Tekstaro de Esperanto

Unu teksto el kolekto de Esperantaj tekstoj

Artikoloj el Monato 2012-2018

La bazan tekston origine enkomputiligis Flandra Esperanto-Ligo

Kreis la Esperantan tekston: diversaj personoj

Proksimuma verkojaro: 2012-2018

La artikoloj origine aperis en Monato: http://www.esperanto.be/fel/mon/.

La artikoloj havas ĉi tie "(xml:)id"-atributon ("monato-2012-010403" ĝis "monato-2018-012399"), kies cifera parto egalas al la jaro de publikigo kaj la numero de la artikolo.

Leteroj

Belas malgrando (2)

La demando estas, ĉu ni entute bezonus ŝtaton, se ne ekzistus aliaj ŝtatoj por minaci nian. La pragrekaj urboŝtatoj estis demokratiaj (escepte de virinoj kaj sklavoj!), sed ili konstante intermilitis. En la romia imperio dum jarcentoj regis paco — krom ĉe la limoj kun la barbaraj teritorioj. La malgrandaj nord-okcident-eŭropaj ŝtatoj estas prosperaj kaj kontentaj — ĉar iliajn militajn problemojn prizorgas NATO kaj Usono.

Diverseco estas bona afero, sed oni devas akcepti diversecon ankaŭ interne de la unuopa ŝtato. Kun tiu akcepto eblas doni propran ŝtaton al ĉiu nacio, krom eble la plej malgrandegaj. La nacio eĉ ne bezonas havi plimultan loĝantaron en sia ŝtata teritorio.

Jens S. Larsen

Danio

Leteroj

Belas malgrando (3)

Mia vidpunkto necese estas laŭ mia sperto kiel afrikano. Mia lando Niĝerio havas preskaŭ 300 etnajn grupojn kaj pli ol 120 milionojn da loĝantoj. Do se pro tio, ke vera demokratio neeblas (jes, la ĥaoso kiu sekvas ĉiun voĉdonon en Niĝerio estas pruvo, ke demokratio ne povas vere enradikiĝi en la lando) la lando devas peciĝi en preskaŭ 300 grupoj, por ke demokratio vere ekzistu, tio ankoraŭ ne garantios pacon ... La unuiĝo de la norda kaj suda Niĝerio de la Britaj Majstroj estas ĝis nun, kaj eble eterne, konsiderata kiel granda eraro, ĉar krom haŭtkoloro nenio inter la du flankoj estas sama aŭ simila. Vera demokratio eblas en malgranda homogena grupo, ne en lando kun centoj da kulturoj. Do mi pensas, ke la sola problemo de la mondo estas ... tro da homoj. En pereanta mondo, kie oni multobliĝas kiaj ratoj, la rakontoj de la estontaj generacioj estos ... Ne, mi timas imagi ilin. Tamen tiun ĉi problemon spertos ĉefe la malriĉaj landoj, sed la riĉaj memoru, ke ili bezonos grandajn kaj altajn murojn ĉe siaj bordoj por malhelpi hominundon!

Gabriel O. Òshó-Davies

Niĝerio

Moderna vivo

HANSA LIGO

Bruas la mezepoko

La Hansa Ligo, kiu kunigis ĉ. 200 urbojn en Eŭropo, aktivis inter la 13a kaj 17a jarcentoj. Ĝi estis komerca organizaĵo, kiu samtempe substrekis municipan regadon, humanismon kaj reciprokan apogon.

La samajn principojn transprenis en 1980 la interurba Nova Hanso, kiu hodiaŭ kunigas 176 urbojn. Uzante malnovajn valorojn de la iama Hansa Ligo, ĝi celas evoluigi socian, ekonomian kaj kulturan kunlaboron en Eŭropo.

Nunaj hansaj urboj situas precipe en Germanio, Pollando kaj Rusio. En ili loĝas pli ol 200 milionoj da homoj. En Litovio la sola hansa urbo estas Kaunas, kie okazis en majo la internacia hansa renkontiĝo, organizata ĉiujare en unu el la hansaj urboj.

Entreprenistoj

Laŭdire la festo estis la plej granda kaj impona iam ajn aranĝita en la urbo. Kunvenis entreprenistoj, kiuj dum kvar tagoj ne nur parolis pri komercaj aferoj, sed ankaŭ ĝuis pli ol cent diversajn distraĵojn.

Sur la urbodoma placo en Kaunas bruis senpaŭze mezepoka foiro. Oni bakis panon, fumaĵis fiŝojn, kaj eblis ĝui germanan bieron, estonajn mezepokajn dolĉaĵojn, rusajn krespojn kun kaviaro ktp.

Partoprenis artistoj, kiuj ekspoziciis interalie ceramikaĵojn kaj lignaĵojn. Starigita estis antikva vakso-fandfornego, kaj estis kreita 60 kg peza vaksaĵo. Konstruita estis mezepokstila urbo, kaj okazis tiutempa karnavalo kun interalie turnirantaj kavaliroj.

Pli ol 700 000 spektantoj ĝuis la eventon, kiu ripetiĝos venontjare en la germana urbo Luneburgo.

last

[FORIGITA!: bildo]

Ne mankis amuzaĵoj por partoprenantoj dum la ĉi-jara hansa renkontiĝo, kiu okazis en Kaunas, Litovio.

Politiko

MINORITATOJ

Martela jeso, ambosa neo

La ĉefa politika kaj ankaŭ cetere uzata vorto en Aŭstrio estas jain, kombinaĵo de ja (jes) kaj nein (ne).

Tia la sorto de la kontraŭtabakfuma leĝo, pri kiu neniu plu scias, ĉu oni rajtas, aŭ kie, fumi en publikaj ejoj. Tia same la sorto de la slovena minoritato en la suda provinco de Aŭstrio, Karintio.

Ĉio pivotas ĉirkaŭ respondeco pri la slovena minoritato en Karintio. Tio estas ekskluzive ŝtata afero. Aliflanke ĉiuj kancelieroj uzis la saman taktikon: “Aranĝu vi karintianoj tion inter vi — kaj poste sekvos la ŝtata leĝo, kiu tion jure fiksos”.

Vojo

Ke ĉe la ŝtato, ne ĉe la provinco, kuŝas respondeco, emas “forgesi” slovenoj, kiuj negocas kun provincaj aŭtoritatoj, kiuj jure havas neniun ligon kaj kompetenton pri la afero. Tiun ĉi falsan vojon uzas ankaŭ la najbara ŝtato Slovenio, kiu samtiel subtable negocas kun la provinco, anstataŭ uzi la preskribitan oficialan kaj leĝan vojon al Vieno.

La sola aŭstra institucio, kiu respektas la juran situacion koncerne la slovenan minoritaton, estas la alta ŝtata kortumo, kiu jam dum jaroj promulgas jurajn decidojn pri la devo de la ŝtato koncerne slovenojn en Karintio, speciale, pri starigo de dulingvaj indiktabuloj en la dulingvaj lokoj konkorde al la ŝtata traktato el la jaro 1955.

Tiu traktato, kiu prezentas la fundamenton de la ŝtatekzisto mem de Aŭstrio kaj la definitivan foriron de la okupaciaj fortoj (Usono, Britio, Francio kaj Sovetio), difinas en sia artikolo n-ro 7 la specialajn rajtojn de slovenoj en Karintio kaj Stirio kaj de kroatoj en Burglando.

Traktato

Temas do simple pri plenumo de tiu kondiĉo, kiu estas la esenca parto de devoj, por ke Aŭstrio estu internacie rekonita kiel suverena memstara lando. Tiu, kiu bremsas aŭ eĉ sisteme malebligas plenan efektivigon de tiu artikolo en la ŝtata traktato, subfosas la fundamenton de la aŭstra suvereneco.

Oni povas observi, ke ĉiuj aŭstraj kancelieroj, ĉu dekstraj ĉu maldekstraj, ĝis nun faris ĝuste tion ĉi. Kaj ili ĉiuj uzis la saman malnoblan trukon — ili delegis sian taskon al la provincaj aŭtoritatoj, kiuj ne intencas la problemon juste solvi, eĉ se ili laŭleĝe kaj laŭkonstitucie respondecas.

Fundamento

Tiel oni havas du negocantajn grupojn, kiuj ĉiu de sia flanko malrespektas la fundamenton de aŭstra suvereneco. La provincaj kaj ŝtataj aŭtoritatoj provas, se ne rekte nuligi, tamen laŭeble prokrasti la solvon, ĝis la nombro de slovenoj falus tiel forte, ke la devo fakte ne plu ekzistus.

Sed ankaŭ slovenoj kaj iliaj tri organizaĵoj finfine faras la samon, ĉar ili unuflanke ĉiam referencas artikolon 7 kaj tuj poste mem ĝin nuligas, negocante kun la aŭtoritatoj, kiuj pri la afero tute ne havas komision.

Reprezentanto

La nova prezidanto de la plej forta slovena organizaĵo, Valentin Inzko, cetere diplomato kaj la alta reprezentanto de UN kaj EU por Bosnio kaj Hercegovino, subite troviĝis inter martelo kaj amboso — martelo de fojfoje ekstremecaj personoj en propra organizaĵo, kiuj ne scias diferencigi inter la aferoj laŭleĝe plenumendaj kaj aferoj dezirindaj, sed ne leĝe nepraj, kaj amboso de siaj provincaj negocpartneroj de la germanlingva flanko.

Fine oni subskribis kompromison pri 164 starigendaj indiktabuloj ambaŭlingvaj kaj pri financa subteno de slovenaj infanvartejoj kaj muziklernejo.

Tamen la province reganta liberaleca partio la tutan kompromison relativigis per sia postulo, ke ĉion ĉi la popolo devus voĉdone konfirmi, kvankam tio ne estas en akordo kun la konstitucio.

Fumi en Aŭstrio aŭ uzi sian gepatran lingvon publike estas solvite laŭ la sama senprincipo kaj malhonesta kodvorto jain ...

Vinko Ošlak

Moderna vivo

LITOVIO

Filantropa pomo

Al la litova ĉefurbo Vilnius neniam mankis filantropoj, kiuj malavare apogis malriĉulojn. Ekde nun ĉiuj filantropoj de Vilnius kaj la regiono havas sian monumenton: Verda Pomo.

La granita kaj bronza oktuna monumento prezentas pomduonon, kies interno korforme simbolas bonkorecon. Sur la monumento estas aboce enskribitaj 50 familiaj nomoj de tiuj, kiuj fondis la urbon kaj famiĝis pro filantropa agado.

Plagoj

Tiel memorigi bonfarantojn de Vilnius decidis la iniciatinto de televida programo, en kiu malfeliĉuloj rakontas pri siaj tiel nomataj plagoj, alivorte pri siaj fojfoje malgajaj historioj.

Redaktoroj de la programo tiam trovas “aĉetantojn” de la plagoj, do personojn aŭ entreprenojn, kiuj povas materie subteni la malfeliĉulojn.

last

[FORIGITA!: bildo]

La Verda Pomo espereble instigos pliajn filantropajn agojn.

Libroj

Mallongaj anekdotoj pri Konfuceo

104 nelongaj anekdotoj pri Konfuceo. Sur la maldekstraj paĝoj — ĉina kaj esperanta tekstoj. Sur la dekstraj paĝoj — ĉinstila desegnaĵo plus traduko de la esperanta teksto en la francan. La originon de la anekdotoj la libro ne indikas, sed laŭaspekte eble temas pri tre mallongigitaj resumoj de la ĉinlingva Analektoj de Konfuceo (ĉinlingva kolekto de rakontoj, instruoj, anekdotoj, ekzistantaj en diversaj nenormaj versioj, el kiuj eble kelkaj estas historie aŭtentikaj).

La enhavo de la anekdotoj ofte estas neklara kaj kelkfoje nekohera. Sed ĉar la libro estas la sola reprezento en Esperanto de la multepaĝa ĉinlingva verkaĵo, povas esti, ke ĝi estos bonvena kuriozaĵo sur librobretoj.

Klare presita, relative fortike gluita eldonaĵo, paĝoj nenumeritaj.

Donald Broadribb

Liu Xiaojun: Anecdotes sur Confucius (Rakontoj pri Konfuceo). El la ĉina en Esperanton tradukis Liu Xiaojun, el Esperanto en la francan tradukis Jean-Pierre Ducloyer. Eld. Fédéracion Espéranto-Bretagne, Rennes, 2009. Proksimume 220 paĝoj, gluita. ISBN neindikita.

Prezo ĉe FEL: 15,90 eŭroj + afranko.

Libroj

Etimologia ekskurso

La verko recenzota — la franclingva: Dictionnaire étymologique des noms d’hommes et de dieux, plume de André Cherpillod — ne estas ove freŝa. Ĝi aperis en la jaro 1988. Temas pri ampleksa preskaŭ 500-paĝa libro, malmolkovrila kaj bone bindita. La verko de la aŭtoro liveras al ni la originon de pli ol 4500 nomoj. Kiel kutime, tiu ĉi aŭtoro prezentas ĉiujn fontvortojn en la alfabetoj de la fontlingvoj kaj okaze de la antikva egipta en laŭaj hieroglifoj.

Fronte al tia verko recenzanto staras antaŭ problemego. Kion li faru? Ĉu kontroli ĉiujn eldirojn? Eĉ en ĉiuj alfabetoj? Hieroglife, tute hazarde, la recenzanto fakte kapablus tion, sed ne en multaj aliaj alfabetoj kaj lingvoj uzataj. Aldone la recenzanto ne estas sufiĉa fakulo por ĉiuokaze kontroli la pravecon de la eldiroj. Do kiel agi? Lia solvo estas — statistike specimene.

Kian specimenon konstrui? Evidente, unue kun tiuj nomoj, pri kiuj oni jam scias — aŭ kredas scii — la solvojn. Do kiel komenco oni testu la propran nomon.

Pri skurĝita ostaĝo

Kiel unuan testendaĵon la recenzanto elektis la individuan nomon de sia germana edzino “Gisela”. La vortaro estas tamen, franclingva, do oni serĉu “Gisèle”. Jen la esperantigita rezulto sur paĝo 166:

Gisèle, individua nomo virina.
Ĝerm. Gisila, de gisl, gisal «ostaĝo» (germ. Geissel, neder. gijzelaar, is. gísl, dan. gidsel, norv. gissel, sved. gisslan “ostaĝo”»), aŭ eble de gisil «sago, radio».
It. Gisèlla, ang. Gisela, hung. Gizella.

Unue surprizis: “ĝerm. Gisila”. La plej malnova varianto, kiun la recenzanto antaŭe konis, estis “Giesela” kun “ie”. Serĉado en Interreto, tamen, konfirmis la donitan ĝermanan formon. Sed tiam sekvas eraro. Jen ĝi: “germ. Geissel ... ostaĝo”. La vorto “Geissel” (prononcu: gajsl) tute ne estas la germana vorto por “ostaĝo”. Ĝi signifas “skurĝo” kaj devenas de la ĝermana “geisel, geis(i)la”, jen “bastono”. Cetere, ene de Germanio la vorto “Geissel” literumiĝas kiel “Geißel”, do kun “ß” anstataŭ “ss”.

La moderna germana vorto, kiun Cherpillod evidente celis, estas “Geisel” (prononcu: gajzl). Tiu ĉi verdire signifas “ostaĝo”. Parenteze, la ostaĝecon de la nomo Gisela konfirmas pluraj aliaj etimologiaj verkoj.

Kion nun konkludi? Ke en ĉiu alineo de tiu ĉi ampleksa verko troviĝas almenaŭ unu eraro? Cetere, ĉu jen aŭtenta konfuziĝo de la aŭtoro, aŭ ĉu simpla mistajpo?

Pri aŭdinta pagano

Post tiu ĉi ŝoketo, la recenzanto serĉis pri sia propra individua nomo “Simon”. Cetere, “Simon” kaj “Simeon” estas unu sama kaĉo. En la ĉi-rilataj klarigoj ĉio estas en ordo. La aŭtoro sekvis la nomon reen ĝis la hebrea “ŝimon” kun la supozebla signifo “aŭdinta” — do “tiu, kiu aŭdis”. Flanke, la aŭtoro lanĉis la hipotezon, ke ĝi povus esti influita de malnovgreka vorto por “platnazulo” — imago tiom senfine sendigna, ke la recenzanto decidis tuj forgesi ĝin.

Post “Gisela” kaj “Simon” estus logike kontroli la familian nomon “Pejno” — klartekste: “Payne”. Evidente jen angla nomo. Fakte la “pay”-a aŭ iam “pey”-a parto de la nomo rilatas al la “pej” en la esperanta “pejzaĝo” — do lando, tero, kampo. La pravorto estis la latina “paganus”, kiu signifis iam “iu, kiu ne devas servi en armeo” kaj iam “kamparano, provinculo”. Pli poste, en Anglio, “paganus” alprenis la signifon “pagano” kaj oni fakte donis la nomon — cetere tiam individua nomo — nur al malpiaj paganoj kaj ties ne baptotaj beboj.

Jam vidinte “Smith”, la recenzanto esperis ankaŭ pri “Payne”. Bedaŭrinde, la serĉo restis vana. Ankaŭ ĉiuj variantoj malĉeestas. Sed jen ne valida kritiko. Temas ja pri franclingva vortaro kaj en Francio la Pejnoj supozeble ne tre abundas.

Pri sola anĝelo kaj virgulino

Do ni serĉu ion specife francan. Individua nomo tre franceska estas “Solange”. La recenzanto ĉiam volis scii la etimologion de tiu ĉi strangaĵo. Ho, ĝi tuj troveblas! Ĝi venas de latina “solemnia”, jen ĉe ni “solena”. Tio kongruas kun aliaj verkoj. Cherpillod donas duan eblan interpreton — nome “seul ange”, do “sola anĝelo”. Bone.

Strange estas eble nur, ke plia nomo por solenaj francinoj — nome “Solène” — ne ĉeestas.

Ek al la hispana nomo “Pilar”. Kial? La recenzanto ĵus spektis filmon, iun Herkul-Puaro-aĵon, kaj jen rolis specifa, parenteze sufiĉe bela, “Pilar”. Laŭ la sciigo de la nun esplorata etimologia vortaro, temas pri konekto al specifa “Virgen del Pilar”, do “Virgulino el Pilaro”, do devene de hispana urbo. Gugla Tero tuj montris, ke la urbo Pilaro vere ekzistas, kaj ke fakte estas eĉ hodiaŭ ankoraŭ almenaŭ unu virgulino tie — nome: “Virgen de Pilar”. Pli diligenta esploro montris, tamen, ke jen nur trudema reklamo pri la nomo de tiea funebrista entrepreno.

Pri strabanta germano kaj pika anglo

Ek al konataj personoj.

Laŭ Cherpillod, la nomo “Schiller” devenas de la germana verbo schillern — “brili, brileti”. Jen tre duba eldiro, ĉar laŭ aliaj fakverkoj la nomo “Schiller” ege ne venas de “schillern”, do “brileti”. La nomo venas de la mezalt-ĝermana verbo: “schilhen” aŭ “schillen” kun la signifo “strabi” kaj pli rekte de la mezalt-ĝermana substantivo “schilher”, jen “strabanto”. Nunepoke la germana verbo por “strabi” estas “schielen”. Fakte, ambaŭ hodiaŭaj vortoj, do kaj “schillern”, kaj “schielen” venas de la sama antikva verbo “schilhen”, kaj tiu havis du signifojn — nome “strabi” kaj “fluoreski”, sed jen alia rakonto.

Nu, Ŝilero estas jam delonge morta, kaj ĉu li dumvive mem sciis, kion lia nomo signifus, tion ni neniam ajn plu ekscios. Sed tute honeste, la “strabanto”-interpreto ŝajnas al la recenzanto esti ege pli verŝajna ol la “fluoreskanto”-interpreto.

Flanke, la recenzanto kontrolis Ŝekspiron, do “Shakespeare” kaj trovis “shake «agiter, secouer»” kaj “spear «lance»” — do “skui lancon”. Laŭ la recenzanto, tio estu “skui ĵetlancon”, do france «secouer javelot». Evidente, ĉu pikite lance, ĉu pikite ĵetlance, oni poste suferos samgrade.

Pri fulmotondroj kaj testudo

Ek al la dioj.

Unue ni testu la malnov-egiptan dion francnome: “Seth”, la dio de fulmotondroj. Esperante la bonulo, bedaŭrinde, — almenaŭ malnov-pive — ne ekzistis, sed pivse, jen li debutas sub la nomo: “Set”, dio de la dezerto kaj malbono. Oni sciu, ke en dezertoj estas fulmotondroj.

La aŭtoro prezentas al ni tri hieroglifaĵojn de lia nomo — cetere perfektajn — kaj du transskribojn laŭ po du variantoj. En sia propra neoficiala varianto de hieroglifa transskribo, prononcebla por laikoj, li uzas la literon “ĥ”. Oni sciu, ke la recenzanto estas granda amiko de la litero “ĥ” kaj rajdas senkompatan atakon kontraŭ ĉiu, ne volanta amase uzi ĝin. Sed ĉu vere meze de franclingva vortaro? Ekster Esperantujo neniu ajn scias entute ion ajn pri nia sekreta “ĥ”.

Fakte, la aŭtoro atentigas en sia antaŭparolo en la sekcio “Phonétique”, ke li uzos prunte el la esperanta alfabeto la literojn “ŝ” kaj “ĥ” — sed li plene forgesis klarigi ties prononcon. Aliflanke, evidentas, ke egiptologo ne havos problemon pri tio, ĉar li tuj vidos la ĥ-an tiel nomatan placento-signon kaj aldone oficialan transskribmanieron.

Ni prenu duan dion, hinduan dion — ekzemple Kurma.

Trovite! Kaj jen tuj la interpreto de la nomo — “tortue”, do “testudo”. Ĉu prave? Ĉu ne vere “ĥelonio”, nome “martestudo”? Fakte la sanskrita vorto ja signifas “testudo”, kvankam la mitologia rakonto necesigus iuspecan martestudon, kiu draŝas la maron. Sed aliflanke, se kristana dia profeto povis senprobleme marŝi sur akvo, kial hindua dio ne povu same senprobleme subakve testudi?

Kvar steloj

Fine de la verko la aŭtoro aldonas kvazaŭ krompage kelkajn pliajn informojn — ekzemple, interesan kalendaran vortliston. Aparte de tio, la antaŭparolo konsistigas tre interesan legaĵon.

Esplorinte, kiel resumi la tuton? La verko estas kaj tre ampleksa, kaj tre kompleksa. La recenzanto vere nur one kompetentas en la etimologia kampo kaj pro tio kapablis nur postĉasi malgrandan statistikan specimenon kun nur kelkaj hazarde elektitaj eroj. Malgraŭ tio, li dum siaj esploroj iom-post-iom opiniiĝis, ke eble la verko ne estas ĉiam ĉiudetale centelcente fidinda. Sed spite tion, jen verko tre bona kaj tre interesa. Pli precize, temas pri speco de ĉefverko, valora, se ne por la tuta mondo, almenaŭ por Francio kaj nia mondeto. Ĉiu, kiu nur iomete scipovas legi la francan en tia scienca kunteksto, ne havos problemon konsulti tiun ĉi etimologian vortaron. Kaj 4500 nomoj estas vere multaj.

Por paroli “Amazone”, la verko ricevu kvar el kvin eblaj steloj.

Pejno Simono

André Cherpillod: Dictionnaire étymologique des noms d’hommes et de dieux. Franclingva. Eld. Masson, Parizo, 1988. 497 paĝoj, kudre bindita. ISBN: 2-225-81556-9.

Prezo ĉe FEL: 35 eŭroj + afranko.

Libroj

Ĥaose de A ĝis Z

Jam en la antaŭparolo de la franclingva libro L’Espéranto de A à Z la aŭtoro André Cherpillod tre emfaze anoncas, por kiuj lia libro estu kaj por kiuj ĝi ne estu. Jen:

La libro ne estas por la neniosciantoj pri Esperanto, kiuj simple regurdas iujn stultaĵojn.
La libro ne estas por elitanoj, ne volantaj neŭtralan internacian lingvon, ĉar tiu endanĝerigus la lingvodiktaturon de la angla, la lingvo Wall-Street-a, etendanta siajn tentaklojn ĉien, grandparte subtene al ia povo de la elitanoj.
La libro nur eble estas por homoj, kiuj kredas je internacia lingvo donanta egalajn komunikadajn kapablojn al ĉiuj. Sed tiuj prefere aliĝu al loka kurso.
La libro estas por homoj — aŭ sen la tempo, aŭ sen la inklino lerni Esperanton, kiuj tamen volas esti honeste informataj pri la fenomeno Esperanto.

Bedaŭrinde, la aŭtoro skribas ĉi ĉion france — do por multaj legeble. La recenzanto ne povas imagi pli mallertan agadon plene kontraŭ ĉiuj reguloj de “publikaj rilatoj”. La unuan grupon oni nerekte nomas stulta, la duan — adeptoj de diktaturo, la tria prefere vizitu kurson, la kvaran li kvalifikas kvazaŭ la nelernema. Jam pro tio, la recenzanto mem, certe, ne plu aĉetus ĝin.

Honestaj informoj

Evidente la aŭtoro celas al ne-esperantistoj ne-esperantistiĝontaj. Li promesas pri honestaj informoj. Tamen la temoj de la libro estas parte propagandaĵoj, taŭgaj nur por la plej kredemaj, plej sintrompemaj ĝisostuloj inter ni. Kaj fakte nur tiuj povus serĉi laŭ la alfabete ordigitaj kapvortoj, ĉar nur tiuj konus la kapvortojn serĉotajn. Oni tute ne povas serĉi “Lapenna”, se oni ne jam scias, ke iam vivis specifa profesoro Ivo Lapenna. Do jen sistemo plene maltaŭga por ne-esperantisto. Kaj fakte neniu ajn povus serĉi la kapvorton Réactions psychologiques (reagoj psiĥologiaj), ne jam antaŭe sciante, ke tia rubriko troviĝas.

Kelkaj asertoj estas tre unuflankaj, propagandaĉaj, kaj kiel kutime, plene troigitaj. Sub la kapvorto “Nombre des espérantophones dans le monde” (Kvanto de Esperanto-parolantoj en la mondo) la plej modesta takso estas 2 milionoj, kaj la plej freneza fieras jam pri 15 milionoj.

Netrovebla

La aŭtoro traktas multajn “famulojn” kaj “famaĵojn” de Esperantujo — alfabete. Inter tiuj, kaj inter sufiĉe da historiaj tedaĵoj, troviĝas interesaĵoj, ekzemple pri la strukturo de la lingvo Esperanto. Sed tiujn neniu povos trovi — laŭalfabete. Ekzemple, kiel iu ajn legonto trovu la rubrikon “Uniformisation des finales” (Unuformigo de la finaĵoj), se li ne jam antaŭe scias, ke tia rubriko kun specife tiu ĉi kapvorto ekzistas? En la rubriko temas pri la ebla kritiko kontraŭ tio, ke internacia vorto kun fina vokalo — ekzemple “panorama” — ĉe ni por Esperanto, anstataŭ reteni sian internacie bone konatan finan vokalon “a”, nepre ricevu finan substantivigan “o”. Jen rubriko interesa, sed tute ne trovebla.

Propagando

Se, foliumante tra la 87-paĝa broŝurita verketo en formato A5, oni hazarde trovas rubrikon lingvan pri Esperanto, la enhavo estas certe leginda. Menciiĝas eĉ kelkaj aliaj planlingvoj. Sed preskaŭ ĉio alia estas pli propagando ol io alispeca. Ankaŭ la rubriko “Sottises débitées par les partisans de l’espéranto” (Stultaĵoj disvastigitaj fare de la adeptoj de Esperanto), en kiu oni mencias kelkajn plene nekonatajn — kaj pro tio plene sensignifajn — stultaĵojn, ne vere ŝanĝas tion.

Aliflanke, kelkaj gravaj temoj mankas. Ekzemple, pri Esperanto en Interreto estas malpli ol 6 linioj nur kun gugla statistiko kaj mencio de www.lernu.net. Sed neniu mencio de PMEG aŭ Revo aŭ Vikipedio. Same pri Esperanto en radiofonio staras absolute nenio. Historie oni menciu eĉ la fifaman “soc.culture.esperanto”, sed ankaŭ tiu ĉi malĉeestas. Ĉu la aŭtoro tute ne havas interretan aliron kaj same ne radion?

Eltondaĵoj

Aldone, la alfabeta ordigo faras la libron de kovrilo ĝis kovrilo plene nelegebla. Post ĉiu tria alineo embuskas abrupta ŝokŝanĝo de temo. La tuta libro estas plene malkohera. Estas tiel, se iu kolektus eltondaĵojn el gazetoj dum dek jaroj kaj tiam gluus tiujn en kajeron, ordigante ĉion laŭ la unua litero de la gazeta fraplinio. Kio bone funkcias en alia verko de tiu ĉi aŭtoro — tre laŭdinda verko — (Les outils grammaticaux, vidu recenzon en Monato 2011/12, p. 24-25) plene fiaskas tie ĉi. Sed finfine la netrovebleco malmulte ĝenis la recenzanton, ĉar ne troviĝas tiom multe trovinda.

Se fakte iu ne-esperantistiĝonta ne-esperantisto vere aĉetus tiun ĉi libron, li ĵetus ĝin post nur kvin minutoj en la ujon, kiun oni en Francio nomas honore al specifa Monsieur Eugène Poubelle (1831-1907).

Pejno Simono

André Cherpillod: L’Espéranto de A à Z. Franclingva. Eld. Éditions de la Blanchetière, Courgenard, Francio, 2009. 185 paĝoj, glue broŝurita. ISBN: 2-906134-85-6.

Libroj

La gramatikiloj de Esperanto laŭ ABC

Per sia franclingva verko Les outils grammaticaux de l’Espéranto (La gramatikiloj de Esperanto) André Cherpillod liveras al la franclingva esperantistaro gramatikan ĉefverkon, similan al la famaj PMEG kaj PAG. La aŭtoro elektis kiel ekirbazon kaj aliron al la temo la 236 plej bazajn vortojn, vortetojn, prefiksojn, sufiksojn kaj finaĵojn de Esperanto, do tiujn ilojn, per kiuj oni strukturas siajn pensojn por muldi propoziciojn, frazojn kaj plurelementajn vortojn.

Tiujn “ilojn” por konstrui propoziciojn la aŭtoro klare apartigas de la “aĵoj” — do de la vortoj de la ĝeneral-uza vortostoko (“vocabulaire d’usage”), kiuj laŭ la necesoj de la epoko povas ŝanĝiĝi kaj sekve ne temiĝas en lia libro. La aŭtoro ordigas ĉion rigore laŭ ABC kaj klarigas tre detale la uzon de ĉiu ilo. Ĉe tio li uzas la laŭnorman terminaron de la franclingva gramatika analizo, aldonante el Esperanto, tamen, unu francan neologismon — “subjunction” — ĉar la normala franca termino “conjonction de subordination” iom tro longis.

Ne-lege

Libron ĉi-specan oni ne legas paĝon post paĝo, sekcie laŭ la skemo A, B, C ..., eble kiel oni legus la monde faman krimromanon La ABC-murdoj de specifa angla Agata. Ne, libron ĉi-specan oni tute ne legas. Oni konsultas ĝin. Se oni fronte tian preskaŭ ducentpaĝan verkon, presitan parte malgrand-tipare, entute konvencie legemas, oni prefere sekvu la konsilon de la aŭtoro mem. Enkonduke li skribas: “Kiam oni havas liberan kvaronhoron, malfermu laŭ hazardo tiun ĉi libron kaj legu kelkajn paĝojn. Vi vidos, tio estas profitdona ...”. Ĝuste tion la recenzanto faris.

Bona komenco fronte al gramatikaj verkoj estas kontroli la eldirojn pri “po”, “ol” kaj “da”. Kial? Kvankam la recenzanto perfekte regas tiujn vortetojn, li ĉiam denove suferas specon de mensa konfuziĝo kaj firme kredas subite ilin ne plu regi. Feliĉas okaze de tia cerba portempa paneo tiu, kiu havas ĉemane la Ĉerpilodan “Les outils” [lezutí]. Do antaŭen al la ekzamenado de tiu ĉi “Lezutio”.

Poe kaj ole

La sekcio pri “po” ampleksas tri paĝojn. Ĝi memorigas pri la klarigoj en PMEG, kvankam nun en alia lingvo kaj per alia lingvaĵo. La klarigoj estas perfektaj, nur specifa noto iomete misas. En tiu la aŭtoro atentigas, ke latinidoj kaj ĝermanoj ne posedas tian vorton en siaj lingvoj. Nu, la germana certe estas lingvo sufiĉe ĝermana kaj jen troviĝas la vorteto “je”. Ekzemple Ich gab den drei Mädchen je drei Küsse (Mi donis al la tri knabinoj po tri kisojn). Do sume naŭ. Kia diabla fiĝojo tuj esti trovinta eraron ĉe tiom renoma aŭtoro! Evidente recenzantoj nur pagiĝas poe por ĉiu trovita eraro.

Cherpillod tute prave emfazas, ke “po” rilatas nur al nombro aŭ mezuro, ne al la substantivo tuj poste. Pro tio en frazo kiel: “Al ĉiu li donis po kvin dolarojn”, estus logike uzi la akuzativon — do, por paroli “pomege”, la objektan rolfinaĵon “-n”. Samkiel en PMEG oni avertas pri misuzoj en frazoj kiel “kilometrojn xx horo”. Konate, “xx” povas esti preskaŭ ĉio sub la suno, nur ja ne “po”.

Po-uminte nun sufiĉe, ni iru al “ol”. Kiel en la antaŭa specimeno de la teksto, ĉieas klaraj klarigoj. La sekcio ampleksas unu paĝon. Iomete surprizas la ekzemplo: “Pli bone estas vivi malriĉa, ol se oni riĉiĝas ŝtele”. Iel iomete stranga formulo. Ĝisfunde kiel ĉie en tiu ĉi verko, oni ne forgesas mencii la kombinon “post ol”, formulo tiel ofte videbla kiel la onidira “terura neĝulo” sur la montaj deklivoj de Himalajo.

Dae kaj dee

Do ek al “da”, laŭ la aŭtoro prave, prepozicio rilatiganta mezuron al mezurataĵo. En la franca ekzistas la koncepto “da” — aliaj lingvoj konas nur “de”. Do ne estu malfacile klarigi tion franclingve. La aŭtoro bezonas por tio unu paĝon kaj duonon. La klarigo ĉe la fino de la sekcio estas, tamen, tre tradicia — do rilatanta al rozoj en bukedo — helpe de la imagaj, tute ne voĉigitaj, demandoj: “Kiom da rozoj?” kaj “Kia bukedo?”. Do laŭŝajne ankaŭ francoj dae iomete ŝanceliĝas. Evidente, en la praktika vivo nur virinoj demandus tiel pri la nombro da rozoj kaj la speco de la bukedo. Viro tuj demandus: “Kiom kostas la rozoj?”

Tuj post “da” laŭalfabete sekvas la sekcio “de” — kvar paĝoj kaj duono. Uff! Sed aliflanke, PMEG bezonas ses paĝojn. Nia “de” estas speco de ĥameleono kun pluraj signifoj kaj roloj. Pro tio ĝi sufiĉe ofte ambiguas — ekzemple en la frazo: “la lingvo de Zamenhof” — ĉu jen la lingvo, kiun Zamenhof scipovas, aŭ ĉu jen la lingvo, kiu devenas de Zamenhof? Pri tiaĵoj detale atentigas la aŭtoro.

Nelge

Les outils laŭ multaj facetoj similas al PMEG. Temas, tamen, pri alia aliro — aliro, ne laŭ gramatikaj strukturoj kaj metodoj enfrazigi, sed baze de la 236 elektitaj vortelementoj alfabete ordigitaj. Tiu enlistigo laŭas unuavide la aldonan indeksan aliron de PMEG. Tamen nur unuavide. Konsultante la indekson de PMEG, ekzemple, pri “de”, oni estas kondukata al multaj diverstemaj sekcioj. Irante al la sekcio “de” en Les outils, oni alteriĝas meze de ĉiuspecaj imageblaj de-aĵoj en unu sama sekcio. Denove kompare, la aŭtoro de PMEG enkondukis sufiĉe simplajn, tamen novajn kaj ne de ĉiuj amatajn gramatikajn terminojn por priskribi la elementojn de propozicio. “Les outils” uzas la kutiman, eble iomete elitecan, latinbazan lingvaĵon, kiun oni sendube lernas en ĉiu franca lernejo.

Inter la kovriloj troviĝas ankaŭ kelkaj neoficialaj vortetoj — klare markitaj tiaj. Tamen kial vortoj kiel “nelge”, “fri”, “sob” kaj “sor” aŭ pseŭdosufiksoj kiel “-ik” kaj “-esk” nepre eniris la liston de bazaj gramatikrilataj neŝanĝeblaĵoj de Esperanto, pri tio la aŭtoro ŝuldas al ni klarigon. La elekto verdire estas almenaŭ ekvide jen kaj jen iomete arbitra. Fine estas listo de sciencaj afiksoj kaj post tiu, jen listo de diversfonte kolektitaj interjekcioj kaj onomatopeaĵoj — alivorte krivortoj kaj sonvortoj. Do nun danke al Les outils ne plu estos malfacile adekvate kluki kiel kokino.

Ekstare

Ĉiu gramatike interesata esperantisto havas sur sia bretaro almenaŭ la verkojn UV, PIV, laŭmone NPIV, kaj PAG. Ĉe multaj ekde la interreta alveno de PMEG la ĥaose organizita PAG orfiĝis, nun nur kolektante polvon kaj araneaĵojn en iu malluma angulo. Same la interrete konsultebla kaj plene senkosta vortaro REVO, almenaŭ por ĉiutagaj aferoj, duone detronigas PIV-on — simple pro la pli facila alireblo per komputilo.

Se oni entute iam emus forlasi sian komputilan klavaron kaj de mola brakseĝo stariĝi por konsulti gramatikregularon libroforman, la ĉi tie priparolata verko certe povus esti la motivdonanto por tia muskolstreĉa fizika ekzerco. Fakte, la recenzanto entuziasmiĝas pri la libro, ĉar fine jen serioze konsiderinda konkuranto por PMEG. Oni povas bone kompari la ambaŭverkajn eldirojn. Cetere, en Les outils oni lernas ne nur multe pri Esperanto, oni lernas ankaŭ multe pri la franca. Do ĝi ricevos ĉe la recenzanto honorlokon kaj sendube estos ofte uzata.

Kroze

Evidente, la recenzanto kontrolis ne nur tiujn ĉi malmultajn sekciojn. Krozante tra la paĝoj, li trovis interesan ekzemplon en la sekcio “kiom”. Jen ĝi: “Li estas tiom inteligenta kiel verkisto, kiom stulta kiel financisto” — citaĵo el PAG. Elkalkuli la precizan signifon povus postuli de iu kaj iu leganto eble iomete da cerbumado. Al la recenzanto unuavide klaris nur, ke la skribanto de la frazo ne speciale ŝatas financistojn. Ankaŭ interese, la aŭtoro enklasigas “-aŭ” kiel finaĵon, do ne kiel parton de la radiko. Tion li faras pli klare ol en PMEG kaj dediĉas mallongan sekcion al ĝi.

Menciinde estas, ke la verko estas dimensie ne tre granda kaj ankaŭ ne tre peza. Jen 15 x 21 x 1 cm kaj nur 248 g. Do ĝi povas tre praktike lokiĝi ĉemane sur la skribotablo. Per la pli ol 1,3-kilograma PIV oni povis ĉiam senpene mortbati iun obstinan oponanton el alia skolo. Per Les outils ne plu. Eble nur iomete draŝi — kaj nur kondiĉe, ke la oponanto ankaŭ sufiĉe bone scipovas la francan por akcepti ĝiajn eldirojn! Aliflanke, oni ne tro ofte batu iun ajn aŭ ion ajn per tiu ĉi nova Ĉerpilodaĵo, ĉar ŝajnas, ke ĝi estas nur glubroŝurita. Do estas reala danĝero, ke iam la folioj elfalos el la iomete ftizaspekta nur dikpapera spino.

Kvize

En Esperantujo ĉiu vere grava verko, evidente, havu enŝovitan tuj elfalontan paperan slipon kun listo de preseraroj. Ĉe Les outils la afero statas iomete alie. Slipo tuj elfalis, sed ne kun eraroj — la slipo prezentas mallongan kvizon. Jen 17 demandoj pri ĝusta formulado en Esperanto. La temoj estas apliko de “la”, akuzativo, transitiveco ktp. Pri la 17a kvizero la recenzanto iomete hezitas. Jen: La maison est située contre la mairie — kaj la proponata traduko: “La domo estas situita kontraŭ la urbodomo”. La frazo entenas du erarojn. Kiujn? — Hmm. — “estas situita”, evidente, estu “situas” aŭ “lokiĝas” aŭ “troviĝas”. Sed kie, damne, estas la dua eraro? Nu, premio ne menciiĝas, do oni povos supozeble pace plu vivi, ne trovinte la duan eraron.

Ho, heŭreka! Trovite! Vere ne pretervideble! Ĉu ankaŭ vi, leganto, tuj trovos la duan eraron?

Sed ni metu ŝercojn flanken kaj iomete serioziĝu. Les outils grammaticaux de l’Espéranto estas, kvankam franclingva, ĉefverko pri la gramatika ilaro de Esperanto kaj definitive bonega gvidilo por ĉiuj komencantoj kaj progresintoj, scipovantaj la francan. Kritikinde estas nur, ke la verko ne publikiĝas ciferece taŭge por komputiloj kaj legiloj, kaj ke la elekto de kelkaj el la kapvortoj estas iugrade arbitra.

Pejno Simono

André Cherpillod: Les outils grammaticaux. Franclingva. Eld. Éditions de la Blanchetière, Courgenard, 2009. 185 paĝoj, glue broŝurita. ISBN: 2-906134-84-8.

Prezo ĉe FEL: 15,90 EUR + afranko.

Libroj

Pri lingvo ne universala, ne el Krotelo, ne por Barato kaj nepre sen iksoj

La dulingva, tri-kaj-duone-paĝa atakema ĉerpilodaĵo: Esperanto: lingvo universala? aŭ lingvo internacia? — titole kun unu demandosigno tro — envicigas kelkajn aferojn, kiujn la aŭtoro ege malŝatas. Unue, la epiteton “universala”, kiu rilate lingvojn ĉiam entenas la koncepton de trudemo — forigema al ĉiuj aliaj lingvoj, kaj samtempe, ankaŭ al ties kulturoj. Li komparas “universala” kaj “internacia”, koncepton entenantan la ideon de “nur laŭ neceso helpanta”, do rilate lingvojn, internacia komunikilo inter la nacioj kaj ne iu nova ĉiea lingvo de ĉiuj nacioj.

La historian aplikon de la esprimoj “lingvo universala” kaj “lingvo internacia” la aŭtoro sufiĉe amplekse dokumentas. De la volapuka “valempük” ĝis la zamenhofa pra-esperanta “lingwe uniwersale” al la nuna same zamenhofa kaj laŭ la aŭtoro nepre preferinda “lingvo internacia” ĝis la post-esperanta ida “linguo internaciona”. Ĉe tio SAT ricevas kelkajn batojn sur la nazon.

Nun iel algluiĝinte al la termino “internacia”, la aŭtoro decidas, ke esperantigitaj francaj urbaj nomoj tute ne estas internaciaj — ekzemple, “Le Crotoy” ege ne iĝu “Krotelo”. Kaj entute, kio pri “Villedieu-les-Poêles”? Ĉu “Vildieŭlepŭalo” aŭ “Urbodio-la-hejtiloj”? Ho! Kiom profunde ĉagrenis tiu akra malŝato la bedaŭrindan recenzanton, kiu, tute hazarde, jam entuziasme esperantigis ĉiujn vilaĝnomojn de sia pli proksima ĉirkaŭaĵo!

Post tio la aŭtoro rajdas atakon kontraŭ la landan nomon “Barato” — aprobitan de la “Kakademio”. La internacie ekkonebla nomo estas — kaj estu nur — la zamenhofa “Hindio”. Laŭ la recenzanto, tamen, temu ĉi-okaze pli supozeble pri “Hindujo”, kaj aldone la radiko “hind-” neniam ajn estis vere internacia. Internacia estas la senhoa “ind-”, kaj tute ne “hind-”. Fakte “hind-”, laŭ la recenzula opinio, dereliĝas. Sed evidente, la aŭtoro pravas pri “Barato”. Tiun konas vere neniu krom la baratanoj mem.

La kulminan mortpekon kontraŭ internacieco la aŭtoro kredas trovi ĉe ni rilate la uzon de jena surogata alfabeto kun la aĉaĵo “x”. Oni prefere uzu la zamenhofan belaĵon “h”, kiu liveras internacie pli ekkoneblan ortografion. Sendube, vera aserto. Sed en la unikoda epoko ankoraŭ plendi pri iksoj iomete “ex-modiĝas”.

Tiu ĉi pamfleto prezentiĝas en Esperanto kaj paralele en la franca. La recenzanto vere ne scias, kial aldone en la franca, ĉar temas eksklude pri tipaj esperantistecaj batalkampoj, kiujn oni prefere prisekretu.

Ĉu leginda? Pro la kontrastigo de “universala” kontraŭ “internacia” eble, sed pro la aliaj temoj — malpli. Ĉiuokaze, la atentigo pri la senpripensa uzo de la epiteto “universala” verdire iomete enpensigas.

Memkompreneble, rilate la esperantigon de nomoj, la leganto prefere ne fidu eĉ nur solan vorton de recenzanto nomanta sin ...

Pejno Simono

André Cherpillod: Esperanto: lingvo universala? aŭ lingvo internacia? — L’Espéranto: langue universelle? ou langue internationale? Dulingva: franca kaj Esperanto. Eld. La Blanchetière, Courgenard, Francio, 2010. 8 paĝoj, A5. Sen ISBN.

Enkonduko

Flatu nin!

Regule interesiĝantoj pri Monato demandas nin, kiom da legantoj nia revuo havas. Malfacilas respondi tiun demandon. Ĉu “niaj legantoj” estas tiuj kelkmiloj, kiuj abonas ĝin? Aŭ ĉu temas ankaŭ pri tiuj multaj dekmiloj, kiuj ĉiumonate legas unu-du artikolojn interrete? Aŭ pri tiuj, kiuj estas nepagipovaj kaj eĉ legas kompletajn malnovajn jarkolektojn en la retpaĝaro de Monato? La demando do ne estas respondebla, sed estas klare, ke la nombro de nepagantaj legantoj larĝe superas tiun de la fidelaj abonantoj, kiuj estas la bazo de la ekzisto de la magazino.

Ĉu tiuj dekmiloj da neabonantoj entute ne volas aboni, aŭ ne povas aboni? Aŭ ĉu ili legas nur kelkajn artikolojn kaj opinias, ke pagi plenan kotizon por tio ne valoras? Nu, kiel estu, por tiaj personoj ekzistas “servoj por sociaj mikropagoj”. Unu el tiuj estas la sveda Flattr. Kiel ĝi funkcias? Post via aliĝo en flattr.com vi deponas tie liberan sumon, ekzemple 2 eŭrojn. Kiam vi legas en la retejo de Monato iun interesan artikolon, vi alklakas la tiean Flattr-butonon kaj finite. Se en tuta monato vi alklakas nur tiun unu butonon, tiam via tuta bonhavo de 2 eŭroj estos sendita al Monato. Tamen, se vi ankaŭ alklakas butonon apud artikolo de, ekzemple, Vikipedio, tiam via bonhavo de 2 eŭroj estos dividita inter Monato kaj Vikipedio. Do vi neniam povos elspezi pli multe, ol vi antaŭe deponis. La sumo, kiun ni ricevas de unu persono, do eble nur estas eta, sed multaj tiaj etaj mikropagoj ja povas formi grandan enspezon.

Ankoraŭ ne ĉiu artikolo de Monato havas Flattr-butonon. Depende de la sukceso de la agado ili estos aldonitaj iom post iom. Vi trovas nun butonon ekzemple ĉe la kompletaj jarkolektoj, kiel en www.esperanto.be/fel/2010/index.php. Ĉu vi konas neabonantojn de Monato? Sciigu al ili, kiel ili facile kaj malmultekoste povas subteni vian magazinon! Diru al ili, kiel facile ili povas flati nin!

Sincere via

Paŭl Peeraerts

Poezio

Elegio

Ŝi mortis kiel lanta sunsubiro;
Vivon ŝi spertis, buntan kaj penigan,
Jaron de gajno, perdo, kaj akiro.
Ŝi mortis, kaj kun ŝia mort’ dolora
Forpasis ne nur kara la fratino
Sed ankaŭ ero de trezor’ memora:
Nia juneco, nia hejm’, Patrino;
Hispanaj memoraĵoj, portugalaj,
Militaj jaroj en la Nord’ severa;
Jen bonaj tempoj, jen amaraj, malaj,
Esper’ trompita, kaj plezuro vera —
Tro kurtaj tamen jaroj de kontento
Kaj je la fino, longa pun’ sufera
Portata kun rezigno kaj konsento.
Preĝojn kaj larmojn niajn ŝi ne volis
Nek liturgi’ okazis, nek lamento;
Nur en kunest’ de famili’ amita,
Foli’ falanta, kaj aŭtuna vento,
Kiam forpasis nia Margarita.

Garbhan MacAoidh

Ekonomio

ENERGIO

Revoj pri skistogaso

Post la vizito al Usono de Arvydas Sekmokas, la ministro pri energio, la registaro jubilis pri la ekzisto de aglomeraĵoj de skistogaso en Litovio kaj tiel konfirmis sian optimismon pri energia sendependeco. Onidire jam venontjare, danke al privata investanto, povus komenciĝi esplorboradoj. Geologoj supozas, ke en Litovio la skistogasa areo povas konsisti el 480 miliardoj da kubaj metroj, el kiuj eblus ekspluati 100 miliardojn, je valoro de 10 ĝis 30 miliardoj da usonaj dolaroj.

Al la demando, kiam skistogaso povus aperi en Litovio, la ministro respondis, ke la rezulto ne povas esti rapida. “Atendas kvaretapa laboro. Unue, ni devus certiĝi, kiom granda estas la rezervo. Due, necesas fari esplorojn. Trie, ni devus testi la rezultojn etskale. Nur fine venos la kvara etapo — industria akirado. En Usono oni por tio bezonis pli ol dek jarojn, en Pollando malpli.”

Jonas Satkunas, vicdirektoro de la Geologia Oficejo de Litovio, estas pli optimisma. Liaopinie, se ĉi-jare glate pasus konkurso por elekti kompanion por fari la esplorojn, la unuaj testboradoj jam povus esti farataj sekvontjare. En la plej sukcesa kazo, skistogaso povus esti minata nelonge poste.

Delonge konata

Kio estas tiu skistogaso? Simple dirite ĝi estas ŝtoniĝinta argilo, kiu enhavas kelkajn procentojn da organika materialo, el kiu povas eliĝi gaso. La gaso estas minata per pistado de skistoj. Ju pli multe tiuj tavoloj estas pistataj des pli da gaso eliĝas.

Unuaj informoj pri skistogaso kuŝanta en la sino de Litovio, precipe en ĝia okcidenta parto, aperis jam en la jaro 2004. Unuaj pri tio ekparolis kompanioj kiuj en Litovio minas petrolon. Tamen neniu intencis eligi la gason, ĉar tiam mankis efika teĥnologio.

La temo de skistogaso en la mondo jam flirtas dum ĉirkaŭ tridek jaroj, tamen ĝia minado ĝis nun ne estis ekonomie rendimenta. La ĉefa diferenco inter ordinara natura gaso kaj skistogaso estas, ke aglomeraĵoj de natura gaso kuŝas koncentrite sur relative malgranda teritorio. Tian nature formitan rezervejon eblas ekspluati dum 30 ĝis 40 jaroj. Dume skistogaso disvastiĝas en multe pli granda teritorio. Por mini ĝin necesas komplika instalaĵo kaj preskaŭ ĉiujare novaj bortruoj en aliaj lokoj.

El ekologia vidpunkto skistogaso estas problemiga. Ĝi enhavas multe da metangaso, kiu estas konsiderata danĝera por la naturmedio. Por la pistado estas uzataj kemiaĵoj, kiuj parte restas subtere kaj povas polui la grundakvon.

Skistogaso nun vere furoras en Usono. Pasintjare, pro plibonigita teknologio, la lando per ĝi kovris dek procentojn de siaj gasbezonoj.

La litova ĉefministro Andrius Kubilius deklaris, ke se Litovio entreprenus minadon de skistogaso, ĝi povus almenaŭ dum 30 ĝis 40 jaroj kontentigi siajn gasajn bezonojn. Nuntempe la lando jare uzas ĉirkaŭ tri miliardojn da kubaj metroj da natura gaso.

last

[FORIGITA!: bildo]

La ministro pri energio Arvydas Sekmokas optimistan gasideon alportis el sia vizito en Usono.

[FORIGITA!: bildo]

Vicdirektoro de Geologia ofico de Litovio J. Satkunas diras, ke ne bezonos eĉ dek jarojn ĝis skistogaso estos minata en Litovio.

[FORIGITA!: bildo]

Ĉefministro de Litovio Andrius Kubilius revas pri energia sendependeco.

Politiko

NIĜERIO

Dividoj venkitaj — almenaŭ parte

Fine de majo Niĝerio inaŭguris novajn prezidanton, federacian parlamenton kaj guberniestrojn en 26 el la 36 ŝtatoj, kie okazis balotoj.

La balotoj, en aprilo, estis interesaj. Laŭ la konstitucio, la povo devas alterni inter sudo (99 % kristana) kaj nordo (99 % islama). La lasta prezidanto, Shehu Muea YarAdua, estis nordulo, kiu laŭplane restus prezidanto eble ĝis 2015. Tiam la prezidanteco revenus al la sudo.

Tamen mortis YarAdua en majo 2010 kaj la povon transprenis d-ro Goodluck Jonathan. Tiu devenas de la niĝerdelta regiono de Bayelsa en la sudo de Niĝerio. Lia ŝtato estas unu el dek, de kie venas la nafto, kiu kontribuas 90 % al la ekonomia bonfarto de Niĝerio.

Malkonsentis

Do nordaj politikistoj, kaj ankaŭ nepolitikistoj, postulis, ke nordulo aŭ islamano sekvu la mortintan YarAdua. Aliaj niĝerianoj malkonsentis. Ili argumentis, ke Niĝerio jam sufiĉe maturas, por ke iu ajn, sendepende de etno aŭ religio, aspiru al federaciaj postenoj, ekzemple prezidanteco. Cetere liberaluloj subtenis Jonathan, bone edukitan homon, kiu jam iniciatis pozitivajn reformojn kaj enpostenigis je federacia nivelo intelektulojn kaj aliajn kapablulojn.

Tamen sin prezentis diversaj kandidatoj el la nordo, inkluzive de eksaj armeaj ŝtatestroj. Fine elektis la norduloj, kiel kompromisan kandidaton, Generalon Muhammadu Buhari, ŝtatestron inter 1983-85. Sed en aprilo, malgraŭ bomboj en diversaj ŝtatoj, kiuj mortigis centojn da niĝerianoj, la popolo turnis la dorson al etnaj kaj religiaj dividoj kaj kvereloj kaj elektis kiel prezidanton Jonathan.

Atakis

Islamaj fundamentistoj apenaŭ kredis la novaĵon. Jonathan akiris 24 milionojn da voĉoj, Buhari nur 12 milionojn. Ĝihadistoj do atakis kristanojn, loĝantaj en norda Niĝerio. Mortis miloj, kiam domoj kaj preĝejoj de kristanaj subtenantoj de Jonathan estis bruligitaj.

Aparte ŝokis la mortigo de dek t.n. junularservantoj. En Niĝerio, post universitata eduko, oni devas servi la ŝtaton dum unu jaro en alia regiono ol tiu, de kiu oni devenas. Sudanoj servas en la nordo, norduloj en la sudo. Sed unuafoje en la historio de la servo estas mortigitaj junuloj, rigardataj kiel posedaĵoj de la ŝtato kaj do iel sanktaj.

Fuĝis

La junulojn, kiuj travivis la unuan ĝihadistan atakon, kaj kiuj fuĝis al policejo, oni tie mortigis, kune kun policanoj. La internacia komunumo kondamnis la atakon. Tamen, malgraŭ sangaj makuloj tiaj, oni taksas la baloton sukcesa kaj senfraŭda.

Venis gratuloj el ĉirkaŭ la mondo, interalie el Usono, Eŭropa Unio kaj aliaj afrikaj landoj. Ili bonvenigis stabilan kaj demokratian Niĝerion, la plej homnombran landon en Afriko, kun 130 milionoj da loĝantoj, kaj ties plej gravan nafto-produktanton.

Princo Henriko Oguinye/pg

Moderna vivo

GERMANIO

Adiaŭo al nukleo

Post la tertremo kaj cunamo kun la detruoj en la japana nuklea centralo Fukuŝima okazis en Germanio manifestacioj postulantaj tujan malŝalton de ĉiuj atomcentraloj en Germanio. Ankaŭ en mia loĝurbo Aŭgsburgo estis tiel.

La organizantoj de la protestoj rezignis pri paroladoj de eminentuloj kaj politikistoj. Anstataŭe ili ebligis al partoprenantoj uzi mikrofonon kaj laŭtparolilon por esprimi emociojn, timojn, postulojn kaj esperojn.

Kelkaj atentigis, ke la centralo Gundremmingen en distanco de iom pli ol 40 km estas tre proksima al Aŭgsburgo. Ĝia bolakva reaktoro estas simila al tiu ĉe Fukuŝima. La forbruligita radioaktiva materialo estas stokata en malferma ujo sen speciala protekto.

Akcidento

Aliaj atentigis, ke ne taŭgas argumenti pri rest-risko, ĉar risko ĉiam restas kaj akompanas nin. La demando ne estas, ĉu akcidento eblas, sed kiam. Homoj partoprenantaj loteriojn kredas, ke la tre neverŝajna granda feliĉo povas okazi venontan semajnfinon, malgraŭ la fakto, ke ĝi okazos al ili unu fojon en 300 000 jaroj. Samtempe ili kredas, ke la granda malfeliĉo de eksplodo en atomcentralo neniam okazos, kvankam ĝi estas dekoble pli verŝajna.

Aktivuloj proponis ŝanĝi la elektroprovizon kaj estontece uzi nur “senatoman” kurenton el vent- kaj sun-energio, akvoforto ktp. Kelkaj postulis de la loka elektroprovizanto ne plu uzi atomkurenton. Loke la proporcio de atomkurento estas inter 13 kaj 14 %.

Moratorio

Multaj kritikis la tujan reagon de kancelierino Merkel, kiu ordonis nuklean “moratorion”. En la germana lingvo “Moratorium” estas apenaŭ konata fremdvorto, kiu signifas simple “prokrasto”. Ĉu ŝi ordonas malŝalti la plej malnovajn nukleajn centralojn — por post ioma paŭzo esperi pri la forgesemo de la popolo kaj denove aktivigi ilin?

En 2000 la Federacia Respubliko Germanio kontrakte interkonsentis kun la atomindustrio iom post iom rezigni pri atomelektra energio. La ruĝ-verda registaro en 2002 precizigis, ke la atomcentraloj funkciu nur 32 jarojn kaj ke ne estos konstruataj novaj.

Permeso

En oktobro 2010 la parlamento decidis plilongigi tiun tempon tiel, ke la sep atomcentraloj de la tempo antaŭ 1980 havu permeson funkcii pliajn ok jarojn, la dek pli novaj pliajn 14 jarojn.

Post la eventoj ĉe Fukuŝima Merkel ordonis rapidan plian kontrolon de la plej malnovaj atomcentraloj, t.n. stres-teston. Fakuloj klarigis, ke en tri monatoj tio tute ne eblas. Fakte oni ne praktike testis aŭ ekzamenis, sed pridemandis la respondeculojn de la centraloj pri la sekureco de la konstruaĵoj.

Aviadilo

La ĉefa demando estis, ĉu la betona ŝirmilo de la reaktoro estas sufiĉe fortika por protekti eĉ kontraŭ aviadilo-kraŝo. La rezulto estis publikigita en la kutima maniero: oni pretendis seriozecon kaj sinceron.

Kvar nukleaj centraloj laŭdire estas nesufiĉe fortikaj por protekti kontraŭ kraŝo de eta aviadilo. Kelkaj estas nesufiĉe fortikaj kontraŭ mezaj aviadiloj, kaj neniu betonkiraso ŝirmas kontraŭ kraŝo de granda pasaĝeraviadilo.

Stokado

La registaro rapide kreis tiel nomatan etik-komisionon, kiu rekomendis malŝalti ĉiujn atomcentralojn en Germanio ene de jardeko, do ĝis 2021, eble eĉ pli frue. Etike postulendas ankaŭ solvi la demandon, kie kaj kiel stoki la forbruligitan materialon, radioaktivan ankoraŭ dum jarmiloj. La ĝisnuna provizora stokado estas nesufiĉa.

Fine la tri regantaj partioj, CDU (Kristdemokrata Unio), CSU (Kristsociala Unio) kaj FDP (Liberec-Demokrata Partio), interkonsentis plej laste en 2022 malŝalti la atomcentralojn. Samtempe Merkel postulas stres-teston por ĉiuj atomelektraj centraloj mondvaste. Germanio ankaŭ ne importu atomkurenton el aliaj landoj.

Radioaktiveco

Ankaŭ la nuklea centralo Gundremmingen apud Aŭgsburgo estos malŝaltita en 2022. Sed kion poste? Neniam ĝis nun estis malkonstruita komparebla atomcentralo ie en la mondo. Profesoro Alois Loidl de la universitato de Aŭgsburgo bonvenigas la malŝalton, sed avertas, ke la radioaktiveco de la konstruaĵo estas tiom danĝera, ke oni prefere ne tuŝu ĝin dum 20 jaroj kaj nur poste malkonstruu la centralon.

Dum multaj civitanoj postulas tujan malŝalton de la centraloj, ties manaĝeroj asertas, ke tio ne eblas. Krome, se oni tuj malŝaltus la sep reaktorojn mallaborantajn dum la moratorio, la ŝtato perdus unu miliardon da impostoj. Necesas novaj subvencioj por evoluigi novajn teknologiojn kaj por plukonstrui kurent-reton.

Intertempe okazis protestoj kontraŭ atomcentraloj en Germanio. Fine de majo 160 000 homoj en multaj urboj postulis: “Ne plilongigu la funkciadon de atomcentraloj. La registaro reprezentu ne la interesojn de la elektrokonzernoj, sed la interesojn de la popolo.”

Centmiloj da homoj memoras la bildojn pri Fukuŝima, la mensogojn de ties manaĝeroj, la sekvajn paneojn, kaj ili daŭrigas siajn protestojn.

Jomo Ipfelkofer

[FORIGITA!: bildo]

Tra Germanio okazis protestoj kontraŭ plua funkciado de nukleaj centraloj.

Moderna vivo

HEJMOJ

Kovriloj, kurtenoj — ĉiakoloraj

Grekion skurĝas daŭra krizo, sed ne ĉiuj senkuraĝiĝas. Multaj homoj, sen monrimedoj por distriĝi en trinkejoj aŭ restoracioj, remalkovras la varmon de siaj hejmoj. Spite al ekonomiaj problemoj, grekoj emas laŭeble komfortigi siajn hejmojn, atendante, ĝis la ekonomia suno releviĝos.

Tiun inklinon sukcese ekspluatis nederlanda dezajnistino loĝanta en Grekio. Ĉe la retejo de Aletta Smit, el Tesaloniko, klientoj povas mem elekti kolorkombinaĵojn de littukoj por akordiĝi kun la koncerna dormoĉambro.

Futbalo

Anstataŭ vane travagi butikon post butiko, kliento povas nun per musoklako mem proponi desegnaĵon. Ekzemple, se infano fanatikas pri futbalo, tiu povas havi littukon kaj kurtenojn en la koloroj de la ŝatata teamo.

Evidente klientoj sendu la dimensiojn de la dezirataj varoj al la jam 40 jarojn ekzistanta firmao, kiu, pretiginte la mendon, ekspedas la kovrilojn aŭ kurtenojn.

La retejo, nur en la angla, itala kaj nederlanda lingvoj, jenas: www.custom-bedding.com.

Roberto Pigro

Novelo

Poŝtelefono

Mi ĉiam memoras kun rideto kaj plezuro la unuan fojon, kiam sonoris la poŝtelefono de mia najbaro. Tiu afero estis la komenco de mirinda rilato inter mi kaj la viro, kiu estas diligenta posedanto de diverslegoma bieno, kun kiu antaŭe mi nur malofte parolis, ĉar pro multaj kialoj — eduko, vivstilo, aĝo ktp — ni ne povis multe rilati unu al la alia.

Mi estas vilaĝa bazlerneja instruisto. Kvankam mi estis tiam tre juna, tamen mi akceptis la proponon instrui en tia loko, ĉar mi volis, ke baldaŭ mi povu meti ion en la loko por “labora sperto” en mia resumo.

Do tiun tagon, kiam mi per la malaperanta dimanĉa lumo finpreparis la lecionon por la posta tago, mi vidis la viron sidanta sur lulseĝo antaŭ sia domo. Antaŭ kelkaj tagoj ĉiam troviĝis parencoj kaj amikoj, kiuj venis por saluti kaj alparoli lian filon, kiu kutime loĝas en fremda lando. Tiu filo ŝajne prosperis en la fremda lando, ĉar li jam estis ege respektata en la tuta vilaĝo, kaj por laŭdi la sukceson de li, kiu devenis de malriĉa familio, oni ne plu nomis lin per lia vera nomo. Oni nun nomis lin Filo-de-Terkultivisto. Nun relativa silento jam regis en la familio, ĉar tiuj vizitantoj jam ne plu venis. Kaj la junan viron mi ne plu vidis. Ŝajnis, ke li jam reiris al la lando, kie li loĝis.

Kiam mi ekstaris por iri internen post mia lerneja tasko, mi ekaŭdis ekkrion de la maljuna viro. Ŝajnis, ke iu insekto mordis lin. Lasinte miajn kajerojn sur la tablo, mi per ia instinkta movo alkuris al li por helpi lin. Sed kiam mi atingis, mi ekpensis, ke eble ne temas pri ia korpa vundo.

Per la maldekstra mano tenante sonorantan kaj vibrantan poŝtelefonon, li demandis min: “Kion mi faru?” Sed antaŭ ol mi povis respondi, la telefono jam falis el lia mano, ankoraŭ sonoranta kaj vibranta, turniĝanta sur la planko kvazaŭ ĝi estus ia granda vundita muŝo.

“Kaptu ĝin, kaptu ĝin. Ĝi ne forkuru”, kriis la viro al mi.

Kiam mi prenis ĝin, ĝi tuj ĉesis sonori. Rigardante ĝin, mi rimarkis, ke la alvoko estis el fremda lando. “Prenu”, mi diris. “Iu vokas vin, eble tiu denove provos telefoni al vi”, kun rideto ĝentila mi diris al li, decidinte ne diri al li, ke la aparato ne kapablas forkuri.

Turninte sin li demandis: “Kiu vokas min? Mi vidas neniun.” Kaj pri la aparato li diris: “Mia filo donis ĝin al mi antaŭ kelkaj horoj. Tiam li devis tuj foriri kaj do li ne povis klare diri al mi ion ajn pri ĝi.” Li petis min meti ĝin en mian poŝon. Do mi pensis, ke li volas, ke mi helpu al li teni ĝin, por ke ĝi ne perdiĝu. Fakte, mi ne sciis, ke ĝi faras tian sonon. “Ha, vi pravas, jen denove ĝi sonoras.”

Mi prenis ĝin, premis la verdan butonon kaj redonis ĝi al li. “Nun metu ĝin ĉe via orelo kaj parolu.”

Li metis ĝin ĉe la orelo kun la subaĵo supre kaj diris nenion.

“Paĉjo, estas mi, via filo. Kiel vi fartas?”

Gaje li diris al mi: “Ha, el tiu ĉi afero mi aŭdis la voĉon de mia filo, demandantan, kiel mi fartas.”

“Do diru al li, kiel vi fartas.”

“Mi ne estas idioto, ĉu vi komprenas? Vi petis min meti la aferon ĉe mia orelo. Do kiel paroli en ĝin?”

“Ne gravas, li nepre aŭdos vin, se vi parolos.”

“Filo kara.”

“Paĉjo, mi tre ĝojas alparoli vin.”

“Ho, filo, sed vi diris al mi matene, ke vi hodiaŭ reiros al la fremda lando.”

“Jes, mi jam estas tie. Mi nur vokas por informi vin, ke mi spertis bonegan vojaĝon.”

“Ĉu vere vi jam foriris?”, li diris, turnante sin, kvazaŭ li volus scii, ĉu la filo troviĝas najbare. “Mi klare aŭdas vin, kvazaŭ vi estus ĉi tie.”

“Ŝŝ!” mi ĝentile interrompis la diskuton.

“Ĉu vi povas imagi tion?” li gaje diris al mi. “Mi povas klare el tiu ĉi afero aŭdi la voĉon de mia filo, kiu jam estas en fremda lando. Ho, tiuj kiuj fabrikis tiun ĉi aferon, povas levi mortintojn. Mi kredas tion.”

Subite dum du longaj minutoj li ridegis, provante sensukcese halti por klarigi, kial li tiom laŭte ridas. Finfine li ekklarigis: “Mi foje vidis kelkajn homojn en nia vilaĝo surstrate promenantaj tenante siajn orelojn, parolante al si. Mi iam komentis antaŭ iu amiko, ke ŝajnas, ke nian vilaĝon trafas iu terura malsano, kiu kaŭzas frenezecon kaj oreldoloron, pro kiu oni alparolas sin tenante sian orelon. Mi ĉiam miris, kun kompato, ke la frenezuloj estas la homoj kun belegaj vestoj aspektantaj kiel respektindaj homoj. Mi nun komprenas, ke ili fakte tenas ion, kaj mi nun scias, kion ili tenas ĉe siaj oreloj.”

Aŭdinte tion, mi ne provis teni mian antaŭan seriozan mienon. Mi ekridis. “Vidu, vi metas la aparaton inverse. Li ne povas bone aŭdi vin.”

“Pri tio vi ja eraras, mi aŭdas ĉion, kion li diras, kvazaŭ li vokus el najbara domo, mi preskaŭ ne kredas, ke li ja jam reiris alilanden.”

Mi ne volis kvereli kun li, sciante ke lia filo ja miras, kial li ne atentas. Do mi kaptis la telefonon kaj metis ĝin ĉe lia orelo, nun ne inverse.

“Ho, ho, ho”, gaje diris la viro al sia filo, “nun mi klare aŭdas vin, kvazaŭ vi estus en ... en ... ĉe mi!”

“Bone, paĉjo. Do mi nun povas regule alparoli vin. Mi ĝojas, ke vi scias kiel ricevi telefonvokon. Kiam mi foriris sen instrui vin pri tio, mi iom timis, ke mi neniam povos alparoli vin.”

“Ho, pri tio vi ja danku mian najbaron. Li helpis min.”

“Ĉu vere? Do kie li estas?”

“Li staras ĉe mi. Li eĉ diris al mi kiel ĝuste meti ĝin ĉe mia orelo. Antaŭe mi metis ĝin malĝuste.”

“Mi nun komprenas. Antaŭe, kiam mi ne bone aŭdis vin, mi pensis, ke temas pri malbona signalo. Do ĉu vi povas doni al li vian telefonon, por ke mi esprimu mian aprezon.”

“Li volas alparoli vin”, diris al mi la viro.

Ricevinte la telefonon, mi salutis.

“Sinjoro, mi volas danki vin pro via helpo. Kiu estas vi?”

“Mi estas najbaro de via patro.”

“Do ĉu ni iam renkontiĝis?”

“Mi iom konas vin, sed mi ne certas, ĉu vi iam vidis min aŭ ne.”

“Tio tute ne gravas. Mi ĝojas, ke mia patro havas najbaron helpeman. Ĉu vi povas helpi lin lerni kiel funkciigi la telefonon?”

Mi iom silentis kaj diris al la maljunulo: “Via filo petas min instrui vin uzi la poŝtelefonon.”

“Bonege”, respondis la viro, “sed mi ne ŝatas la teruran vibradon. Mi estas tro maljuna por la subita vibrado.”

“Pri tio vi ege pravas. Mi tuj elŝaltos la vibradon sed lasos la sonoron, ĉar nur tiel vi povas scii, kiam oni alvokas vin.”

“Ĉu do ĉiuj homoj povos alvoki min?” gaje demandis la viro.

“Ne ĉiuj ... nur homoj kun similaj aparatoj povas alvoki vin. Kaj eĉ el tiuj, nur homoj kiuj konas vian numeron povos alvoki vin ... Vidu, prenu vian telefonon kaj adiaŭu vian filon, ĉar multe kostas telefonvoko.”

Preninte la telefonon, la viro demandis kun surprizo: “Ĉu do iu venos postuli monon de mi pro aparato, kiun mia filo donacis al mi? Tio estas maljusta.”

Li metis la telefonon ĉe sia orelo denove kaj alparolis la filon. “Do filo, dankon. Kiom mi pagu al kiu ajn venas por postuli monon pro nia kunparolo?”

“Paĉjo, vi tute ne havu zorgojn pri tio. Neniu venos postuli de vi monon. Ĉi tie mi pagos ĉion por la servo. Bone, ĝis la.”

Dum kelkaj minutoj li aŭskultis kaj fojfoje kapjesis al io, kion diris la filo, kaj finfine adiaŭis.

“Li esprimis sian grandan dankon pro via helpo. Li ankaŭ petis min donaci al vi iun televidilon en nia domo, kiun neniu uzas. Li diris, ke tio ne estas pago pro via helpo, sed por esprimi lian deziron fari ion, por esprimi lian gajecon.”

“Mi ege aprezas tion.”

Depost tiu tago mi fariĝis intima amiko de tiu familio. Mi havis la ŝancon ekscii ke tiu viro, kvankam al li mankas eduko kaj kapablo funkciigi iun ajn maŝinon, estas unu el la plej bonkoraj homoj sur la tero. Li ĉiam diris, tamen kun eta bedaŭro — eta, ĉar li havis filon, kiu prosperis kaj povis doni al li kion ajn li deziris aŭ bezonis — ke manko de eduko estas pli terura ol kancero, kvankam tia analogio estis iom stranga. Se iu junulo devis esti en la lernejo sed libertempis surstrate, li ofte fingropinte avertis la junulon ne perdi la ŝancon prosperi en la vivo, kaj ke la plej facila maniero ne fariĝi sklavo estas per sindediĉo al eduko.

“Vidu”, li iam avertis. “Se vi mistrafas la ŝancon havi edukon kaj finfine fariĝas terkulturisto, ĉu via terpomo estas tiel eta kiel mia telefono, ĉu tiel granda kiel akvomelono, oni ĉiam iel malrespektos vin pro via manko de eduko.”

Tiel ĉi li jam konvinkis multajn junulojn reiri al lernejo. Li ankaŭ petis sian filon helpi kelkajn geknabojn, kiuj volis ricevi edukon sed fakte ne havis monon.

“Sur tiu ĉi sama grundo kreskis mia filo. Se li povis sukcesi, ankaŭ vi povas sukcesi. Eĉ via prospero povas esti pli granda ol lia”, li diris iam, kiam li alparolis iujn knabojn surstrate.

Pri la telefono, mi nur instruis lin kiel ricevi alvokon: nur premi la verdan butonon, kaj kiam finiĝis la alvoko, li devas nur remeti la aparaton en sian poŝon. La homo, kiu vokis lin, mem premos butonon por malfunkciigi la aparaton.

Iun tagon, kiam li jam bone mastris la uzadon de la maŝineto, li vizitis min por danki min pro mia helpo. Dum li reiris hejmen, li haltis ĉe la pordo kaj diris: “Aĥ, mi preskaŭ perdis la telefonon hieraŭ.”

“Ĉu vere?” mi demandis. “Kio okazis?”

“En iu aŭtobuso, kiam mi vojaĝis kaj la aŭtobuso haltis ie, kie ĉiu povis elbusiĝi por viziti la necesejon, mi senatente lasis ĝin sur mia sidilo kaj vizitis la necesejon. Reveninte, mi ne trovis ĝin. Unue mi pensis, ke mi eble lasis ĝin en la necesejo, sed poste mi memoris klare, ke mi ne kunportis ĝin, kiam mi elbusiĝis. Mi petegis kaj petadis, ke kiu ajn prenis ĝin, redonu ĝin. Mi ne uzis la vorton “ŝteli”, ĉar mi ne volis ofendi iun ajn. Mi diris, ke mi tiam atendas gravan alvokon de mia filo. Vere la alvoko estis grava, ĉar temis pri donaco de mono por konstruo de nova hospitalo en nia vilaĝo.”

“Do kiel vi retrovis ĝin?”

“Mi promesis donaci ion gravan al la homo, kiu prenis ĝin, sed neniu konfesis, ke li aŭ ŝi prenis ĝin. En la buso, ĉiu homo helpis serĉi ĝin, sed ni ne rajtis peti ĉiun montri sian poŝon por pruvi, ke li aŭ ŝi ne prenis ĝin.”

“Do subite mi petis ĉiun reiri al sia sidejo, kaj dankis ilin. Mi diris, ke mia filo sendos alian al mi, sed mi havis sekretan planon, kiu tamen havis etan ŝancon de sukceso. Mi sciis, ke baldaŭ alvokos min mia filo. Do post momento mia telefono eksonoris el ies sakaĉo. Ĉiu vizaĝo tuj turnis sin al lia direkto.”

“Se mi estus vi, mi starus antaŭ li kaj diros: “Nun, ŝtelisto, jen kion vi meritas” ... kaj manfrapus lin vange.”

“Ne, mi ne faris tion. Fakte, mi ne sciis, kiu el li kaj mi hontis pli. Ni eble estas samaĝaj. Do mi ne povis frapi lin. Mi miris, kial homo tiel aĝa povis ŝteli telefonon. Tamen mi ne povis ne iomete ŝerci pri la afero. Etendinte mian manon al li, mi diris, “Karulo, pardonu, sed tiu birdo ĉirpanta en via poŝo estas mia”, kaj ĉiuj ridetis.”

“Mi petis ĉiun silenti pri la afero kaj ne moki lin.”

“Do vi povas vidi, ke lasi ĝin sonori estas bona ideo. Iuj elŝaltas sonon kaj vibradon de siaj telefonoj, ĉar ili pensas, ke tio ege ĝenas ilin.”

“Jes, vi pravas. Sed la sono iam kaŭzis akcidenton dum la kunveno de la plej aĝaj homoj de nia vilaĝo. Tiun renkontiĝon mi partoprenas ĉiusabate, kaj tiu sabato estis la unua post la foriro de mia filo.”

“Akcidento?”

“Jes, dum ni ĉiuj aŭskultis la paroladon de nia prezidento, subite mia telefono eksonoris, kaj ... kaj post du minutoj jam restis nur mi sur la sidilo. Ĉiu kaptita de granda timo ekkuris en la direkto de la pordo. Du el niaj kamaradoj ankoraŭ restas en hospitalo. Mi volonte pagis la koston.”

Kiam li ĉesis paroli kaj turnis sin por iri hejmen, mi vokis lin. Li turnis sin al mi kaj faris unu paŝon kaj haltis.

“En ĉio ĉi pri via telefono, via manko de eduko, via irmaniero, viaj parol- kaj manĝo-manieroj, via emo ĝeni min, eĉ kiam mi dormas, petante mian helpon, via tro ofta parolado pri via filo, via emo forpeli junulojn al lernejo ... Ĉu vi scias la solan vorton, per kiu mi povas priskribi vin kaj ĉion?”

Kvazaŭ iom malgaje la viro klinis sian kapon maldekstren, kaj kviete petis min diri la vorton. Sur la vizaĝo estis mieno, kiu pensigis, ke li eble adiaŭos min post mia diro de la vorto kaj neniam alparolos min poste.

“Bonkoreco.”

Dum li venis al mi por brakumi min, mi kviete aldonis: “Vi havas la koron de anĝelo. Kion vi faras en nia vilaĝo, estas pli valora ol iu ajn religio. Mi volas esti kiel via filo kaj ankaŭ estonte helpi evoluigi nian vilaĝon.”

G. O. Òshó-Davies

Moderna vivo

AGROKULTURO

Kampara fabrikado

Antaŭ cent jaroj, en multaj vilaĝoj de la sud-germana regiono Palatinato, la plej granda parto de la familioj vivis pere de la propra bieneto.

La kampa tereno sufiĉis por pli-malpli bone nutri sin el la memprizorgitaj produktaĵoj, por bredi la necesajn dombestojn kaj akiri iom da mono fare de la vendado de lakto, legomoj kaj fruktoj. Dum la rikolto, ĉiuj familianoj, eta grupo el tri generacioj, kune kampe laboradis.

Hodiaŭ la situacio estas tute ŝanĝiĝinta. Postrestas vilaĝe nur du-tri bienegoj, kiuj, kvazaŭ kamparaj fabrikoj, reagas al la postuloj kaj ebloj de la internacia merkato.

Sterko

Ne plu rezultas nur unu rikolto en unu jaro. Helpe de industria sterko, tuba akvoalkondukado kaj ĉiaj maŝinaj kaj kemiaj rimedoj, almenaŭ tri rikoltoj de diversaj fruktoj el unu kampo estas eblaj.

Kompreneble ne plu sufiĉas familia laborforto. Malgraŭ la abunde utiligataj maŝinoj, la rikolto de specifaj fruktoj kaj legomoj ne povas rezigni pri homaj sperto kaj laboremo. Tiajn kvalitojn oni ne plu trovas multe en la regiono. Germanaj senlaboruloj preferas kontente kvitanci la ricevon de la ŝtata apogo, ol klini la dorson antaŭ salatoj kaj asparagoj.

Kaĝoj

Jen la ŝanco por laboremaj viroj kaj virinoj el orienta Eŭropo. Ili aperas amase dum la rikoltaj sezonoj, loĝas senplende en konteneraj kaĝoj kaj laboregas kampe tie, kie la dunginto ilin sendas.

Povas okazi, ke oni bezonas eĉ plurajn centojn samtempe por rikolti ajlocepojn el nur unu kampego. Kaj posttagmeze la rikolta armeo, strategie organizite, aperas 20 kilometrojn fore por eltiri kaj vendoprepari rafanetojn.

Festeno

Post la rikolta sezono la regiona registaro invitas al “Rikoltodanka festeno”, fiere titolante sin “Ĝardeno de Germanio”. Freŝe kuŝas la fruktoj sur la podio.

Oni eĉ ne flaras la kreskigan helpon de kemiaĵoj, de malpura akvo kaj de la reuzitaj restoj el la regionaj kloakoj, la ŝviton de migrantaj laboristoj. Tiam tiuj orient-eŭropanoj jam longe estas denove hejme kaj ne ĝenas la solenaĵon.

El la loka vivonecesaĵo estas fariĝinta tutmonda merkato. Novaj epidemioj, ne plu familiaj, sed mondvastaj, salutas: Bonan apetiton!

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Unukampe tricent rikoltistoj — sed finsezone ne la dankojn de bienistoj kaj konsumantoj ili rikoltas.

Libroj

Bela sonĝo de l’ homaro ...

Antaŭ kelkaj tagoj nia poŝtisto alportis libreton al mi. Ĝi venis de Julia Sigmund, la inspira redaktorino de alia libreto kun atestoj de cento da samideanoj pri ... la tagoj, kiam ili estis plej feliĉaj. Do mi pensis ricevi denove kolekton kun korvarmigaj, feliĉigaj kaj ĝojigaj vivomomentoj.

Sorto donas favoron, sorto donas doloron

Tamen la titolo de la libreto igis min dubi. Nomoj kaj Sortoj. Kial Julia elektis la vorton sorto? Por mi la vorto alportas timon, necertecon, malbonan aŭguron. Sed la zamenhofa proverbo 194a sugestas, ke ne nepre estu tiel! Ĝi ja ankaŭ povas esti favora. Nu ja, la “necerteco”, tamen, estas nepra elemento de la ideo “sorto”.

Neniu evitos sian sorton

Aĥ, se oni bone pripensas, oni komprenos, ke la ideo “sorto” estas iu “sapveziko” ... aŭ iu “figo post Pasko”, ĉar oni algluas la etikedon “estis ŝia sorto!”, nur kiam oni priparolas intan okazaĵon. En la lasta historieto de la libreto, knabineto eskapas esti viva entombigita nur, ĉar la patro ankoraŭ lastafoje deziras rigardi ŝin antaŭ ol li fermas la tombon. Nu! Ĉu la knabino “eskapis sian sorton” aŭ ĉu estis ŝia sorto, ke ŝi lastmomente saviĝis? Interesa estas la konstato de la knabino — nun jam 65-jara — ke “ŝi estis kondamnita al la vivo”. Do altajn ideojn pri sia vivo ŝi certe ne havas!

Ĉifona vesto ...

Tute ne temos pri la kovrilo de la libro! Ĝi estas tre deca, sincera kaj eble aluda! Montriĝas soleca homa figuro, suriranta la vivovojon kaj trenanta longan incitan ombron malantaŭ si ... iom timigan. Tiu figuro kaj tiu ombro regule revenas en la libro kiel fono sub la teksto. Bonega ideo! Mia intertitolo “ĉifona vesto ... ” aludas la zamenhofan proverbon el paragrafo 229a, kiu ilustras la temon “honesto”: Pli bona ĉifona vesto, ol riĉeco en malhonesto. La dek tri historietoj, tute klare plejparte “veraj”, honeste priskribas homajn sortojn kaj ne kaŝas mizeron, malfeliĉon, malhoneston, kruelon kaj korupton. El la dek tri historietoj estas nur du aŭ tri, kiuj havas iom “gloran finon”. Tamen ili povos alporti apogon en propran mizeron, ĉar pere de mizero de aliaj homoj oni povas trovi ian memkonsolon!

Vivo kaj lingvo

Homoj, kiuj konas Julia — kaj kiu ja ne konas ŝin? — sentos dum legado, kvazaŭ ke ŝi sidus antaŭ ili, en fotelo, kaj trankvile rakontus la historietojn. Kaj ŝi uzas sian propran kutiman lingvon, kun kelkaj (tre malmultaj, sed tamen iuj) personaj propraĵoj, do sian propran idiolekton ... kaj tio vere ne ŝokas min. Konsideru, baldaŭa leganto de la verketo, tiun rimarkon kiel instigon serĉi la kelkajn privataĵojn, ĉar ... mi mem estis instigita al interesa pensado, ke (kaj Zamenhof mem iam esprimis tiun ideon) fojfoje logiko povas pravigi (necesigi?) gramatikan eraron.

Petro Desmet’

Julia Sigmond: Nomoj kaj Sortoj. Eld. Exit, Cluj-Napoca, 2011. 110 paĝoj, kudre bindita. ISBN 978-606-92460-3-0.

Prezo ĉe FEL: 7,31 eŭroj + afranko

Libroj

Antikva dramo en moderna vesto ankoraŭ trafas

En bonaspekta malmola bindaĵo, presita sur glacea papero, renkontas nin dramo fare de unu el la ĉefdramistoj de la moderna epoko, reverko de dramo de unu el la ĉefdramistoj antikvagrekaj, Sofoklo. Specialista, emociplena modernigo de klasikaĵo.

Alegorio

Laŭdire, Anouilh verkis sian dramon kiel kaŝan alegorion de la nazi-franca socia situacio en la 1940aj jaroj. Sed en nia propra tempo ĝi konservas sian prezenton de nur tro familiara situacio en multaj partoj de la mondo. Mi suspektas, ke ĉiu el ni povas facile rekoni ĝin.

La temo

Mallonge la temo, laŭ la versio de Anouilh: Edipo, reĝo de Tebo, estis la patro de du filoj, Eteoklo kaj Polinico, kaj du filinoj, Ismena kaj Antigona. Post la pereo de Edipo, liaj du filoj interbatalis por atingi la reĝan postenon, kaj samtempe mortigis unu la alian. La interbatalo estis tiel furioza, ke ambaŭ korpoj dispeciĝis.

Nova reĝo, Kreono, ekpostenis. Li arbitre dekretis, ke Eteoklo estis heroo, kaj Polinico fiperfidulo. Li tial ordonis publikan funebradon pri Eteoklo kaj ties honorigan publikan enterigon. Li ordonis, ke la kadavro de Polinico restu ne-enterigita, malhonorata. Kiu eĉ sugestetus, ke Kreono misdecidis per sia dekreto, tiu tuj estos ekzekutita.

Rilate al la du knabinoj, Kreono alie opinias. Lia propra filo, Hemono, kaj Antigona estas interamantoj. Ili planas geedziĝi, kaj Antigona, kiu nun estas dudekjara, loĝas en la reĝa palaco, estante ĉies dorlotato. La reĝo Kreono plene aprobas la estontan geedziĝon, ĉar ankaŭ li opinias Antigonan tre aminda kaj infane senkulpa.

Sed sekreton gardas Antigona, ĝin konas nur ŝia fratino Ismena: Antigona intencas kaŝe enterigi la kadavron de sia frato Polinico. La tradicio postulas enterigon, por ebligi al la spirito de la mortinto pace resti en la lando de la mortintoj. Sen enterigo, tiu spirito devus vagadi senĉese sur la tero, konstante suferante kaj misagante.

Tamen la reĝo Kreono publike dekretis, ke kiu ajn provus enterigi la kadavron de Polinico, tiu estas tuj ekzekutenda. Li postenigis gardistojn ĉe la kadavro, por certigi, ke neniu eĉ provetos enterigi ĝin.

Antigona kaŝe atendas, ĝis la gardistoj dumpaŭze malatentas. Ŝi ekŝutas iom da tero sur la kadavron kaj tuj forkuras. Ĉagrenas la gardistojn trovi tion. Pro la reĝidina naturo de Antigona, ili timas ŝin mortigi. Do unu el la gardistoj kuras al la reĝo Kreono por informi lin pri tio, kio okazis. Kreono ordonas alkonduki Antigonan.

Private Kreono kaj Antigona diskutas la aferon. Kreono, kiu scias, ke la dekreto estis nur propagandaĵo por glori lin kaj lian pretendon rajti regi, elpensas metodon protekti Antigonan.

Li proponas mortigi la gardistojn, por ke ili ne diskonigu la eventon. Antigona al neniu menciu sian agon. Li ordonos forviŝi la tererojn metitajn sur la kadavron. Tiel la publiko nenion scios pri ŝia ago, kaj la normala vivo povos daŭri. Certe reĝo, kiu estigas la leĝojn, povas estigi esceptojn, ĉu ne?

Krome, Kreono sciigas al Antigona sian propran sekreton: ke li efektive ne certas kiuj el la kadavreroj estas de Eteoklo kaj kiuj de Polinico. Li tute arbitre deklaris, ke certaj kadavreroj estas de Eteoklo, ĉar ja la tuta dekreto estis nur simbolocela. Kaj ja al mortinto mem ne gravas enterigo aŭ neenterigo. Kiu mortis, tiu mortis, la ritoj neniom valoras en la realo.

Antigona rifuzas lian proponon, dukiale. Unue, enterigo senescepte necesas. Due, kaj ĉefe: akceptinte esti reĝo, li devas akcepti, ke ĉiu lia dekreto estas senescepte plenumenda. Kion dekretas reĝo, tion eĉ tiu reĝo mem ne rajtas malobei. Reĝo ne pli rajtas arbitre agi, ol rajtas ĉiu ajn ordinarulo.

Inter Antigona kaj Kreono kverelo ardiĝas. Kreono insistas, ke li ne ekzekutigos Antigonan. Antigona insistas, ke li ne povas ne ekzekutigi ŝin, kion oni propravole akceptis, tion ne licas propravole ne fari.

Senespere Kreono ordonas ekzekuti Antigonan. Kiam ekscias tion Hemono, li suicidas. Ankaŭ Ismena, la fratino de Antigona. Kaj aliaj.

Fine restas nur Kreono, kiu devas mensoge ŝajnigi al la mondo kaj al sia konsilantaro, ke la vivo plu tute normalas. Sian sorton li mem antaŭelektis.

Dramista talento

La kapablo de la dramisto, Jean Anouilh, tiel perfekte enscenigi la tuton — la tuta dramo plene kredigas sin reala — estas indiko de lia dramista talento. Kaj de la malplaĉa fakto, ke la homa karaktero restas konstante senŝanĝa, malgraŭ tio, en kiu epoko oni vivas.

Tion konstatinte, kiel mi povus rifuzi honori la dramon kaj ĝian finfinan ekaperon en nia lingvo?

Donald Broadribb

Jean Anouilh: Antigona. El la franca tradukis Roger Imbert. Eld. Grafokom, Đurđevac, Kroatio, 2009. 67 paĝoj, bindita. ISBN 978-953-96975-6-1.

Prezo ĉe FEL: 10,35 eŭroj plus afranko.

Libroj

Kapreolida terapio

Kun plezuro mi legis tiun ĉi malgrandan porinfanan romanon pri la bona influo, kiun milda besto kapablas havi sur la vivon de infano kaj ankaŭ sur relative grandan socian ĉirkaŭaĵon.

Tiu ĉi libro de la porinfana kroata verkistino Andelka Martić estis unuafoje publikigita kroatlingve en 1953.

Kvankam la ĉefaj herooj de la rakonto estas 5-jara knabo kaj laktosuĉanta beba kapreolido, la celata publiko de la romaneto (la potencialaj legantoj) devus esti iom pli grandaj infanoj (eble 8-10-jaraj aŭ pli). Fakte, la aŭtora voĉo estas tiu de plenkreskulo, kiu rememoras pri sia infaneco. Tial plenkreskuloj, kiuj ŝatas rememorojn pri la infaneco (kiel ekzemple mi), povas ĝui la libron.

Rid-ordeno

Mi rimarkis, ke la teksto havas oportunajn piednotojn, kiuj klarigas al la nekroata leganto kelkajn detalojn pri la kroata historio dum la dua mondmilito — la periodo, kiam okazas la eventoj de la romaneto. Sur la malantaŭa kovrilo troviĝas interesaj informoj kaj trafaj komentoj pri la aŭtorino kaj la libro. Interalie, ni povas ekscii de tie, ke tiu ĉi verko “estas premiita per “Rid-ordeno” de polaj infanoj (1973), dediĉita al homoj aparte meritaj por pli serena kaj pli bela infaneco”. Laŭ la sama fonto, ni povas konkludi, ke la libro entenas multajn aŭtobiografiajn elementojn, ĉar la aŭtorino mem estis juna partizanino dum la dua mondmilito, en la kroata rezistmovado.

Fragmento

La kapreolido Pirgo, kiu estas realisma besta heroo de la romaneto, fariĝas samtempe poemeca simbolo de anima pureco kaj fidela amikeco dum malhela historia periodo de agresema malamo inter plenkreskaj homoj. Željko, la 5-jara filo de partizanaj gepatroj, kiu devas loĝi multan tempon en arbara kaŝita tendaro malproksime de la patrino, amikiĝas tute nature al Pirgo, la kelktaga kapreolido, kiu orfiĝis, kiam oni bombardis la arbaron. La unuan paŝon de tiu rilato faras la tremanta kaj nenion komprenanta bestido, kiu dum la bombardo fidas sian instinkton kaj proksimiĝas al la tremanta kaj preskaŭ nenion komprenanta homido. La priskribo de ilia renkontiĝo estas poemeca prozpeco, kiu sentigas la leganton, kiom multe valoras por la animo de la infano tia sincera kaj tutkora fido de sendefenda bestido. Jen eta emocia fragmento:

“Sed nova bombo eksplodinta malantaŭ la kapreolido tranĉis la silenton kaj revenigis nin en la realon. La kapreolido eksaltis, kvazaŭ per vipo batita, skuis la kapeton, ekgapis konfuzite, kaj tiam rapidege alhastis al mi, kuŝiĝis sur la teron kaj alpremiĝis al mi. Miaj manoj aŭtomate volviĝis ĉirkaŭ ĝia tremanta korpo.
Kiel tio okazis? Ĉu mi sonĝas? Mi sentas la varmon de la fragila korpo de la besteto. Mi sentas sub la mano la molecon de ĝiaj mallongaj haroj kaj rigardas la tremantan brilon en ĝiaj malsekaj okuloj. Subite al mi ŝajnis, ke mi ne estas la sama knabo solece forvaginta en la arbaron. Kvazaŭ la eta besto iamaniere ŝanĝus min. Kaj fakte estis tiel. Mi ne plu estis sola. Jen venis iu serĉanta mian protekton. Mi ne plu estas, kiel ĉiam ĝis nun, la plej malgranda kaj la plej malforta, sed nun mi havas iun por kiu mi zorgos kaj kiun mi protektos. Nun ankaŭ al mi estos pli facile, ĉar kiam homo pensas ne nur pri si mem, ankaŭ la timosento estas malpli granda.”

Ridet-terapio

La ĉeesto de la kapreolido en la partizana tendaro igas eĉ la plej sortobatitajn kaj malgajajn militistojn rideti kaj rekapti iom da bonhumoro. Željko sentas tion, kaj tial li havas la brilan ideon alporti sian amikon Pirgo al montara kaŝita hospitalo, por plialtigi la humoron de la vunditaj partizanoj, prizorgataj tie. La knabo kaj la kapreolido faras longan, danĝeran kaj lacigan vojaĝon, akompanante grupon da partizanoj al la hospitalo. La kuraĝo de la duopo estas rekompencita per tio, ke ĉiuj pacientoj dankeme akceptas ilin ambaŭ, faras demandojn pri ilia unua renkontiĝo en la arbaro kaj deziras karesi ilin ambaŭ. Kion Željko kaj Pirgo plensukcese plenumas, oni nomus hodiaŭ “terapio pere de rid(et)o”. La amoplenaj koroj de la duopo havas pozitivan influon sur ĉiujn homojn, kiuj ekkonas ilin.

Konklude, se vi deziras kapreolidan terapion (ridet-terapion) por vi mem aŭ/kaj por infanoj, kiujn vi amas, indas legi tiun libron kaj rekomendi ĝin al esperantistaj infanoj por legado aŭ eventuale rakonti ĝin nacilingve al ne-esperantistaj infanoj.

Luiza Carol

Andelka Martić: La kapreolido Pirgo. Elkroatigis Josipa Katunar. Eld. Grafokom, Đurđevac, 2011. 102 paĝoj, bindita. ISBN 978-953-96975-9-2.

Prezo ĉe FEL: 10,35 eŭroj + afranko.

Moderna vivo

NEPALO

S-vage

Japanino, kiu perdiĝis en montaro en Nepalo, manĝis 13 tagojn nur herbon kaj bambuon kaj trinkis riveran akvon por travivi.

Fine la 49-jaraĝa Makiko Iwafuchi, erarvaginte ĉirkaŭ 80 km, aŭdis voĉojn de vilaĝanoj. Ŝi kulpigis sian “stultecon”, ke ŝi piediris sola en montara regiono 4300 m alta norde de Katmando.

Navin Shrestha/pg

Enkonduko

Ŝtopiĝoj

De preskaŭ 20 jaroj Monato havas redaktantaron, konsistantan el unu ĉefredaktoro (nun Paul Gubbins) kaj el pli ol dek fakaj redaktoroj, el kiuj ĉiu respondecas pri aparta rubriko, ekzemple pri politiko, pri ekonomio, pri scienco ktp. Tiuj inter vi, kiuj regule sendas tekstojn por publikigo en Monato, scias, ke ĉiu redaktoro havas sian apartan retadreson facile memoreblan, kiel politiko@monato.net, arto@monato.net aŭ ekonomio@monato.net. La manuskriptoj por publikigo senditaj al unu el tiuj adresoj alvenas do ne en la eldonejo de Monato en Antverpeno, sed rekte ĉe la koncerna redaktoro, ie ajn en la mondo.

Tiu sistemo havas avantaĝojn: tekstoj kaj fotoj venas tuj ĉe la ĝusta homo, kaj ili ne povas perdiĝi inter la centoj da administraj leteroj, kiuj alvenas en la eldonejo. Sed ĝi havas ankaŭ malavantaĝeton. Multaj el niaj kunlaborantoj estas scivolaj, ĉu ilia manuskripto bone alvenis, ĉu ĝi aperos en la tuj venonta numero ktp. Kien skribi por akiri tiujn informojn? Al la redaktoro kun tiu bela @monato.net-adreso? Aŭ al la eldonejo en Antverpeno? Por eviti ke oni entute devu cerbumi pri tio, la ĉefredaktoro antaŭ nelonge petis, ke ĉiuj redaktoroj tuj konfirmu la alvenon de manuskripto, tiel ke la aŭtoro povas esti certa, ke ĝi ne perdiĝis.

Tamen niaj aŭtoroj ne nur estas scivolaj, multaj el ili estas senpaciencaj (!) kaj do deziregas tuj scii, en kiu numero de Monato aperos la produkto de ilia cerbostreĉo. Kaj jen demando, kiun neniu povas respondi. Artikoloj, kiuj traktas aktualan temon (tiaj aperas ofte en la rubriko “Politiko”), havas prioritaton. Se estas multaj tiaj prioritataj manuskriptoj en unu difinita monato, tiuj kiuj ne traktas ion aktualan (ekzemple novelo, turisma artikolo), povas prokrastiĝi, kaj tiaj fojfoje aperas plurajn monatojn post kiam la aŭtoro sendis ilin. Pro tio en tiaj “neaktualaj” rubrikoj kelkfoje estas ŝtopiĝoj kaj tie kontribuoj eventuale nur guton post guto aperadas.

Por malgrandigi la ŝtopiĝojn Monato regalas vin ĉi-monate per escepte dika numero kun multe da politiko kaj moderna vivo, kun novelo, kun librorecenzoj ktp! Ĝuu ĝin!

Sincere via

Paŭl Peeraerts

Ŝerco kaj satiro

Usonangla, ĉu efika mondolingvo?

Pentagono kaj aliaj instancoj en Usono (kelkfoje ankaŭ en Kanado kaj aliaj angleparolantaj landoj) uzas unikan ĵargonon, kiuj eble ne estas tuj komprenebla al neinicitoj. Jen laŭvorta esperantigo de kelkaj ekzemploj:

Ĉu vi povas diveni, al kio jenaj frazoj aludas?

1) Vertikale dispartigita kontraŭpersonara rimedo.
2) Aerodinamika personara malakceligilo.
3) (Usonaj soldatoj) funkciis en celriĉa medio.
4) (La helikoptero) suferis nereteneblan lamenan liberiĝon, kaj malsukcesis konservi liberan superterenan spacon.
5) (Pri malsanuleja paciento en Filadelfio) Estis kazo de negativa pacienta prizorga rezulto.
6) (El fajrobrigada raporto el Alberto) Oni trovis viron en malvivipova kondiĉo.
7) Heksaformaj rotaciigeblaj supraĵaj kunpremaj elementoj.
8) Fiskaj subatinguloj.
9) Lignaj interdentaj stimuliloj.

Respondoj:

1) Bombo.
2) Paraŝuto.
3) La soldatoj troviĝis senespere ĉirkaŭitaj de nombre superaj malamikoj.
4) El raporto pri helikoptera kraŝo pro rompo de rotora lameno.
5) La paciento mortis.
6) Oni trovis mortintan viron.
7) Ŝtalaj boltringoj.
8) Malriĉaj usonanoj.
9) Dentopikiloj.

Albisturo Kvinke

Moderna vivo

USONO

Ŝtato-stato

Laŭ statistikoj el la jaro 2010, la meza aĝo de usonanoj estas 37 jaroj. En la usona ŝtato Teksaso la meza aĝo estas 33,6 jaroj; antaŭ 10 jaroj 32,6 jaroj.

Teksasanoj plu ne tiom aĝas, ĉar la ŝtato de ekonomia vidpunkto tre allogas la junan generacion. Meksikdevenaj estas 38 % de la teksasa loĝantaro: tiu ĉi granda meksika komunumo stimulas konstantan pligrandigon de la loĝantaro.

La teksasa loĝantaro jam atingis 25 milionojn — 25 % pli ol en la jaro 2000.

last

Moderna vivo

MUZIKO

Svingante la ŝtatan flagon

Oficialiĝis kiel muziko de la usona ŝtato Teksaso la tiel nomata okcidenta svingo. Tio estas nur la dua fojo, ke usona ŝtato oficialigis “sian” muzikon.

Okcidenta svingo estas ĵaz-subspeco, en kiu intermiksiĝis ritmoj de tradiciaj svingo, bluso, diksilando kaj eĉ polko-danco. Ĝi aperis kaj populariĝis kiel teksasa popola danco dum la jaroj 1920aj kaj 30aj.

Tiu ĉi tipa dancmuziko akiris adeptojn en Teksaso, Oklahamo kaj Kalifornio ĝis la 1940aj jaroj. Aldone al tradiciaj ĵazinstrumentoj alvenis ankaŭ gitaroj kaj violonoj. Cetere, unu el la pioniroj de rokenrolo, Bill Haley, substrekis la influon de okcidenta svingo en la evoluo de rokenrolo en la 1950aj jaroj.

Klasikaĵoj

La plej populara okcident-svingisto estis Bob Willis kun sia bando Texas Playboys (Teksasaj ludemuloj). Kantoj, kiel San Antonio Rose (Rozo de San Antonio) kaj Take me back to Tulsa (Revenigu min al Tulsa) restas klasikaĵoj de la ĝenro.

Nuntempe la centro de tiu ĉi ĵaz-subspeco troviĝas en la teksasa ĉefurbo Austin. Tie hejmas la plej populara okcident-svinga bando Asleep at the wheel (Ĉestirile dormanta).

last

Moderna vivo

FERVOJOJ

Rapida kunligo

La registaro de la usona ŝtato Teksaso ricevis 15 milionojn da dolaroj por konstrui rapidtrajnan fervojon, kiu kunligos la urbojn Dallas [dalas] kaj Houston [hjuston].

La fervojo ne nur mallongigos la vojaĝdaŭron inter tiuj du gravaj urboj (la 400-kilometra itenero daŭros nur 80 minutojn), sed ankaŭ kreos multajn novajn laborlokojn. La projekton oni jam komencis. Tamen ankoraŭ ne estas decidite, ĉu la fervojo kunligos la centrojn de la urboj aŭ iliajn flughavenojn. Ambaŭ proponoj havas siajn plusojn kaj minusojn.

last

Moderna vivo

USONO

Rio-granda stimulado

En nordaj regionoj de Meksiko pli akriĝas la tiel nomata “milito inter drogkarteloj”. La vivo ĉi tie fariĝis danĝera por ordinaraj homoj, kiuj ofte elektas elmigri al la pli trankvila kaj leĝe stabila norda najbaro, Usono, aliborde de la rivero Rio Grande.

Ne ĉiuj, precipe malriĉuloj, laŭleĝe transiras la riveron. Pli riĉaj homoj penas kadre de la leĝaro setli ĉe la usona riverbordo kaj tien transloĝigi siajn familianojn.

Fabrikoj

La usona registaro stimulas enmigradon, disdoninte ĝis 10 000 tiel nomatajn verdajn kartojn, kiuj permesas loĝi kaj labori en Usono. Multaj enmigrintoj starigas fabrikojn aŭ entreprenojn en regiono kun alta senlaboreco.

Ekzemple la registaro de la urbo McAllen, landlima urbo en Teksaso, bonvenigas enmigrantojn. Tiuj ne nur ekonomie sed ankaŭ kulture evoluigas la regionon.

last

Moderna vivo

INTERNACIECO

Tutmonda eksk-urso

Berlino en 2002 kaj en 2003, Kitzbühel en 2004, Istanbulo en 2005, Tokio kaj Pjongjango en la sama jaro, dudeko da aliaj urboj poste. En 2011-2012 denove Berlino — tiel rondvojaĝas ĉirkaŭ 120 ursostatuoj kaj konatigas al homoj la kulturon de siaj devenlandoj.

La celo de la vojaĝanta ekspozicio estas pliigi ne nur sciojn pri landoj de la mondo, sed ankaŭ toleremon kaj komprenemon. Meze de granda cirklo konsistanta el landaj ursoj staras ore kaj arĝente farbitaj tutmondaj ursoj, kiuj reprezentas ekzemple komunajn ecojn kaj respekton al ĉio vivanta.

Simboloj

La landaj ursoj staras cirkle sur placo, du metrojn altaj, kun la antaŭpiedoj etenditaj supren, man-en-mane. En ĉiu lando ilia ordo varias, laŭ la tiulandaj nomoj en alfabeta ordo. Homoj rondiras de unu statuo al alia. Ĉiun urson kovras simboloj kaj bildoj el la pasinteco kaj nuno de ilia lando. La kolorojn kaj ornamaĵojn kreis kaj pentris tiulanda artisto.

La ekspozicion naskis Eva kaj Klaus Hertz, Germanio, kun praktika helpo — ekzemple transporta — de pluraj firmaoj kaj asocioj.

Aŭkcie

Kelkfoje vizitantoj deziras aĉeti al si urson. La grandaj statuoj estas vendataj aŭkcie, kaj la venditan anstataŭos nova urso el la sama lando, eble de alia artisto.

Aĉeteblas ankaŭ pli malgrandaj ursoj, kolorigebla infanlibro kaj aliaj akcesoraĵoj. Ĉiu cendo helpas infanojn suferantajn de malriĉo, aŭ pere de lokaj asocioj aŭ pere de UNICEF.

En la reto aperas novaĵleteroj pri la vojaĝoj de la ursoj: www.buddy-baer.com.

Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Ursfiguro, personiganta toleremon.

[FORIGITA!: bildo]

Ursfiguro, arte prezentanta Belgion.

[FORIGITA!: bildo]

Ursfiguro, simbolanta pacon inter la religioj.

[FORIGITA!: bildo]

Migrantaj ursfiguroj en Helsinko.

[FORIGITA!: bildo]

Helsinkanoj trarigardas ursfigurojn.

Politiko

ĈAMERIO

Malpermeso pro deveno

Albanoj povas libere moviĝi tra eŭropaj ŝtatoj apartenantaj al la tielnomata Ŝengen-zono, inkluzive de la najbara Grekio. Tamen la grekaj landlimaj gardistoj ne permesas liberan moviĝon al homoj devenantaj de Ĉamerio, en la nord-okcidenta Grekio.

Jenas la preteksto: oni notas en pasporto naskiĝlokojn kun nomoj ne plu laŭleĝe uzataj de la greka ŝtato. Temas pri urboj kaj vilaĝoj en Ĉamerio, kiuj alinomiĝis kaj ne plu uzas siajn iamajn albansencajn nomojn. La albana ministro pri eksteraj aferoj protestis al la greka registaro.

Genocido

Ĉamerio estis iam loĝata de albanetnuloj apartenantaj kaj al la kristana kaj al la islama religioj. Kiam Grekio aneksis la regionon en 1913, okazis etnopurigado kaj genocido. En 1944 oni mortigis kelkmilojn da albanoj kaj forpelis preskaŭ ĉiujn islamajn albanojn el Grekio.

Nuntempe la parlamenta partio albana luktas por reakiri perditajn rajtojn rilate Ĉamerion, por ke homoj reiru al siaj prapatraj teroj kaj reposedu riĉaĵojn tie lasitajn.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Ĉamerio situas sude de Albanio, okcidente en Grekio. Parlamentanoj albanaj klopodas reakiri iamajn rajtojn en Ĉamerio.

[FORIGITA!: bildo]

Albanlingva lernejo en la urbo Filat, en Ĉamerio, dum la jaroj 1942-1944.

Moderna vivo

VALUTOJ

Kupono-mono

En 1991, do antaŭ 20 jaroj, Sovetio dividiĝis en apartajn sendependajn ŝtatojn. Kun la apero de la novaj ŝtatoj aperis ankaŭ novaj valutoj: somoj, lidoj, latoj, hrivnoj ktp.

En Ukrainio dum tiuj 20 jaroj ŝanĝiĝis tri fojojn la valuto. Komence ĝis 1992 funkciis la sovetia valuto: rublo. Sed al tiu necesis aldoni tiel nomatajn kartetojn de aĉetanto, do kuponojn. Tiam en la vendejoj estis preskaŭ nenio. Nur per rubloj plus kuponoj eblis aĉeti.

Diversvaloraj

Multaj civitanoj bone memoras, kiel kun la salajro oni ricevis foliojn (de formato A4) kun fortranĉeblaj diversvaloraj kuponoj. Komence de 1992 aperis plurfoje uzeblaj kuponoj.

La tiama inflacio rapide “riĉigis” la ukrainojn. Tamen en 1996 eblis interŝanĝi la kuponojn kontraŭ nova ukraina valuto, hrivno: cent mil kuponoj egalis al unu hrivno.

Post 1996 hrivno trifoje ŝanĝis sian aspekton. Laŭ specialistoj, tio okazis por sekureco. Ne estas planataj pliaj ŝanĝoj.

Dmitrij Cibulevskij

[FORIGITA!: bildo]

Bankbiletoj spegulas la ekonomian kaj socian evoluon de Ukrainio.

Ekonomio

ENERGIO

Ĉu nukleaj centraloj necesas?

“La okazintaĵoj de Fukushima ja pruvis, ke la nukleaj centraloj povas rezisti al iu ajn natura akcidento, do ili estas la plej sekura maniero por produkti abundon da energio.” Tion diris Skender Koja, profesoro pri fiziko en la universitato de Tirano. Li opinias, ke nuklea energio anstataŭos la baldaŭ elĉerpotajn energifontojn surbaze de nafto kaj karbo, kaj ke ĝi estas tute pura kaj ne poluas la medion.

Landoj malsame reagas

Sub la premo de la forta verda partio, Germanio decidis fermi ĉiujn nukleajn centralojn ĝis la jaro 2022. Dume la registaroj de Usono, Ĉinio, Rusio kaj eĉ Japanio agas kontraŭe. Ili ne emas nuligi la programojn pri la disvolvado de nuklea energio. En Ĉinio ekzemple estas konstruataj pluraj elektrocentraloj.

Francio apenaŭ estas influata de la nuklea fobio. Ĝi certigas 75 ĝis 80 procentojn de sia energio per nukleaj centraloj. Ĝi krome vendas sian troon da energio al najbaraj landoj, ekzemple Italio, kiuj mem malpermesas la konstruon de novaj centraloj.

Energifontoj ne sufiĉas

La tiel nomataj renovigeblaj energifontoj (vento, suno, akvo, verdaĵoj) hodiaŭ povas kovri nur malgrandan parton de la bezonoj. Tial la homaro, vole nevole, eĉ se ĝi konfrontiĝas al nukleaj danĝeroj, estas devigata akcepti ilin. Cetere, ĉu la viktimoj pro produktado de nuklea energio ne estas malpli multaj ol tiuj pro trafiko aŭ en minejoj?

Najbaroj favoras

La albana registaro plurfoje sin deklaris preta konstruigi nukleajn centralojn ĉe la bordo de la Lago de Shkoder, najbare al Montenegro. La investon je miliardoj da eŭroj realigus la itala ENEL aŭ la rusa Alfa Group Consortium. Same faris Slovakio, Slovenio kaj Bulgario, malgrandaj landoj kun pluraj nukleaj centraloj. Ili pliriĉiĝas per la eksporto de nuklea energio kaj ignoras la enlandajn kritikantojn, kiuj dubas je la kapablo de la ŝtato por bone mastrumi tiajn komplikajn entreprenojn.

Bardhyl Selimi

El mia vidpunkto

Lingvo aŭto-didakta

Jam de jaroj mi luktas kun fremda lingvo. Mi ne parolas pri mia gepatra, la angla, kvankam ties ortografio kaj prononcado de tempo al tempo min — metafore — ĉirkaŭ la kapo bategas, nepre venkante.

Do ne pri la angla lingvo temas, kvankam ja pri brita. Lingvo, kiun mi ĉiutage renkontas, ĝenerale en skriba formo, sed foje ankaŭ en parola. Lingvo, kiu min fojfoje amuzas, sed pli ofte, pro mia nescio, iritas, kolerigas. Temas pri la sekreta lingvo de aŭtoj. Aŭ, pli precize, de aŭto-ciferplatoj.

En Britio, kiel en kelkaj aliaj landoj, eblas — kontraŭ krompago — registri veturilon kun t.n. privata ciferplato. Tio signifas, ke oni anstataŭigas la ŝtate provizitajn ciferojn kaj literojn per memelektitaj, do personaj. Ekzemple, se mi estus fanfaronema riĉegulo mi povus, almenaŭ teorie, alfiksi sur mian veturilon platon PPG 1 (laŭ miaj initialoj).

Fakte kreskis tuta industrio ĉirkaŭ personigitaj ciferplatoj. Se oni posedus, hazarde, personigeblan platon, oni povus vendi ĝin kaj tiel profiti — foje, se alfiksitan al malnova aŭto, kontraŭ pli da mono ol la valoro de la veturilo mem. Kaj, reciproke, abundas en Britio vantuloj pretaj akiri platojn, kies litero- kaj cifero-kombinaĵo — almenaŭ teorie — identigas la posedanton de la koncerna veturilo.

Tamen, almenaŭ al mi, tiuj ĉi identigiloj restis apenaŭ deĉifreblaj. Imagu do mian ĝojon, kiam, hazarde trafoliumante bulvardan gazeton, mi trovis duonpaĝan reklamon ĝuste pri personaj platoj. Jen, mi kriis, la ŝlosilo al tiu ĉi mistera lingvo. Do mi eklegis, ekstudis kun entuziasmo.

Kelkaj kombinaĵoj, mi konstatis, facile deĉifreblas. Ekzemple AUS 721A literumas Austria (Aŭstrio): 7 kaj 2 fariĝas ... nu ... T kaj R. Klare, ĉu ne? Simile AUB 123Y kreas la nomon Aubrey ... nu, jes, ĉi-foje 12 fariĝas R kaj 3 egalas al E. Tute logike.

Krome, se mi konus iun, kiu nomiĝas Mary, tiu povus aĉeti platon MAR 7S. Bone ... 7 fariĝas Y (kompreneble) kaj la fina S ... nu ... malaperas. Tre oportune — kaj mi forgesu, ke en supre menciita specimeno 7 egalas al T. Kaj kio pri DA61 ESS? Jen Dagless ... evidente, 6 fariĝas G kaj 1 L. Mi ne menciu, ke Dagless tre strange sonas: neniuj Dagless-oj sin kaŝas en mia loka telefonlibro. Sed eble ie. Ho, kaj 6 signifu ankaŭ C: OFF 16E literumas office (oficejo). Bona identigilo, eble, por tiu, kiu tiom ŝoforas, ke la aŭto fariĝas oficejo.

Klare, la cifero 1 egalas al la litero L. Ho, jes, kaj 11 al ... nu ... H, L M, N kaj U. Ĉu vi ne kredas? Do vidu: NA11 EEM Naheem; WO11 ARD Wollard; LA11 DEN Lamden; LEO 11A Leona; kaj WA11 DBY Waudby. Denove ne troveblas Waudby-oj en la telefonlibro. Mi havas la impreson, ke oni inventas nomojn simple per la haveblaj literoj. Speco de alfabeta ludo, eble.

Sed ĉu nun vi komprenas, kial mi, ŝoforante, misorientiĝas en tiu ĉi bizara lingvo — eĉ pli mallogika ol la angla? Verdire, pasiginte tutan matenon, studante la diverajn kombinaĵojn kaj ties “solvojn”, mi povas konkludi nur, ke, kiel la angla, la reguloj tro komplikas por esti analizitaj, kaj ke litero aŭ cifero povas egale signifi pli malpli tion, kion vi volas, ke ĝi signifu.

Sed, ve ... mi konfesu. Ankaŭ mi ludis ĉi tiun alfabetan aŭto-ludon. Antaŭ unu jaro, kiam mia kara benzino-kapa filo, Rikardo, atingis sian 30an jaron, familianoj kune donacis al li delonge sopiratan personigitan ciferplaton. Iasence ni havis bonŝancon: ni akiris rekoneblan, sufiĉe trafan kaj, surprize, ne obscene multekostan platon: R1 GUB. Li fieras pri sia identigilo kaj, supozeble, neniu rompos al si la cerbon por eltrovi kaŝitan nomon.

Do, se ĉi-someron vi vizitos Brition, kaj rimarkos R1 GUB kun ĝia ŝoforo, nepre salutu lin. Tamen bonvolu ne diri, ke lia patro taksas tiujn, kiuj personigas siajn aŭtojn, ne siajn vivojn, arogantaj, vantaj, havantaj pli da mono ol senco. Filo restas ja filo, eĉ se ties ideoj ne ĉiam kongruas kun tiuj de la patro.

Se ĉi-somere vi turisme aŭtas, ĉu en Britio aŭ alilande, ŝoforu sekure. Kaj, super ĉio, ĝuu la (nordduonsferan) someron.

Ho, se hazarde viaj kolegoj nomas vin porko-vizaĝulo, la bulvarda gazeto havas — senblage — personigitan platon por vi: P16 FAC — angle pig face. Kiu povus rezisti oferton tian?

Paul Gubbins

Moderna vivo

AŬSTRIO

Vilaĝo ĉine ĉarma

Hallstatt estas pitoreske situanta vilaĝo ĉe samnoma lago en Supra Aŭstrio. La vilaĝo tiel plaĉis al ĉinaj arkitektoj, ke ili sekrete faris kopion de la loko. Tamen antaŭe ili devis informi la lokajn loĝantojn, kiuj ne tre ĝojas pri tio.

En la vilaĝo ekscitiĝon provokis la novaĵo, ke ĉina entrepreno faris detalfidelan kopion de la romantika loko. La arkitektura projekto jam multe progresis. Ĝi estas destinita por la sudĉina urbo Boluo en la provinco Guangdong.

La foiran placon kun domoj, kolono de la triunuo, preĝejo kaj hotelo Grüner Baum (Verda arbo) oni kopie konstruos laŭ la originala grandeco. Krome oni estigos ankaŭ kopion de la lago en malpli grandaj dimensioj.

Kulturheredaĵo

Ĉinaj arkitektoj esploris dum la pasintaj monatoj la vilaĝon, kiu havas 815 loĝantojn kaj kiu ekde 1986 estas en la listo de mondaj kulturheredaĵoj de Unesko. La vilaĝestro Alexander Scheutz diris, ke li miras, sed ne indignas, aldonante, ke ĉiujare la vilaĝon vizitas 800 000 turistoj.

La vilaĝestro konstatis ankaŭ favoraĵon: “Ni povas fieri pri tio. Fakte ĝi estas bonega reklamo por nia komunumo. Estontece multaj ĉinoj volos vidi la originalon.”

Ankaŭ turismaj spertuloj vidas avantaĝojn por Hallstatt. Multaj ĉinoj travojaĝantaj Eŭropon vizitas tiun belan lokon, kio gravas al la vilaĝo el ekonomia vidpunkto.

Evgeni Georgiev

Libroj

Versaĵoj elverŝitaj

La modesta libreto de versaĵoj — Esperanta versado — alvenas aranĝite kvazaŭ lernolibro: “Kiel fabriki poemon”. Nome la poemoj estas ordigitaj laŭ la versformoj. Jen, laŭ la recenzanto, iomete stranga prezentado. Entute, la formo kaj la rimstrukturo de la poeziaĵoj laŭŝajne estis por la aŭtoro pli gravaj ol la enhavoj. Jen tipa ekzemplo.

Kato

Ĝi alvenis de sur strato
kaj fariĝis protektato
eĉ amato de edzino

Ŝi nun zorgas nur pri kato
Li rigardas katon rato
kaj restadas en kantino

Unua kritiko — ĉiuj verkoj de la aŭtoro estas sen iu ajn interpunkcio. Tio vere ne ĉiam tre helpas.

Dua kritiko — la lingvaĵo ne estas ĉiam tuj komprenebla. Ekzemple supre la frazo: “Li rigardas katon rato”. Kutima kun la verbo “rigardi” estas la uzado de “kiel” plus akuzativo. Alivorte: “Li rigardis katon kiel raton”. Sed “rigardi katon rato” iel stumbligas la leganton.

La tria kritiko rilatas la enhavon. Se “Li” ne plu estus la ĉefpersono hejme, evidente “Li” diboĉus en drinkejo kaj ne simple restadus en kantino. Kaj entute, kio estu kantino? Hodiaŭ plej ofte jen speco de manĝejo en uzino, ktp. Do jen tre lama fino.

La evidenta problemo por la aŭtoro estis trovi taŭgan rimon por “edzino”. La nuna rezulto impresas tre konstruita kaj la enhavo laŭe suferas. Do ŝajnas, ke la poemeto tre bondirekte komenciĝis, sed finiĝas iel fuŝe. Do ni iomete reverku la duan strofon de la poemeto kaj aldonu iom da interpunkcio por plibonigi la legeblon.

Kato la dua

Ĝi alvenis de sur strato
kaj fariĝis protektato,
eĉ amato de l’ edzin’.

Ŝi nun zorgas nur pri kato.
Li ĝin, tamen, taksas rato
kaj fuĝemas al kazin’!

La poemo ankaŭ en tiu ĉi modifita formo plu restas pli rimaĵo, ol mondskua poeziaĵo, sed la recenzanto, kontraste al la aŭtoro, ne celis publikigi poemaron. Multaj el la poemoj en la kolekto estas “videble” mulditaj al la celata versformo iugrade koste de la enhavo. La lerto de poeto konsistas el ĝuste la malo. La leganto ne rimarku la malfacilecon de lia metio.

Plia kritiko trafu alian stilaĵon de la aŭtoro. Tre ofte li ripetas specifan linion du aŭ tri fojojn, do po unu fojon en ĉiu strofo de la poemo. La recenzanto konkludis, ke la aŭtoro volis iel ŝpari — kvazaŭ ĉiu plene nove elpensita linio kostus monon kaj ripetado de jama linio estus iel pli malmultekosta. Jen ekzemplo:

Madono

Mi ŝin trovis sanktbildeto
tre simila al Madon’
Dibenata silueto
ekflorinta el burĝon’

Atendita amstafeto
kun lilio sur blazon’
Mi ŝin trovis sanktbildeto
tre simila al Madon’

Sekretiĝas alfabeto
de la amo sub glorkron’
Malfacile por poeto
ĝin akiri al dispon’
Mi ŝin trovis sanktbildeto
tre simila al Madon’

Kvin el la poemoj ricevis premion kaj oni atentigas pri tio rekte sub la premiitaĵo. Tio estas des pli bona, ĉar, tute honeste, aliokaze la recenzanto el propra mensa forto tute ne kapablus ekkoni la specialan premiindan kvaliton de la respektiva verketo. La recenzanto por si, tute private, eĉ konkludis, ke en la poeziaj konkursoj de Esperantujo ne troviĝas multe da talentuloj, se jen jam la pintaj rezultoj.

Evidente, en poemaro ne ĉiu poemo povos esti vera geniaĵo. Sed normalokaze en tia kolekto troviĝas almenaŭ unu poemo, kiu kvazaŭ ŝtormblove balaas onin rekte el onia brakseĝo. En tiu ĉi libreto la recenzanto plu serĉadas pri ĝi.

Pejno Simono

Jaroslav Krolupper: Esperanta versado. Originalaĵo. Eld. KAVA-PECH, Dobrichovice, 2011. 54 pagoj, glubroŝuritaj. ISBN: 978-80-87169-22-3.

Prezo ĉe FEL: 3,82 eŭroj + afranko.

Politiko

NIĜERIO

Bomboj kaj mortoj: la lingvo de islama radikalismo

Niĝerio fariĝis unu el la landoj en la mondo batalantaj kontraŭ terorismo. Aparte la norda Niĝerio ne plu estas sekura: al sudaj niĝerianoj tie loĝantaj oni konsilas reveni hejmen.

Radikala islama grupo, Boko Haram, deklaris militon kontraŭ la niĝeria ŝtato. Ĉiutage estas mortpafataj dekoj da homoj, ĉefe policanoj kaj membroj de la sekurecaj servoj. Krome estas detruataj publikaj konstruaĵoj.

Boko Haram insistas pri rigora aplikado en la norda Niĝerio de la islama leĝaro. Ĝi kontraŭas ĉion okcidentan, inkluzive de edukado de knabinoj. Ĝi batalas kontraŭ ajna miksiĝo de islamanoj kaj alireligianoj, precipe kristanoj.

Bomboj

Niĝerio, dividita inter la islama nordo kaj la alireligia, kristana sudo, suferis diversajn atakojn kaj atencojn. En junio Boko Haram eksplodigis bombojn ĉe la sidejo de la niĝeria polico, kies inspektoro-generalo tien ĵus revenis. Mortis laŭ oficialaj raportoj ok homoj, sed multaj opinias, ke plias la nombro de viktimoj. Detruitaj estis 33 veturiloj.

Kelkajn tagojn poste eksplodis alia bombo en parko kaj drinkejo: mortis 10 homoj kaj estis vunditaj dekoj pli. Sekvis aliaj atencoj ĉe drinkejoj.

La registaro taksas serioza la agadon de la terorisma grupo. La estro de la niĝeria armeo, generalo Azubuike Iherijika, deklaris militon kontraŭ ĝi. Tamen la vortoj estas sensignifaj. Boko Haram ne timas la registaron kaj, pro la malalta eduko-nivelo en la nordo, daŭre altiras adeptojn.

Hoteloj

Por pli efike kontraŭi la terorismon, la instancoj en la ĉefurbo anoncis, ke ĝi limigos la moviĝadon de civitanoj. Hoteloj, drinkejoj, manĝejoj, diskotekoj k.s. nepre devas fermi siajn pordon je la 10a vespere. Malpermesite estas lasi aŭton apud publikaj domoj aŭ registaraj oficejoj.

Tamen multaj opinias, ke pro korupto niĝeriaj sekurecaj servoj ne kapablas protekti kontraŭ terorismo. Civitanoj nun antaŭvidas, ke terorismo fariĝos parto de la ĉiutaga vivo en lando iam konata pro paco kaj sereneco.

Princo Henriko Oguinye

Scienco

BAKTERIOJ

Eŭropo en la fajro de la epidemio

Mia artikolo Nova infekta malsano postulanta internacian kunlaboron (Monato 2001/5, p. 17) (havebla interrete) priskribis malsanon, kaŭzitan de la enterohemoragiaj tipoj de intestaj bakterioj Escherichia coli. Tiu artikolo denove aktualas pro la ĉi-jara vasta epidemio de tiu malsano en Germanio kaj en multaj aliaj landoj de Eŭropo. Tial mi rememorigu iom pri la malsano kaj la kulpaj bakterioj.

Malsanoj kaŭzataj

La plejmulto de intestaj E. coli estas nepatogenaj aŭ eventuale kondiĉe patogenaj por homoj (t.e. ili provokas malsanojn precipe ĉe suĉinfanoj aŭ personoj kun imundifekto). Tamen ekzistas ankaŭ patogenaj tipoj, inkluzive de la tiel nomataj enterohemoragiaj tipoj. Ili produktas verotoksinon, substancon, kiu estas tre venena por la homa organismo.

La plej danĝeraj el tiaj bakterioj por la homoj estas E. coli “O157:H7”. Tamen estas “O104:H4”, kiu kaŭzas la nuntempan epidemion en Eŭropo. (La kodoj O kaj H indikas la specifajn antigenojn de la bakterioj.)

En gravaj kazoj ili provokas sangan lakson, anemion, malpligrandiĝon de trombocitoj kaj rezulte de tio malefikan sangokoaguliĝon. La plej danĝera komplikaĵo estas uremia sindromo (akuta rena nesufiĉeco).

La ĉefa rezervujo (fonto) de la infekto estas la kornobrutoj. Kutime mikroboj vivas en la intestaro de bestoj kaj ne provokas malsanon. Tamen en besto malbone nutrata, malfortiĝinta aŭ alikaŭze malpli rezistema la bakterioj penetras en la sangon kaj infektas la tutan organismon. Tial viandaĵoj fariĝas infektitaj. Eblas ankaŭ al la bakterioj malpurigi laktaĵojn, akvon, salatojn, legomojn, sukojn ktp. Cetere, muŝoj povas disvastigi bakteriojn. Ankaŭ malsanaj homoj estas danĝeraj infektofontoj, kaj necesas al ili resti malkune de aliaj homoj ĝis resaniĝo.

La epidemio en Eŭropo

La malsanoj menciitaj supre estis registritaj en multaj landoj antaŭ kelkaj jaroj, sed plej ofte en Japanio kaj Usono. Nun la minaco atingis Eŭropon.

La informo pri la komenco de epidemio de danĝera intesta infekto en la nordaj regionoj de Germanio aperis fine de majo 2011. Sendube, jam estis iuj kazoj de la malsano pli frue. Tamen ĝis la 30a de majo estis registritaj en Germanio pli ol 1000 malsanuloj, el kiuj 10 mortis.

La epidemio rapide disvolviĝis. Jam la 3an de junio estis konataj pli ol 2000 kazoj kaj 18 mortoj. Kazoj de enterohemoragia intesta infekto aperis ankaŭ en naŭ aliaj eŭropaj landoj kaj ankaŭ sporade en Usono kaj Kanado.

La plej ofta kaŭzo de mortoj estis grava akuta rena nesufiĉeco. La kulpaj mikroboj estis rezistemaj al la plej konataj antibiotikoj. Nur senprokrasta sangodializo povas savi multajn malsanulojn.

Por disponigi grandan kvanton de plasmo, multaj homoj en Germanio rapidis fariĝi sangdonantoj. En la interreto aperis informo, ke oni sukcese ekprovas la kuracilon Soliris (komerca nomo).

Komence germanaj specialistoj insistis, ke hispanaj kukumoj transmisias la bakteriojn al homoj. Estis detruitaj multaj tunoj da kukumoj, kaj tial hispanaj kamparanoj ege malprofitis. Tamen baldaŭ evidentiĝis, ke la kukumoj ne estis infektitaj. Hispanio juste postulis, ke Germanio kompensu la financan perdon.

Ankaŭ diversaj aliaj legomoj estis fojfoje suspektataj. Finfine oni atentigis pri ĝermoj de sojo kaj aliaj faboj. Tamen ne eblas escepti kiel faktorojn de transmisio de bakterioj infektitajn viandaĵojn kaj laktaĵojn. Tial la instancoj admonas homojn zorgeme lavi legomojn kaj manojn, submeti viandaĵojn kaj laktaĵojn al altaj temperaturoj ktp. Ekde la dua de junio Rusio malpermesis importon de legomoj el Eŭropo dum almenaŭ unu monato.

Laŭ informo de la Monda Organizaĵo pri Sano, ĝis la 1a de julio 2011 la nombro de malsanuloj pro enterohemoragia intesta infekto en Germanio atingis 3900. El ili 800 suferas pro akuta rena nesufiĉeco kaj en multaj kazoj necesas transplantado de renoj. En 16 landoj, precipe en Eŭropo, estas registritaj pli ol 4000 malsanuloj. Ĝis tiam mortis 50 malsanuloj, nome 48 en Germanio, 1 en Svedio kaj 1 en Usono. Fine de julio Germanio anoncis la finon de la epidemio.

Konkludo

Por ĉesigi tiun danĝeran epidemion kaj preventi la aperon de novaj similaj malsanoj necesas:
1. Malkovri la primaran fonton (rezervujon) de la malsano. Verŝajne tiu estas kornbrutaro, infektita de enterohemoragiaj tipoj de E. coli.
2. Determini vojojn kaj faktorojn de la transmisio de la infekto. Kiamaniere patogenaj mikroboj el la intestaro de bestoj trafis en legomojn? Probable temas pri bestaj fekaĵoj kiel malpurigiloj.
3. Klarigi la mekanismojn, per kiuj bakterioj E. coli en la intestaro fariĝas patogenaj kaj akiras rezistemon al antibiotikoj. Verŝajne mutacioj kaj aliaj genetikaj mekanismoj tre gravas.

Kiel mi jam skribis antaŭ dek jaroj, tre gravas konstantaj internaciaj reciproka informado kaj kunlaboro.

Vladimir Lemelev

Scienco

ESPLORADO

Memsanigaj materialoj?

Kiam oni rompas oston aŭ vundiĝas, molekuloj en la korpo ekreagas, provante sanigi la lezon. Sciencistoj nuntempe serĉas eblojn por enkonstrui similan kapablon de memriparo en ne-organikajn materialojn.

Ne tiom simpla

La organoj de la korpo estas tre fleksiĝemaj. Kontraste, kiam temas pri artefaritaj materialoj, ĝis nun oni strebis krei materialojn kiel eble plej fortajn kaj solidajn. La granda defio estas enkonstrui flekseblecon en materialon ne perdigante al ĝi la aliajn ecojn. Krome necesas eviti nocajn efikojn. Ekzemple, por malhelpi metalkorodon, oni uzas kromato-pigmenton. Ŝajnas bona ideo kombini tion kun memriparaj ecoj de polimeroj; tamen la pigmento estas kanceriga. Do necesas trovi alian eblon.

Esploroj

Facile kompreneblas ke la usona NASA (National Aeronautics and Space Administration/Tutlanda Aeronaŭtika kaj Spaca Administrado) havas tiurilatan esplorcentron, ĉar riparoj en la kosmo estas ekstreme malfacilaj. Ankaŭ aviadilkompanioj povus ege profiti de memripareblecoj de fendetoj dum flugado.

Sed laŭ profesoro Herman Terryn de la Libera Universitato en Bruselo, Flandrio kaj Nederlando havas pioniran rolon en la esploroj kaj certe ne postrestas kompare al NASA.

Realigoj

La esploroj estas ankoraŭ en eksperimenta fazo, sed oni povas atendi praktikajn aplikojn en la venontaj jaroj.

Jam ekzistas okulvitroj por skiantoj sur kiuj etaj skrapaĵoj ripariĝas sub influo de suna varmo. La aŭtokonstruisto Nissan eksperimentas pri simila tekniko por memriparo de skrapaĵoj en lako de aŭtomobiloj. Ĝis nun tio eblis nur por nigra lako pro ĝia granda ensorbo de varmo kaj ne sukcesas kiam temas pri ripetaj difektetoj aŭ karoserio plena de skrapaĵoj.

En Nederlando, oni kovris en decembro 2010 kvarcent-metran strion de aŭtovojo per memripara asfalto. Oni aldonis ŝtaldratetaron konektitan al elektra bobeno. Ĉi tiu povas sendi kurenton en la dratetaron kaj tiel varmigi ĝin ĝis 60 gradoj celsiaj. Tiel la asfalto iom fandiĝas kaj la fendetoj fermiĝas. La unuaj rezultoj estas kontentigaj. Nun oni pluesploros en laboratorio kiom ofte necesas apliki tiun fandoprocedon: ĉu ĉiuprintempe aŭ eble ne ĉiujare.

En Belgio oni eksperimentas per aldono de neaktivaj bakterioj en betonon. Kiam estiĝas fendetoj, la enfluantaj akvo kaj aero restimulas la bakteriojn kaj tiuj ekproduktas kalkoŝtonon kaj tiel la fendetoj refermiĝas.

En alia eksperimento oni aldonas polimerojn. Kiam la betono fendiĝas, la polimeroj ekkontaktiĝas kaj refermas la fendojn.

La ĉiujaraj postvintraj riparoj de aŭtovojoj estas granda zorgo en moderna lando kaj sendube oni kiel eble plej baldaŭ provos apliki la menciitajn teknikojn en la praktiko.

La grandaj industrioj investas pli kaj pli en la esploradojn de sinriparantaj materialoj kaj oni povas do atendi multajn aplikojn en la venontaj jaroj.

Ivo Durwael

Politiko

ALBANIO

Voĉoj de krianto en elekto-dezerto

Jam de 20 jaroj ne okazas tiel forta batalo inter la urbestro-kandidatoj en la albana ĉefurbo Tirano.

Unuflanke, alianco de socialistoj kun ĉekape Edvin Rama, pentristo, jam trifoja urbestro; aliflanke, alianco de demokratoj kun ĉekape Lulzim Basha, juristo, plurfoje ministro. Ambaŭ proponis allogajn, interesajn programojn.

La popolo rigardis en televido, aŭ sur grandaj publikaj ekranoj, kiel nombrado de la voĉoj en la diversaj balotilujoj indikas jen venkon por unu, jen venkon por alia. Fine estis anoncite, ke venkis Rama per 10 voĉoj (en urbo kun ĉirkaŭ 800 000 loĝantoj).

Ludreguloj

Tamen oni konstatis, ke pluraj balotiloj estas erare metitaj en malĝustajn kestojn. La demokrata kandidato postulis, ke estu enkalkulitaj ankaŭ tiuj voĉoj. Vane protestis la socialistoj, ke estas subite ŝanĝitaj la ludreguloj.

Du semajnojn poste deklaris la Centra Elekta Komisiono, ke, surbaze de la mislokitaj balotiloj, fakte venkis per 84 voĉoj Basha. Denove plendis la socialistoj, insistante, ke la komisiono kontrolu la voĉojn en ĉiuj 1800 balotilujoj de la ĉefurbo.

Ĉi-foje superis Basha per 93 voĉoj. Socialistoj postulis novajn elektojn, sed kortumo tion malpermesis. Tiel, dum la venontaj kvar jaroj, Lulzim Basha urbestros en Tirano.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Nur manpleno da voĉoj fine determinis, kiu venkis: Lulzim Basha aŭ Edvin Rama.

Moderna vivo

RECIKLIGO

Perspektivoj el rubujo

En la granddukejo Luksemburgo 97 % de la loĝantaro klasifike disigas siajn forĵetaĵojn. Ĝi estas do sufiĉe reciklema lando, kaj mia familio volonte adaptas sin al la ĉi-rilataj moroj.

Ni distingas kelkajn — feliĉe, tamen, ne dekojn da — specojn de forĵetaĵoj, kaj almenaŭ unufoje monate ni veturigas niajn malplenajn botelojn, plastajn skatolojn, kartonaĵojn ktp al la plej proksima reciklejo.

Tie avidaj faŭkoj de kolektujoj atendas ilin, en longa vico laŭ impresa hierarĥio, ekde “tondaĵoj el arbustoj” tra “neferaj metalaĵoj” ĝis “hejmaj eksaparatoj” kaj “uzitaj vestaĵoj”. Homoj el ĉiaj etnoj kaj sociaj tavoloj alveturas al la reciklejo en aŭtoj foje luksaj, por vigle, preskaŭ konkurs-etose puŝi ĉaregojn da arbobranĉoj, eksfridujoj, kaj eĉ da revuoj, al la kolektujoj.

Kalocsay

Kiel bona esperantisto, mi ĉiam dediĉas apartan atenton al la ricevujoj de papero kaj kartono. Kiu scias, eble iun tagon mi trovos tie aŭtografaĵon de Kalocsay, aŭ la Fundamenton ...?

Nu, tiaĵon mi ankoraŭ ne rikoltis, sed mi jam savis de re-muela sorto kulturhistorian kuirlibron de Oklahomo, usonan manlibron pri rapida maldikiĝo kaj eĉ pli usonan konsilaron pri eĉ pli rapida riĉiĝo.

Post tiaj antecedentoj, je lastatempa vizito kun mia bopatro, jam rutine mi elfiŝis el sub hundnutraĵa sako iun Michelin-vojmapon de Francio (kiu do bezonus tiaĵon en la epoko de GPS-navigiloj?) kaj okulfrape malnovecan urbomapon de Luksemburgo.

Horon poste, en la hejma salono mi malfaldis miajn trovaĵojn, sub rigardo malaproba de mia bopatrino: kion ja faras elrubaĵo sur la manĝotablo?

Ekskurso

Michelin montriĝis kelkjare eksdata landomapo pri Francio, kiun mia okjara filo tamen feliĉis kunporti al lerneja ekskurso, por okule sekvi la progreson de sia aŭtobuso.

Sed la alia mapo, german-titola Bildstadtplan von Hermann Bollmann (“Bilda urbomapo de Hermann Bollmann”), pruviĝis io neordinara. Sur 58 oble 67 cm ĝi montras averse la urbocentron, dorse la pli vastan regionon, de Luksemburgo, kiaj ili estis antaŭ precize 50 jaroj.

La urbomapo estas “tridimensia”, en la senco, ke principe ĉiu konstruaĵo videblas sur ĝi kiel desegneto kun siaj detalaj pordoj, fenestroj, eĉ kornicoj, korbeloj kaj konzoloj. Ne mankas eĉ arboj kaj arbustaroj.

Kvadratkilometroj

Min fascinis vidi — sed pri tio nekonanto de Luksemburgo apenaŭ interesiĝos — la ŝanĝojn de la urba strukturo. En 1961 ankoraŭ preskaŭ ĉio koncentriĝis en la 50-hektara urbocentro, dum en 2011 pli konvenus diri, ke la samaj, kaj pliaj, aferoj troviĝas sur 50 ... kvadratkilometroj.

Efektive, la tuta areo de la ĉefurbeto estas 51,46 km2. Antaŭ duona jarcento, ankoraŭ ne estis konstruita la grandioza ruĝa ponto (Rout Bréck), kiu ekde mia naskojaro, 1965, ligas la historian urbocentron kun Kierchbierg, la “Eŭropa Kvartalo”. Kaj en 1961 tiu kvartalo estis esence nur planata, kvankam ja tre ambicie.

Sed ni revenu al la mapo mem, kiu tiom impresis min, memorigante pri elaeraj bildoj de Google Earth kaj similaj nuntempaj retservoj. Nu, mi trovis, ke ekzistas la retejo bollmann-bildkarten.de, kiu rivelas familian entreprenon funkciantan en la germana urbo Brunsviko (Braunschweig).

Desegno

Videble Hermann Bollmann (1911-1971) mapis multe pli ol nur Luksemburgon: ĉe la eldonejo mendeblas simile “tridimensia” mapo de pli ol 50 germanaj kaj 14 alilandaj urboj, de Aĥeno ĝis Wolfenbüttel kaj de Arhuso ĝis Zuriko. Konstateble temas ne nur pri historiaĵo, ĉar la mapoj de Frankfurto, Hanovro kaj Karslruhe, laŭreklame “ekestintaj el krajona desegno”, datiĝas de la jaro 2010.

Sed kiel povas konkurenci tia arkaikaĵo kun ret-modernaj bildigoj de nia mondo? Nu, eble ĝuste, ĉar ĝi antaŭis sian epokon je duona jarcento.

Fosante en la reta arkivo de la germana semajngazeto Der Spiegel*, mi trovis artikolon el 1964, kiu klarigas, kiel Hermann Bollmann, germana soldato dum la dua mondmilito ĉe la rusa fronto, devis dum la daŭraj retiriĝoj ĉiuvespere desegni novan mapon pri la pozicio de sia armeero.

Pejzaĝeroj

Bollmann rapide komprenis, ke averaĝa soldato ne facile orientiĝas laŭ tradicia mapo, kaj tial li riĉigis siajn mapojn per skiza bildigo de kiel eble plej multaj pejzaĝeroj, ekde arboj ĝis kabanoj kaj artileriaĵoj.

Post reveno al sia hejmurbo Brunsviko, li uzis la saman metodon por precize registri la gradon de konserviteco aŭ ruineco de ĉiu konstruaĵo en sia militsuferinta urbo. Preter atendo, lia mapo spertis komercan sukceson. Tra la 1950aj jaroj Bollmann do mapis per sama metodo Amsterdamon, Kolonjon kaj dudekon da pliaj urboj.

Por ĉiu mapo li restis semajnojn, foje monatojn en la koncerna urbo, por precize, mane skizi ĉion en la preparfazo antaŭ fina map-pretigo. Ses monatojn li bezonis por verki sian plej grandiozan mapon, tiun de Novjorko, okaze de la mondekspozicio (1964).

Taksio

Laŭ la kresko de la vendoj, la ĝistiama metia metodo montriĝis tamen tro malrapida. Bollmann devis ion elpensi. En 1958 li aĉetis taksion de la marko Volkswagen, kaj muntis kameraon sur ties tegmento, kuplante ĝin al la distanc-mezurilo de la aŭto.

Tiel li povis, laŭ regulaj interdistancoj, prifoti tutan urbon mapotan. En la sama jaro li aĉetis aviadileton Cessna 170B, kiu ebligis “kovri” tutan urbon ene de 20 minutoj per 7-800 fotoj. Tiel jam facilis pretigi po 15 000 fotojn de la desegnotaj urboj (kaj 70 000 fotojn por Novjorko).

Guglo

Esence, Bollmann inventis, kvindekon da jaroj pli frue, la metodon “Google Street View”. La diferenco estas, ke la moderna “Stratvido” de Guglo enretigas la rezulton de sia fotado, ebligante tridimensian ret-viziton al multaj anguloj de la mondo, dum la entrepreno Bollmann plu gardas la fotografiaĵojn en siaj ŝrankoj kaj publikigas nur la paperan rezulton.

La firmao Bollmann laboras nun pri Lepsiko, kaj planas realigi delongan revon: primapi la tuton de Berlino. Pli frue tio ne eblis pro la dividiteco de la urbo, kaj poste malinstigis la konstanta ŝanĝiĝado de la urba pejzaĝo.

Eble nun, en la 10aj jaroj de nova jarcento, venis la momento kupli pionire modernan teknikon al fascina metropolo.

István Ertl

* 1. Mirinde, kiel ĉiam pli faciliĝas la tasko de reta tempovojaĝanto. Ĉe Der Spiegel ŝajne eblas legi ĉiujn artikolojn en arkivo ekde 1947. En Islando, la retejo timarit.is arkivigas mirindan aron da fontoj, ekde kompleto de taggazetoj tra la 20a jarcento ĝis jarlibroj de fiŝista asocio. Lastatempe mi legis eseon, laŭ kiu baldaŭ eblos fari per la reto preskaŭ efektivajn tempovojaĝojn, pro la eblo kunmeti ĉiam pli da rete arkivita materialo kun ĉiam pli da teknikaj rimedoj vivigi ilin por reta promenanto.

Leteroj

Mikspoto redakta

Unu el la frazoj en mia artikoleto Mikspoto politika (Monato 2011/7, p. 9) estis miskorektita. Originale mi skribis: “La partio pretendas apogi Esperanton ... kio ne tre “karigus” [= angle would endear; france rendrait chère] la zamenhofan lingvon al la irlanda publiko.” Post redaktado ĝi aperis kiel: “kio ne tre klarigus ktp”. Eble la nomita partio ja bone scipovus klarigi Esperanton al la publiko, sed, pro ties politiko (rigardata kiel ekstremisma), ĝi eble ne allogos irlandanojn al la lingvo. Tion mi celis.

Garvan Makaj

Irlando

Politiko

KIPRO

“Eksplodas” popola kolero

Gravaj kaj diletantecaj eraroj flanke de la kipra registaro kondukis en julio al la plej granda eksplodo okazinta en la lando.

En 2009, obeante al internaciaj direktivoj, Kipro konfiskis el irana ŝipo eksplodaĵojn survoje al Sirio. Kaj Britio kaj Usono plurfoje proponis transloki la eksplodaĵojn en senriskan ejon, ekzemple militbazon.

Kipro, tamen, preferis trovi enlandan deponejon por ne difekti la rilatojn kun Sirio, kaj igi ĝin agnoski la suverenecon de la turk-kipra areo, ĝis nun internacie agnoskita nur de Turkio.

Elektraj centraloj

Tial dum preskaŭ tri jaroj la kipraj aŭtoritatoj gardis la eksplodaĵojn en malgranda vilaĝo, Mari, inter Limasolo kaj Larnako. Taŭga elekto, eble, se la ejo ne situus ene de ŝipa bazo kaj proksime al tri grandaj elektraj centraloj kaj vasta deponejo de dizela brulaĵo.

Ĉi tie la eksplodaĵoj estis konservataj en 98 konteneroj stakigitaj unu sur la alia kaj elmetataj somere al granda varmo. Jam okazis etaj eksplodoj kaj incendioj, sed la registaro ne atentis la avertosignalojn. Junaj soldatoj estis taskataj “akvumi” la kontenerojn kaj ilin malvarmigi.

Korpopartoj

La 11an de julio tiu ĉi “prokrasta bombo” eksplodis. Pereis 12 homoj kaj, pro la forto de la eksplodo, eblis enterigi nur korpopartojn de la viktimoj. La kratero profundis ekvivalente de sep etaĝoj. En kvin-kilometra ĉirkaŭaĵo estas difektitaj hejmoj kaj aŭtoj: oni kredis, ke okazis tertremo.

Fortan damaĝon suferis unu el la elektrocentraloj: rezulte dum ses monatoj en la tuta lando estos ĉiutagaj duhoraj mallumigoj. Tio siavice kaŭzas familiajn kaj industriajn ĝenojn.

Defilado

La akcidento indignigis la kipran loĝantaron. Miloj da homoj, ĉefe junuloj, organizis defiladon, petante, ke la prezidanto Christofias kaj ties ministroj demisiu pro la senrespondeca mastrumado de la konfiskaĵoj.

Alveninte ekster la prezidanta palaco, ili klopodis eniri, sed estis forpelataj pro larmiga gaso. La kulpoj de la registaro estas evidentaj, tamen la prezidanto (kies pozicio estis jam malfirma pro aliaj etaj skandaloj) asertis, ke li nenion sciis pri la eksplodaĵoj.

Christofias, por provi kontentigi la popolon, demisiigis du ministrojn. Tio kreskigis publikan koleron, kaj oni postulis la falon de pliaj kapoj — ĉefe tiun de prezidanto ne plu fidinda.

Roberto Pigro

Moderna vivo

MAROJ

Subakva “spiono”

Fulikoj estas akvaj birdoj sufiĉe disvastiĝintaj en Eŭropo. E-fuliko (itallingve e-Folaga) estas male “ŝtala fiŝo”, kiun antaŭ nelonge kreis esploristoj de Submara Esplor-Centro de Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo en la itala urbo La Spezia. La celo: registri la ĉeeston de boatoj ene de protektataj mar-areoj. Tiu fenomeno ne maloftas en italaj maroj. Eŭropa Unio kontribuis al la projekto 3,3 milionojn da eŭroj.

Alarmo

La E-fuliko mem estas aŭtonoma submara veturilo, kies elektronikaj nazoj kaj oreloj sonorigos alarmon, kiam estas rimarkitaj elverŝoj abruptaj de hidrokarbonoj en la maron.

Perfekte funkciis la unua testo. Simulita estis eniro de boato nerajtigita kaj potenciale polua en medio-interesan marzonon. Unu el la fulikoj tuj informis la regejon.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

La submara “fuliko” helpos protekti la marmedion.

Poezio

Soneto por M.

Mi amas vin, ĉar vi min amis pli
kiam mi ne konsciis pri la vero
ke amo estas pli ol nostalgi’
pli eĉ ol fideleco kaj sincero.
Dum kvindek jaroj kune estis ni
kaj spertis ke malblinda estas amo
kaj ne imuna kontraŭ malkompreno;
kiel ĝi povus resti, do, la samo?
Ni estas nur maljuna infanaro
Kiu nenion scias pri la celo
de la ekzisto, nek de nia faro
sed iom konis de la bon’ kaj belo.

Certe nur estas, amantin’ kompata:
mi ne meritis esti tiom amata.

Garvan Makaj

Turismo

FINNLANDO

El fervoja pasinteco finnlanda

La finna fervojmuzeo troviĝas en urbo Hyvinkää, je 50 km norde de Helsinko. La muzeo estas la trie plej malnova en la mondo. Ĝi situas en parko sur tereno de 3 hektaroj. Ĝiaj du modernaj ekspoziciaj haloj okupas areon de 5000 m2. La muzeo uzas malnovan fervojstacion, kies reloj kaj konstruaĵoj datiĝas de la 1870aj jaroj.

En la muzeo la vizitantoj konatiĝas ne nur kun imponaj lokomotivoj, diverstipaj vagonoj, drezinoj kaj surrelaj aŭtoj de inspektoroj, sed ankaŭ kun uniformaro, ilaro kaj loĝejoj de fervojistoj, kun konstruado de la fervojreto, riparado de veturiloj kaj kun arkitekturo de la malnovaj stacidomoj, ĉefe lignaj. Kelkajn el la lokomotivoj kaj vagonoj oni povas plu uzi por nostalgiaj vojaĝoj.

Ĉiujare en la muzeo okazas tago de la fervojoj kaj ekspozicio de miniaturaj trajnoj. Tiuokaze trajneto sur etŝpura trako veturigas infanojn kaj plenkreskulojn tra la parko. Krome tie okazas ankaŭ alternaj ekspozicioj. La ĉi-jara ekspozicio havas kiel temon “Vojaĝmanĝoj” kaj estas organizita kunlabore kun restoracia faklernejo.

Perlo de la muzeo

Finnlando estis parto de la Rusa Imperio ĝis 1917. La caroj posedis centon da privataj vagonoj por vojaĝi. Dum la oktobra revolucio tamen la furioziĝinta popolo detruis ilin. Restis nur ses vagonoj de la tiel nomata Rusa Imperiestra Trajno, kiuj konserviĝis en Finnlando. Per tiu trajno en Finnlando vojaĝis caroj Aleksandro la dua en 1876, Aleksandro la tria en 1885, 1888 kaj vidviniĝinta carino Maria Fjodorovna en 1914, fuĝanta dum la unua mondmilito tra Finnlando al Sankt-Peterburgo. Tri el la vagonoj — cara, carina kaj salona vagonoj — oni ekspoziciis en la muzeo kaj detale prezentis en la reto (www.rautatie.org/Keisari, angle, nederlande kaj finne). La ceteraj tri vagonoj estis adaptitaj por alia uzo.

La vizitantoj ne rajtas eniri la vagonojn de la Rusa Imperiestra Trajno, sed nur rigardi ilian internon tra la fenestroj. Elektra lumo anstataŭas la originalan gasan kaj kandelan lumigon. La eksteraj lignaj vagonmuroj estas bluaj, sur ili videblas la rusa blazono de dukapa aglo. La internon de la carina vagono karakterizas blua silko kaj lito pendanta de la plafono por malpliigi la skuadon dum multtagaj vojaĝoj. La koloro de la interno de la cara vagono estas ruĝa, kaj tiu de la salonvagono malhelverda. Pliaj detaloj de la vagoninternoj videblas sur retpaĝoj de la muzeo (www.rautatie.org).

La finna fervojmuzeo havas librostokon el 6000 volumoj kaj historian fototekon el 200 000 eroj. La videblaj eksponaĵoj en la haloj kaj korto de la muzeo estas 20 000. Je dispono de la vizitantoj estas malgranda vendejo, kafejo kaj salono por grupoj.

Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Enirejo de la finna fervojmuzeo.

[FORIGITA!: bildo]

Malnova lokomotivo.

[FORIGITA!: bildo]

Supera konduktoro (dekstre) en sia uniformo.

[FORIGITA!: bildo]

Finna ligna stacidomo.

Politiko

AŬSTRIO

Forpasas “granda eŭropano”

En Vieno estas enterigita Otto von Habsburg, la plej aĝa filo de la lasta imperiestro de Aŭstrio-Hungario Karl la 1a. Li forpasis la 4an de julio en Pöcking (Germanio) en aĝo de 98 jaroj.

Post pompa ceremonio li estis enterigita en la familia kripto, en kiu kuŝas liaj antaŭuloj, kiuj regadis la monarkion Aŭstrio-Hungario dum preskaŭ 650 jaroj. Apud li oni enterigis lian edzinon Regina, kiu forpasis la antaŭan jaron.

La enterigan ceremonion ĉeestis reprezentantoj de eŭropaj reĝofamilioj, kaj ankaŭ politikaj gvidantoj de diversaj landoj, multaj el kiuj antaŭe apartenis al la monarkio Aŭstrio-Hungario.

Abatejo

Miloj da homoj venis adiaŭi la forpasinton, kies ĉerko estis elmetata en la viena preĝejo Kapuzinerkirche. La koron de la forpasinto oni entombigis en Hungario, en la abatejo Pannonhalma.

Iuj aŭstroj plendis pri la pompo kaj honorsalutoj, akompanantaj la enterigon de tiu ĉi lasta kronprinco de la dinastio Habsburg, argumentante, ke tio ne konvenas en respubliko kiel Aŭstrio.

Otto von Habsburg dediĉis sian vivon al la batalo por unueca Eŭropo kaj estis dum 20 jaroj (1979-1999) deputito en la Eŭropa Parlamento, el la germana Kristan-Sociala Unuiĝo.

Pikniko

En 1989 li kunorganizis la piknikon de Tuteŭropa Unio, okaze de kiu oni malfermis la limon inter Hungario kaj Aŭstrio. Danke al tio ĉirkaŭ 600 ŝtatanoj de Germana Demokratia Respubliko (GDR) sukcesis fuĝi okcidenten.

Tiu ĉi evento helpis levi la tiel nomatan feran kurtenon. Post kelkaj monatoj falis la berlina muro kaj okazis demokratiaj revolucioj en orienta Eŭropo.

Poste li obstine aspiris, por ke orient-eŭropaj landoj aliĝu al Eŭropa Unio. La prezidanto de la Eŭropa Komisiono, José Manuel Barroso, nomis lin “granda eŭropano”.

Ekzilo

Otto von Habsburg naskiĝis en 1912, ses jarojn antaŭ la likvido de la monarkio Aŭstrio-Hungario fine de la unua mondmilito. En 1919 lia familio foriris en ekzilon, kaj multajn jarojn li loĝis for de Aŭstrio.

Li rezignis pri la trono en 1961 kaj post kvin jaroj oni permesis al li reveni al Aŭstrio — la unuan fojon post 1919. Li kritikis la nazian reĝimon en Germanio kaj kontraŭis en 1938 la aligon de Aŭstrio al la Tria Regno.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Kiel deputito en la Eŭropa Parlamento, Otto von Habsburg ludis gravan rolon en la demokratiigo de orienta Eŭropo.

[FORIGITA!: bildo]

Otto von Habsburg pasigis la pli grandan parton de sia vivo en ekzilo ekster Aŭstrio.

Politiko

RUSIO

Bridi la monstron

Nov-Moskvo: nova urbo ekster nuna Moskvo por ministrejoj kaj aliaj ŝtataj institucioj. Tion anoncis antaŭ nelonge la rusa ŝtatestro Dmitrij Medvedev.

La ideon oni komencis prilabori antaŭ dek jaroj. Fine oni subskribis interkonsenton, tamen la preciza loko ankoraŭ ne estas fiksita. Fakte estas proponataj ok ebloj, kaj do Nov-Moskvo restas pli ideo ol realo.

Proponata estas satelita urbo enhavanta diversajn registarajn instancojn kun malpli da oficistoj ol nun. Ministrejoj en Moskvo estos venditaj, kaj la gazetaro jam priparolas, kiom da mono estos dume ŝtelata.

Klopodoj

Homoj, pensantaj pri la interesoj de la ŝtato, opinias, ke estos bone kunigi oficistojn. Verŝajne tio tamen ne okazos. Malgraŭ registaraj klopodoj malpliigi la nombron de ŝtatoficistoj, ĝi kreskas.

Krome nek la prezidanto nek la ĉefministro anoncis sian translokiĝon en Nov-Moskvon.

La ideo konstrui novan urbon fontas el tio, ke dum la lastaj 20 jaroj Moskvo fariĝis monstra superurbo. Ĝi estas la administra, financa, kultura kaj kleriga ĉefurbo de Rusio. Pro tio ĝi estas dense loĝata: 11,5 milionoj da homoj tie rezidas.

Ĝangalo

La urbego suferas pro grandaj trafikaj problemoj kaj malbona ekologio. Elhakataj estas arboj: ilian lokon okupas novaj konstruaĵoj. Neniigata estas la historio de la urbo, viŝata el popola memoro. Moskvo vivas sen iu ajn science motivita plano, laŭ la leĝaro de la ĝangalo.

Moskvanoj malŝatas sian urbegon pro ĝiaj ĥaoso kaj interpremo. Provincanoj malŝatas ĝin pro ĝia monavido. Neniu parolas pri “nia ŝatata ĉefurbo”.

Grava problemo konsistas en tio, ke en Moskvo loĝas ĉirkaŭ 10 % de la tutlanda loĝantaro, dum tie koncentriĝas 90 % de la monrimedoj. Mono malĉastigas, koruptas la urbon; ĝi estas uzata por duagradaj, triagradaj aferoj; sed la regionoj suferas pro manko de monrimedoj kaj ne povas evoluigi siajn industrion, agrikulturon, infrastrukturon.

Provincoj

Pli radikala solvo ol Nov-Moskvo estus dissendi la ministrejojn en la provincojn. Kial sidas burokratoj de la ministrejo pri agrikulturo en Moskvo, kiam la agrikulturo mem koncentriĝas ekzemple en la altaja kaj krasnodara regionoj? Se ĉiuj 18 ministrejoj situus en regionoj, tien enfluus mono por ilin prosperigi.

Petro la Unua, kiam problemoj pri Moskvo lin enuigis, simple konstruigis novan ĉefurbon, kiu poste fariĝis perlo de la monda kulturo. La nunaj reformantoj procedas pli modeste.

Verŝajne estos organizita internacia konkurso por desegni la novan urbon. Konkurso ebligos publikajn diskutojn kaj partoprenigos moskvanojn. Se ne, la burokratoj ĉion decidos malantaŭ la kulisoj: bone por si, malbone por la urbo.

Mihail Korotkov

Leteroj

Kiu tradukis?

Mi ĵus legis en Monato 2011/7 (p. 24-25) la recenzon de Nikolao Gudskov pri la verko de Michel Onfray Traktaĵo pri ateologio. Mi ne volas polemiki pri la vidpunkto de la recenzinto. Sed traduki tian libron ne estas facila laboro, kaj mirigas min, ke ne aperis la nomo de nia eminenta esperantista amiko, kiu plenumis tiun taskon, Paul Signoret.

Jacques Ravary

Francio

Leteroj

Albanoj ŝokitaj

La senprecedencaj krimegoj en Norvegio en la lasta semajno de julio ŝokis ankaŭ albanojn, interalie ankaŭ pro tio, ke la 1500-paĝa manifesto de la krimulo mencias kelkdekojn da fojoj ankaŭ albanojn. Li defendas serbojn ekde la printempo 1999, kiam NATO komencis siajn bombardojn por devigi la faŝistan reĝimon de Milošević ĉesigi la amasan deportadon kaj genocidon de miliono da etnaj albanoj en Kosovo. Li subtenas grekojn, kiuj deportadis 25 000 etnajn islamanajn albanojn el la regiono de Ĉamerio junie 1944. Li malamas albanojn loĝantajn en siaj propraj teroj en Albanio, Kosovo, Makedonio, pro la fakto ke la plimulto el ili estas islamaj. Sed li ne akceptas la fakton, ke albanoj estas popolo ne fanatikema, ke ili amas kaj subtenas la aliĝon al EU eĉ pli ol mem norvegoj.

Bardhyl Selimi

Albanio

Politiko

NOV-ZELANDO

Tremoj teraj, financaj, politikaj

Eksplodoj, tertremoj, ekonomia krizo: katastrofoj, kiuj trafis Nov-Zelandon dum la lasta jaro.

En novembro pasintjare pereis 19 ministoj pro eksplodo ĉe karbominejo ĉe Pike River, Sud-Insulo. La kialojn oni ankoraŭ esploras.

En septembro, pasintjare, kaj en februaro kaj junio ĉi-jare, okazis tertremoj sub la urbo Christchurch en Sud-Insulo. Dum tiu ĉi periodo okazis ankaŭ centoj da etaj tremoj.

Mortis pro la septembra tremo (laŭ Richter-skalo 7,1) du homoj; pro la februara (Richter 6,3) 181, kaj vunditaj estis 2000; kaj pro la du grandaj juniaj (Richter 5,5 kaj 6,0) estis vunditaj 46.

Koto

Venis savistoj el multaj landoj por helpi la lokajn skipojn. Dume, pro manko de elektro kaj akvo, miloj da homoj translokiĝis al aliaj urboj. Aparte ĝenis koto, kiu likis sur la tersurfacon kaj ofte eniris domojn. Okazis ankaŭ rokfaloj, kiuj kun la tertremoj kaj la koto damaĝis milojn da hejmoj.

Anoncis la registaro, ke en kelkaj distriktoj, la tiel nomataj ruĝaj zonoj, oni ne rekonstruos domojn, ĉar la tero tro malstabilas. Al tiuj, kiuj estas devigataj forlasi siajn hejmojn, la registaro pagos laŭ la valoro de la domo en la jaro 2007. Temas ĝis nun pri 5100 hejmoj.

En aliaj lokoj oni ankoraŭ esploras, ĉu mal- aŭ re-konstrui. Intertempe kelkaj plendas, ke la sumoj promesitaj de la registaro ne sufiĉos por aĉeti novan hejmon.

Studentoj

Post ĉiu granda sismo okazis centoj da malgrandaj. Eĉ sufiĉe malgranda sismo vekas homojn dum la nokto, kaj tial oni ne sufiĉe dormas. Pro la granda nombro de viktimoj, oficialaj kaj karitataj servoj ne povis tuj respondi al petoj por helpi ripari domojn aŭ forigi koton. Feliĉe volontuloj, ekzemple studentoj kaj terkulturistoj, helpis.

Dungitoj en la ambulanca, fajra, polica servoj, kaj urbaj oficistoj, daŭre laboris, kiam foje ili mem spertis gravajn problemojn: domojn detruitajn aŭ difektitajn, aŭ parencojn mortigitajn pro falantaj konstruaĵoj.

La loka registaro provizis la plej difektitajn stratojn per porteblaj necesejoj, kaj kelkloke ilin oni ankoraŭ uzas eĉ post naŭ monatoj. Multaj ankoraŭ atendas riparistojn, kiuj povas labori en ne urĝaj okazoj sen asekurista aprobo. Tamen la asekuristoj ne ĝustatempe respondas: pro tio multaj metiistoj alfrontas bankroton.

Ŝtelistoj

Domluantoj povis foriri al alia parto de la lando, kaj multaj tion faris. Tamen domposedantoj ne volas lasi siajn hejmojn, ĉar eble ili ne ricevos asekuran pagon kaj ili perdos la netan kapitalon de la domo. Krome ili timas, ke ŝtelistoj prirabos la domon. Rezulte, post tri grandaj sismaj eventoj, multaj homoj en la regiono de Christchurch suferas pro post-traŭmata streĉo.

La mortoj okazis plejparte en du konstruaĵoj en la centro de Christchurch. Multaj viktimoj estis studentoj el aziaj landoj. Evidente la du konstruaĵoj ne estis bone faritaj.

Kelkaj historiaj konstruaĵoj estas detruitaj kaj oni diskutas kiujn rekonstrui. Urbaj oficistoj vizitis Sanfranciskon por lerni el tieaj spertoj post la lasta granda tertremo.

Ekonomio

En la buĝeto de 2011 la registaro planas pruntepreni monon por pagi la rekonstruadon de Christchurch. Tial ĝi anticipas rekordan deficiton, sed esperas atingi pozitivan saldon en 2014-2015. Ĝi atendas, ke 170 000 novaj postenoj estos kreitaj kaj ke la ekonomio kreskos je 4 %. Multaj dubas pri tiuj taksoj.

La opozicia Laborista Partio diris, ke al la buĝeto mankas planoj por ripari la ekonomion. Intertempe, pro ŝparrimedoj, malriĉuloj, studentoj k.a. ricevos malpli da mono. Multaj ŝtatoficistoj perdos sian postenon.

En 2010 la registaro ŝanĝis imposto-regulojn favore ĉefe al riĉuloj. Tiu ŝanĝo nun ŝajnas optimisma, ĉar mankas mono por pagi la rekonstruadon de Christchurch. Alia problemo koncernas la kurzon, kiu kompare kun falanta usona dolaro restas alta. Tio, kun financa malstabileco en Eŭropo kaj aliloke, implikas eksportistojn.

Baloto

Intertempe ŝanĝiĝas neatendite la politika sceno. En marto Donald Brash [breŝ], eksa estro de la Nacia Partio, fariĝis membro kaj estro de la dekstra partio AKT. Tial la partio esperas pri pli da sukcesoj en la venonta parlamenta baloto.

La ĉefministro, John Key [ĝon ki], diris, ke la baloto okazos la 26an de novembro, fine de la rugbea pokalo en Nov-Zelando. Li esperas, ke, okaze de venko fare de la gastiganta lando, homoj estos en bona humoro kaj voĉdonos por lia Nacia Partio.

Tamen problemoj ne malaperas. Pliiĝas vivokostoj, senlaboreco; 15 % de la infanoj vivas en familioj, kies enspezo estas malpli ol duono de la meza enspezo en Nov-Zelando; asekuristoj postulas pli grandajn pagojn por asekurado: rekonstrui la urbon Christchurch kaj ties ĉirkaŭaĵon multon kostos; kaj en aliaj partoj de la lando oni repripensas, kiel pretigi sin kontraŭ estontaj tertremoj.

D. E. Rogers

Hobio

ARBOGRIMPADO

Branĉo nova

Verŝajne, se vi ne estas infano, vi ne plu ŝatas grimpi en arbojn. Tamen ekzistas tiuj, kiuj faras tion profesie kaj eĉ sporte jam en sufiĉe matura aĝo.

Ekzemple Abram Zies, 33-jaraĝa, el la ĉirkaŭurbo de la teksasa urbo Dallas [dalas] en Usono, okupiĝas pri arbogrimpado. Li eklaboris kiel medioprotektanto, foje forhakante altajn branĉojn for de elektraj kabloj. Baldaŭ li konsciis, ke arbogrimpado fariĝis hobio, eĉ sporto, en Usono.

Aventura

Tiel oni ne nur agrable pasigas sian tempon sed ankaŭ ĝuas aventuran edukocelan hobion, kiu helpas prizorgi la medion.

Nun s-ro Zies estas nacia arbogrimpada ĉampiono, kiu baldaŭ partoprenos konkurson en Aŭstralio. Laŭ lia sperto, sukceso en arbogrimpado dependas 20 % de sporta hazardo, 30 % de fizikaj fortoj, kaj 50 % de cerbumado (necesas ĝuste plani la grimpadon).

last

Moderna vivo

SLOVAKIO

Unuarange

Venkis urbo slovaka en internacia konkurso aŭspiciita de Unuiĝintaj Nacioj (UN) por kontraŭbatali korupton en publikaj servoj.

La estro de la urbo Martin, Andrej Hrnčiar [hrnĉiar], ricevis trofeon kaj atestilon dum UN-konferenco en Afriko.

La premio, transdonita dum la tiel nomata Tago de Publika Administrado, spegulas la renovigon kaj kvaliton de publikaj servoj en Martin.

Julius Hauser

Moderna vivo

SLOVAKIO

Varmaj vortoj por malvarmaj akvoj

Herľany (hungare Ránkfüred, germane Herlein) estas feriejo kaj samtempe malgranda vilaĝo kun proksimume 300 loĝantoj en Slovakio, en la regiono Košice [kóŝice].

La loĝantoj de la vilaĝo fieras pri eŭropa unikaĵo — malvarmega gejsero, kiu sputas akvon el profundo de 405 m ĝis alteco de 30-40 m. La intervalo inter la elŝprucoj, kiuj daŭras ĉirkaŭ 25 minutojn kaj liveras 600 hektolitrojn da mineralakvo, estas 36-38 horoj.

Geologo

La temperaturo de la akvo estas komence 12-14ºC, fine 22-24ºC. En la ŝprucanta akvo kunportiĝas argila sedimento, kiu enhavas konsisterojn de jodo, fero kaj sodakvo. La gejsero, borita en 1875 de la hungara geologo Viliam Zsigmondy, fariĝis en 1981 nacia natura memoraĵo de Slovakio.

En la 19a jarcento Herľany estis konata banloko, kiu altiris la hungaran nobelaron. La akvoj laŭdire kuracis digestajn perturbojn kaj spirajn kaj virinajn malsanojn. La urbo havis 500 kuŝlokojn kaj estas grupigita en la unua kategorio de banlokoj kun ekzemple Karlovy Vary (en la hodiaŭa Ĉeĥio).

La dua mondmilito metis finon al la gloro de la banloko Herľany. Nuntempe neniu kontrolas la kvaliton de la kuracakvo. Restas nur la gejsero, kiun vizitas turistoj el Ĉeĥio, Hungario, Germanio, Polio, Italio kaj Ukrainio.

Julius Hauser

Ekonomio

INTERNACIAJ FINANCOJ

Magraj jaroj

Ŝtataj ŝuldoj estas altegaj

Ne nur malgrandaj landoj, sed ankaŭ la plej grandaj ekonomiaj potencoj suferas pro grandegaj ŝtataj ŝuldoj. En la eŭrozono la ŝtataj ŝuldoj mezume atingas 90 % de ĉio, kion la ekonomio produktas en unu jaro (la malneta enlanda produkto — MEP). La usona federala ŝuldo jam atingas 100 %, sed ĝi estas 120 %, se oni aldonas la ŝuldojn de la ŝtatoj. La ŝuldo de Ĉinio oficiale estas nur 20 %, sed fakuloj ne fidas la ĉinajn ciferojn kaj taksas ĝin je 80 % de la MEP.

Krome la plej granda ŝuldo de okcidentaj ŝtatoj estas nevidebla, ĉar ĝi konsistas el financotaj elspezoj por pensiotoj kaj por sanzorgaj servoj, kiuj ege altiĝos pro la maljuniĝo de la popolo. Se oni enkalkulas tiujn, oni atingas pluroblon. Belgio tial havas virtualan ŝuldon de 375 % de la MEP. Tiuj ciferoj donas impreson pri la monto superenda, se la ŝtatoj provos rimedi kontraŭ tio.

Eŭropo krome baraktas por solvi la eŭrokrizon. Por la subteno al Grekio, Irlando kaj Portugalio jam necesis 370 miliardoj da eŭroj kaj la problemoj tute ne finiĝis. Aldoniĝas la privataj ŝuldoj, precipe en landoj, kie pro troa optimismo troigitaj prezoj de nemoveblaĵoj subite falis. Usono tiom pli suferas pro multjara manio de kreditaĉetoj. La privataj ŝuldoj tie egalas al 260 % de la MEP.

Grandaj diferencoj

Se la ekonomio en Ĉinio daŭre kreskos, tio povos malaltigi ĝiajn ŝuldojn. Eŭropo kaj Usono ne aŭ ne plu havas la dinamismon por tiamaniere solvi sian problemon.

Feliĉe ekzistas landoj, kie la ŝtata kaso estas malriĉa, sed la civitanoj riĉaj. Tiel estas en pluraj eŭropaj landoj. Ekzemple en Belgio la havaĵo de ĉiuj civitanoj — eĉ sen la nemoveblaĵoj — estas 730 miliardoj da eŭroj, do pli ol la duoblo de la ŝtataj ŝuldoj.

Gravas ankaŭ, kiu financas la ŝuldojn: ju pli da mono oni prunteprenas eksterlande (ekzemple Grekio), des pli vundebla la ŝtato restas pro reagoj de la financaj merkatoj. Ŝtato, kiu havas ŝuldojn esprimitajn en ĝia propra valuto, kiel Usono, povas krompresigi monbiletojn. Tio identas al devaluto, sed la civitanoj ne tuj sentas la efikon.

Reveno al realo

La tutmonda financa krizo, en Eŭropo sekvata de la eŭrokrizo, akre montris la vundeblecon de la registaroj. La bonfarto kaj prospero en la plimulto de la ŝtatoj baziĝas sur iluzioj kaj troelspezado je kostoj de venontaj generacioj. Nur se la nuna krizo kondukos al pli realisma longdaŭra ekonomia politiko, la postaj generacioj povos esperi je pli stabila estonteco.

Ivo Durwael

Moderna vivo

NARKOTAĴOJ

El Paco al paco

Komence de aŭgusto la albana polico arestis narkotaĵo-baronon Giuseppe Simonelli, 32-jaraĝan. La itala polico jam arestis 16 membrojn de la grupo de Simonelli, konata kiel El Paco, sed li mem estis fuĝinta al Albanio.

Jam de jaroj restas Albanio, pro ŝtata malforto, oazo por mafianoj kaj aliaj krimuloj. Konate estas, ke tra la lando trapasas okcidenten ne nur narkotaĵoj, sed ankaŭ armiloj kaj ankaŭ homoj, inkluzive infanojn. Tamen ekde 2005 reduktiĝas trafikoj tiaj, kaj Albanio nun ne tiom gastigas mafianojn.

La bando de Simonelli, persekutata ankaŭ de kontraŭnarkotaĵaj instancoj en Usono, planis enporti 1600 kg da kokaino el Kolombio kaj Ekvadoro.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

KINARTO

Honora ambasadorino

Fruaŭguste vizitis Tiranon, la ĉefurbon de Albanio, la holivuda aktorino Eliza Dushku. Ŝi naskiĝis en 1980 en Usono, sed ŝia patro devenis de Albanio.

Dushku faros filmon pri siaj albanaj radikoj, kiu montros kulturajn kaj turismajn aspektojn de Albanio. La aktorino estis solene akceptita en la urbodomo en Tirano kaj nomumita honora ambasadorino de la ĉefurbo.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Eliza Dushku: la usona aktorino turnos filmon pri Albanio televide dissendotan en Usono.

Moderna vivo

NIĜERIO

Horaro-hororo

Vojaĝi buse en Niĝerio plej danĝeras: eble ekzistas en la mondo neniu pli danĝera lando por pasaĝeroj.

Lastatempe mortis 20 homoj post atako kontraŭ aŭtobuso veturanta nokte inter la niĝeria ĉefurbo Abuĝo kaj Port Harcourt. La pasaĝeroj estis unue prirabitaj sed, kiam la krimuloj kolere konstatis, ke iliaj viktimoj malmultan monon kaj aliajn posedaĵojn kunhavas, la rabistoj devigis ilin kuŝi sur la ŝoseo.

Korpopartoj

Alia buso, kies ŝoforo la viktimojn ja vidis, sed rabistojn timis, ne haltis, kaj surveturis la prirabitojn. La sekvan matenon, kiam venis la polico, videblis nur korpopartoj.

Pro similaj cirkonstancoj pereis pasintjare 60 pasaĝeroj survoje al la niĝeria komerca ĉefurbo Lagoso.

Ankaŭ mi estis dum nokta busvojaĝo prirabita. Mi veturis inter Owerri, en la orienta Niĝerio, kaj Abuĝo. La vojaĝo daŭras ĝis sep horojn sed, pro malbonaj ŝoseoj, ofte estas bezonataj 12 horoj (okaze de paneo eĉ du tagoj).

Vundis

Eniris la aŭtobuson rabistoj, kiuj prenis ĉion, kion ni posedis, kaj vundis la ŝoforon. Nun mi ne plu veturos nokte.

Niĝerianoj dependas de aŭtobusoj. Flugi tro multekostas kaj, malgraŭ milionoj da dolaroj elspezitaj por plibonigi la fervojojn, transporto tia apenaŭ ekzistas. Krome, homoj preferas noktajn busojn: dum nokta vojaĝo eblas, almenaŭ teorie, dormi, kaj ne perdi labortagon.

Nun, pro la danĝeroj, kiuj ŝokis niĝerianojn, la registaro konsideras malpermesi noktan veturadon. Oni estu avertita: vizitantoj al Niĝerio nepre ne busvojaĝu nokte, nek pro aventuremo nek pro iu alia kialo.

Princo Henriko Oguinye

El mia vidpunkto

Malstulta sezono

Kiam vi legos ĉi tiujn vortojn, estos finiĝinta la tiel nomata stulta sezono. “Stulta sezono” nomas ĵurnalistoj — almenaŭ en Britio — la periodon, ĝenerale en aŭgusto, kiam mankas novaĵoj. Mankas, en la senco, ke gravuloj, tiuj, kiuj “kreas” la novaĵojn, do politikistoj, urbestroj, grandaj entreprenistoj ks ferias, kaj do — feliĉe, eble — silentas.

Tiam plenas ĵurnaloj, radio-programoj, per “stultaj”, do malpli seriozaj raportoj. Tertremeto: Arbo falinta. Esploristoj konstatas: Suĉu la piedfingrojn de via partnero por feliĉi/sveltiĝi/eviti kanceron/prosperi en via kariero. Marsanoj vizitas la teron por forigi nuklean rubaĵon (ĉi lastan mi ne inventis: mi trovis en leganto-letero en mia loka ĵurnalo).

Tamen la ĉi-jara stulta sezono, malgraŭ marsanoj, montriĝis oble pli malstulta ol en la pasinteco. Terglobe dominis novaĵ-bultenojn la ekonomia krizo. Usono estis ekperdonta sian kapablon salajri milionojn da ŝtatoficistoj, subvencii siajn plej malriĉajn civitanojn. Fakte ĝi ja perdis sian prestiĝan ekonomian rangon trioble-A, dum ĝia prezidanto, teorie la plej potenca homo en la mondo, staris senpova, senhelpa, meze de kontraŭaj kaj konfliktaj opinioj.

En Eŭropo cirkuladis duboj pri la financa stato ne nur de Grekio kaj Irlando, sed ankaŭ de Hispanio, Portugalio, Italio, kaj aliaj landoj. La stabileco, eĉ la estonteco, de la eŭropa valuto, la eŭro, estis vaste diskutata. Politikistoj interrompis siajn feriojn por mesaĝi unu al la alia pri la krizo, ŝajnigante decidemon, kapablon, influon — sed reale submetitaj al la kapricoj de la mon-merkatoj, kun kiuj ili, aŭ almenaŭ iliaj antaŭuloj, ĝis antaŭ nelonge kunkonspiris.

En Britio videblis sur la stratoj de Londono, kaj aliaj anglaj urboj, tumultantaj homamasoj, brulantaj aŭtoj, prirabataj vendejoj. Pli da urba detruado, notis komentistoj, ol iam ajn depost la dua mondmilito. Junaj homoj, ĝenerale sub la aĝo de 25 jaroj, precipe sen laboro, sed kelkaj kun, ankaŭ infanoj, apenaŭ 10-jaraĝaj, kaptiĝis en YouTube-filmetoj, elirantaj el magazenoj kun, subbrake, televidiloj, sportŝuoj, ĝinzoj, cigaredoj. Nervoze alrigardis policanoj, tro malmultnombraj por ĉiam interveni.

Ĉio komenciĝis, ŝajne, kiam policanoj mortpafis en taksio iun, kiun ili suspektis pri ... nu, kio? Rondiris onidiro post onidiro. Kolektiĝis homoj antaŭ policejo, avertite per Blackberry, petante informojn, klarigojn. Nenio. Kolere, ili surstratiĝis ... kaj jen preteksto, baldaŭ forgesita, por orgio de civila malobeo, tumultado, krimado.

Kirliĝis kulpigoj. Dekstruloj: kulpas la gepatroj, la lernejoj, religio-manko, respekto-manko — ankaŭ la polico. Maldekstruloj: kulpas la registaro, ĝia ŝpar-politiko — tranĉitaj estas sociaj servoj, eĉ la polica buĝeto. Sociologoj: kulpas la socio, senlaboro, manko de mono, bonaj hejmoj, solgepatraj familioj, reklamoj pri vivstilo, kiun neniam laŭleĝe atingos gejunuloj sen kvalifikoj, sen espero. Eksterlandanoj (ekzemple francoj, kiuj mem en 2005 vidis similajn scenojn): kulpas la t.n. anglosaksa (alivorte usona) kapitalisma modelo.

Trafe resumis la situacion 18-jaraĝa Chavez Campbell [ĉaves kambel], boksisto. “la registaro estus devinta anticipi la tumultojn. mankas laboro kaj, kiam ja prezentas sin laborloko, ne ricevas ĝin junulo. estas nenio por fari, oni fermas la junularo-klubojn, do la stratoj freneziĝas. ili plenplenas je homoj aŭ sen ambicioj aŭ ja kun, sed sen ebloj ilin realigi.”

Parlamentanoj, kiuj antaŭ nelonge “prirabis” la publikon, skandale ricevante el popola poŝo monon kontraŭ privataj elspezoj, kondamnis tiujn, kiuj publike prirabis. Kaj, kiam bankistoj “prirabas” siajn firmaojn, subvenciatajn post la ekonomia krizo de 2008 de la ŝtato (t.e. de impostpagantoj), kaj pagas al si enormajn salajrojn, pensiojn ktp, oni nomas tion meritita kromsalajro. Kiam senlaboraj gejunuloj same sin servas, oni nomas tion krimado, tiel ke sekvas monpunoj kaj enkarcerigoj.

Unu regularo por riĉuloj, unu por malriĉuloj: tio ne novas. Tamen la kolero, la detruemo, la frustracio de elementoj en la subaj tavoloj de la socio, ja novas. Nenio, tamen, ŝanĝiĝos, ĝis kontistoj — taskataj etskale, firmao-nivele maksimumigi profitojn — komprenos, ke fermi enlandan fabrikon, elporti eksterlanden la laboron, povos egskale, landnivele, estigi ne nur subklasojn da ekskludataj, senestontecaj hometoj sed ankaŭ — pli grave — socian malprofiton.

Paul Gubbins

Leteroj

Matena kafo

Kun intereso kaj ĝuo mi legis la rakonton de Daniel Mason Matena kafo (Monato 2011/8-9, p. 35-38). Mi deziras gratuli la aŭtoron pro liaj atingoj — precipe la stilaj — kaj esprimi la esperon, ke baldaŭ Monato povos denove proponi al siaj legantoj similan frandaĵon!

Andreo Peetermans

Belgio

Moderna vivo

MUZEOJ

Verda vojo

Okaze de la 20-jariĝo de la muzeo pri la aŭstra pentristo kaj arkitekto Friedensreich Hundertwasser [fridensraiĥ hundertvasa] (1928-2000) estas malfermita ekspozicio, kiu ebligas persone ĝui la ideojn kaj viziojn de la artisto.

Meze de la ekspozicio, “Hundertwasser — la arto de verda vojo”, ĉe KunstHaus Wien (“Arto-domo Vieno”), staras liaj artkampanjoj, pledo por harmonia kunvivado de homoj kun la naturo, kaj lia instruagado.

Citaĵoj

Ĉi tiun temaron ilustras gravaj verkoj de Hundertwasser akompane de fotoj el ĉiuj liaj kreaj periodoj, afiŝoj, aŭdregistraĵoj, videofragmentoj kaj citaĵoj de samtempuloj.

Ili prezentas intiman bildon de Hundertwasser kiel artisto kaj homo. 13 temĉapitroj sekvas la diversajn etapojn de lia krea agado ekde la unuaj verkoj fine de la 1940aj jaroj ĝis lia morto (Monato 2000/7, p. 14).

En speciala sekcio la ekspozicio montras lian vojon de la arto al ekologio kaj ekologia engaĝo.

Naturo

Hundertwasser difinis sin “kuracisto” en la arkitekturo. Li pledis por la enigo de naturo en la arkitekturan spacon kaj kreis modelojn de multkoloraj konstruaĵfasadoj kun kurbaj linioj de iliaj fenestroj, verdaĵe ornamitaj.

Simplaj skizoj kaj surrealismaj bildoj atestas pri tiu celo, samkiel la “Arto-domo” mem, kiu estis konstruita en la sama stilo.

La ekspozicio realiĝis kunlabore kun la Hundertwasser-fondaĵo kaj helpe de pruntaĵoj de aliaj muzeoj kaj de privataj kolektantoj.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Arto-domo Vieno. Subĉiela vidaĵo. Foto: KunstHaus Wien/W.Simlinger

[FORIGITA!: bildo]

Friedensreich Hundertwasser: Venu kaj promenu kun mi — dialogo, 1970 (pentraĵo). Foto: KunstHaus Wien

Moderna vivo

ALBANIO

Tragedio en teatro

Fruaŭguste okazis incendio en hoteleto apud la teatro Skampa en la urbo Elbasan, centre de Albanio. La incendion kaŭzis du laboristoj, uzante gason por veldi sur la teraso de la hotelo. Post dek minutoj la flamoj atingis la tegmenton de la teatro.

Modelo

Fajrobrigadistoj alvenis tro malfrue por savi la teatron, konstruitan en 1932 laŭ la modelo de La Scala en Milano. Pro tio, ke la tragedio okazis somere, mortis neniu.

Albanoj ne serioze pritraktas la danĝeron de incendioj. Fajroestingiloj ofte ne funkcias, kaj oni ne scias, kion fari okaze de incendio. Antaŭ nelonge forbrulis domo kun bebo en lulilo, forgesita, dum hejmuloj eksteren fuĝis.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Incendio en la teatro Skampa kostis 1,5 milionojn da eŭroj.

Moderna vivo

DANIO

Senrajtulaj sanrajtoj

En Danio, okaze de sanproblemoj, civitanoj kontaktas la kuraciston kaj ricevas helpon. Ili ne timas kromproblemojn, ĉar Danio estas ja riĉa lando.

Laŭ la Universala Deklaracio de Homaj Rajtoj: “Ĉiu havas rajton je vivnivelo adekvata por la sano kaj bonfarto de si mem kaj de sia familio, inkluzive de nutraĵo, vestaĵoj, loĝejo kaj medicina prizorgo kaj necesaj sociaj servoj, kaj la rajton je sekureco en okazo de senlaboreco, malsano, malkapablo, vidvineco, maljuneco aŭ alia perdo de la vivrimedoj pro cirkonstancoj ekster sia povo.”

Tamen en Danio loĝas 1000-5000 senrajtaj enmigrintoj. Okaze de malsaniĝo aŭ bezono de antaŭzorga helpo ili ofte ne kontaktas kuracistojn, timante ekstradicion.

Ruĝa Kruco

Pro tio lastatempe Ruĝa Kruco, Kuracista Asocio kaj Dana Rifuĝa Helpo malfermis sanprizorgejon por senrajtaj enmigrantoj.

Klarigis la prezidantino de Ruĝa Kruco, Susanne Larsen: “Ni kunlaboras, ĉar ni jam spertas la bezonon de sanhelpo por homoj, kiuj pro diversaj kialoj senpermese loĝas en Danio. Estas malaprobinde diskriminacii kontraŭ tiu celgrupo nur pro jura statuso.”

La nova kliniko estas 100 % private financata. Kuracistoj, flegistoj, akuŝistinoj, fizioterapiistoj kaj psikologoj senpage laboras. Ankaŭ konsultado kaj kuraciloj estas senpagaj.

Politikistoj

Protestis kelkaj politikistoj, kaj de la dekstra Dana Popolpartio kaj de la maldekstra Socialista Popolpartio. Opiniis membro de la Dana Popolpartio: “Post la kuracado oni ekstradiciu ilin.”

Alia diris, ke li ne kritikos la policon, se tiu kaptos senrajtajn enmigrintojn kaj ilin ekstradicios. Tamen alia, atentigante, ke oni kuracas ekzemple krimulojn pafitajn, dubis, ĉu pro timo la senrajtuloj ja uzos la klinikon.

Ĉu tiu pravas, ĉu ne, daŭras akra debato pri la etiko de kliniko tia.

Betty Chatterjee

Moderna vivo

FERVOJOJ

Trajnojn trak-tante

Trajne traveturi Vienon? Tre malfacile! La aŭstra ĉefurbo disponas pri multe da finhaltejaj stacidomoj, kiuj ne estas efike interligitaj.

Ekde 2012 Vieno havos novan ĉefan kaj centran stacidomegon. El tiu la trajnoj veturos en ĉiuj direktoj, ligante diversajn urbojn: Parizo, Stutgarto, Dresdeno, Prago, Gdansko, Brno, Bratislavo, Budapeŝto, Venecio, Ateno kaj aliajn.

Parko

Jam antaŭ du jaroj oni malkonstruis la malnovan sud-orientan stacidomon kaj la poŝtcentron iom sude de la urbomezo. Sur la 109-hektarojn granda tereno estiĝos la nova ĉefa stacidomo, komerca kaj loĝa urboj, parko kaj lernejo por infanoj 6- ĝis 14-jaraĝaj.

La tuta tereno longos ses kilometrojn, konsistos el 100 km da trakoj, 300 trakforkoj kaj 10 kajoj. Fortransportos alvenintaj pasaĝeroj 17 trajn-, metro- kaj bus-linioj en la 23 distriktojn de Vieno.

Miliardoj

Ĉirkaŭ la stacidomo loĝos 13 000 kaj laboros 20 000 homoj. La tuta projekto kostas 4 miliardojn da eŭroj kaj estas unu el la plej grandaj konstruejoj en la mondo.

Sude staras la plej alta ligna turo kun lifto en Eŭropo, el kiu oni povas panorame observi la progreson de la laborado. La apuda informejo nomiĝas Bahnorama el la germana “Bahn” (fervojo) kaj la finaĵo de panoramo.

Pliaj detaloj troveblas ĉe www.hauptbahnhof-wien.at en la germana kaj parte en la angla.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La panoramo-turo Bahnorama estas la plej alta ligna tia turo en Eŭropo

[FORIGITA!: bildo]

Modelo montras, kiel aspektos la nova stacidomego.

[FORIGITA!: bildo]

Jam staras la tegmento super la kajoj.

Politiko

NEPALO

Diversdirekten tirata

En Nepalo politikistoj promesas kaj promesas kaj poste forgesas tion, kion ili promesis. Elektitaj estas tiuj, kiuj pleje promesas — sed intertempe la popolo restas senhelpa.

En la pasinteco oni fidis la reĝon. Sed ribeluloj eligis en 2008 la reĝon, kaj poste nova ĉefministro ŝveligis al pli ol 600 seĝoj la parlamenton, kiu nur sporade ene de tri jaroj kunvenis.

Post la forigo de la reĝo estis elektita kiel ĉefministro la estro de la ribeluloj, Pushpa Kamal Dahal, alinome Prachanda (“feroca”). Li promesis novan konstitucion, kiu neniam aperis.

Timas

En la lastaj elektoj homoj kredis, ke la ribeluloj batalos por la popolo. Aliaj timis la ribelulojn. Prachanda scipovas silentigi multajn kontraŭulojn, kaj nun oni ne scias, en kiun direkton politike iros Nepalo.

Intertempe Usono volas, ke Dalai Lama kaj lia sekvantaro kontraŭu la influon de Ĉinio en la regiono — Ĉinio tamen ne multe interesiĝas pri la malgranda Nepalo. Ankaŭ Barato volas en Nepalo ludi rolon. Verdire la barata ambasadejo en Nepalo agas kvazaŭ plia ministrejo nepala. Cetere Barato subtenas novajn elektojn en Nepalo.

En diversajn direktojn estas tiel tirata Nepalo.

Navin Shrestha/pg

Lingvo

LINGVOSCIENCO

Spaco kaj lingvo — ĉu facila afero?

Ĉie en la mondo la homoj, sendepende de kulturo, lingvo kaj aĝo, povas percepti la fenomenon “spaco” laŭ la samaj fizikaj leĝoj (gravas precipe gravito) kaj per la samaj korpaj iloj. Estas tial atendeble, ke en la homaj lingvoj por la esprimo de spacaj rilatoj aperas la samaj aŭ almenaŭ tre similaj kategorioj. Aŭ ĉu ne estas tiel simple?

Longtempa neglekto

Spaco en lingvo unuavide ŝajnas ege facila afero: necesas nur identigi la unuopajn elementojn kaj priskribi ilin laŭ ekzaktaj trajtoj, ekzemple koordinatoj. Kaj longe lingvistoj pro tiu supozo ne esploris speciale la onidire universalajn spacajn konceptojn de lingvoj, sed analizis nur iliajn konkretajn gramatikajn esprimilojn.

Nur kiam la t.n. “kognitiva lingvistiko”* en la 1980aj jaroj ekstudis grandan nombron da plej diversaj lingvoj, montriĝis, ke tiaj universalaĵoj en strikta senco ne ekzistas, kaj ke la lingvoj eĉ ne tre similas unu al la alia en la esprimo de spaco. Krome, eĉ ene de unu lingvo fizike identaj aranĝoj surprize povas havi neidentan esprimon!

Jen ekzemplo: oni diras, ke fromaĝo kuŝas sub kloŝo, sed se oni anstataŭigas la fromaĝon per fumo, tiu troviĝas en la kloŝo. Kono de la spaca rilato inter la kloŝo kaj ĝia enhavaĵo ne sufiĉas por esprimo de tiu rilato: en ĉi tiu ekzemplo pli gravas, ĉu la kloŝo retenas la enhavaĵon aŭ ĉu ne.

Variaj vidpunktoj

Ni vidas, ke malgraŭ sama reala bazo eblas havi malsaman lingvan rezulton — spaco en lingvo do ŝajnas ege malfacila afero, kiun oni devas studi en ĉiu lingvo denove. Kaj, fakte, la lingvoj povas malsami en preskaŭ ĉiu aspekto, pri kio mi donu nur malmultajn ekzemplojn (aliokaze estiĝus libro, ne artikolo).

Oni povus pensi, ke rilatoj kiel “antaŭ”, “super”, “dekstre” ktp estas universalaj, ĉar ili ja baziĝas sur logika, matematika koordinatsistemo. Sed fakte ekzistas multaj lingvoj, kiuj ne konas la konceptoparon “dekstre-maldekstre”.

Plue, la unuopaj konceptoj povas esti uzataj diversmaniere: kie eŭropanoj diras “ŝi kaŝas sin post la arbo”, parolantoj de la okcident-afrika lingvo haŭsa diras “antaŭ la arbo”, ĉar ili donas al objekto kiel arbo fronton laŭ “tandema” principo, ne laŭ la “spegula”. Kompreneble ja arboj ne de si havas fronton kaj aliajn flankojn, sed la homo devas atribui tiujn al ili*.

Eĉ pli interesa estas la gugujimitira (Guugu Yimithirr), aborigena lingvo en la nord-orienta Aŭstralio, kiu entute ne konas tiajn rilat-indikajn esprimojn, sed nur absolutan orientiĝon laŭ la kompasdirektoj. Parolanto de tiu lingvo do en nia ekzemplo povus diri ekzemple “ŝi kaŝas sin nord-oriente de la arbo”, kaj tute ne gravus, de kie li mem rigardas.

Eksperimentoj montris, ke tiuj t.n. referenckadroj influas eĉ la percepton de la parolantoj. Kutime la sistemoj ekzistas unu apud la alia (eble nur parte); ilia uzo ofte dependas de la situacio.

Troviĝo kaj moviĝo

Ankaŭ ĉe poziciaj verboj oni trovas grandajn diferencojn. Ekzistas lingvoj, kiuj entute ne havas tiajn verbojn aŭ uzas nur la kopulon: “la telero (estas) en la korbo”. La nederlanda uzus la verbon “sidi” en tiu ĉi frazo, kaj la germana — “kuŝi”.

Sed ekzistas ankaŭ lingvoj kiel la celtala (majaa lingvo el centra Ameriko), kiu havas pli ol 100 poziciajn verbojn. Por kio ĝi bezonas tiom? Ĝi simple esprimas per ili la rilatojn, kiujn ni nomas per prepozicioj, kaj pro tio havas nur unu prepozicion. Dum en Esperanto oni kutime diras “la telero estas en la korbo”, en la celtala oni esprimus la frazon pli-malpli per “la telero enas je la korbo”!

Tio denove montras, ke eblas esprimi la saman aferon per malsamaj rimedoj: aliaj lingvoj ekzemple uzas nek verbojn, nek prepoziciojn, sed lokajn kazojn — la kaŭkaza lingvo tabasarana havas eĉ 40 da ili. Se prispacaj informoj povas aperi en plej diversaj lokoj en la frazoj, tiam oni kompreneble povas ilin esprimi kun pli aŭ malpli granda ekspliciteco.

Jen ekzemplo: la frazo “li iras en la domon” en la hitita, hindeŭropa lingvo parolita en Anatolio en la dua jarmilo a.K., fariĝus “n(u)=as=an anda parna payizzi”, kie la moviĝo estas esprimita eĉ kvinfoje (interalie per vortordo). Sed jam tri jarcentojn poste ankaŭ en la hitita la frazo estus “n(u)=as parni anda paizzi”, kie nur la verbo plu montras moviĝon, dum la aliaj esprimiloj kaj la vortordo neŭtraliĝis tiurilate.

Ne senesperige

Aspektas do, kvazaŭ la plej dika kaj multĉapitra gramatiko estus tiu de spaco, dum ekzemple por la esprimo de tempo oni povas fari ĝeneraligojn, kiuj validas en ĉiuj lingvoj. Sed tiel senesperige ne estas, kiel montris aliaj esploroj. Evidentiĝis, ke la formado de lingvaj kategorioj havas komunan bazon, nome la percepteblan realon.

Komparante, kiel diversaj lingvoj esprimas 11 tre bazajn aranĝojn, kiel ekzemple (1) “taso sur tablo”, (2) “muŝo sur fenestro” aŭ (3) “pomo en pelvo”, la lingvistoj trovis ja ĉian penseblan variadon. Ekzemple en la hispana ekzistas por tio nur unu prepozicio (“en”), en la pola, kiel en Esperanto, du (“na” = “sur” kaj “w” = “en”), kaj la germana havas tri prepoziciojn (“auf” por 1, “an” por 2 kaj “in” por 3). Oni trovas tiom da malsamaj grupigoj en la lingvoj, ĉar oni povas koncepti la aranĝojn laŭ diversaj kriterioj (fiksa aŭ malfiksa kontakto, vertikala aŭ horizontala aranĝo ktp). Sed ili ja havas universalan bazon: la homan percepton.

Do ja ekzistas universalaĵoj, sed ili ne preskribas, kiel ekzakte oni ion esprimu; ili nur donas kriteriojn, laŭ kiuj oni povas kategoriigi spacajn aranĝojn. Tio estas grava eltrovo, ĝi montras, ke kvankam la lingva esprimo de spaco ne estas unueca, ĝi tamen ne estas hazarda, sed sekvas kognitivajn principojn. Intertempe oni trovis kelkajn tiajn universalaĵojn. Por ĉiuj validas, ke oni ne povas antaŭvidi la konkretajn kategoriojn, sed ja povas kompreni la principojn, sur kiuj ili baziĝas.

Jam tiu tre mallonga ekskurso tra la bunta mondo de lingva esprimo de spaco montris, ke ne ekzistas kategorio en la lingvo, kie prispaca informo ne povas aperi. Tio respondas ankaŭ la demandon, kiu okupis lingvistojn delonge: kial ekzistas gramatika kategorio por tempo en multege da lingvoj, sed nenio tia por spaco, kvankam ĉi-lasta estas tiom grava? Ĉar por spaco unu kategorio ne estas sufiĉa: ĝi troviĝas simple ĉie, kiel la reala spaco, kiu ĉirkaŭas nin.

Do, ĉu spaco kaj lingvo estas facila aŭ malfacila afero? La vero, kiel ofte, troviĝas intere kaj dependas de la vidpunkto. Temas pri kompleksa fenomeno, sed samtempe la universalaĵoj montras, ke lingvoj ja povas ege diferenci, sed ne kapricas, do estas iom antaŭvideblaj — spaco en lingvo do, finfine, ŝajnas ege interesa afero.

Kirilo Brosch

* 1. La bazo de tiu branĉo de lingvoscienco estas la hipotezo, ke la percepto (latine “cognitio”) esence influas kaj direktas la homajn lingvojn.
* 2. En la japana, parenteze, oni ĉi-situacie ne povas uzi la vortojn “(mal)antaŭ”, sed devas diri “je la alia flanko”.

Enkonduko

Scienco

Komence de la jaro Thomas Eccardt demisiis kiel redaktoro de la rubriko “Scienco” de Monato. Dum kelkaj semajnoj la ĉefredaktoro kaj la redakcia sekretario serĉis posteulon, kaj el kvar kandidatoj fine estis elektita Krys Williams. Aŭ ĉu ni diru “reelektita”? Efektive Krys jam en la periodo 1992-1998 tre taŭge plenumis la saman funkcion (tiam sub la nomo Krys Ungar) kaj tiu fakto sendube influis ŝian elekton.

Post multnombraj vivoŝtormoj kaj personaj tragedioj en la lastaj dudek jaroj, Krys komencis novan vivon en la eta komunumo de Treorci [treorki] en Rhondda [ronda], Sud-Kimrio. Ju pli ŝi mergiĝas en “kimrecon”, des pli da ĝojo reeniras la vivon. La leĝa nomoŝanĝo al Williams esprimas la fakton, ke Krys proklamas sin kimro pro mem-elekto, ago kiu tute ne unikas al ŝia kazo! Krom lerni la kimran lingvon kaj provi uzi ĝin kiam ajn eblas (ne tro ofte en Sud-Kimrio bedaŭrinde), Krys esploras la tradician muzikon de la lando, kaj lastatempe fariĝis la sekretariino de la loka branĉo de la kimra nacia partio Plaid Cymru [plajd kamri].

Por gajni la panon, Krys laboras kiel sendependa tradukisto de dokumentoj en la medicina fako, tradukante el la pola, serba, kroata, slovena, franca, germana kaj hispana lingvoj en la anglan. Cetere, ŝi fojfoje indeksas librojn (anglajn) en diversaj fakoj.

Aktuale, Krys dividas sian eks-ministan dometon kun kvar nigraj katoj. Kiam la tempo permesas, krom partopreni en kimraj aferoj ŝi ĝuas legi pri la antikva Egiptio, verki artikoletojn por diversaj retpaĝaroj kiel Hubpages, ludi violonon kaj kanti kun grupo Immanuel’s Ground en Warwick, kaj serĉi “trezoron” pere de geokaŝado. Diverskiale, Krys kabeis dum multaj jaroj kaj iom surpriziĝas, ke Monato deziras ŝian kunlaboron denove. Kelkfoje tamen ŝi babilas Esperantlingve ĉe esperanto-krys.blogspot.com kaj eble babilos pli ofte en la estonto.

La tuta skipo de Monato deziras al ŝi sukceson en ŝia (re)nova tasko!

Sincere via

Paŭl Peeraerts

[FORIGITA!: bildo]

Krys Williams estis reelektita kiel redaktoro pri sciencaj temoj.

Leteroj

Skistogasa koŝmaro!

Litovio revas pri skistogaso (Monato 2011/8-9, p. 22-23). Prefere ĝi parolu pri koŝmaro! Por ekspluati skistogason laŭ la nuna teknologio, necesas koktelo de pli ol 500 kemiaĵoj kaj miloj da litroj da akvo. Evidente la tuto retroviĝas en la aero kaj en la riveroj kaj poluas la aeron kaj la grundon. Malsaniĝas homoj kaj bestoj, kiuj manĝas kaj trinkas venenitajn nutraĵojn pro la rubaj restaĵoj. Se ne paroli pri la malbelaspektaj putoj, kiuj difektas belajn kamparajn pejzaĝojn ... Tiu koŝmaro jam trafas Usonon, ni do havas bildigitan ekzemplon de la sekvoj. La trafitaj homoj ricevas monon por silenti ...

En la suda Francio homoj mobiliziĝis de la 26a ĝis la 28a de aŭgusto por protesti, sed ankaŭ por informi la publikon. Prefere al ekspluatado de skistogaso, ni uzu sunan, aeran kaj akvan energiojn, kiuj pli respektas la medion, kaj ni malpligrandigu niajn bezonojn!

Renée Triolle

Francio

Moderna vivo

ARKEOLOGIO

Rubo de la romianoj

Multon da rubo la romianoj postlasis en Vindobona (nun la aŭstra ĉefurbo Vieno) dum la unua ĝis kvina jarcentoj.

Antaŭ la romia kastelo, parto de la limeso kontraŭ ĝermanoj loĝantaj norde de Danubo, troviĝis civilula urbo. Tie arkeologoj malkovris rubodeponejon el la tria jarcento. Tiaj restaĵoj spegulas la ĉiutagan vivon antaŭ 1700 jaroj.

Metalobjektojn kaj vitraĵajn splitojn oni malofte trovis en la rubamaso. Pro la alta valoro de la materialo oni ilin fandis kaj reuzis.

Afriko

Ostoj de bovoj kaj ŝafoj fojfoje estas rompitaj por ekhavi la medolon. Figoj kaj daktiloj pruvas, ke oni importis nutraĵojn el foraj regionoj, eĉ el la norda Afriko.

Sed kvante la plej granda ruboparto estas diversaj ceramikaĵoj. Ankaŭ ili venas parte de malproksime, ekzemple de meza Francio kaj Italio. Temas pri teleroj, pelvoj kaj amforoj, kelkaj el Terra Sigillata, la plej luksa varo. Nur hazarde moneroj falis en la rubon.

Nun eblas vidi la romiajn restaĵojn ĉe ekspozicio, kiu daŭros ĝis la 15a de aprilo 2012. Detaloj ĉe la retpaĝo de Vieno-Muzeo: www.wienmuseum.at/de/standorte.html.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La Pagana Pordego, 50 km oriente de Vieno, estas la plej granda surtera romia konstruaĵo en Aŭstrio.

Moderna vivo

NAĜADO

Akvo estas vivo

Transnaĝis en julio la lagon Bajkalo, en Rusio, ultratriatlonisto Vidmantas Urbonas. Por konkeri la 46 km larĝan lagon la litovo bezonis 17 horojn, escepte mallongajn ripozpaŭzojn.

Urbonas dediĉis sian transiron al la 70-jara datreveno de la komenco de la granda ekzilo en Litovio. Tiam en Sovetio ekzilo estis uzata por timigi kaj puni kontraŭulojn de la reĝimo. Ekzemple en majo 1948 estis transportitaj 40 000 litovoj al Siberio.

Flago

Memore al la ekzilado la litova parlamentestro Irena Degutienė transdonis al Urbonas ŝtatan flagon kaj kapsulon Sukcena larmo por enprofundigi en Bajkalon.

La lago ne estis tre gastama. La akvotemperaturo meze de somero atingas nur kvin gradojn. Urbonas naĝis, ĉiuhore haltante por trinki ion varman. Dum la unua tago li naĝis 26 kilometrojn.

La bajkala transnaĝo estis parto de la ekologia projekto Akvo estas vivo. Bajkalo estas la tria lago, kiun konkeris Urbonas, kiu intencas transnaĝi kvin grandajn lagojn sur diversaj kontinentoj.

last

[FORIGITA!: bildo]

La litova parlamentestrino Irena Degutienė transdonas al Urbonas ŝtatan flagon kaj kapsulon Sukcena larmo.

[FORIGITA!: bildo]

En domoj tiaj loĝis ekzilitoj, kies sorton honoris Urbonas per sia Bajkalo-transnaĝo.

Scienco

FIZIKO

Lumrapida komunikado

Grafeno estas nova materialo, kiu konsistas el ekstreme maldika tavolo da karbonmolekuloj, kiuj ariĝas en sesangula strukturo. Sciencistoj tre interesiĝas pri ĝi pro ĝiaj unikaj elektro- kaj lum-konduka ecoj. Ĝiaj malkovrintoj pasintjare ricevis la Nobelpremion pri fiziko.

Skipo ĉirkaŭ la fizikisto Han Zhang de la faka grupo Fotonica en la Universitato de Bruselo (Université Libre de Bruxelles) malkovris eĉ plian econ: grafeno povas polarizi lumon. La esploristoj asertas, ke pro tiu ĉi malkovro ĉiaj komunikadoj baldaŭ eblos pere de lumo. Ĉar nenio sur la tero pli rapide moviĝas ol lumo, tio signifas ke la transigo de komunikoj ankaŭ ege plirapidiĝos. Krome, la kostoj de la necesa infrastrukturo estos multe malpli ol la nuntempaj.

Ivo Durwael

Poezio

Miasmo

Certe, utila estas kapitalo
uzata por la bono de l’ homaro
tamen, absinto iĝas ĝi kaj galo
fonto de la indigno kaj amaro
pro ago de la fia avarulo
voranta ĉion en la porkotrogo —
ekspluatanta, sangavida pulo:
bankisto, koruptulo, spekulanto.
Kie? — ne nur la pasintjara neĝo!
Kie justeco? Kie la kompato?:
Ne por povruloj egaleca leĝo
pro supereco de la plutokrato.

Sategon al riĉuloj mono portas
dum niaj povraj fratoj malsatmortas.

Garvan Makaj

Politiko

KOSOVO-TURKIO

Lernolibroj “ofendaj”

Mezaŭguste vizitis Makedonion kaj Kosovon la turka ministro pri edukado, Ömer Dinçer. Tiu postulis, ke lia kosova kolego, Rame Buja, intervenu, por ke en la lernolibroj pri historio oni “forviŝu ĉion ofendan kaj humiligan” rilate la turkan popolon.

Tuj leviĝis protestoj flanke de historiistoj. La ministro postulas, ili diris, ke oni ne plu konsideru otomanojn, antaŭulojn de hodiaŭaj turkoj, invadintoj kaj ekspluatintoj de la balkanaj kaj ceteraj popoloj dum 500 jaroj.

La historio, laŭ la fakuloj, ne povas ŝanĝiĝi. Krome ili asertis, ke nenio ofenda troviĝas en la lernolibroj en Kosovo.

Siaflanke la ministro Rame Buja promesis fari sian plejeblon por korekti ĉion korektindan en la lernolibroj, kaj eĉ pretis sendi delegacion al Turkio por “surloke kontroli la faktojn”.

Turkio havas vastajn ekonomiajn kaj politikajn rilatojn kun la balkanaj landoj. Sed verŝajne ĝi ankoraŭ revas pri la iama imperio otomana.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

La turka ministro Ömer Dinçer postulas forigon de ĉio “ofenda” en lernolibroj.

Politiko

NORVEGIO

Floroj, ne armiloj

Vendredon la 22an de julio skuis la kutime pacan Norvegion eksplodoj kaj mortigoj. Kio okazis kaj en la centro de Oslo kaj en la idilia insuleto Utøya? Raportas Douglas Draper.

Je 15:26 iuj oslanoj troviĝis en la urbocentro, aliaj kelkajn kilometrojn for, sed preskaŭ ĉiuj aŭdis la tondran eksplodon. Bonŝance estis feria tempo kaj vendrede posttagmeze. Tial nur kelkaj estis transirantaj la placon inter la registaraj domegoj aŭ laboris en ties teretaĝo. El tiuj ok mortis.

Tra la tuta lando ĉiuj enŝaltis radio-aparaton, vidis bildojn en interreto, legis raportojn, rigardadis televidon. Je 17:30 raportiĝis ankaŭ pri pafado en Utøya — insulo, kie okazis la ĉiusomera junulara tendaro de la laborista (socialdemokrata) partio. Ĉu ia rilato inter la du atencoj? oni demandis sin.

Unue oni timis, ke temas pri venĝatako de terorista organizaĵo, pro la norvega partopreno en la militoj en Mez-Oriento. Fakte, pluraj tiaj grupiĝoj volis surpreni respondecon.

Norvega socio

Ĝis nun tia atako ne trafis Norvegion. Sed vespere klariĝis, ke ambaŭ atencojn fifaris sola unu homo, 32-jarulo el la burĝa okcidenta parto de Oslo. Do la atako ne venis de iu ekstera malamikaro sed el la norvega socio mem.

Sola li sisteme planadis la fiaferon dum naŭ jaroj, zorge registrante siajn preparojn en interreta “manifesto”, kiun li dissendis, malpli ol du horojn antaŭ la eksplodigo, al mil retpoŝtaj adresoj en pli ol 30 landoj.

La atakoj estis direktataj kontraŭ la laborista partio, la plej granda partio en la reganta koalicio, kiun la fiulo konsideras kunrespondeca pri la akceptado de enmigrantaj islamanoj, kaj pri subteno al la norvega multkultura socio.

Reĝa palaco

Li planis murdi ankaŭ la eksan ĉefministron, Gro Harlem Brundtland, kiu vizitis la surinsulan tendaron tiun saman tagon, sed li malfruiĝis pro la trafiko kaj ŝi estis jam for. Li planis ataki ankaǔ, li poste diris, la partian ĉefstabejon kaj la reĝan palacon.

Unuavide el la fotoj povis ŝajni, ke nur frakasiĝis fenestroj en la registaraj domoj kaj ĉirkaŭaj butikoj. Poste estis raportite, ke 2000 oficejoj estas tute ruinigitaj. Oni eĉ konsideras, ĉu malkonstrui la ĉefan registaran domegon (17-etaĝan). Feliĉe tamen ĉiuj komputilaj arĥivoj saviĝis.

La ĉefa ingredienco de la bombo estis kemia sterko. Ankoraŭ plurajn tunojn trovis la polico poste en bieno, kiun luis la krimulo.

Urba biblioteko

La unuan tagon post la eksplodo la tuta urbocentro estis forfermita, ĉar oni ne sciis, ĉu komplicoj planas pliajn eksplodigojn. La registara kvartalo restos longe fermita. Ankaŭ la najbara urba biblioteko estos fermita tutan monaton pro riparoj.

Eĉ pli drameca estis la situacio en Utøya. Ĝi estas idilia arbara insulo, ĉ. 400 m x 300 m, en granda lago Tyrifjord, ĉ. 40 km nord-okcidente de Oslo. La fiulo alvenis vestita en falsa polica uniformo, portante du pafilojn, malpezan kaj duonaŭtomatan.

Insula servisto trovis tion suspektinda kaj iris paroli kun gardisto. Ili estis la du unuaj viktimoj. Poste la ŝajnpolicano kunvokis la tendaranojn, pretekstante, ke li volas informi pri la atenco en Oslo. Tiam li komencis mortpafadi.

Tendarhelpantoj

Trankvile kaj sisteme dum pli ol horo li mortpafis, unu post la alia, 64 gejunulojn kaj kvin tendarhelpantojn. Kelkaj grupoj fuĝis al la strando kaj kaŝis sin, sed li postĉasis ilin kaj mortpafis plu, ankaŭ fornaĝantojn.

Multaj el la ĉirkaŭ 700 tendaranoj tamen sukcesis naĝi al la ĉeftero (600-700 m), sed la akvo havis nur 16 gradojn, sufiĉe por kaŭzi kramfon, kaj sekve pluraj dronis (tamen ne “glacie malvarma”, kiel skribis Der Spiegel).

Multajn savis lokaj turistoj per malgrandaj boatoj, sed la boatoj pleniĝis, ne povante preni ĉiujn naĝantojn. La teruritaj gejunuloj timis, ke estas pluraj pafantoj, kaj eĉ ne sciis, ĉu fidi la verajn policanojn, kiam tiuj finfine alvenis.

Lokaj elektoj

La rakontoj de la transvivantoj atestis pri koŝmaraj travivaĵoj kiel nur en milito. Inter la viktimoj estis junulaj delegitoj el ĉiuj landopartoj, kaj 15 el ili estis kandidatoj en la baldaŭaj lokaj elektoj.

La spontanea reago, de la gejunularo ĝis la registaro kaj de ĉiuj partioj kune: Ni ne permesas al ni reagi per venĝemo, timo kaj malamo, sed defendos kaj plifirmigos nian malferman demokratian socion. Ni ne montru, ke ni estas pli fortaj, sed ke ni reprezentas ion pli bonan, komentis institutestro Jan Egeland.

En Oslo antaŭ la katedralo homoj metadas florojn, kandelojn kaj dankmesaĝojn al la pereintoj, tiel amase, ke dum periodo la tramoj ne povis preterpasi. Rekordkvante vendiĝis floroj, ne armiloj por sindefendo. Resumis la etoson amikino de la trafitoj: Se unu homo povis esprimi tiom da malico, kiom da amo povas montri ni ĉiuj kune?

Memorceremonioj

Solenaj memorceremonioj okazis unue en Sundvollen, proksime al la insulo; dimanĉe plenpleniĝis la katedralo, lundon kolektiĝis 200 000 funebrantoj antaŭ la urbodomo, pli poste kunvenis eksterordinare la parlamento. Ĉiufoje ĉeestis la reĝa familio, ĉefministro Jens Stoltenberg kaj la partiestroj.

Kio motivis la fiulon? Samklasanoj ne rimarkis ion specialan pri li kiel junulo. Poste li membris kaj aktivis en la dekstrega Progresa Partio, sed mem eksiĝis antaŭ pluraj jaroj, ĉar li trovis ĝin tro modera.

Li aliĝis al la framasonaro kaj atingis tie la trian gradon, ĝis oni tuj eksigis lin, sciiĝinte pri lia fifarego. Li aliĝis al Templokavaliroj, organizaĵo fondita en Anglio en 2002, konsiderante sin “krucmilitisto”.

Turka sieĝo

Lia manifesto estas anglalingva, 1500-paĝa, sed konsistas grandparte el citaĵoj de ekstremdekstraj ideologoj. Ĝi portas la titolon “2083”, la jaro de la 400a datreveno de la turka sieĝo de Vieno — ĉar la atenculo celis ekigi militon kontraŭ la amasa enmigrado de islamanoj en Eŭropon.

Li neniel pentis pro la krimego, kiun li poste karakterizas “malagrabla, sed necesa”. Li sentas sin vokita savi la kristanan kulturon kaj fieras, ke li faris la unuan paŝon por instigi eŭropan militon kontraŭ islamigo. Li konsideras sin konservativa aŭ ateista [tiel] kristano.

Lia celo estis defendi la kristanan Eŭropon. Li mem asertis, ke li kontaktis diversajn dekstremajn grupiĝojn precipe en Anglio, sed tiuj malkonfirmis tion kaj, same kiel la ideologoj, kiujn li citis el interreto en sia manifesto, definitive distancigis sin de liaj fiplanoj.

Ekstremdekstraj medioj

Tamen oni atentigas, ke nutris lian idean evoluon lia studado de kontraŭislama literaturo kaj partoprenado en ekstremdekstraj medioj. Ĉu do iugrade oni rajtas kunkulpigi ilin pri la rezulto?

La tragedio havis kelkajn flankefikojn, eĉ favorajn. Pro la fakto, ke fiagis ne enmigrinto, sed etna norvego, enmigrintoj nun pli malferme rilatas al la norvega polico. En la multaj lokaj aranĝoj tra la lando plenakorde kunpartoprenis kristanoj, islamanoj kaj ali- aŭ nenikredantoj, kaj etnaj norvegoj nun pli neformale kontaktas enmigrintojn.

Plue, pluraj politikistoj plipopulariĝis pro siaj rektaj renkontoj kun la funebrantoj, kaj la unua enketo post la atencoj montris, ke la subteno de la laborista partio saltis de 30 al 41 %.

Ŝtata eklezio

Ankaŭ la ŝtata eklezio ŝajnas fortigi sian prestiĝon kiel nacia institucio sendepende de kredkonfesio, ĉar tra la lando oni malfermis la preĝejojn kaj homoj eniris kun sia funebro — jam en la tagoj antaŭ la oficialaj ceremonioj.

En la katedralo de Oslo kaj aliaj preĝejoj paroladis la ĉefministro, kvankam li ne estas religiano. Kaj oni komune kantis tre ŝatatan, inspiran poemon, tamen tute sekularan, “Al la junularo” de Nordahl Grieg — en la katedralo.

Flankefiko

Malfavora flankefiko estas, ke malgrandaj politikaj partioj, kiel la ekstremmaldekstra (Ruĝa) aŭ la ekologia (Verda), kaj malgrandaj organizaĵoj (kiel la Esperanta) devas strebi eĉ pli ol antaŭe por esti aŭdataj.

Sed antaŭ ĉio restas la granda demando: Ĉu la krimulo estas unika en la mondhistorio, kaj se ne, kio fareblas kaj farendas por eviti aperon de similuloj?

“Ĉi tio estas mondkatastrofo”, titolis alarmartikolo en norvega gazeto kelkajn tagojn antaŭ la atencoj. Ĝi aludis la milionhoman malsategon en Somalio. Poste, dum tuta semajno, la norvega gazetaro plene silentis pri Somalio kaj aliaj katastrofoj. Sufiĉis al ĝi unu.

Douglas Draper

Leteroj

Pri UEA kaj BOOZ

La vidpunkto Lingvo aŭto-didakta (Monato 2011/8-9, p. 7) estis interesa. Dum jaroj estis malsimilaĵoj en la sistemoj en la ŝtatoj en Aŭstralio. Nur unu fojon tio estis afero de la tuta lando, kiam oni decidis, ke la tri komencliteroj montru la ŝtaton. Grupo de esperantistoj surpriziĝis, kiam ili vidis en Okcidenta Aŭstralio la ciferplaton UEAxxx. Kaj en Kanbero iu ricevis la platon YAH 000.

En Nov-Sud-Kimrio (NSK) estis nigraj literoj sur flavaj platoj. Pro tio amiko, kiu havis ege elegantan italan aŭton, elektis registri ĝin en Viktorio, kie la platoj havis blankajn literojn sur nigraj platoj. Tamen ankaŭ en NSK la koloro de la plato povas esti laŭ la volo de la posedanto; mi vidis bluan (sur blua aŭto), rozan (sur rozkolora aŭto) kaj eĉ rozetan. Tiu lasta estis sur blanka aŭto. Krom la 3-litera-plus-3-cifera formo, nun en Nov-Sud-Kimrio estas aliaj formoj. Du literoj kun kvar ciferoj, kaj la plej nova estas du literoj, du ciferoj kaj du literoj. Pro tio, se la du ciferoj estas 00, multaj (ofte azianoj) uzas tiun metodon por indiki la proprajn familinomojn.

Interese estas rigardi ankaŭ la telefonnumerojn sur ŝarĝaŭtoj. Komercistoj povas elekti la propran kodon por siaj telefonoj kun ciferoj, kiuj rilatas al la nomo de la firmao. Likvorvendisto uzas la numeron 8002, kiu povas esti legata kiel BOOZ (slange angla por “drinkaĵo”).

Margaret Chaldecott

Aŭstralio

Politiko

BRAZILO

Figuroj malaperintaj

Dilma Rousseff [diŭma rusef] enposteniĝis kiel prezidanto de Brazilo la unuan tagon de 2011. La oficiala foto kunigis ŝin kun la 37 ministroj de la respubliko. Se la foto de la registaro estus hodiaŭa, mankus sur la bildo kelkaj figuroj.

El la sukceso de Lula, la antaŭa prezidanto, rezultis la elekto de Dilma Rousseff — sed ne nur. Subtenante la nomon de Lula, formiĝis larĝa kaj peza koalicio por forte bati la opozicion okaze de la balotado de 2010.

Sed baldaŭ montriĝis malfacile al la ĉefino regi tiel diverskoloran ministraron, se konsideri, ke 27 partioj entuziasme partoprenis la kampanjon. Post la venko ŝi malavare pagis la apogantojn per la kuranta mono de la politika mondo, nome postenoj.

Influhava

Antaŭvideble sekvis ministra krizo. Ene de kelkaj monatoj eksiĝis kvar ministroj. Inter ili ne eskapis Antônio Palocci [antonju paloĉi], la plej influhava el la ministroj. Ne hazarde troviĝas li sur la oficiala foto maldekstre de la prezidanto, kun la vicprezidanto dekstre.

Pliajn tri ministrojn (pri agrikulturo, transportado, defendo) tuŝis la malmola mano de la sorto aŭ, pli ĝuste, de la gazetaro. Escepte de la ministro pri defendo dispelis la aliajn suspektata korupto.

Nun la prezidanto koncentriĝas pri sia ĉefa kampanja promeso: nuligi malriĉecon.

Jozefo Lejĉ

Moderna vivo

SPORTO

Pilka pasio

En Litovio ŝajne nenio alia estas tiel grava kaj emociiga kiel korbopilkado — almenaŭ depost 1939, kiam en Kaunas renkontiĝis en novkonstruita sporthalo teamoj el ok landoj de Eŭropo.

Venkis litovoj, kaj la sporto fariĝis la plej grava varmarko de Litovio. Du fojojn antaŭ la sovetia reĝimo teamoj de Litovio ornamiĝis per oraj medaloj kaj unu fojon, en 2003, en Stokholmo. Freneza pasio, la malfacila historio de la lando kaj venkaj tradicioj kaŭzis, ke korbopilkado okupas esceptan lokon en la vivo de la litova popolo.

Tamen nepris atendi 72 jarojn, ĝis okazis denove internacia korbopilkada ĉampioneco en Litovio. Ĉi-septembre la lando organizis la 37an Eŭropan Korbopilkadan Virĉampionecon. Ĝin partoprenis 24 landoj, apartenantaj al la Eŭropa Federacio de Korbopilkado.

Torĉo

Ok semajnojn antaŭ la ĉampioneco okazis diversaj ceremonioj. Kvazaŭ olimpika torĉo, korbopilko dum tiuj semajnoj trapasis tutan Litovion. La pilko estis man-al-mane transdonata kaj, vizitante pli ol 60 urbojn kaj vilaĝojn, vojaĝis pli ol 2500 kilometrojn.

Dum la inaŭguro de la ĉampioneco en ses urboj de Litovio — Klaipėda, Panevėžys, Šiauliai, Alytus, Kaunas kaj Vilnius — surstratiĝis 61 000 adeptoj, kiuj samtempe senpaŭze dum kvin minutoj pilkludis. Jen, ŝajne, rekordo.

Krome, 170 metrojn alte, ĉe la televida turo en Vilnius, brilas granda korbo, lumigata de 545 lampetoj, kaj klare videbla de multaj lokoj en la urbo.

last

[FORIGITA!: bildo]

Korbopilkado furoras en Litovio — aparte dum enlanda internacia ĉampioneco

[FORIGITA!: bildo]

Televidoture brilas granda korbo.

[FORIGITA!: bildo]

Dekmiloj da homoj surstratiĝis por bonvenigi la ĉampionecon.

[FORIGITA!: bildo]

Kreita estas nova rekordo: kvinminuta senpaŭza pilkoludado samtempe en ses litovaj urboj.

Moderna vivo

GRIMPADO

Kiam montopado fariĝis mortopado

La 26an de septembro pasintjare la profesia grimpisto Kurt Albert gvidis grimpemulojn tra la rokoj de la dratsekurigita grimpovojo Höhenglücksteig (Altfeliĉa montopado) en la t.n. Frankonia Svisujo oriente de Nurenbergo, Germanio.

Ĉirkaŭ la tagmezo, ankoraŭ proksime al la komenciĝo, li falis de la roka krutaĵo kaj, 20 metrojn pli sube, surfunde frakasiĝis lia kapo. Helikoptere transportite al speciala malsanulejo en Erlangen, li mortis tie du tagojn poste.

La mortfalego ŝokis grimpistojn kaj grimpemulojn ne nur loke, sed mondvaste. Kurt Albert, naskiĝinta en 1954 en Nurenbergo, apartenis al la malgranda elito de eminentaj grimpistoj. Per siaj talento, kuraĝo, novemo, sukceso kaj varmkora personeco li estis forte impresanta kaj influanta la montoadeptojn ĉie en la mondo.

Ruĝpunkta grimpado

Kun la palatinatano Wolfgang Güllich, mortinta jam en 1992 pro aŭtoakcidento aĝe de 31 jaroj, li transformis la tiam aktualan “teknikan grimpadon”, kio signifas konkeri monton per ĉiuj uzeblaj helpiloj, en pli naturan, pli malpezan, pli elegantan, sed ankaŭ pli defian stilon.

Sekurigata sole per ŝnurpartnero, Albert utiligis nur la rokojn por teni kaj tiri sin. Post sukcesa trairado li markis tian grimpovojon per ruĝa punkto — signo de fiero kaj invito al imitado. Tiel li kreis la “ruĝpunktan grimpadon”, ĝis hodiaŭ sinonimon por pureca, samtempe altgrade malfacila grimpmetodo.

Ĝis la ekstremaj limoj de la malfacileco li serĉis sinrealigon en longaj ekspedicioj tra maroj, neĝo, praarbaroj kaj dezertoj por kroni ilin per unikaj grimpadoj ĉe montoj kaj rokoj ie transe de la loĝata mondo. Tian vivon li daŭre volis vivi, scivoleme kaj libere. Tamen li akcidentis ne pro aventuro aŭ rekordemo en la mortiga zono ie inter ĉielo kaj tero, sed en la hejma regiono inter rokoj por li bone konataj kaj normale tute senproblemaj.

Kialoj

La publiko ne multe eksciis pri la mortiga kialo. Sed la tagon antaŭe Albert sola aŭtis de Gasseldorf, lia loĝloko en la regiono de Nurenbergo, al Hamburgo por prezenti vojaĝprelegon. Reveturante ankoraŭ en la sama nokto, li povis atingi la hejmvilaĝon nur frumatene. Verŝajne ankaŭ tie li ne povis dormi, ĉar atendis lin la menciita grupogvidado distance de pli ol unuhora aŭtoveturado.

Povas esti, ke li ne kontentige nutris sin, kaj la rokoj estis glitigaj post pluvo. Ne estas mirige, ke en tia situacio eble li iomete malatentis, malĝuste reagis, eĉ suferis sekunderan senkonsciiĝon. Ĉi-punkte enplektiĝis la fato. En malfacilaj krutaĵoj li plej ofte grimpis kun sekurigaj partneroj. Ĉe la por li facila Altfeliĉa montopado li ne bezonis partneron. Li konis tie ĉiujn mantenilojn, piedapogilojn.

Krome ekzistas dratkablo por sekurigi sin mem. Albert ja surhavis sian sekurigan zonon, sed ne estis fiksinta sin en la falomalhelpan drategon ĉe la roko. Tie profesiulo kiel li ne devas timi falegon. Tamen li deglitis kaj falegis detruiĝe. La sekvintaj grupanoj ne rimarkis emocion ĉe li, ne aŭdis krion. Laŭ la medicinistoj li almenaŭ ne devis suferi dum la du tagoj ĝis la morto.

Ceremonio

La parencoj enterigis lin private, kaj la grimpoamikoj adiaŭis lin ĉe la Konkofonto apud la Glata Muro, kiun Albert kun plezuro kapablis tragrimpi senhelpile-senprobleme. La ceremonio, en kiu parolis memorige pluraj kolegoj liaj, pasis solene kaj digne. La etoso ne kroĉiĝis al la pasinteco.

Inter komentoj afliktiĝaj kaj dankemaj iuj adeptoj eĉ aŭguris novajn heroaĵojn en transa montomondo, ekzemple: “Tie vi denove kune kun Wolfgang (Güllich) grimpos aŭdacajn vojojn, kiujn ni tute ne povas imagi tie ĉi.” Legendulo Kurt Albert jam estis fariĝinta dumvive. Lia personeco, liaj mirindaj atingoj, lia subita nekomprenebla morto garantios al li daŭran estiman memoron ankaŭ en estontaj grimpogeneracioj.

Franz-Georg Rössler

Politiko

GREKIO-ALBANIO

Ĉe la limoj de pacienco

Longe atendis la albanoj ĉi-somere ĉe la landlimo kun Grekio. Pli ol 12 horojn restis “difektitaj” komputiloj de grekaj doganistoj. Multajn kilometrojn etendiĝis la vicoj de aŭtoj ambaŭflanke de la landlimpunktoj albanaj-grekaj en Kakavija, Kapshtica, Qaf Bota kaj Tri Urat.

Ĉe albanaj doganejoj perfekte funkciis komputiloj. Malfermitaj estis sufiĉe da giĉetoj, kontraste al nur tri grekflanke. Varmegis, apudis nenia restoracio aŭ akvofonto, videblis nur montoj kaj asfalto. Atendis vane dekmiloj da buspasaĝeroj kaj aŭtoveturantoj.

Strikis

Dekmiloj da vojaĝantoj senprobleme trapasas landlimpunktojn inter Albanio kaj Kosovo aŭ Makedonio. Tamen kristnaske kaj paske jam en la pasinteco “difektiĝis” grekaj landlimaj komputiloj. Ankaŭ strikis grekaj doganistoj.

La albanoj opinias, ke tio estas fiintenca ago flanke de grekaj aŭtoritatoj. Tiuj ne volas, ke albanoj revenu hejmen por tie elspezi sian monon.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Elmetataj al longaj landlimaj vicoj estis vojaĝantoj inter Albanio kaj Grekio.

Leteroj

Egalrajtaj civitanoj

En Antaŭ 30 jaroj (Monato 2011/08-09, p. 13) Bardhyl Selimi skribis: “En la tiama Jugoslavio albanoj, konsiderataj duagradaj civitanoj, ...”, kio tute ne estas vera. En la tiama Serbio kaj Jugoslavio, albanoj estis konsiderataj kiel egalrajtaj civitanoj, kaj ili estis ofte sur tre gravaj pozicioj en politiko kaj ekonomio. Ili estis favoratoj.

La tiama Serbio kaj Jugoslavio multe faris por la sukceso de Kosovo kaj Metohio, ja la tieaj albanoj havis la plej grandan naskiĝkvanton en Eŭropo. Kiam albana familio ricevis sian dekan infanon, tiam prezidanto Tito iĝis ĝia “honora baptopatro”. Krome Serbio akceptadis ĉiujn albanojn, kiuj fuĝis el Albanio, pro la reĝimo de Enver Hoxha.

Atanasije Marjanović

Serbio

Politiko

NIĜERIO

Prezidanto ne plu bonŝanca

Kiam Goodluck (esperante: “bonŝanco”) Jonathan estas elektita prezidanto en majo 2011, la tuta lando esperplenis. Jonathan estas la unua prezidanto el la niĝerdelta regiono, subpremita de islamaj regantoj dum 40 el la 50 jaroj da niĝeria sendependeco.

El la regiono fluas la riĉaĵojn de la lando, en la formo de nafto, kiu konsistigas 99 % de la tutlanda enspezo. Tamen etnaj kaj religiaj konfliktoj, kune kun korupto, signifas, ke homoj, kiuj ĝis la perforta unuigo flanke de Britio en 1914 pace kunvivis, nun ankoraŭ interbatalas — ĉefe pro nafto.

En 1999 revenis al Niĝerio demokratio. Niĝerianoj esperis, ke sekvos paco kaj prospero, sed tio ne okazis. Eble oni tro esperis, same kiam estis elektita Jonathan — universitata doktoro, tamen el modesta deveno.

Homo malsperta

Nun, tamen, post la unuaj 100 tagoj de la prezidanteco de Jonathan, niĝerianoj opinias, ke eble ili eraris, elektante homon politike malspertan.

Ĉie en Niĝerio okazas sensencaj mortigoj. Ekzemple, en la niĝerdelta regiono, militistoj atakas kaj detruas, protestante kontraŭ la tiea neglekto. Rezulte ĉesis nafto-esplorado kaj suferas ŝtataj financoj.

Reagis perforte la registaro, kio malsukcesis. Poste la militistoj ricevis amnestion, kune kun laboro kaj edukado, kaj la situacio en niĝerdelta regiono stabiliĝis. Eĉ revenis al la regiono nafto-kompanioj.

Religia purigado

Tamen daŭras religiaj kaj etnaj purigadoj en aliaj ŝtatoj, ekzemple Plateau, Kaduna kaj Kano. Tie islamaj fundamentistoj mortigas senkulpajn niĝerianojn el aliaj gentoj aŭ triboj, kiel Igbo aŭ Jorubo.

Lastatempe estis mortigitaj 40 homoj, viroj, virinoj kaj infanoj, en Jos, la ĉefurbo de Plateau. La ŝtato estas dividita inter kristana sudo kaj islama nordo. Tie en la lastaj kvin jaroj mortis miloj da homoj.

Problemo danĝera

La plej danĝeran problemon prezentas la radikala islama grupo Boko Haram. La grupo kontraŭas ĉion okcidentan: edukon, civilizacion, morojn ktp. Ekde majo pereis 5000 homoj pro atakoj de tiu ĉi grupo.

Tiel mesaĝas Boko Haram, ke nenie en Niĝerio sekuras. Sekurecaj servoj timas la islamistojn kaj forkuras, kiam ili atakas. La prezidanto restas senkonsila.

Nun indas montri al Goodluck Jonathan, ke elĉerpiĝis lia bonŝanco — kaj tiu de la niĝerianoj. Nepras, ke li agu, ĉar, ĝis tiam, daŭre fluos ĉie sango.

Princo Henriko Oguinye/pg

Moderna vivo

PUBLIKA TRANSPORTO

Bileto al kontraŭleĝeco

En periodo, kiel la nuntempa, de “malgrasaj bovinoj”, oni certe malemas akcepti pliigon je 50 % de la prezo de publika transporto.

Tio tamen okazis tuj post la somero en Milano, Italio, kies nova urbestro Giuliano Pisapia (maldekstrulo) tiele dispoziciis por replenigi — post plurjara dekstrula administrado — la komunuman kason.

Paradokse estas, ke en Italio, dum la maldekstro streĉas sian rimenon, la dekstro fariĝis abrupte solidarega.

Tradicie

Por eviti la prezaltigon, la ekstremdekstra, secesia partio Lega Nord , kiu tradicie volas apartigi bone funkciantan kaj “honestan” nordon disde misfunkcianta kaj “impostevitanta” sudo, proponis dividi — kontraŭleĝe — biletojn kun aliaj veturantoj.

En Milano, kiel en la plimulto de la italaj urboj, oni rajtas utiligi la saman bileton dum 90 minutoj. Lega Nord, tamen, metos ĉe ĉiu haltejo keston, kie pasaĝeroj povos lasi (kaj preni) biletojn ankoraŭ validajn.

La iniciaton oni nomas ticket-crossing, aŭ bileto-krucado, laŭ la angla book-crossing, aŭ libro-krucado. Temas pri movado tutmonda kun celo senpage transdoni librojn al aliaj, kaj precipe nekonataj, legantoj.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Transdoni bileton de unu pasaĝero al alia ne permesatas — sed tion proponis dekstrema politika partio.

Politiko

BRAZILO

Parlamento korupton apogas

Pri mandatĉesigo de unu el siaj membroj decidis la federacia ĉambro de deputitoj — unu el la du ĉambroj de la parlamento: la alia estas la senato. Jaqueline Roriz [ĵakeline horís], 49-jaraĝa, estas akuzita pri kontraŭleĝa akcepto de mono por la kaso de sia elektokampanjo.

Tamen en aŭgusto, en hontiga sesio, la parlamentanoj ignoris kaj la okulfrapan pruvon pri korupto kaj publikan opinion, tiel ke 265 el la 451 voĉdonintaj parlamentanoj rifuzis aprobi la ĉesigon de la mandato.

Jaqueline Roriz estas filino de Joaquim Roriz [ĵoakín horís], kiu en 2007 rezignis pri sia posteno en la senato, kiam oni denuncis lin pri korupto. En filmo malkovrita de la polico antaŭ du jaroj, Jaqueline aperas kun sia edzo en kabineto de ŝtata funkciulo, kiu liveras al ŝi paketon da monbiletoj. Eblas spekti parton de tiu filmo en www.youtube.com/watch?v=cSAfEFf6Eqc&feature=related.

Prifraŭdi

La polico konkludis, post plurmonata enketo, ke tiu ago de la deputitino, okazinta en 2006, ligiĝas al vasta reto de korupto, per kiu la tiama registaro de la Federacia Distrikto subaĉetis distriktajn parlamentanojn, por pli facile prifraŭdi la ŝtatan kason.

La deputitino ne neis sian krimon. Por eviti la forigon el ŝia posteno, ŝia ĉefa argumento estis, ke la afero okazis antaŭ multaj jaroj, kiam ŝi ankoraŭ ne estis membro de la federacia parlamento. Ŝajne tiu rezonado ne konvinkis la partiestrojn, kiuj rekomendis al kolegoj aprobi la mandatĉesigon.

Tamen la voĉdonado estis sekreta, kaj la plimulto favoris ŝin. Oni diras, ke la rezulto estas simptomo de ĉeesto de multaj kaŝitaj kulpuloj en la ĉambro de deputitoj.

Kortumo

Ekde la pasinta jaro validas en Brazilo leĝo, kiu malpermesas, ke homo kondamnita pri krimo kandidatiĝu al politika posteno. Tiu leĝo estas kontestata de kelkaj politikistoj ĉe la plej supera brazila kortumo, kiu ankoraŭ ne decidis pri la afero.

Nun oni timas, ke la sinteno de parlamentanoj povas influi la juĝistojn de la supera tribunalo malfavore al la leĝo, rigardata de la popolo kiel necesa por bari al friponoj la vojon al la politika povo.

La 7an de septembro, nacian ferion en Brazilo, okazis en pluraj urboj publikaj protestoj kontraŭ korupto, kun granda partopreno de junuloj.

Estas interese, ke la kunordigantoj de tiuj manifestacioj ne permesis dum la marŝoj flagojn de sindikatoj kaj politikaj partioj, ĝuste por montri, ke temas pri movado spontanee popola, senpartia.

José Mauro Progiante

[FORIGITA!: bildo]

Kontraŭ korupto manifestaciis en Brazilo multaj junaj homoj — ĉi tie en la urbo Bauru.

Moderna vivo

KOMUNISMO

Murdoj memorigitaj

La 9an de septembro oni memorigis per solenaĵo en Tirano, Albanio, la 65an datrevenon de la kontraŭkomunista ribelo de Postriba, verŝajne la unua tia en orienta Eŭropo post la dua mondmilito.

Pro tio, ke la sekurecaj servoj anticipis la ribelon, kaj pro la interveno de la jugoslavia armeo (tiam Albanio kaj Jugoslavio estis intimaj amikoj), la ribelo kolapsis. Mortpafitaj estis dekoj da homoj, arestitaj kaj poste kondamnitaj al longdaŭra enkarcerigo 1200 aliaj.

Kelkaj iamaj arestitoj kaj iliaj familianoj partoprenis la solenaĵon, kune kun politikistoj kaj aliaj eminentuloj.

Terorismo

Per videokonferenco parolis el Usono profesoro Sami Repishti, eksa ribelulo. Li substrekis la sangvenĝan instaliĝon de komunismo en Albanio, ties ŝtatan terorismon kaj la sekvan rezistadon flanke de patriotoj, kontraŭkomunistoj kaj intelektuloj.

La politikaj ŝanĝoj en 1990-1991 estiĝis sensange kaj senvenĝe, sed, aldonis Repishti, la ŝtatpotencon ankoraŭ posedas eksaj komunistoj kaj ties posteuloj. Ĉi-lastaj pliriĉiĝas ekonomie kaj politike plifortiĝas ĉirkaŭ maldekstraj partioj.

Estas ĝuste tiuj partioj, laŭ Repishti, kiuj jam de pluraj jaroj blokas en la albana parlamento reformojn necesajn por aligi la landon al EU.

Reĝimo

Eksaj persekutitoj kaj ties gefiloj ŝokiĝas — tiel Repishti — kiam ili renkontas en ŝtataj oficejoj, en la parlamento, siajn iamajn persekutintojn. Ekzemple la ĉefo de la socialistaj deputitoj estas eksa ministro pri internaj aferoj. Aliaj deputitoj aŭ eĉ ministroj estas gefiloj de eksaj altranguloj de la komunisma reĝimo.

Cetere la eksaj ĉefkomunistoj (ekzemple la lasta diktatoro, Ramiz Alia, kaj la vidvino de la diktatoro dum 46 jaroj, Enver Hoxha, se ne mencii centojn da aliaj) ankoraŭ ne pardonpetis pro la krimoj de la tiama reĝimo.

En Albanio, atentigis Repishti, oni ankoraŭ ne hontas pro la nomo “komunisto”, kontraste al Italio aŭ Germanio rilate “faŝisto” aŭ “nazio”.

En la Nacia Historia Muzeo, kie okazis la solenaĵo, ekzistas ekde pluraj jaroj pavilono pri la genocido komunista. Ĝi estas ege vizitata ankaŭ de alilandaj turistoj.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Hamza Kazazi, filo de unu el tiuj pafmortigitaj post la kolapso de la postriba ribelo, parolas pri sia patro.

Moderna vivo

RUMANIO

Sovaĝa sorto

Post la falo de la komunisma reĝimo en Rumanio ĉesis funkcii ŝtataj agrikulturaj bienoj. Kultivistoj rericevis la proprajn grundojn kaj terenojn kaj komencis mem prizorgi la teron.

Ĝenerale la homoj estis malriĉaj kaj uzis ĉevalojn aŭ bovojn en la terkultivado. Poste tiuj, kiuj fariĝis bonhavaj, aĉetis traktoron. Tamen en multaj vilaĝoj oni uzas eĉ nun ĉevalojn, ne havante monon por aĉeti maŝinojn.

Vagantaj

En pli prosperaj lokoj videblas forlasitaj, vagantaj ĉevaloj, ankaŭ senmastraj hundoj. De tempo al tempo amaskomunikiloj raportas pri la kruela sorto de tiuj bestoj forpelitaj de siaj mastroj.

Ĉi tiun someron oni raportis pri ĉevaloj “sovaĝaj” en la Danubo-delto. La bestojn oni volis fortransporti en mizeraj kondiĉoj al buĉejo. Temis pri 52 ĉevaloj, el kiuj 11 mortis, malgraŭ la helpo de volontuloj, kiuj provis ilin savi.

Protektindaj

Biologoj opinias, ke la ĉevaloj ne estas “sovaĝaj”, nur sovaĝiĝintaj. Ili do ne apartenas al loka ekologia sistemo kaj detruas rarajn, protektindajn plantojn kaj arbojn. Ekzemple vintre, malsategaj, ili ronĝas la arboŝelojn.

Forlasi dombeston estas leĝe malpermesite. Se la iama mastro estos konata, tiu estas punita. Tamen ofte malfacilas identigi la posedinton.

Entreprenemaj homoj vidas ŝancon allogi turistojn en regionon, kie vivas ĉ.1500-3000 “sovaĝaj ĉevaloj”. Fakuloj asertas, ke jam de jarcentoj ne ekzistas en Rumanio sovaĝaj ĉevaloj ... kaj la sovaĝiĝintaj bestoj ne estu rezerveje protektataj.

Lenke Szász

Leteroj

Poezio

Gratulojn pro la aŭgusta-septembra numero de Monato. Mi opinias, ke ĝi enhavas pli da diverstemaj artikoloj ol pasintaj numeroj de la kuranta jaro. Mi petas vin krome, bonvolu decidi pri la revenigo de la rubriko “Poezio”. Ĝi estas bezonata por nia ŝatinda revuo.

Abbas Momeni

Irano

Politiko

BRAZILO

“Reala” montrilo

Ĉi-jare septembro, pasintjare oktobro, en 2009 decembro — jen la monatoj, en kiuj brazilanoj eksciis, ke ili imposte pagis mil miliardojn da realoj (ĉirkaŭ 410 000 000 000 da eŭroj) al sia registaro.

La 13an de septembro homoj batalis por lokoj antaŭ elektronika montrilo, t.n. “impostometro”, por spekti dum ono de sekundo la mirindan nombron kun 12 nuloj.

La montrilo ornamas ekde 2005 la fasadon de la sidejo de la komerca asocio de San-Paŭlo. Ĝia celo estas sciigi, kiom da impostoj enlande pagis la brazilanoj ekde la unua tago de la jaro. La kalkulado de municipaj, ŝtataj kaj federaciaj impostoj okazas en reala tempo.

Salajro

La reta versio de la “impostometro” malkaŝas ne nur la krudan sumon. Tie la vizitanto povas libere kalkuli, kiom el lia salajro restas post la satiĝo de la publika kunulo.

Ordinarulo lernas, ekzemple, ke 41 % el aŭto, 53 % el benzino, 82 % el brando, 46 % el futbala pilko, 46 % el krucifikso el ligno, 34 % el kuracilo, 40 % el poŝtelefono, 32 % el sukero jam demordis la avida publika maŝino.

Reta impostometro portugallingve konsulteblas ĉe www.impostometro.org.br.

Jozefo Lejĉ

Politiko

EŬROPA UNIO

En krizo mankas kuraĝo

Pli kaj pli da politikistoj, kiuj enplektiĝis en la financa krizo en la eŭrozono, viktimiĝas al ĝi.

En Germanio la federacia kanceliero, Angela Merkel, spertis en septembro sesan malvenkon en regionaj balotoj, ĉi-foje en Berlino. Suferis ĉefe la liberala koalicia partnero, kies voĉoj kvaroniĝis. Lasta opinisondado montras, ke jam 80 % de la germanoj kontraŭas Merkel.

Banko

Ŝia politiko rilate la eŭrokrizon estas la ĉefa argumento por la malpopulareco. La germana federacia banko (Bundesbank) pli kaj pli malkaŝe kontraŭas la politikon de la Eŭropa Centra Banko. Ankaŭ tio montriĝas mortiga al la germanaj regantaj politikistoj.

Paralele, ekster Germanio, la krizo kreas politikajn viktimojn. La antaŭaj registaroj en Irlando kaj Portugalio pli frue suferis hontigajn balotajn katastrofojn. En Finnlando, Nederlando kaj Slovakio la influo de kreskantaj eŭroskeptikaj partioj minacas la registaran politikon.

Balotoj

En Hispanio la registaro de la socialisto Zapatero sendube spertos egan malsukceson ĉe la balotoj en novembro. Kaj estus miraklo, se la franca prezidanto Sarkozy estos reelektita en la venonta jaro.

En tia etoso estas evidente, ke politikistoj hezitas proponi drastajn rimedojn por venki la krizon. Neniam en la historio de la monunio tiom mizeris la perspektivo por kuraĝaj politikaj decidoj.

Sen politika unio, la eŭro neniel sukcese daŭros kiel monunuo de Eŭropa Unio.

Ivo Durwael

Moderna vivo

SPORTO

Alloga finalo

Serbio estas la duan fojon (post 2001) eŭropa ĉampiono pri retpilko por viroj. Ĝi venkis Italion en la finalo je 3:1 ludoj (17:25, 25:20, 25:23, 26:24) en Vieno. En la ĉampionado, kiu okazis en Aŭstrio kaj Ĉeĥio, partoprenis teamoj de 16 landoj.

En la unua ludo de la finalo la italaj retpilkistoj dominis. Per bonega teama koncentriĝo ili ne permesis al la serboj distingiĝi. Ĉi-lastaj atakantoj realigis nur naŭ poentojn el 23 atakoj.

En la konvinke gajnita dua ludo fare de serbaj retpilkistoj estis multe pli da premo en ilia ludado. Pro tio malaperis ĉe la italoj la komence demonstrita precizeco. Ivan Miljković, la kapitano de la serba teamo, traboris nun multe pli bone la italan blokadon.

Dubinda decido

La antaŭdecido okazis en la tria ludo. Post kiam la italoj egaligis 23-23 pro la elstara gvido de ilia kapitano Cristian Savani, dubinda decido de la ĉefjuĝisto donis eblon al la serboj gajni la ludon.

Tion ili faris helpe de Miloš Terzić, kiu rekte per serviro markis la lastan poenton. En la kvara ludo la itala teamo estis kelkan tempon fronte laŭ poentoj, sed fine denove Terzić per serviro certigis la venkon por Serbio.

Mondpokalo

Pro tiu granda sukceso la serboj fariĝis ĉi-momente la plej bona landa teamo kaj reprezentos kune kun la italoj Eŭropon ĉe la mondpokalo-turniro en Japanio fine de la jaro.

Igor Kolaković, la trejnisto de Serbio, estis tre feliĉa post la matĉo: “Neniu kredis je nia sukceso, ankaŭ en nia patrujo. Ankaŭ ni ne traktis nin kiel favoritojn, ni volis okupi almenaŭ la sesan lokon kaj tiel certigi nian partoprenon en la sekva eŭropa ĉampionado. Ni brave ludis ĉiun matĉon, aparte dum la duonfinalo kontraŭ Rusio. En ĝi ni estis perfektaj en la defendo. Tio estis nia plej malfacila ludo.”

Seniluziigita

Mauro Berruto, la ĉeftrejnisto de Italio, estis seniluziigita: “Iomete tristaj ni estos kelkajn horojn, tamen la partopreno en la finalo estas por ni granda sukceso. Ni partoprenos en la mondpokalo en Japanio.”

En Vieno antaŭ la finalo okazis la matĉo por tria loko. Pollando, eŭropa ĉampiono ekde 2009, venkis Rusion je 3:1 (25:23, 18:21, 25:21, 25:19). La rusaj retpilkistoj okupis la kvaran lokon same kiel en 2009 en Turkio.

“Ni batalis kuraĝe kaj digne”, diris Andrea Anastasi, la itala ĉeftrejnisto de Pollando. Vladimir Alekno, la ĉeftrejnisto de Rusio, parolis pri meritita malvenko: “En la duonfinalo ni ne havis bonŝancon, sed nun ni malgajnis kiel teamo.”

Evgeni Georgiev

Moderna vivo

VETERO

Soifas ne nur homoj ...

En la usona Teksaso oni longe memoros la ĉi-someran varmegon. Dum 40 tagoj la maksimuma aertemperaturo senĉese superis 37,8oC. La varmo-rekordo tamen ne estis rompita. En 1980 varmego tia daŭris 42 tagojn.

Senpluva seka vetero kreas diversajn problemojn por bredistoj kaj terkulturistoj. Sendube suferos la ĉi-jara vinrikolto. Ankaŭ fiŝkaptado: plisaliĝas riveroj, dum la kvanto de ostroj kaptitaj en Meksika Golfo abrupte ŝrumpis.

Mizera

Do la nuna sezono estas eble la plej mizera por la 217-miliondolara ostro-industrio. En Teksaso kaj Luiziano estas kaptitaj por la usona merkato 70 % de tiuj ĉi marbestetoj. Ankaŭ salikokoj estas same trafitaj.

Aliflanke sekeco havas siajn bonajn flankojn. Perditaj, ŝajne, estas mariĥuano-plantoj kultivitaj de meksikaj narkotaĵo-karteloj. Ĉiu planto bezonas ĉiutage kvar litrojn da akvo. La kartelistoj devas elpensi diversajn metodojn por akvumi sian stokon. Tial policanoj pli rapide ilin trovas.

last

El mia vidpunkto

Bonvenon al nova studjaro

Aŭtuno. Sezono, almenaŭ en la norda duonsfero, kiam centmiloj da studentoj komencas novan studjaron ĉe siaj universitatoj. Jen ofte la unua fojo, ke ili forlasas konatan, relative sekuran hejman etoson, kie ili pasigis ĝis nun verŝajne la tutan vivon.

Nun, sursojle al adolteco, ili eniras strangan, pli larĝan mondon. Atendas novaj amikoj, novaj spertoj, novaj studfakoj. Tiam ili lernas gravan lecionon, ne instruitan dum la lerneja klaso pri biologio: ke en la vivo fiŝego rapide fariĝas fiŝeto.

Alivorte, la memfidaĉa, aroganta abituriento, ĉepinte en sia lernejo, fariĝas en sia nova universitato neniulo inter centoj da aliaj neniuloj. Ĝenerale, evidente, la fiŝeto travivas, kreskas, fariĝas denove, fine de la studoj, fiŝego — ĝis komenciĝas la profesia vivo kaj la iama universitata fiŝego fariĝas nun laboreja fiŝeto.

Politikistoj kaj edukistoj pozitive taksas universitatan studadon. Ili diras, ke bone edukitaj homoj, kun mensoj trejnitaj, pli efike, pli flekseble, kontribuos al la ekonomio. Nepras inĝenieroj, kemiistoj, financistoj, kiuj oleumos la radojn de industrio kaj socio, tiel kontribuante al la malneta enlanda produkto.

Aliflanke, ili aldonas, universitataj diplomitoj statistike vivas pli longe, pli kontente kaj pli sane. Tio, kion ili ne aldonas, estas, ke tiu, kiu studas, ne kalkuliĝas inter la vicoj, pli kaj pli longiĝantaj, de senlaboruloj.

Almenaŭ ne ĝis post la studado, kiam, en nunaj kriziĝantaj okcidentaj ekonomioj, mankas konvenaj postenoj. Studentoj, trompitaj pro promesoj, ke diplomo kondukos al pli alte salajrata laboro, trovas, ke akiri tian postenon pli kaj pli malfacilas.

Rezulte, la studentoj postulas plej bonajn notojn por “brili” inter aliaj labor-serĉantoj. Foje ili tre honestas: venas al mi en mia universitato studentoj, kiuj diras: “Mi deziras unuaklasan diplomon. Bonvolu tralegi ĉi tiun proveseon kaj indiki, kiamaniere mi povas ĝin plibonigi, por ke mi akiru la plej altan noton.”

Rimarku: ne temas pri tio, ke mi diskutu aŭ konsilu, por ke la petintoj lernu, mem esploru pli vaste la temaron. Temas pri kruda, komerca avantaĝo en la labor-merkato.

La honeston mi admiras: ne, tamen, la intelektan ĉarlatanecon. Vere elstara studento ne devas tiel kliniĝi: tiu posedas la mensan kapablon originale, sendepende esei. Nur dua-, tria-rangulo tiel senĝene petas — kaj tiaj tro ofte troviĝas en la nunaj universitatoj.

Leviĝas do la demando, ĉu valoras instrui universitat-nivele tiom da studentoj. En la pasinteco eblis fariĝi advokato, ĵurnalisto, arkitekto — almenaŭ ekzemple en Britio — por ne paroli pri flegisto, aktoro aŭ fotisto, sen universitata diplomo: necesis plurjara “enpostena” trejnado kun, ĝenerale, finaj profesiaj ekzamenoj.

Certe, inter la centmiloj da studentoj, kiuj nuntempe komencas sian studadon, estas dekmiloj, al kiuj pli taŭgus praktika “enpostena” trejnado, aŭ eĉ du-jara kurso ĉe teknika supera lernejo, ĉe faka instituto, anstataŭ teoria tri- aŭ kvar-jara studado ĉe universitato.

Nepras ankaŭ demandi, ĉu restas kontentiga la nivelo de universitataj studoj. En Britio pli da studentoj ol en la pasinteco akiras unuaklasajn diplomojn. Antaŭ kelkaj jaroj, ĉe iu universitato, pli ol 50 % de la studentoj en unu fako estas klasifikitaj unuagradaj. Tia noto-inflacio infektis multajn universitatojn, kiuj nun komprenas, ke, se notinda elcentaĵo da studentoj ne ricevas la plej altajn gradojn, la klientoj — pardonu, la studentoj — portos siajn monujojn al la konkurenco, kie oni varbas per promesoj pri riĉaj rikoltoj da unuagradaj diplomoj.

Evidente, malfacilas kompari la nunajn universitatojn, kiuj instruas plimulton, kun la superaj lernejoj de la pasinteco, kie nur elita minoritato, monhava kaj privilegiita, studis en preskaŭ kluba etoso. Reiri al tiaj tempoj neniel dezirindas.

Tamen necesas reekzameni la koncepton “universitato”. Ĉu tiel eduki tiom da homoj? Ĉu eblas garantii kvaliton? Ĉu ekzistas fakoj, kiuj pro esence praktika emfazo ne meritas universitatan studadon?

Fine, ĉu eblas nomi instituton “universitato”, se inter ties studfakoj ne listiĝas, ekzemple, fiziko, filozofio — aŭ modernaj fremdaj lingvoj? Kio do estas, kaj estu, universitato en la jaro 2011?

Paul Gubbins

Politiko

UNUIĜINTAJ NACIOJ

La jarcento de la virino

Du historiajn honorojn rikoltis en 2011 Dilma Rousseff [diŭma rusef]. Nacinivele, la 1an de januaro, ŝi enposteniĝis kiel unua ina respublikestro de Brazilo. Internacinivele, la 21an de septembro, ŝi fariĝis la unua virino, kiu inaŭguris debaton en la ĝenerala asembleo de Unuiĝintaj Nacioj (UN).

Parolante en la portugala, Rousseff substrekis la ligon inter virina partoprenado en internaciaj rilatoj kaj firmigo de demokratio.

Genro

Aplaŭdis ĉeestantoj, kiam ŝi diris, ke la nuna jarcento estas tiu de virinoj, kaj ke, en la portugala, vortoj kiel “vida”, “alma” kaj “esperança” (“vivo”, “animo” kaj “espero”) apartenas al la ina genro.

Rilate la nunan ekonomian krizon, Rousseff diris, ke ŝtatoj solidare unuiĝu por ĝin solvi. “La krizo”, ŝi diris, “kreis mondskale jam 250 milionojn da maldungitoj.”

Krome ŝi kritikis militan vojon por solvi internaciajn konfliktojn. Tiaj perfortaj intervenoj, laŭ ŝi, ne nur havas dubindajn rezultojn okaze de historiaj konfliktoj, sed ankaŭ inspiras terorismon. Aldone, vid-al-vide al la fiasko de militismo, nepras reformi la Sekurecan Konsilion de UN.

Membriĝo

Laŭdante la ĵusan membriĝon de Suda Sudano en UN, ŝi tamen bedaŭris, ke ne eblas same laŭdi plenan membriĝon de Palestino. “Brazilo”, diris Rousseff, “jam rekonas la suverenecon de Palestino kaj konsideras tion nepra por pacigi rilatojn inter palestinanoj kaj israelanoj.” Aplaŭdis denove signifa nombro da asembleanoj.

Memoriginte pri la graveco de internaciaj traktatoj rilate medio-protektadon, Rousseff fermis sian paroladon, atentigante, ke en Brazilo la virino familie ĉefrolas en la batalo kontraŭ malriĉeco.

Fine ŝi laŭdis la iniciatojn de la ĝenerala sekretario de UN Ban Ki-Moon favore al la virinoj. Li lanĉis inan branĉon de UN, gvidatan de la ĉilia eksprezidantino Michelle Bachelet.

Jozefo Lejĉ

Moderna vivo

TURISMO

Veturilo “elstara”

Ĉiam pli populariĝas la transporto de turistoj per starveturilo. Ĝi estas unupersona transportilo, produktata ekde 2001 de la firmao Segway el Bedford, en la ŝtato Nov-Hampŝiro, Usono.

Starveturilo konsistas el eta platformo kun elektra motoro, du flankaj radoj, antaŭa vertikala stango kun horizontala biciklosimila stirilo por ambaŭ manoj. Ties geniaĵo estas la akcelado kaj bremsado, kiuj funkcias per translokado de la korpopezo.

Rapideco

Se oni klinas sin antaŭen, la starveturilo pliigas la rapidecon; se malantaŭen, ĝi haltas aŭ retroiras. La ekvilibron gardas la transportilo mem. Ĝia maksimuma rapideco estas 20 km hore. Plenŝargita akumulatoro sufiĉas por veturi 40 km.

Turistoj elektas tiun eksterordinaran transportilon diverscele: ekzemple, en Aŭstrio, traurbe promeni kun ĉiĉerono aŭ ekskursi al vinberejoj. Aparte infanoj tre ŝatas tiel veturi.

Feriejo

Unu el la lokoj, kie oni atendas ŝatantojn de starveturiloj, estas la altmontara feriejo Serfaus, kiu kuŝas je 100 km okcidente de Innsbruck en la aŭstra Tirolo. De aprilo ĝis oktobro la urbo Steyr en Supera Aŭstrio proponas diversspecajn tiajn rondveturojn, ekzemple trihoran trarigardon de la mezepoka urboparto.

Estas ofertoj ankaŭ en la ĉefurbo Vieno: veturoj al la Ŝtata Operejo, Burgoĝardeno, imperiestra kastelo Hofburg, parlamentejo, urbodomo kaj al aliaj vidindaĵoj, kiuj troviĝas apud la Ringstrato kaj en la urbocentro.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Starveturiloj pli kaj pli videblas en turismaj lokoj en Aŭstrio.

Enkonduko

Investo

En Eŭropo la longa ferioperiodo finiĝis, same kiel la somero. Ĉiujare en tiu tempo mia financa kolegino Gerd Jacques eniras mian modestan oficejeton kaj suspire demandas “Kion ni faru pri la kotizoj venontjare?” Tiu unusola frazo estas la kompakta sintezo de dekoj da demandoj ŝiaj ... Demandoj kiel “Ĉu la paperprezoj draste altiĝos en 2012?” “Ĉu la poŝtoservoj ekde la unua de januaro denove subite kaj senaverte altigos siajn tarifojn per 20 %?” “Ĉu la kurzo de la japana eno — per kiu pagas sian kotizon ne malmultaj abonantoj — ĉu tiu kurzo plu renversos nian buĝeton?” “Kaj kio pri la usona dolaro?” “Ĉu denove pluraj abonantoj transiros de la papera versio al la reta?”. Pri ĉiuj tiuj demandoj ŝi ne havas respondon, kaj ŝi senespere atendas miajn konsilojn pribuĝetajn.

Sed mi, mi respondas ĉefe ŝultroleve, neniel konsile ... En tiuj ĉi ekonomiaj malstabilaj tempoj eĉ la specialistoj de la grandaj bankoj ne povas sencohave ion prognozi. Kiel ni, eldonistoj de la malgranda Monato do povus? Nu, unu afero pli-malpli certas: la prezoj en la mondo ne subite draste falos. Do redukti la kotizon de Monato estus erara decido. Ĉiu scias ja, ke la inflacio daŭros. La demando estas nur “per kiom da elcentoj?”

Ni decidis ĉi-jare esti optimismaj, kaj altigi la kotizon nur treege etete. Kvazaŭ simbole nur. Per kiom da procentoj vi vidos venontmonate en paĝo 4. Ĉu venontmonate? Jes, ne ankoraŭ nun, ĉar ni volas per niaj modestaj rimedoj doni al vi la eblon kontraŭbatali la inflacion. Rigardu en paĝo 4 de tiu ĉi numero, kiom la kotizo estas nun por via regiono, kaj pagu laŭ ĝi nun por unu, du, kvin aŭ eĉ por deko da jaroj. Unu fakto certas. La kotizoj ne falos estonte. Do nun kotizi por pluraj jaroj estas la plej perfekta investo. Tian rendimenton via ŝparkonto aŭ viaj obligacioj ne donos al vi!

Ne gravas, ĉu vi kutimas pagi rekte al la eldonejo, aŭ tra iu loka peranto. Gravas ke vi rekotizu nun, antaŭ la apero de la novaj tarifoj de 2012. Via monujo vin benos!

Sincere via

Paŭl Peeraerts

Moderna vivo

PREĜEJOJ

Di(s)sendite

En Usono oni kutimas elpreni monon el aŭtomato, mendi rapid-manĝaĵojn aŭ aĉeti kuracilojn, ne elaŭtiĝinte. Tio jam estas parto de la ĉiutaga vivo de usonanoj.

Lastatempe pastoro de preĝejo en la teksasa urbo Lukas decidis modernigi sian diservon laŭ tiaj kutimoj. Okazis do novstila diservo: la ĉeestantoj restis en siaj parkumitaj aŭtoj apud la preĝejo kaj aŭskultis radie dissendatan diservon.

La pastoro diris, ke tiel li provas allogi al sia preĝejo tiujn, kiuj kutime ne vizitas ĝin. Ankaŭ en bibliaj tempoj oni kutimis subĉiele prediki, aldonis la pastoro.

last

Moderna vivo

BESTOJ

Katastrofe

Kiam usona flugkompanio perdis katon, kiu estis flugonta el Nov-Jorko al Sanfrancisko, ĝi ne povis antaŭvidi la skandalon.

Unue, la kompanio ignoris ĉiujn demandojn pri la kato. Nur post kiam aperis en diversaj interretaj forumoj koleraj komentoj pri la sorto de Jack [ĝak], la kompanio konsentis pagi al la mastrino bileton, por ke ŝi flugu al Nov-Jorko por serĉi la perditon.

En la flughavena halo, el kiu malaperis Jack, oni lasis kat-manĝaĵon, por ke la kvarpiedulo revenu. Tamen vane. Verŝajne li jam aliĝis al la granda nov-jorka kataro.

last

Moderna vivo

SPAC-ESPLORADO

Pliaj planoj

En 2011 finiĝis la flugoj de la usona kosmopramo Shuttle. Fermiĝas unu etapo de kosmoesplorado, dum malfermiĝas alia.

La usona spacagentejo NASA anoncis planojn por estontaj kosmaj esploroj, inkluzive de konstruado de nova kosmoŝipo. Tiu tiel grandos, ke eblos flugi ĝis asteroidoj kaj al Marso.

Prova senpilota lanĉo estas planata por la jaro 2017. La kosto de la projekto: tri miliardoj da dolaroj. Ankoraŭ ne klaras, kiom kostos individuaj flugoj.

Se sukcesos la provflugo, astronaŭtoj povos ĝin ekuzi en 2021.

last

Moderna vivo

KINARTO

Homaj rajtoj enfokusigitaj

Filmoj malpermesitaj estas inter tiuj surekranigitaj dum internacia festivalo en Tirano, Albanio, dediĉita al homaj rajtoj. Spekteblis ankaŭ filmoj pri hororoj de konfliktoj en la nuna mondo.

La festivalo, okazinta fine de septembro, eniris sian kvinan jaron. Ĝin finance subtenas interalie la urbodomo de Tirano, diversaj eksterlandaj ambasadejoj kaj Eŭropa Unio. Partoprenis 14 landoj, kaj videblis 36 filmoj.

Almenaŭ ses prezentis dolorigajn scenojn pri militoj kaj masakroj, pri etna kaj religia maltoleremo, pri infanoj venditaj kaj virinoj perfortitaj. Ili ĉiuj starigis demandojn pri moralaj, etikaj kaj spiritaj valoroj.

En la spektantaro sidis gejunuloj, kiuj poste diskutis la problemojn pri homaj rajtoj, kiujn prezentis la filmoj.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

GASTRONOMIO

Festivalo frandaĵe farĉita

Okazis en la rumana urbo Praid la 17a Internacia Festivalo de la Farĉita Brasiko. Praid (hungare Parajd) troviĝas en la tiel nomata Sikullando, loĝata plejparte de hungare parolanta loĝantaro, la sikuloj.

La festivalo jam fariĝis tradicia, kaj estas multe vizitata, kaj de lokanoj kaj de turistoj. Temas pri konkurso en diversaj kategorioj, ekzemple la plej bongusta, la plej originala, la plej bele prezentita, la plej granda, la plej malgranda farĉita brasiko.

Kutime partoprenas grupoj el la komunumo kaj el aliaj vilaĝoj kaj urboj el Rumanio kaj el Hungario. Lastjare alvenis ankaŭ grupo bele vestita en tradiciaj popolaj kostumoj el Kroatio.

Defilado

La festivalo komenciĝas per defilado de partoprenantaj grupoj. Poste en la parko estas prezentataj la konkurantoj. La ĉeestantaro vizitas la ornamitajn tendojn de la kuirantoj de la brasikoj, fotas, aŭskultas muzikon, rigardas dancantojn, kantantojn, kaj manĝas kaj trinkas, precipe bieron.

Tiamaniere la turistoj kaj aliaj konatiĝas kun la gastronomio de diversaj regionoj kaj landoj, kie oni kuiras farĉitajn brasikojn same kiel rumanoj kaj hungaroj. Kune manĝante, trinkante, oni ankaŭ amikiĝas.

Lenke Szász

[FORIGITA!: bildo]

Tre popularas la Internacia Festivalo de la Farĉita Brasiko, kie kunvenas homoj el diversaj landoj ne nur por gustumi, sed ankaŭ por distriĝi.

Ekonomio

BELGIO

Akciuloj profitas de la financa krizo

Danke al donitaĵoj de la Nacia Banko de Belgio kaj de la belga ministro pri financoj, Didier Reynders [didjé rejnders], oni eksciis ke, malgraŭ la krizo, la dividendoj en Belgio ege kreskis.

Inter 2000 kaj 2009, la profitoj de la entreprenoj kreskis je 75 %, dum la investoj kreskis nur je 32 %. La fisko ricevis nur kelkajn pliajn procentojn de kompaniaj impostoj. Ankaŭ la dungitoj ne tiom profitis: la sumo de la salajroj kreskis je 40 %. Precipe la akciuloj povis festi: la sumo de la dividendoj kreskis en la supre menciitaj jaroj de 9 al 26 miliardoj, do preskaŭ triobliĝis.

Plej surprize: la kresko plej grandis dum la krizaj jaroj 2008 kaj 2009.

Ivo Durwael

Politiko

BELGIO

Voĉoj kontraŭdiraj

Se nun okazus balotoj en Belgio, la flandra dekstra partio N-VA kreskus per preskaŭ 7 % kompare kun la rezultoj de balotoj en 2010. Tiel la partio atingus 35 % de la voĉoj en Flandrio.

Tiel ĝi ege superus la duan flandran partion, CD&V (kristandemokratoj) kiu akirus nur 19 %. Tion montras nova enketo de la nacia radio kaj televido kune kun la plej prestiĝa ĵurnalo en Flandrio De Standaard [standart] (La standardo).

Diverĝas

N-VA havas la sendependecon de Flandrio en sia programo. Ĝi ne volas revolucion. Sed surbaze de la konstato, ke la vidpunktoj inter franclingvanoj kaj nederlandlingvanoj pli kaj pli diverĝas, ĝi strebas al tio, paŝon post paŝo, kaj laŭ politika vojo.

Rimarkendas, ke N-VA, post pli ol jaro da vanaj traktadoj pri nova registaro, rezignis partopreni la diskutojn, dum la aliaj partioj nur pene proksimiĝis al interkonsento.

Historio

Tamen nur kelkajn tagojn pli frue publikiĝis enketo de alia flandra gazeto, Het Nieuwsblad [niŭsblat] (La novaĵgazeto), kaj televidprogramo de la naciaj elsendoj.

Laŭ la enketo tri el kvar flandroj esperas, ke Belgio ne malaperos, kaj ili fieras pri sia ŝtataneco. Du el tri enketitoj opinias, ke Belgio ankoraŭ ekzistos post 10 jaroj. Aliflanke 30 % pensas, ke tiam ĝi jam apartenos al la historio, sed 42 % nepre ne volas sendependiĝon de Flandrio.

Ivo Durwael

Hobio

AŬSTRIO

Bredi alpakojn

Heinz [hajnc] Oberhummer naskiĝis en 1941 en Bischofshofen [biŝofshofen], Aŭstrio, studis fizikon kaj estas nun konata astrofizikisto. De nelonge li posedas bienon, kiun li transformis al bredejo de alpakoj: Alpakahof Wetzlarn, 95 km okcidente de Vieno.

Alpako estas besto, kiu vivas en grandaj aroj en la altebenaĵoj de la Andoj, de 3500 ĝis 5000 metrojn super marnivelo. Ĝi estas membro de la familio kameledoj kaj parencas al aliaj parhufuloj kiel lamo, gvanako kaj vikuno. Alpakoj pezas inter 50 kaj 55 kg kaj altas 90 cm. El la lano de alpakoj oni produktas ŝtofon, same nomitan “alpako”.

Oberhummer ŝatas alpakojn, ĉar ili facile prizorgeblas kaj volonte ludas kun infanoj. Li aĉetis kvin alpakojn, en somero 2007 naskiĝis du idoj.

La fekaĵo de tiu besto havas formon de malgrandaj globetoj. Tie vivas interesa bakterio: Deinococcus radiodurans. Ili ekzistas ankaŭ en fiŝoj kaj vivas sub ekstremaj cirkonstancoj kiel en la antarkta montaro.

Krom malvarmego la bakterio eltenas acidon, malsekecon kaj varmegon. Eĉ tre forta radiado — miloble pli forta ol tiu, kiu ekzistas en la kosmo — ne mortigas tiujn vivaĵojn. La kialo: la bakterio kapablas tre rapide ripari samtempe 500 damaĝojn en sia genaro (desoksiribonukleata acido, DNA).

La genaron de Deinococcus radiodurans oni povas eĉ uzi kiel memorejon por informoj, ekzemple teksto. Tia informo povas konserviĝi dum milionoj da jaroj. Ĝi travivus ankaŭ nuklean militon, post kiu ĉiuj komputiloj ne plu funkcius.

Adreso: Alpakahof Wetzlarn, Wetzlarn 3, 3124 Wölbling, Aŭstrio.

Walter Klag

Leteroj

Tro longdaŭra monarkio

Aperis granda eraro pri Hungario, t.e. la monarkio Aŭstrio-Hungario (Monato 2011/10, p. 11).

En la komenco de la artikolo — pri la forpaso de Otto von Habsburg — estis skribite: “... liaj antaŭuloj, kiuj regadis la monarkion Aŭstrio-Hungario dum preskaŭ 650 jaroj.” La monarkio ekzistis inter la jaroj 1867-1918, do tute ne dum jarcentoj.

Eva Baloghné Fodor

Hungario

Leteroj

Pura kretenaĵo

Bonvolu, mi petas, sciigi al s-ro Pejno Simono, ke lia aserto “en la unikoda epoko ankoraŭ plendi pri iksoj iomete “ex-modiĝas”” estas iomege ekstermoda.

Mi eĉ ne hezitas aserti, ke ĝi estas pura kretenaĵo. Efektive, ĉiutage mi ricevas dekon da ret-mesaĝoj redaktitaj en la fuŝa “ixperanto”, t. e. plenplenaj je iksoj, do apenaŭ kompreneblaj por mi, kiu konstante restis fidela al la zamenhofa lingvo. Multaj el tiuj ret-mesaĝoj venas de elstaraj esperantistoj, eventuale estroj de diversaj asocioj: videble, por ili Unikodo estas tute nekonata kaj mistera afero.

Videble, s-ro P.S. faras bedaŭrindan konfuzon inter siaj deziroj kaj la realaĵoj.

P.S. La nomo de Praesperanto I (1878) estis “Lingwe uniwersala”.

André Cherpillod

Francio

Leteroj

Geografiaj nomoj

Volonte mi reagu je la librorecenzo de Pejno Simono rilate al geografiaj nomoj (Monato 2011/10, p. 26). Antaŭ multaj jaroj mia amiko Tibor Sekelj kaj mi estis estraranoj de Internacia Geografa Asocio. Tibor plurfoje vizitis min, kaj unu el niaj diskuttemoj estis geografiaj nomoj. Ni venis al tre simpla solvo de la problemo en Esperanto. Ĉiuj nomoj sekvu 2 regulojn:

1. Ĉiu nomo, originale skribita en lingvo kun “latinaj” literoj, restu neŝanĝita en Esperanto (Lyon, Windhoek, Buenos Aires, Palembang). Escepto estas nomoj, kiuj ricevis historie esperantigitan nomon (Novjorko, Roterdamo, Kaburbo).

2. Ĉiu nomo, originale skribita en lingvo kun “nelatinaj literoj”, sekvu la Esperanto-ortografion (tio okazas ankaŭ en aliaj (naciaj) latinliteraj lingvoj — Ajutaja, Tajpej, Charkov, Esfahan), kun la samaj esceptoj kiel sub 1 (Pekino, Moskvo, Hanojo). Kompreneble oni ĉiam povos interkrampe mencii la prononcon aŭ la signifon, se dezirata kaj utila.

Kees Ruig

Nederlando

Leteroj

Bondeziroj

Bonan novaĵon alportis Monato (2011/10, p. 5), ke Krys Williams (al ni bone konata kiel Ungar) estis elektita redaktoro de la rubriko “scienco”. Ĝojigas kaj kontentigas, ke ŝi post longa foresto revenis al Esperanto-aktivado. Mi neniam povis akcepti, ke Krys ne plu aktivas, verkas kaj ke restis al ni kontentiĝi nur per ŝiaj publikaĵoj kaj aparte ŝatata, bela kaj pensiga poezio. Sed resti por longa tempo nur kun “Meznokto metropola” ne sufiĉis ...

Jerzy kaj mi, certe samkiel aliaj amikoj, sekvos vian reaktiviĝon. Akceptu niajn bondezirojn por nova, grava kaj respondeca laboro en la valora kaj prestiĝa Monato.

Zofia Banet-Fornalowa

Pollando

Politiko

POLLANDO

Platformo por reformo

La unuan fojon en la nuntempa historio de Pollando okazis, ke la sama politika partio venkis en du sinsekvaj parlamentaj balotoj.

En oktobro la elektantaro konfirmis la ĉefministrecon de Donald Tusk. Lia partio, la modera Civitana Platformo, ricevis la plej multajn voĉojn (39,18 %).

Verŝajne daŭros la registara koalicio kun la agrikulturisma Pola Popola Partio (8,36 %), tamen tio ankoraŭ ne certas. Lige kun la prezidanteco de Pollando en la Konsilio de Eŭropa Unio, Tusk volas krei novan registaron.

Katolikoj

En Pollando estas videbla trankviliĝo. Multaj homoj subtenis Civitanan Platformon por malebligi venkon de la katolika-naciisma partio Juro kaj Justeco (29,89 %). Tiu ĝuas altan subtenon precipe inter homoj maljunaj kaj katolikoj forte kredantaj.

La plej granda ŝoko de tiuj ĉi balotoj estas tamen ŝanĝo ĉe la maldekstra flanko. En la parlamenton neatendite eniris nova partio, la liberala Movado de Palikot (10,02 %). Ĝi estis kreita antaŭ kelkaj monatoj de Janusz Palikot — riĉulo, eksa entreprenisto kaj ĝis la 10a de januaro 2011, kiam li rezignis pri sia parlamenta mandato, deputito reprezentanta Civitanan Platformon.

Alianco

Malgraŭ ekonomie liberala programo, li prezentis sian partion kiel maldekstran movadon, tiamaniere forprenante multe da voĉoj de Alianco de Demokrata Maldekstrularo (8,24 %). Tiel AdDM eniras la parlamenton kun la malplej bona rezulto ekde sia fondiĝo.

Lige kun tio, ke Movado de Palikot fariĝis la tria forto en la pola politiko, oni antaŭvidas sociajn ŝanĝojn en la konservativa Pollando. En ties programo troviĝas i.a. laŭleĝigo de la tiel nomataj malfortaj drogoj, enkonduko de registrita partnereco, ĉesigo de instruado de religio en lernejoj kaj liberaligo de la leĝo pri abortigo.

La unuan fojon en la pola parlamento membros malkaŝa gejo kaj transseksulo, ambaŭ elektitaj per la balotlistoj de Movado.

Paweł Fischer-Kotowski

Moderna vivo

OPINIO

Kie la kulpo?

Miaj leteramikoj, loĝantaj en aliaj landoj, ne komprenas, kio okazas en landoj, kiel Bulgario, Hungario aŭ Rumanio, kiam ili legas pri ekapero kaj fiagoj de rasismaj grupoj kaj partioj — vere bedaŭrinda, kondamninda kaj eĉ timiga fenomeno.

Ĉu oni freneziĝis, balotante por rasismaj partietoj? Ĉu la loĝantaro de tiuj landoj iun tagon vekiĝis kun malamego kontraŭ, ekzemple, ciganoj? Kio okazas?

Mi ne neas, ke ekzistas tiuj, kiuj malamegas t.n. fremdulojn: ciganojn, judojn, etnajn minoritatojn k.s. Homoj, kiuj tiel malamas, estas tamen laŭ mi nur malplimulto. Kial tamen ŝajnas, ke la socio fariĝas ekstremisma?

Murdoj

Antaŭ nelonge en Bulgario okazis perfortaj manifestacioj kontraŭ ciganoj. La kialo: la murdo de 19-jara bulgara junulo fare de anoj de cigana klano.

En Hungario en 2009 ciganoj murdis rumanan manpilkiston en publika amuzejo, ŝajne nur por montri sian superecon. La sportisto estis senkulpa, amata de siaj kamaradoj kaj de la tuta urbo, en kiu li loĝis.

Lastatempe en Rumanio okazis io simila. Usona korbopilkisto Chauncey Hardy, sportisto en la rumana urbo Giurgiu, estis linĉita de anoj de cigana klano en amuzejo, kie li festis kun kamaradoj venkon en sportludo.

Sportisto

Hardy venis en Rumanion por gajni monon, monate 1500 dolarojn, el kiuj li sendis al malriĉaj familianoj en Usono 1000 dolarojn. Temis denove pri populara sportisto.

La murdinto deklaris, en la ĉeesto de sia advokato, ke li koleriĝis pro tio, ke la sportisto ne parolis rumane. Verŝajne tio estas preteksto por lin ataki.

La prestiĝa rumana gazeto Adevărul (La vero) raportis, ke protektas tiujn cigano-klanojn iuj politikistoj. Ili scias, ke bonaj rilatoj kun tiuj mafiaj klanoj bonvenas, kiam temas pri balotado.

Indiferenteco

La loĝantaro seniluziiĝas pri politikistoj, kaj do kreskas dum elektoj indiferenteco. La politikistoj povas tamen rikolti voĉojn inter la bone organizitaj klanoj kun multaj membroj: subtenon tian repagas la politikistoj per protektado, eĉ kontraŭleĝa.

El tio fontas kreskanta malamo kontraŭ la ciganoj. La popolo, ankaŭ la polico, timas tiujn klanojn: mankas kuraĝo por ilin denunci okaze de krimoj.

Certe, ne ĉiuj ciganoj estas murdistoj, rabistoj, krimuloj. Tamen la malriĉiĝanta socio indignas, ke ili deklaras sin “persekutataj”, “diskriminaciitaj”; ke ili postulas monhelpon, decan loĝejon; ke ili ne pripensas, ke vivas multaj neciganaj malriĉuloj, senlaboruloj, kiuj finstudis lerneje, eĉ universitate, kaj ne trovas laborlokon. Ili indignas ankaŭ, ke la ciganaj subvencioj devenas de la poŝoj de impostpagantoj.

Timo

Jen do la kaŭzo de la malamo. Ĝi restas nur muta malkontento, sed kiam tute senkulpa junulo estas mortigita de membroj de mafiaj klanoj, kreskas malamo miksita kun timo.

Feliĉe, en Rumanio la popolo ne perfortis kontraŭ la klanoj. Fakte, oni ne kuraĝas: oni obeas la leĝojn. Espereble tiuj leĝoj punos la kulpulojn, kio tamen ne revivigos la viktimojn.

Honestuloj

Evidente nepras batali kontraŭ rasismo, ankaŭ kontraŭ krimuloj. Se honestuloj timas kulpulojn, se korupteblaj politikistoj protektas krimulojn kaj ne ordinarajn homojn, kiuj obeas al leĝoj, tio nutras malamon.

Oni voĉdonas por fiuloj, kiuj promesas protekti onin kontraŭ t.n. cigana krimado. Verdire la politikistoj volas nur akiri potencon. Kaj do pri la malamo certe ne kulpas sole ciganoj, certe ne ĉiuj ciganoj.

Leĝoj, rajtoj kaj devoj estu egalaj por ĉiuj homoj. Krimuloj estu punataj, sendepende de etna aparteno. Se restos korupto, la situacio eĉ pli malboniĝos.

L. Sz.

Moderna vivo

GASTRONOMIO

Sanige ... kaj sensukere

Apetitoveka intermanĝeto, samtempe bongusta kaj sanefika: tiu ekzistas ne nur en la revoj de prodietaj frustraciitoj, sed ankaŭ estas firmiĝinta realo en Kipro, unu el la plej grandaj insuloj de Mediteraneo.

Temas pri la karobo, frukto preskaŭ forgesita aliloke, sed unu el la plej tipaj produktaĵoj de Kipro. Ĝi estas aparte nutra manĝaĵo, trioble pli riĉa je kalcio ol lakto. 100 gramoj da karobo entenas 350 miligramojn da kalcio, dum la sama kvanto de lakto enhavas nur 120.

Krom tio, karoboj estas riĉaj je proteinoj (4 %), karbonhidratoj (63 %), fosforo (80 miligramoj en 100 gramoj), vitaminoj A, D, B1, B2 kaj B3, fero, natrio kaj aliaj bonefikaj mineralaj saloj.

Dolĉigiloj

En la nuntempo, sukero “regas” senrivale ĉe la plimulto de la pretaj manĝaĵoj, apud aliaj dolĉigiloj (aspartamo, sakarino, ciklamato), pri kies saneco oni multe diskutas. Iam tamen oni konsideris karobon unu el la plej sanigaj naturaj dolĉigiloj.

Karobo estas konata ankaŭ kiel “pano” de Johano la Baptisto, kiu sin nutradis per ĝi. Cetere, karoboj plutenis vivanta ankaŭ la “erarintan filon” de la samnoma evangelia parabolo.

En la tempoj de la hispana intercivitana milito, oni donadis karobojn al infanoj por manĝi, dum en Grekio, en la epoko de la dua mondmilito kaj de la germana okupado, armeanoj, kamparanoj kaj ĉevaloj travivis danke al ĉi tiu, ŝajne tiel altvalora, donaco de la naturo.

Plantejoj

Karobo estas tradicia produktaĵo en pluraj mediteraneaj landoj, sed ĝi trovis plej favoran grundon en Kipro. Tie karoboj ne kreskas en organizitaj plantejoj, sed spontane aperas tie kaj tie kiel sovaĝaj, centjaraj arboj. La kipra kalkoŝtona grundo siaflanke favoras la arbojn, donante al ties fruktoj aparte plaĉan guston. Pro tio, la kipra karobo estas tiel renoma kaj ŝatata en la internacia merkato.

Nekredeblas, kiom da kipraj manĝaĵoj enhavas karobon. Ekzemple, ĥarupomelo: temas ne pri karobomielo (kion laŭlitere signifas la vorto en la novgreka), sed pri siropo kun propraĵo sanefika por la stomako kaj adstringa por la intesto. Ĝi utiligeblas, anstataŭ sukero, en la preparado de dolĉaĵoj kaj varmaj trinkaĵoj.

Tiom pli “eklektika” estas la t.n. ĥarupóskoni, karobopulvoro, kiu tre bone anstataŭas kakaon kaj sukeron en kia ajn recepto: biskvitoj, tortoj, trufglaciaĵoj ktp. Ties saporo treege similas al tiu de ĉokolado, kio ebligas uzi ĝin por prepari varman trinkaĵon aŭ eĉ frostan kirlaĵon.

Alkoholo

La fruktoj de la karoboarbo ebligas produkti ankaŭ karobobrikojn tute similajn al la ĉie vendataj ĉokoladobrikoj, draĝeojn (el karobsiropo kaj amandoj) kaj, se plaĉas io pli forta, tradician kipran karoblikvoron, enhavantan 17 % da alkoholo.

Rimarkindas, ke ĉiu el la menciitaj produktaĵoj ne antaŭvidas aldonon de sukero aŭ konserviloj, kio igas ilin des pli allogaj por tiuj, kiuj volas sekvi sanigan vivstilon, sen rezigni pri bonaj saporoj.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Karobo, alloga por tiuj, kiuj volas sekvi sanigan vivstilon, ne rezignante pri bonaj saporoj.

Moderna vivo

LEGENDOJ

Magio kaj mistero

La sekva historio kondukas al Italio, al Piemonto, riĉa je riveroj, lagoj kaj precipe altaj montopintoj. La ĉefaj ingrediencoj de la rakonto estas magio kaj mistero.

Estis tempo, kiam en la montoj kaj la naturaj lokoj de tiu ĉi alpa regiono loĝis eksterordinaraj, magiaj koboldoj, tiel multnombraj, laŭdire, ke ili estigis tutan popolon. Iuj el ili estis ridigaj kaj kuriozaj, dum aliaj estis hororaj kaj ferocaj.

Altaj je 50-60 centimetroj, ili vivis harmonie kun la bestoj kaj la lokuloj, obeante la regulojn de reciproka respekto. Oni asertas, ke kelkaj el ili sukcesis vivi eĉ tri jarcentojn.

Donacoj

Fojfoje la loĝantoj sur Alpoj ekvidis ilin en la denso de la arbaro aŭ apud alpa fonto: plej zorgaj homoj sukcesis eĉ renkonti ilin, ricevante donacojn kaj favorojn. La montaranoj algluis al tiuj estaĵoj la nomon “eta popolo”: dum centoj da jaroj, ili dividis kun ili la nefacilan montaran vivon.

Tial ili konis unu la alian tre bone. Nur tiam, kiam la homoj komencis neglekti tiujn lokojn kaj ekpreferi aliajn aferojn, tiu ĉi antikva rilato fendiĝis.

Inter la membroj de la eta popolo, la plej misteraj kaj strangaj nomiĝas Gottwjarchi, kiuj loĝis en minejoj kaŝitaj en la koro de Alpoj. Temis pri gnomoj kun densa barbo kaj pintaj ĉapoj. Iliaj ĉapoj estis bluaj kaj kovritaj de multaj sonoriletoj (unu por ĉiu jaro de ilia vivo), dum la kazakoj estis plurkoloraj kaj similis al la vestoj de la antikvaj keltoj kaj ankaŭ de la lokaj montaranoj.

Bonŝanculoj

Ili ofte trudprenis multkolorajn ĉemizojn etenditajn por sekiĝi kaj eltiris bekeŝojn. Se oni direktiĝis al ili afable, ili povis rekompenci per altvaloraj donacoj: gemoj, oro kaj aliaj juveloj, kiujn ili nokte lasis antaŭ la pordo de malmultaj bonŝanculoj.

Tiuj ĉi gnomoj posedis tamen kuriozan apartaĵon. Ili havis grandegajn piedojn, malantaŭen direktitajn. Ili neniam surmetis ŝuojn, ĉar laĉi ilin ne estus eble. Tiu karakterizaĵo paradokse igas ilin ege rapidaj kaj facilmovaj. Tamen oni nenial primoku: ili malplaĉe reagis per jaroj da ŝercoj kaj insidoj, de kiuj ne facilus liberiĝi.

Maloftas nuntempe ekvidi ilin, eĉ se en la pasintaj jarcentoj tre multis la aventuristoj, kiuj klopodis ilin kapti por pruvi ilian ekziston. Estis momentoj de la jaro, en kiuj ili pli facile aperis, ekzemple okaze de la kvar plej gravaj keltaj festoj, kiuj ripetiĝas je la komenco de februaro, majo, aŭgusto kaj novembro.

Fungoj

La lokoj, kie oni povis renkonti ilin, estis arbaroj (ĉefe tiuj de koniferoj kaj fagoj), samkiel lokoj riĉaj je fungoj (kiujn ili ŝatis), akvofaloj, fosoj, ruiniĝintaj konstruaĵoj kaj netraireblaj vojetoj, krom la jam menciitaj minejoj.

Ankoraŭ nun, ilia ekzisto estas ĉirkaŭata de mistero. Tamen, se oni eniros senluman montan minejon kaj bone streĉos la orelojn, eble oni povas aŭdi delikatan tintadon de skulptiloj. Estas Gottwjarchi, oni kredas, kiuj disrompadas la malmolan rokon, serĉante pli da altvaloraj mineraloj.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

La alpaj koboldoj sukcesis vivi eĉ tri jarcentojn.

Arto

MUZIKO

“Princo Igor” neniam aŭdita

La 1an de aprilo 2011 okazis la monda premiero de la opero Princo Igor de la fama rusa komponisto A. P. Borodin (1833-1887). Jes, ĝuste la premiero, ĉar unuafoje estis prezentita la aŭtora versio de la bone konata opero. La komponisto laboris super la verko 18 jarojn, sed mortis, ne fininte ĝin.

Konata versio

Post la morto de A. P. Borodin la operon finverkis kaj orkestris aliaj konataj komponistoj, N. A. Rimskij-Korsakov kaj A. K. Glazunov. Ilia partituro estis eldonita en 1887-1890, kaj jam 120 jarojn la tuta mondo konas la operon ĝuste en tiu versio. Princo Igor estas unu el la plej ŝatataj rusaj operoj, sed proksimume kvarono de ĝia nuna muziko ne apartenas al la aŭtoro mem. N. A. Rimskij-Korsakov kaj A. K. Glazunov reverkis la operon, ŝanĝante la koncepton kaj forigante plurajn erojn. La tria akto estis preskaŭ komplete verkita de A. K. Glazunov.

Nekonata versio

Tamen ankoraŭ en 1947, en la jaro de la 60a datreveno de la morto de la komponisto, la sovetia muzik-fakulo P. A. Lamm rekonstruis la aŭtoran version de la opero, kolektante kaj prilaborante 77 manuskriptojn de A. P. Borodin. Li preparis grandan universalan partituron, enhavantan ĉiujn muzikpecojn de la aŭtoro kaj la finverkintoj. Bedaŭrinde, la rezultoj de lia laboro ne estis publikigitaj.

Al la materialoj de P. A. Lamm turnis sin la muzik-spertulo A. V. Buliĉova dum la preparo de la ĉi-jara prezento de la opero. Ŝi esploris la aŭtoran pian-adaptaĵon de la opero, fragmentojn de la partituro de P. A. Lamm kaj aliajn unikajn materialojn, konservatajn en la moskva Muzeo de la Muzikkulturo, kaj eltiris ĉirkaŭ 6000 taktojn de la muziko de A. P. Borodin mem. Evidentiĝis (pro konsideroj pri la tonaloj kaj muzika strukturo de la aktoj), ke la ordo de la oper-pecoj en la versio de N. A. Rimskij-Korsakov kaj A. K. Glazunov ne estas ĝusta.

Multaj homoj kredas, ke post la morto de A. P. Borodin restis aro de disaj oper-eroj. Tamen fakte la komponisto finverkis ĉiujn aktojn, krom la tria kaj la uverturo. Plie, A. P. Borodin ĉiam verkis grandajn pecojn, ne apartajn erojn. Haveblas planoj de la komponisto, kaj estas konate, ke li ĉiam laboris sinsekve de la komenco ĝis la fino. A. V. Buliĉova trovis la ĝustan ordon de eroj kun, kiel ŝi diras, “granda probablo”. Duboj koncernas nur la ariojn de la princo Igor kaj la finalon. Eble oni solvos tiujn problemojn, se estos trovita la aŭtora pian-adaptaĵo de du aktoj de la opero, pri kiu P. A. Lamm skribis, ke li vidis ĝin en biblioteko pli frue, sed jam ne povis trovi dum la laboro super la opero.

En la nova versio estis forigitaj ĉirkaŭ 1700 taktoj, verkitaj de N. A. Rimskij-Korsakov kaj A. K. Glazunov, kaj inter kelkaj aŭtoraj variantoj de la sama peco estis ĉiufoje elektita la plej lasta. Estis aldonitaj kelkaj eroj, forigitaj dum la redaktado. La operpecoj sekvas en la rekonstruita ordo. Estas interese, ke en la aŭtora versio riveliĝis aliaj akcentoj, ekzemple pri la danĝero de ne nur eksteraj, sed ankaŭ internaj malamikoj.

Multaj konataj pecoj en la nova versio sonas nekutime por la aŭskultantoj. La novaj partoj ankaŭ estas defio por solistoj, ja ili same alkutimiĝis al la ekzistanta versio.

Alia rekonstruo

La nove preparitan aŭtoran version prezentis solistoj de la moskva teatro Gelikon-opera (Helikon-opero) en la Moskva Internacia Muzikdomo. Bedaŭrinde tio estis nur tiel nomata koncerta prezento, sen dekoracioj kaj kostumoj. La teatro planis malfermi per tiu ĉi premiero sian novan scenejon, sed aperis problemoj pri la konstruaĵo.

La teatro havas ejon en historia parto de Moskvo kaj oni intencis larĝigi ĝin per apudaj konstruaĵoj. Estis ricevita speciala permeso de moskvaj instancoj, ĉar la konstruaĵoj estas parto de la historia urb-bieno de la princino Ŝaĥovskaja-Glebova-Streŝneva. Fakte, temis pri restaŭro kaj rekonstruo de la interna korto de la bieno. Oni planis profundigi la korton, transformi la kavon en spektejon kaj fari tegmenton super ĝi. Sed ekprotestis protektantoj de la historia aspekto de Moskvo, aktivuloj de la movado Arĥnadzor (Arkitektura inspekto). La laboroj estis haltigitaj. Ambaŭ flankoj havas siajn argumentojn kaj siajn defendantojn, sed ĝis nun la problemo ne estas solvita.

Anna kaj Mati Pentus

Politiko

SLOVAKIO

Stabiligo — kaj malstabiligo

Disfalis la slovaka kabineto de Iveta Radičová [rádiĉova]. Kaŭzo: la parlamento rifuzis en oktobro la pligrandigon de la Eŭropa Fonduso por Stabiligo Financa (www.efsf.europa.eu).

La fonduso estis kreita en majo 2010 por stabiligi tiujn eŭrozonajn ŝtatojn, kies ekonomioj spertas gravajn financajn problemojn.

Radičová kunligis baloton pri la fonduso kun konfido-baloto pri la regado de Slovakio. Tamen favore al la fonduso kaj la ministraro voĉdonis nur 55 el 124 ĉeestantaj parlamentanoj (el 150-membra ĉambro).

Kondiĉo

Tial la parlamento pridiskutis antaŭtempan tutlandan baloton en marto de la venonta jaro. Jen fundamenta kondiĉo de la ĉefa opozicia partio SMER. Poste ĝi konsentis voĉdoni por pligrandigi la fonduson de 440 al 780 miliardoj da eŭroj.

Post dialogoj inter la koalicio kaj opozicio la parlamento aprobis konstitucian leĝon pri antaŭtempa parlamenta baloto kaj tuj poste voĉdonis pri la fonduso. Intertempe Radičová restas kabinetestrino.

Julius Hauser

El mia vidpunkto

Grincantaj genuoj ... kaj ĝentileco

Antaŭ kelkaj semajnoj mi trajnis al renkontiĝo — esperanta — en apuda urbo. Aŭ, pli ĝuste, mi tien vagonis: la “trajno” konsistis el nur unuvagona veturilo (dizelmotoro subplanke inter la boĝioj). Tiel la privatigitaj, do ne plu britŝtataj (sed jes interalie germanŝtataj) naciaj fervojoj provas ŝpari monon, kreskigi profitojn, kaj ĉiel suferigi pasaĝerojn.

Suferigi pasaĝerojn: mi ne troigas. La unuvagona “trajno” plenplenis: estis sabato, familioj kun infanoj vizitis parencojn, virinoj iris butikumi, viroj survojis al futbalmatĉoj. Kiam la vagono — duonhoron malfrue — finfine algraŭlis al mia stacidomo, ne plu vakis sidlokoj. Mi, kun dekoj da aliaj viktimoj, estis devigita stari.

Nu, ĝenerale ne ĝenas stari. Fakte mi preferas stari ol sidi. Kun plezuro mi memoras el miaj studentaj tagoj la t.n. starlokojn en la malantaŭa parto de teatroj, kie eblis kontraŭ malalta prezo paŝi tien kaj reen, spekti la scenejon de diversaj vidpunktoj kaj, kiam venis la paŭzo, ĉiam atingi unua la bierejon.

Tamen nun, ankoraŭ studanto sed ne plu studento, mi, grizbarbulo, atingis aĝon, kiam fojfoje flustras grince la genuoj, ke plaĉos al ili ne plu porti la pezon de tro da biero kaj maltro da ekzerco kaj iom — side — ripozi.

Samtempe ensaltas la cerbon scenoj el la infanaĝo, kiam, kunsidante en aŭtobuso kun mia patrino, mi aŭdis la nepre obeendajn vortojn: “Jen plenkreskulo, sen sidloko. Ekstaru, cedu ... tiu havu vian.”

Sed tia ĝentileco de la 1950aj jaroj ŝajne malaperis. Certe ĝi ne videblis en la plenŝtopita trajneto, en kiu ni, dupieduloj, veturaĉis kun malpli da spaco, malpli da bazaj komfortoj, ol kvarpieduloj protektataj de diversaj bestorajtaj leĝoj.

Kaj do sidlokojn okupis infanoj, dum neniu gepatro proponis, ke ĝia idaro donu sian seĝon al mi, aŭ alia staranto, eĉ ne al sinjorino kun bastono kaj pluraj sakoj kaj pakaĵoj.

Kion fari? Eble mi estus devinta peti, ke infano rezignu pri sia sidloko favore, se ne al mi, do al la kompatinda sinjorino kun la bastono. Sed ne. Pli facile suferi ol, kiel ni britoj diras, “kaŭzi scenon”. Scenon, kiu riskus estigi sakrojn, insultojn; komentojn kiel: “Mi pagis bileton por miaj infanoj. Ili rajtas tie sidi. Se vi dezirus sidlokon, vi entrajniĝus pli frue.” Kaj tiel eĉ pli akre plu.

Cetere, estante brito de difinita aĝo, difinita socia tavolo, mi ne plendas. Mi ne ekscitiĝas. Mi ne emociiĝas. Mi flegmas, aplikante ĉiujn stereotipojn — malvarman sangon, superan lipon rigidan — rilate miajn samlandanojn. Galon verŝis mi, nenia heroo, ne super miajn sidantajn kunveturantojn sed, vidu, jen, kovarde, en la paĝojn de Monato.

Imagu, do, kiom mi surpriziĝis, kiam la sekvan tagon, reveninte kunpremita kiel enskatoligita sardino, mi legis en dimanĉa ĵurnalo, ke, laŭ enketo entreprenita de iu Fondaĵo Young [jang], ni britoj publike pli ĝentile, pli ĝentlemane, kondutas ol multaj aliaj nacianoj. Krome nia konduto, ŝajne, plurrilate pli bonas ol antaŭ kelkaj jaroj.

Kio? Pa! Mi povas diri nur, ke la Young-enketistoj ne kunveturis kun mi en sardino-vagono, en kiu ĉiuj infanaj aŭ dekkelkjarulaj postaĵoj estas algluitaj al siaj sidlokoj. Kaj, se veras, ke la publika konduto de la britoj ja superas tiun en multaj aliaj landoj, mi ne scias, ĉu mi volas estontece forlasi mian patrujon por esti elmetata al malĝentileco eĉ pli abomeninda ol en Britio.

Tamen eble la raporto, kiun mi legis en la dimanĉa ĵurnalo, estas iom sensacia, iom troigita. Mi prefere fidu miajn okulojn (aŭ mian genuo-grincadon) por konvinkiĝi, malgraŭ la Young-enketo, ke ĝentileco malaperis ja kun vaporlokomotivoj, do antaŭ jardekoj. Klare: ne ĉion oni kredu, kion oni legas en la gazetaro.

Krom, evidente, kion oni legas en Monato.

Paul Gubbins

Enkonduko

Fine, sed ne adiaŭe

32a jarkolekto, numero 12 ... Denove jaro finiĝis. Kaj estis bona jaro. La redaktoro de la rubriko “Leteroj”, kiu kutime estas la unua, kiu ekscias, se legantoj ne estas kontentaj, apenaŭ ricevis mallaŭdajn vortojn. Tute male eĉ, venis leteraj gratuloj pro la “pli bona diverseco de la revuo” (n-ro 11), “pro inteligentaj analizoj” (n-ro 2), “pro bonege ellaboritaj raportoj” (n-ro 4), “en stilo, kiu nete superas tiun de naciaj komunikiloj” (n-ro 8-9) ... Gratulojn do al ĉiuj korespondantoj de Monato dise en la mondo kaj al la tuta redakta skipo!

Por la nova jaro 2012 Monato provos sekvi la saman vojon kaj liveri al vi indajn raportojn kaj analizojn, kiujn vi ne legis aliloke, ne povas legi aliloke, ĉar por nia magazino raportas ja lokanoj, kiuj konas la tieajn fonojn.

Ĉu do nenio ŝanĝiĝos la venontan jaron? Tamen. Unu iom drastan ŝanĝon ni faros. La rubriko “Enkonduko” — tiu, kiun vi nun legas — malaperos en sia nuna formo. La ŝparitan lokon ni disponigos al aliaj rubrikoj, ĉar tro ofte en la lastaj jaroj aktualaj kontribuoj ne povis aperi pro manko de spaco. Se estos io speciale raportinda pri la vivo de Monato, ekzemple pri la dungo de nova redaktoro, pri enkonduko aŭ forfalo de rubriko, tiam ni faros tion en speciala porokaza kontribuo.

Ho jes, alian detalon mi preskaŭ forgesis. En la 1a de januaro mi fariĝos emerito. Mi ne plu estos profesia esperantisto tiam. Sed mi ne intencas jam forlasi vin. Se la kolegoj, kaj vi, miaj legantoj, min eltenos, mi volonte plu kunlaboros en mia plej ŝatata revuo kiel volontulo, same kiel tiom multaj inter vi. Tamen, ĉar tiu ĉi rubriko malaperos, mi lastan fojon, sed ne adiaŭe, diras al vi

sincere via

Paŭl Peeraerts

Turismo

GERMANIO

Telfero super Rejno

En Koblenco okazis la Federacia Ĝardena Ekspozicio 2011 (BUGA). Kiel ĉiam en la ekspozicio oni prezentis ĉiuspecajn ĝardenmodelojn: vilaĝajn, urbajn, kamparanajn, privatajn, publikajn ktp. Tamen ne nur la aktuala stato de la plantoj allogis la vizitantojn el Germanio kaj el la najbaraj landoj, sed ankaŭ allogaj programeroj, en kiuj elpaŝis bildartistoj, muzikistoj, teatristoj kaj aliaj fakuloj.

Kadre de la ĝardena ekspozicio la urbo proponis siajn tradiciajn vidindaĵojn: la pompa kastelo kun sia granda parko, la “Germana Angulo” kun la monumentego pri la rajdanta imperiestro Vilhelmo la Unua (pliampleksigita okaze de la ekspozicio per la nove aranĝita “florkorto” ĉirkaŭe) kaj la nun muzee funkcianta iama fortikaĵo Ehrenbreitstein (Honorlarĝŝtono), situanta aliflanke de Rejno kun apuda spaco por vastaj ĝardenaĵoj.

Problemo

Sed ekestis problemo, kiu tamen fariĝis apartaĵo de tiu ĉi ekspozicio: Kiel ligi la urbajn vizitindejojn kun la transrejna areo, kiu en la proksimeco oportune proponas aŭtoparkejojn por la aŭtoamasoj, mankantajn en la urbocentro mem? Ĉu busoj trans ponton aŭ pramoj trans la riveron kapablus veturigi kontentige la konstantan homfluon? Ne, oni solvis la problemon per pli ekscita rimedo. Ĉar la fortikaĵo situas alte montodorse, oni konstruigis telferon fare de la renoma aŭstra firmao Doppelmayer, kiu havas preskaŭ monopolon en la Alpoj. Eĉ homvicoj ne devis longe atendi pro la bone ekipita, ĉiurilate taŭga transportilo. La telfero estis la sekreta allogaĵo, kiun ĝuis preskaŭ ĉiuj floramantoj.

“Nenatura”

Speciale kreita kaj permesita nur por la Federacia Ĝardena Ekspozicio 2011, la telfero rajtas funkcii almenaŭ du pliajn jarojn. Poste oni devos denove pripensi, ĉu ĝi ĝenus la etoson de la “romantika” rejna valo, aŭ ĉu respondeculoj de la “Monda Kulturheredaĵo” minacus nuligi la honorigan kaj turistojn allogantan titolon “Mondheredaĵo”. Pro la “nenatura” telfero, cetere troviĝanta tuj apud aŭtoŝoseoj, trajnreloj, ŝipkanalo, atomcentral-kamentubo, elektrokabloj, aviadilvojoj ktp, kiuj estas senproteste tolerataj. Kiel ajn, ankaŭ post la oficiala BUGA oni povos ĝui la telferon super Rejno.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Telferaj gondoloj super Rejno.

[FORIGITA!: bildo]

Vespere veturi per la telfero.

Leteroj

Energio de la tegmento

Mi legis la tre interesan artikolon kun la titolo Energio de la tegmento de Evgeni Georgiev (Monato 2011/7, p. 20). Mi gratulas pro la enhavo, kiu koncernas min multe, ĉar mi ĵus fariĝis emerita tegmentisto! Ankaŭ plaĉas al mi la vort-uzo “sunkolektiloj”. Eble estus utile aldoni, ke por tia instalado oni bezonas laboristojn kun kvalifiko pri elektro, tubomuntado kaj tegmento!

Pierre Grollemund

Francio

Politiko

OPINIO

Viziuloj: iru kuracisten

Kiam eŭropaj ŝtatoj enkondukis komunan valuton, la eŭron, estis konsentite, ke tio ne signifas ekonomian union. Ĉiu ŝtato plue respondecu pri sia propra ekonomio, do — klare dirite — pri siaj ŝuldoj. Intertempe evidentiĝis, ke kelkaj ŝtatoj antaŭe kaj dume amasigis tiom da ŝuldoj, ke ili apenaŭ povas mem repagi ilin.

En la ordinara civitana vivo tion oni nomas krimo, sed ja temas pri ŝtatoj. Kaj evidentiĝis, ke la ceteraj eŭranoj ne povas facile argumenti per la neekzistanta ekonomia unio, trankvile lasante la ŝuldemulojn solaj kun iliaj deficitoj.

La t.n. merkato, pli vere la mondpintaj spekulaciantoj per monegoj nehavataj, maltrankviliĝis kaj postulis per absurdaj skuoj de la borso reagon de la pli fortaj eŭromembroj. Inter tiuj estas konsiderataj bonhavaj precipe Francio kaj Germanio, tamen mem kun propraj financaj problemoj.

Ŝuldoj

Kiam al tiuj du multaj el la cetero volis ŝovi la ŝuldojn de Grekio (pli ol 300 miliardojn da eŭroj), la franca prezidanto Sarkozy kaj la germana kanceliero Merkel devis interkonsiliĝi. Transpreni senkompense la ŝuldojn de iu aŭ eĉ pluraj eŭromembroj estas serioza afero kaj postulas klaran vidon inter la politikaj kaj ekonomiaj intrigoj. Bonaj konsiloj estas bonvenaj fronte al tiel giganta, apenaŭ regebla ĝangalo.

En tiu ĉi situacio la prezidanto de la Monda Banko, Robert Zoellick, aŭdigis sin. Strange, li ne vipis la enormajn ŝuldojn de Grekio, nek ties senefikan ekonomian sistemon, funkciantan nur per ŝuldoj, ne la kaŝemon, la trukojn, la mensogojn de la tieaj registaroj.

Koncepto

Ne, li riproĉis la konduton de la germana registaro, aparte tiun de la kanceliero Merkel mem, en la greka ŝuldokrizo. Li esprimis sin tiel: “Al Eŭropo mankas koncepto. Kiam antaŭ 20 jaroj dissolviĝis la Orienta Bloko, la germana kanceliero Kohl prezentis vizion, kiel la eventoj povus plue disvolviĝi. Aktuale similaĵo plene mankas.”

Ke Zoellick rekte mencias Kohl por denunci kiel senvizian ties iaman politikan lernantinon Merkel, mirigas ne nur germanajn konantojn de la historio. Ja estis tiu Kohl, kiu asertis pagi la rekondukon de la orienta Germanio en la okcidentan “el la poŝtmarkkaso”, kiu promesis “florantajn pejzaĝojn” oriente.

Vivnivelo

Jes, parte ili floras, sed ne pro la vizio de Kohl, sed pere de la konsiderinda monfluo orienten kun prema reduktiĝo de la okcident-germana vivnivelo. Kie la pejzaĝoj ankoraŭ ne videble floras laŭ la pretendoj kaj postuloj, oni senhonte elektas balote la iamajn kaj novajn komunistojn.

Kaj “solidara kontribuo”, t.e. aparta deviga imposto por la iama Germana Demokrata Respubliko, eĉ post 20 jaroj ne ĉesis, sed leĝe daŭras ĝis iam ajn. Pagi vizion per aliulaj monujoj — ĉu inda afero? Ĉu tia estu la vizio pri la estonta Eŭropa Unio? Alia renoma germana kanceliero, Helmut Schmidt, iam konstatis: “Kiu havas viziojn, prefere tuj iru al kuracisto.”

Tamen, pli kunligita Eŭropo certe iam ekzistos. Tamen aktuale ĝi ne bezonas viziojn, sed seriozon kaj sincerajn, realismajn, fidindajn politikistojn — kaj popolojn.

Franz-Georg Rössler

Politiko

BRAZILO

Programo prokrastata

Fine de oktobro reeĥiĝis en la brazila gazetaro la diagnozo, ke eksprezidanto Lula da Silva havas laringan tumoron. La nepra paŭzo por kuracado prokrastos la sociajn kaj politikajn devojn de lia ŝtopita agendo.

Malgraŭ la fakto, ke Lula eksiĝis kiel respublikestro, almenaŭ du taskoj devigis lin plu labori. Laŭ deklaro de lia edzino, tiel oftaj estas la nunaj devoj de Lula, ke la eksa prezidanto jam vojaĝas pli ol la iama prezidanto.

La unua tasko estas sekvo de lia populareco. Dekoj da universitatoj atendas lin por esprimi per honora doktora titolo rekonon de la socialaj kaj politikaj atingoj.

Urbestro

La alia enkadriĝas en la enlanda politiko. Li estas la kunordiganto de la kampanjo de Fernando Haddad (ministro pri klerigado) kiel kandidato de la Laborista Partio por la posteno de urbestro de San-Paŭlo, la plej granda urbo de Brazilo. La balotado en San-Paŭlo funkcias kiel politika orakolo por la tuta lando.

Lula da Silva ordinare ĝuas kontentigan sanstaton. Fojfoje li alfrontis dikecon. Tamen li estas fumanto kaj nun trafis lin kancero, kies kuracado postulos iom pli ol simpla dieto. Nun la eksprezidanto fariĝu eksfumanto, kaj samtempe fermu plenplenan agendon kaj preparu sin por pacience lukti kontraŭ kancero.

Jozefo Lejĉ

Politiko

IRLANDO

Post virinoj — viro

Post sukcesa prezidanteco de du virinoj Irlando refoje havas viran prezidanton, nome Michael D. Higgins (irlandgaele: Mícheál Ó hUiginn).

Li ricevis pli ol milionon da voĉoj — la plej grandan nombron iam akiritan de prezidanto-kandidato en la historio de la moderna nacio. Tiele Higgins iĝas la 9a prezidanto de la Respubliko.

Senprecedenca nombro da kandidatoj (sep) prezentis sin por la elekto, kiu okazis la 27an de oktobro. La kampanjo estis intensa kaj iufoje iom amara, kvankam Higgins mem ĉiam agis digne kaj ĝentile.

Kandidatoj

Inter la aliaj kandidatoj estis Seán Gallagher [ŝon galaĥr], entreprenisto kaj antaŭa fondusa organizanto por la partio Fianna Fáil (kiu grandparte, kun la bankoj, kontribuis al la kolapso de la irlanda ekonomio); Martin McGuinness [martn mkgines], antaŭa gvidanto de la neleĝa irlanda respublikisma partio IRA, sed nun vicĉefministro en la nord-irlanda asembleo; Mary Davis [mejri dejvis], organizanto de t.n. Specialaj (Handikapulaj) Olimpiaj Ludoj; kaj Dana Rosemary Scallon [rozmari skaln], antaŭa membro de la Eŭropa Parlamento, kiu kiel 18-jara knabino gajnis en 1970 por Irlando la Eŭrovido-Kantokonkurson.

La nova prezidanto sendube estis elektita pro avantaĝoj, kiujn li posedas super la aliaj kandidatoj. Li estas respektata kiel saĝulo, poeto, intelektulo, subtenanto de kulturo kaj artoj, senatano kaj defendanto de malavantaĝuloj. Inter la kandidatoj li estas la sola, kiu elokvente kaj egale flue parolas la du oficialajn lingvojn de Irlando.

Higgins naskiĝis en Limeriko en 1941. Dufoje li estis urbestro de Galivo (Galway). Li estis elektita al la irlanda parlamento en 1981. Inter 1993 kaj 1997 li estis ministro pri la gaelparolantaj regionoj kaj la kulturo. En tiu periodo li refondis la Irlandan Filmkomisionon kaj establis la gaellingvan televidservon.

Garvan Makaj

Moderna vivo

RECIKLIGO

Flugo-rubo

Stevardoj de la usona flugkompanio American Airlines kreis fonduson por kolekti rubaĵojn restintajn en aviadilejo-salonoj. La rubaĵo konsistas ĉefe el aluminiaj trinkaĵo-skatoloj.

La fonduso, laŭnome “Flugoj”, funkcias en grandurbaj flughavenoj, ekzemple Dalaso, Ĉikago kaj Nov-Jorko. Laŭ esplorado, ĉiu pasaĝero averaĝe “produktas” ĉirkaŭ 600 gramojn da rubaĵo, ĉefe trinkaĵo-skatolojn.

Tial ne estas mirinde, ke la fonduso en 2010 kolektis aluminion kontraŭ valoro de 90 000 dolaroj. La mono estas donacita al viktimoj de naturaj katastrofoj, ekzemple inundoj.

last

Leteroj

Praloĝantoj de Esperantujo

En la dorsa kovrilo de Monato de oktobro mi legas, ke “blankaj setlantoj ignoras la rajtojn de la aborigenoj”. Tio estas nenio kompare kun la fakto, ke diverskoloraj ekloĝantoj en la redaktejo de Monato ignoras la rajtojn de la praloĝantoj de Esperantujo paroli en bona lingvo.

Renato Corsetti

Italio

Moderna vivo

SLOVAKIO

Mielaj medaloj

Sukceson rikoltis slovakaj abelbredistoj ĉe internacia kongreso en Argentino. Ili gajnis ses medalojn, inkluzive de du oraj kaj unu arĝenta por mielvino kaj tri aliaj por mielo.

Konata slovaka produktisto de mielvino estas la familio Kudláčková [kúdlaĉkova] el la distrikto Trnava. Ilia “ora” produkto, nomita Trnavská medovina (Mielvino de Trnava), akiris en la lastaj kvar jaroj jam 4an medalon en kategorio de la komercmielvinoj.

Inventaĵoj

La internacia federacio de abelorganizaĵoj, Apimondia, kun membroj en 70 landoj, okazigas kongreson ĉiun duan jaron. La pli ol 10 000 delegitoj ĉe la ĉi-jara kongreso partoprenis konkursojn, ekspoziciojn pri inventaĵoj, produktaĵoj kaj literaturo, kaj prelegojn pri sciencaj temoj.

La venonta internacia kongreso de abelbredistoj okazos en Ukrainio.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Kunvenas abelbredistoj en Argentino. Ilia kongreso okazas ĉiun duan jaron en malsama mondparto ol la pasinta kongreso.

Medio

OPINIO

Klimatŝanĝaj fabeloj

Ĉu vi legis aŭ aŭdis, ke la glacio en la mondo rapide degelas kaj baldaŭ sekvos giganta inundo en la landoj proksimaj al la maro? La faktoj montras tute alian bildon.

Ĉirkaŭ la norda poluso ne estas firma tero. Naĝas sur la maro bankizo, kies dikeco estas inter kelke da centimetroj kaj 2 metroj. Vintre la bankiza areo estas ĉiujare pli-malpli 14 milionoj da km2, somere nur 4 milionoj da km2. Dum la lastaj jaroj la areo iom ŝrumpis. La bildo 1 montras la evoluon dum la lastaj 30 jaroj.

Pro la malgranda dikeco la tuta volumeno de la glacio estas nur 10 000 km3.

Sude de la norda poluso troviĝas Gronlando, kovrita de dikaj glaĉeroj. La glacia volumeno estas 3 000 000 km3 kaj stabila. Tiu ĉi glacio aĝas ĝis 200 000 jarojn.

Sesa kontinento

Ĉirkaŭ la suda poluso kuŝas la sesa kontinento, Antarkto, kovrita de same dikaj, malrapide kreskantaj glaĉer-tavoloj. Ili aĝas pli ol 20 milionojn da jaroj. La volumeno estas giganta: 29 000 000 km3, do 90 % de la tuta monda glacio.

Ĉirkaŭ Antarkto naĝas bankizo kaj ŝelfo, tio estas glaĉero glitinta ĝis sur la maro. Ankaŭ tiu glacio alternas laŭsezone inter 2 kaj 16 milionoj da km2. Averaĝe la volumeno estas 10 000 km3. Jen la evoluo en la lastaj 30 jaroj (Bildo 2).

Alpoj

Krome ekzistas aliaj glaĉeroj en diversaj mondopartoj. Ilia volumeno estas entute nur 200 000 km3. La volumeno de ĉiuj alpaj glaĉeroj estas nur 100 km3. Tiuj glaciamasoj dum la lastaj jaroj ĝenerale ŝrumpis, kelkaj kreskis. Mondskale tio signifas nenion. Katastrofo ne okazos.

Krome ekde antaŭ 15 jaroj la tutmonda temperaturo ne plu kreskas.

Walter Klag

En la apuda artikolo vi povas legi personan opinion pri kontestata temo. La redaktoro de la rubriko Medio havas funde alian opinion pri la temo. Se vi serĉas en la reto laŭ la serĉvortoj global warmingGreenland glacier loss vi trovos amason da sciencaj artikoloj kun multegaj faktoj, kiuj kontraŭos la opiniojn de la artikolo. Jen resuma frazo: La scienca konsento pri klimatŝanĝo estas, ke “la klimato estas ŝanĝiĝanta kaj tiuj ĉi ŝanĝoj estas grandparte kaŭzitaj de homaj agado” [America’s Climate Choices: Panel on Advancing the Science of Climate Change; National Research Council (2010). Washington, D.C.: The National Academies Press. ISBN 0309145880.] Ni bonvenigas viajn leterojn pri tiu ĉi temo. (Rimarkoj de la redaktoro)

[FORIGITA!: bildo]

Bildo 1: Arkta bankizo en milionoj da kvadrataj kilometroj.

[FORIGITA!: bildo]

Bildo 2: Antarkta bankizo en milionoj da kvadrataj kilometroj.

[FORIGITA!: bildo]

Bildo 3: Monda glacio.

Moderna vivo

BALKANIO

Malbela konkurso

Incitis serbojn fraŭlino-foto, kiu montris kune du belulinojn el Serbio kaj Kosovo. Serbino, Anja Sranović, estas fotita kun kosovanino, Aferdita Dreshaj, dum konkurso “Fraŭlino Universo” en Brazilo.

Serbaj naciistoj, kiuj rifuzas agnoski Kosovon kiel sendependan ŝtaton, taksis la foton “ia konfirmo de la sendependeco de Kosovo”.

La kosovanino diris, ke estas la serbino, kiu unue venis al ŝi kaj konsentis kune fotiĝi. Siavice la serbino deklaris: “Mi ne volas miksi politikon kun arto” kaj aldonis, ke ŝi dirus, ke Kosovo estas Serbio, se ŝi parolus antaŭ raportistoj.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Aferdita Dreshaj kaj Anja Sranović: la foto pri la du beleco-konkursantoj estigis politikan reagon.

Hobio

SLOVAKIO

Topinamburo — ĉu herbaĉo?

Mia hobio estas kuracherboj. Kelkajn el ili mi kolektas en la kamparo, aliajn mi kultivas en mia ĝardeneto. Unu el miaj preferataj kaj ŝatataj kuracherboj estas topinamburo (latine: Helianthus tuberosus). Ĉi-jare mi estis tre surprizita, kiam mi legis en la gazetaro, ke en Slovakio ekde la 15a junio 2011 ĝi estas en la grupo de invadaj herbaĉoj. Mi demandas min: “Kial?” Juĝu mem!

Topinamburo (ankaŭ terpiro, tubera helianto) estas plurjara, moltiga planto, havanta tigotuberojn utiligeblajn kiel legomo, precipe por diabetuloj. Ĝi altas 1-3 m, apartenas al la familio de asteracoj (kompozitoj) (latine: AsteraceæCompositæ). Simile al helianto ĝi havas grandajn foliojn kaj hele flavajn florojn.

Komence la planto kreskis en Ameriko, kie ĝi estis kultivata ĉefe pro la manĝeblaj tuberoj. La konatiĝo de eŭropanoj kun topinamburo okazis en la jaro 1612 — en periodo de granda sekeco, kiam tuberoj savis la vivon de novloĝantoj en Kanado. Ĝia nomo devenas de la tribnomo de kanibalaj indianoj — tupinambaoj —, kiuj vivis ĉe la marbordo de Brazilo.

La subteraj tuberoj de topinamburo havas diversajn formojn kaj pezas ĝis 150 g. La koloro de la tubera ŝelo povas esti de helbruna ĝis ruĝa; la interno de la tubero estas blanka kaj kraka. La semado de tuberoj povas okazi aŭtune aŭ printempe, la vicodistanco devas esti 40-70 cm. Topinamburo bone toleras la sekecon kaj froston, kaj ankaŭ ombron. Helikoj kaj limakoj, kaj ankaŭ iufoje putrado, povas damaĝi la tuberojn de topinamburo.

Saniga efiko

Topinamburo enhavas inulinon (polisakarido — parenca al amelo kaj kruda celulozo), kiu en organismo tre rapide transformiĝas en sukeron simplan (fruktozo). Pro tio la tuberoj de topinamburo tre valoras por diabetuloj. Ĝi enhavas ankaŭ pliajn biologie aktivajn substancojn, mineralsubstancojn (fero, silicio, zinko, magnezio, kalio, fosforo kaj kalcio), vitaminojn de la grupo B kaj C, pektinojn, fibraĵojn, organikajn acidojn kaj aminacidojn.

La graveco de tiu planto estas precipe en la preventado kaj apoga kuracado de diabeto, obezeco, metabolismo kaj alta kolesterolo kaj en la sentoksigo de la organismo. Topinamburo reguligas la arterian premon, defendas la hepaton kaj renojn. Oni rekomendas ĝin al konvaleskantoj, en la preventado de artrito, reŭmatismo kaj osteoporozo.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

La subteraj tuberoj de topinamburo havas diversajn formojn kaj pezas ĝis 150 g.

Politiko

MILITISMO

Armiloj novaj kaj malnovaj

Oktobrofine okazis en la albana ĉefurbo Tirano la dua militista foiro ALMEX (Albana Militista Ekspozicio). Partoprenis 150 entreprenoj el Usono, Balkanio kaj aliaj eŭropaj landoj.

Albanio estis reprezentata de tri grandaj entreprenoj militistaj, kiuj krome okupiĝas pri detruado de malnovaj armiloj kaj municioj. La foiron antaŭis konferenco pri defendado kaj sekureco de la landoj de la okcidenta Balkanio.

Ekspoziciataj estis ekipaĵoj por la armeo kaj por la privataj sekurecaj servoj. Lokanoj interesiĝis pri novaj teknologioj, uniformoj uzataj de la usona armeo en la dezerto, veturiloj por patrolado, subakvaj vestoj, helikopteroj, policaj uniformoj, observaj kameraoj, subaŭskulta ilaro ktp. Ankaŭ paraŝutoj rumanaj, transportiloj polaj kaj elektronikaj aparatoj germanaj altiris atenton.

Bunkroj

Nealbanaj vizitantoj interesiĝis pri postrestaĵoj el la komunisma epoko. Tiutempe oni konstruis pli ol 750 000 bunkrojn (ĉiu laŭvalore kiel modesta apartamento), produktis aŭ importis armilojn kvaroble pli ol la nombro de loĝantoj kaj abundajn municiojn inkluzive de ses milionoj da kontraŭpersonaj minoj.

Videblis multaj malnovaj pistoloj, iloj uzitaj de la ŝtata sekureco-servo kaj ankaŭ ĉasaviadiloj kaj tankoj el la komunisma epoko.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Partoprenis la militistan foiron en Tirano ĉirkaŭ 150 entreprenoj.

Medio

AŬSTRIO

Energiprezo

Je 11 % kreskis la prezoj por energio en Aŭstrio dum la lasta jaro, tio estas draste pli ol la ĝenerala inflacio (+ 4 %). 95-oktana benzino kostas nun 16 % pli ol pasintjare. Simile tergaso: + 11 %. Nur la prezo por elektro preskaŭ stabilas. Tial oni klopodas redukti la importadon de fosiliaj energiportantoj kaj pli uzi biomason, sun- kaj vent-energion kaj tervarmon.

Daŭre neniom kostas brulligno el la propra grundo. Sufiĉas jam malgranda arbaro por hejti sian domon. Kondiĉo estas bone kontraŭ varmoperdo izolitaj muroj kaj moderna forno, kiu bruligas la lignon sen malpurigi la medion.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Mem rikoltita brulligno en Stirio, orienta Aŭstrio.

Moderna vivo

RECIKLIGO

Tiam ... kaj nun

Dum kaj post la dua mondmilito recikligo en Britio ne estis problemo. Varoj kiel butero, sukero, faruno ktp ne estis facile aĉeteblaj. Ili estis porciumitaj kaj kutime vendataj senpakaĵe.

Lakton oni liveris tage al la domo en plenaj boteloj; la malplenajn la laktisto forportis al replenigo. Simile rilate bieron: bierbotelojn oni redonis al la vendisto, por rericevi la antaŭpagon, kiu garantiis, ke oni vere volis redoni la evidente reuzeblajn botelojn.

Dombestoj

Se restis malfreŝa pano, oni moligis ĝin per lakto aŭ akvo, aldonis eble ovon kaj sukeron kaj ĝin kuiris kiel dolĉaĵon. Manĝaĵo-restaĵojn oni simple donis al dombestoj aŭ al kokinoj, kiuj liveris ovojn — en ilia natura “pakaĵo”. Skatoloj aŭ saketoj enhavantaj, ekzemple, ĉokoladojn, nuksojn aŭ terpomflokojn ne ĝenis: tiaj luksaĵoj ne ekzistis.

Vestaĵojn kaj tolaĵojn oni uzadis, ĝis ili disfalis. Fine oni disŝiris ilin en mallongajn rubandojn kaj kunkudris ilin kun juto por krei tapiŝon aŭ planko-kovrilon. Nefumitajn finaĵojn de cigaredoj oni konservis kiel aldonaĵon al memvolvitaj cigaredoj. Hieraŭajn ĵurnalojn oni recikligis en la necesejo por ne aĉeti apartan kaj pli luksan paperon.

Male nuntempe. Ĉio venas pakita, kelkfoje duoble aŭ trioble pakita. Tio signifas, ke necesas alimaniere forigi la pli grandajn kvantojn de rubaĵoj, kiuj nuntempe kreiĝas. Pro tio ekzistas diverskoloraj ujoj por diversspecaj rubaĵoj — kaj en kelkaj urboj en Britio la instancoj minacas per monpuno, se oni metas rubaĵon en malĝustan ujon.

Kartono

Tamen ĉiu komunumo havas sian apartan sistemon por kolekti rubaĵojn. Ekzemple, eblas trovi kolektotage antaŭ ĉiu hejmo verdan aŭ brunan rubujon por ĝarden-restaĵoj (branĉoj, folioj ktp). Blanka sako aŭ kelkloke arĝentkolora ujo entenas kartonon aŭ plaston — sed ne ĉian: nur botelojn.

Iuj komunumestraroj insistas, ke oni apartigu ĵurnalojn disde aliaj paperaĵoj; aliaj estraroj ne. Ekzistas diversaj komunumaj reguloj por manĝaĵo-restaĵoj. Kaj ĉiu havas alian rubujon, ofte grizan, por nerecikligeblaj rubaĵoj, kiujn oni forportas al regiona rubejo — ĝenerale en la kamparo.

Antaŭ duonjarcento, oni senkonscie recikligis varojn. Oni ne parolis pri recikligo: jen simpla kaj natura agado. Nuntempe ĝi fariĝis malpli simpla, pli konscia — “varo” de la socio, en kiu ni volas vivi.

John Gobourne

[FORIGITA!: bildo]

Sakoj kaj ujoj ekster hejmo en Britio: forigi rubojn fariĝis multe pli komplike ol antaŭ duonjarcento.

Politiko

BALKANIO

Virino por paco

Ĵurnalo en Makedonio lastatempe publikigis la rezultojn de enketo pri la dek sekse plej allogaj deputitinoj. La unuan lokon per 3069 klakoj akiris la albana deputito Ermira Mehmeti-Devaja.

Mehmeti naskiĝis en 1979 en familio de juristo. Ŝi traspertis la militon en Kosovo kaj en Makedonio (1999-2001). Deĵorinte kiel interpretisto ĉe la Internacia Pun-Tribunalo por Eksa Jugoslavio, poste kiel membro de la nova albana partio Unuiĝo por Integriĝo, ŝi montriĝis modera politikisto, agante aparte por kunigi la etnoalbanan kaj etnomakedonan junularojn.

Ŝi elektiĝis kiel deputito de Makedonio en la parlamenta asembleo de la Konsilio de Eŭropo kaj fariĝis simbolo de junaj progresemaj kaj pacamaj politikistoj. Pro tio oni akceptis ŝin en grupo de 1000 mondaj “virinoj por paco”.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Paco kaj demokratio tre gravas al Ermira Mehmeti-Devaja.

Moderna vivo

BALKANIO

Bonan vojaĝon

Kontraŭ pli ol 300 milionoj da eŭroj estas finkonstruitaj la unuaj 38 km de la 103 km longa aŭtoŝoseo, kiu — kiam kompleta — ebligos veturi inter Priŝtino, en Kosovo, al la albana havenurbo Durrës ene de tri horoj.

La ŝoseo portas la nomon D-ro Ibrahim Rugovo, albana politikisto, kiu fariĝis la unua prezidanto de Kosovo. Ĝi daŭrigos la tiel nomatan nacian aŭtoŝoseon en Albanio.

La malferman ceremonion partoprenis interalie la ĉefministroj de Kosovo kaj Albanio, Hashim Thaçi kaj Sali Berisha, kaj la prezidanto de Kosovo, Atifete Jahjaga.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Nova aŭtoŝoseo helpos kunligi Balkanion.

Moderna vivo

OPINIO

Akuzoindustrio

Ne estas nova fenomeno, ke homoj kulpigas aliulojn pro propraj eraroj kaj pekoj. Sed aktuale flegiĝas “kulturo”, kiu junulojn instigas facilanime nei propran kulpon kaj eĉ kontraŭvere aserti aliulan misfaron por iel profiti.

Ĉiuokaze ankaŭ juristoj gajnas el tiu ĉi tendenco, ĉar akuzitoj pro la komplikeco kaj la lerteco de la asertoj ne plu mem povas elturniĝi. Bonan modelon por tia konduto donas aktualaj eventoj aparte en Usono, kie firmaoj aŭ eĉ la ŝtato mem per procesoj provas deteni konkurenculojn.

Malmoralaĵoj

Estas akuzoj pri koruptado aŭ similaj malmoralaĵoj, pri kiuj — eĉ se veraj — inverse oni ne simile facile povus jure venki kontraŭ usona firmao. Kaj eŭropaj kaj aziaj firmaoj pagas sen laŭta plendo por ne tro atentigi la publikon, por ne perdi koncesiojn kaj reputacion.

Estu menciitaj nur VW / Mercedes pro punpagoj kaj la komuna eŭropa aviadila entrepreno Airbus, kiu ricevis komision konstrui benzinprovizajn aviadilojn, sed per jura traktado la konkurenculo Boeing akiris por si la tutan mendon.

Alie okazis ĉe la japana aŭtofirmao Toyota. Oni ĝin akrege akuzis pro laŭaserte malfidinde funkcianta elektronika ekipaĵo. Ja mortis posedantoj de Toyota-aŭtoj pro strangaj akcidentoj, pri kiuj oni oficiale kulpigis la firmaon.

Ŝoforoj

Sed detalaj esploroj de la ŝtata usona instanco pri trafika sekureco fine nerefuteble pruvis, ke ne la teknikaj instalaĵoj kaŭzis la problemojn, sed la ŝoforoj mem. Simple dirite: multaj konfuzis la bremspedalon kun la akcela pedalo.

Aŭ mato ŝoviĝis super la pedalojn, aŭ tiuj pro tute aliaj kialoj blokiĝis. Toyota devis voki pli ol 2,3 milionojn da aŭtoj en la riparejojn.

Pro laŭte disvastigitaj asertoj kaj sekva publika histerio la japana firmao perdis multan monon kaj konsiderinde da renomo. Estas dubinde, ĉu tiuj estas rapide reakireblaj post la glata senkulpigo flanke de fidinda institucio. Kaj certe la akuzoindustrio baldaŭ trovos novajn viktimojn.

Franz-Georg Rössler

Spirita vivo

KONFESIOJ

Ŝanco por interreligia dialogo

Nova centro pri interreligia dialogo ekfunkcios en 2012 en Vieno. Ĝi estos financata de Sauda Arabio. Temas pri persona iniciato de la saud-araba reĝo Abdullah. Jam ĉi-jare en la centro 60 kunlaborantoj komencos sian agadon. Ties sidejo estos en la palaco Sturany, en la viena urbokerno.

Per la fondo de la centro pri interreligia dialogo “Reĝo Abdullah” oni celas dialogon inter reprezentantoj de malsamaj konfesioj. Per ĝi oni volas preventi konfliktojn kaj militojn — tiucele estos planataj konferencoj, seminarioj kaj perfektigaj aranĝoj.

Kontrolkonsilio

En la kontrolkonsilio de la nova organizaĵo estos dek du reprezentantoj de la grandaj mondreligioj. Oni antaŭvidas en ĝi almenaŭ tri islamanojn (du sunaistojn, unu ŝijaiston), tri kristanojn (po unu reprezentanto de katolikoj, anglikanoj kaj ortodoksuloj), unu budhiston, unu hinduiston kaj unu judon. Kiel plian organon de la dialog-centro oni antaŭvidas konsilion. En la ĉi-lasta estos 100 personoj de la mondreligioj kaj aliaj kredkomunumoj, kaj ankaŭ sciencistoj kaj reprezentantoj de la civila socio.

Kontrakto

La ministroj pri eksteraj aferoj Michael Spindelegger (Aŭstrio), Trinidad Jiménez (Hispanio) kaj princo Saud Al-Faisal (Sauda Arabio) subskribis en Vieno kontrakton pri la fondo de la centro. La tri landoj lanĉis per tio la konstrufazon de nova internacia organizaĵo, kiu devas proponi dialogon inter la mondreligioj. Ili emfazis la signifon de interreligia dialogo por prevento de konfliktoj kaj por firmigo de monda paco. La aŭstra ministro Spindelegger akcentis kadre de la subskriba ceremonio, ke per la antaŭvidita strukturo de la centro neniu el la reprezentataj religioj havos hegemonion. La celo estas, ke laŭeble multaj landoj eniru la organizaĵon. En ĝi la Sankta Seĝo havos statuson de observanto.

La fondan solenaĵon en la viena muzeo Albertina partoprenis multaj religiaj reprezentantoj, politikistoj kaj diplomatoj, inter kiuj kardinalo Jean-Louis Tauran, reprezentanto de la Papa Konsilio por Interreligia Dialogo. Nerekte oni povas nomi la papon Benedikton la 16an unu el la “baptopatroj” de la nova forumo. En novembro 2007 reĝo Abdullah vizitis la papon en Romo. Tiu renkontiĝo poste stimulis lin lanĉi la iniciaton, pri kies realigo reprezentantoj de la menciitaj landoj decidis jam en julio 2009.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Ministroj Trinidad Jiménez, Michael Spindelegger, princo Saud Al-Faisal (de maldekstre).

[FORIGITA!: bildo]

Ministroj princo Saud Al-Faisal, Michael Spindelegger, Trinidad Jiménez (de maldekstre).

[FORIGITA!: bildo]

Ministroj princo Saud Al-Faisal, Michael Spindelegger, Trinidad Jiménez (de maldekstre).

Moderna vivo

USONO

Rimarkinda raporto

Raporton preparis ekonomikisto en Teksaso, Usono, pri la plej rimarkindaj eventoj en la ŝtato en la lastaj 50 jaroj.

Laŭ d-ro Ray Perryman prosperigis la ŝtaton ĉefe tri aferoj: klimatizado, malpermeso enporti nafton el eksterlando kaj la spac-esplora centro en Houston [hjustn].

Perryman argumentas, ke pro la varmo en Teksaso multaj homoj ne estus tien enmigrintaj sen klimatizado. Jam en 1965 duono de la tieaj hejmoj kaj aŭtoj havis klimatizadon, kaj ekde 1974 la loĝantaro kreskis duoble pli rapide ol en aliaj ŝtatoj.

Dekobliĝis

Krome, dum la tiel nomata naftokrizo en 1974-75 estis malpermesite enporti nafton el multaj landoj ekster Usono. Tio helpis la teksasan nafto-industrion (kaj do la ŝtatan ekonomion), dum la prezo de la krudaĵo dekobliĝis inter la 60aj kaj 70aj jaroj.

Fine, krom la spac-esplora centro de NASA, estas konstruita komuna flughaveno por la urboj Dallas kaj Fort Worth. Tiu ebligis al norda Teksaso kreski kiel financa kaj komerca centro. Helpis i.a. ankaŭ medicina centro en Houston, la plej granda en la mondo.

last

Leteroj

Radio Vatikano

La konata mallongonda frekvenco 6075 kHz dum 58 jaroj estis uzata de Deutsche Welle (“germana ondo”, germanlingva servo al Eŭropo de la germana radio), sed estas nun uzata de Radio Vatikano. Tio koncernas ankaŭ la dimanĉan kaj festotagan elsendojn en Esperanto je la horo 21:20.

Jean Pierre VandenDaele

Belgio

Politiko

NEPALO

Proksimiĝas paco

Post la mortigo de 13 000 homoj, la tiel nomata Popola Milito de la Maŭistoj proksimiĝas al paco.

Membroj de la Komunista Partio de Nepalo — maŭistoj, kiuj komencis la militon en 1995 kontraŭ la registaro por krei egalan politikan sistemon — nun decidas, ĉu membriĝi en la registara armeo aŭ komenci civilan vivon.

En 2006 la maŭistoj, kaj aliaj politikaj partianoj, sukcesis forigi la registaron de la reĝo. Tiam oni decidis, ke la militantoj, kiuj ludis dum la Popola Milito tiom gravan rolon, ricevu konvenajn postenojn en la nepala armeo.

Deponejo

Sed iliajn postulojn nuligis eĉ kunlaborantaj politikaj partioj. Dume la militintoj lasis siajn armilojn en deponejo sub regado de Unuiĝintaj Nacioj (UN).

Dum kvin jaroj daŭris diskutoj pri la sorto de la maŭistoj. Laŭ UN, temis pri preskaŭ 20 000 batalintoj. Fine estas decidite, ke la registaro akceptos 6500 en la nacia armeo. La aliaj ricevos ekvivalenton de ĝis 9000 eŭroj por komenci novan civilan vivon en sia vilaĝo.

Frakcio

Tamen neoficiala maŭista frakcio opinias, ke la proponoj ne sufiĉe indas. Ĝi krome kredas, ke ankoraŭ restas malegaleco kaj do nepras plia milito. La maŭistoj do ne akceptu la proponojn kaj restu pretaj por denove batali.

Sed laŭ gazetaraj raportoj multaj militintoj elektas monan subvencion. Plia milito ne verŝajnas: la popolo ĝin ne toleros. Multaj homoj seniluziiĝis pri la maŭista milito, ĉar eĉ post la mortigoj de 13 000 homoj ili ne rimarkas ŝanĝojn en la pensmaniero de politikistoj. Cetere la ekonomia situacio de la malriĉa lando restas ankoraŭ nekontentiga.

Razen Manandhar

[FORIGITA!: bildo]

Iamaj maŭistaj soldatoj nun decidu, ĉu aliĝi al la nepala armeo aŭ ĉu reiri al siaj vilaĝoj.

Ekonomio

BRITIO

Monfalsada ekonomio

Ekde la invento de mono kiel interŝanĝilo la kvalito kaj origino de moneroj estas afero severe kontrolata de la registaro. Eĉ ĝis modernaj tempoj en Anglio ekzistis kruelaj formoj de puno por tiuj, kiuj aŭdacis stampbati siajn proprajn monerojn. Bedaŭrinde, la brita registaro nun ne uzas ĉiujn disponeblajn rimedojn por kontraŭagi falsadon de moneroj.

La Kristnasko de la jaro 1124 estis neforgesebla por la anglaj monfaristoj. Laŭ la kutimo de la epoko, la oficialaj monfaristoj pagis al la reĝo por la rajto stampbati la arĝentajn pencojn bezonatajn por la tiam limigita komercado en la lando. Tiu libera entrepreno fariĝis tre profita. Bedaŭrinde, tiam kaj nun, inflacio estis problemo. Homo havanta pundon ne povis aĉeti valoron de penco en merkato. Tiu situacio kaŭzis maltrankvilon inter la ordinara popolo, kaj kulpulon oni devis trovi. La reĝo venigis la monfaristojn al la reĝa palaco en Winchester (urbo en la suda Anglio). Anstataŭ renkontiĝi por festa manĝo, la monfaristoj estis akuzitaj pri la fuŝmikso de bazaj metaloj kun arĝento en stampataj moneroj. Kiel puno, oni fortranĉis la testikojn kaj la dekstran manon de la monfaristoj.

Estas multaj metodoj por falsi

Kiel falsi moneron? Se oni havas moneron faritan el noblaj metaloj — oro kaj arĝento — tre evidenta artifiko estas fandi la aŭtentikan moneron kaj aldoni bazan metalon, kiel kupro aŭ plumbo, kaj poste restampbati falsajn monerojn konservante la motivojn de la aŭtentikaj, sed nun en multe pli granda kvanto. Evidente, ĉar kupro estas malpli densa ol oro kaj arĝento, la falsitaj moneroj pezas malpli ol la aŭtentikaj, kaj tion oni facile povas malkovri.

Interese, ke iu tre malutila blanka metalo havanta pli altan densecon ol oro, kaj pro tio iam interesa al falsistoj, fariĝis metalo kun valoro multe pli alta ol oro. Tiu malutila metalo nomiĝas plateno.

Pli simpla tekniko taŭga por etaj falsistoj estas la uzado de bazaj metaloj havantaj malaltan fandopunkton, kutime pro la utiligo de alojo plumbobazita, kaj ŝablonoj preparitaj per metodo uzanta harditan argilon. La metodo rezultigas monerojn en koloro arĝenteca, kiu malsamas ol la koloro de la aŭtentikaj moneroj. Por ke ili nerimarkite cirkulu, oni devas ilin orfarbi.

Grandegan ekzemplon de stulteco donis la reĝa monerfarejo de Britio en 1887. Oni stampbatis arĝentan sespencan moneron (6 pencoj egalis 0,025 pundojn) kaj oran duonsuverenon aŭ duonpundon. Ambaŭ moneroj havis esence la saman grandecon kaj fasonon, kaj eĉ mankis la indiko de la valoro de la moneroj. Neeviteble, falsistoj tuj or-tegis la sespencajn monerojn interŝanĝante ilin kiel duonpundojn kun nesingarduloj. En la sama jaro la registaro agnoskis sian fiaskon kaj redesegnis la monerojn.

Kompreneble, tiaj falsaĵoj prezentas aprezindan lukron, nur se estas granda diferenco inter la kosto de la bazaj metaloj uzataj de la falsistoj kaj la kosto de la altvaloraj metaloj uzataj de la registaro. Tamen la registaro, estante super siaj propraj leĝoj, kopiis ankaŭ plurajn friponaĵojn de falsistoj kaj nun mem uzas bazajn metalojn en la farado de moneroj.

Ĉiam kaj ĉie

Oficiala malnobligo de valuto okazis en malsamaj epokoj kaj lokoj, kiam ajn la registaro bezonis pli da mono, ol tiom, kiom la fisko povis laŭleĝe provizi. Pli konataj ekzemploj okazis dum la finaj momentoj de la romia imperio kaj dum la reĝado de Henriko la Oka en Anglio, kaj nuntempe tra la tuta mondo. En la okazo de britaj moneroj la ŝanĝo komenciĝis dum la unua mondmilito, kiam oraj moneroj estis anstataŭigitaj per bankbiletoj. Kelkajn jarojn poste, en 1920, en arĝentaj moneroj de meza valoro la arĝenta parto reduktiĝis de 92,5 % al 50 %. Post la dua mondmilito ankaŭ arĝentaj moneroj estis anstataŭigitaj per aliaj, ĉi-foje faritaj el blanka, kupronikela alojo senarĝenta. En 1983, kiam eĉ presi bankbiletojn en nominala valoro de unu pundo fariĝis multekoste, la pundo reaperis kiel monero el latuno, kvazaŭ insulto al sia glora formo ora. Kiam la ŝtato mem malnobligas sian oficialan metalan monon, tio malebligas al falsistoj akiri lukron per siaj falsaĵoj. Tial falsistoj nuntempe koncentriĝas en la falsado de bankbiletoj.

Tamen en Britio la brita pundo ankoraŭ havas sufiĉan aĉetpovon, kaj ankaŭ ĝia malalta stampkosto faras ĝin tre alloga por falsado, precipe ĉar ĝi estas stampbatita el tre simpla latuna disko kaj preskaŭ tute ne havas sekurecajn trajtojn. En la komenco falsaj pundomoneroj estis falsataj etskale fare de malgrandaj falsistoj uzantaj monerŝablonojn kaj procezon kun malalta temperaturo por fandi plumbajn alojojn. Tiuj “moneroj” estis tiam ortegitaj kaj farbitaj, sed dum ilia cirkulado tuj montriĝis la maldureco de la plumba alojo, kaj la subita eluziĝo de la ora tegaĵo evidentigis la falsan naturon de la moneroj. Kompreneble, la malfeliĉa ricevinto de tiaspeca falsa monero tiam konstatis, ke iu fripono lasis lin kun ne interŝanĝebla monero batstampita kelkajn semajnojn aŭ monatojn antaŭe.

Profesie kaj industriskale

Nuntempe la situacio pri falsado de moneroj ŝanĝiĝis draste. Falsaj moneroj estas amasproduktataj per kompleksa imitado de la procezoj de la reĝa monerfabrikejo, uzanta rondajn, malplenajn diskojn eltranĉitajn el latuna lameno, kaj la diskoj estas tiam stampataj per altpremaj presiloj. La kvalito de tiuj latunaj falsaĵoj varias, sed ordinare ĝi estas pli ol sufiĉa por ĉiutaga negocado. La falsitaj moneroj kutime povas esti trovataj de homoj kun akraj okuloj kaj sufiĉaj konoj pri falsaĵoj, sed la kvalito de kelkaj falsaĵoj estas tiel bona, ke eĉ la plej trejnitaj okuloj fojfoje ne distingas inter falsa kaj aŭtentika monero.

Kontraste al la komencaj moneroj stampitaj el plumba alojo, moneroj faritaj el latuno estas malpli rimarkataj en cirkulado. Ju pli ili estas uzataj, des pli similaj al la aŭtentikaj moneroj ili fariĝas, ĉar neeviteble ili akiras la grataĵojn kaj malpuraĵojn de konstanta manŝanĝo. Falsaj moneroj en Britio eĉ estas trovataj ene de oficialaj monersaketoj disponigataj de la bankoj, kaj en la jaro 2009 ili konsistigis 3,3 % de la pundomoneroj en cirkulado. Ili iĝis konstanta kaj esence nekontestebla parto de cirkulado de moneroj en Britio.

Bizare, cirkuligo de falsaj pundomoneroj fariĝis senviktima krimo, ĉar neniu persono posedanta falsan moneron dubos pri ĝia akcepto fare de alia persono. Kondiĉe ke la registaro kontrolu la proporcion de falsaj moneroj en cirkulado kaj malgrandigu sian oficialan produktadon, la enfluo de falsaj moneroj ne havos kontraŭajn makroekonomiajn rezultojn.

La historio nun kompletigis sian tutan ciklon, kaj Britio reatingis pozicion, kie signifa parto de la nacia mono estas produktata de “privataj monfarejoj”. Tio ne kaŭzos problemon, krom se la brita publiko ne plu fidos monerojn kaj sekve rifuzos akcepti ĉiun pundomoneron kiel ŝanĝmonon. Io simila okazis en Sud-Afriko, kie la monero de kvin randoj, origine simpla latuna monero, devis esti retirita de cirkulado kaj anstataŭigita per multekosta alternativa monero, batstampata el du malsamaj metaloj, unu flava kaj la alia blanka.

Sekureco neglektita

Evidenta solvo por la problemo en Britio estus la enmeto de pliaj sekurecaj rimedoj ene de aŭtentikaj moneroj, kio farus ilin multe pli malfacile falseblaj, sed strange en la jaroj 2004-2007 oni adoptis ĝuste la kontraŭan paŝon. La desegno de la dorsoflanko de la moneroj estis simpla, kaj la rando havis nur du ondajn liniojn, kontraste al la antaŭaj eldonoj, sur kies rando estis skribaĵo, la malamiko de falsistoj.

Ĉu tiu fuŝaĵo estis simple alia ekzemplo de la oficiala stulteco de la registaro, komparebla kun kio okazis al la sespenca monero en 1887? Aŭ ĉu la registaro nur faciligis al la falsistoj la faradon de iliaj falsaĵoj, por ke la falsitaj moneroj estu malpli troveblaj de la ordinara publiko, kio ŝparas al la registaro grandan sumon en la refaro de miliardoj da pundomoneroj en cirkulado? Tre probable moneroj plu estos falsataj, ĝis la inflacio reduktos ilian valoron ĝis grado, kie falsado estus neprofitebla okupo.

Intertempe la historio diras, ke estus bona ideo por la nuntempaj oficistoj de la reĝa monfarejo rifuzi iujn ajn invitojn por kristnaskaj vespermanĝoj en Winchester ...

DJ Cane

[FORIGITA!: bildo]

La sespenca monero de 1887 montris la stultecon de la registaro.

Moderna vivo

PIEDPILKO

Translokiĝas maljuna sinjorino

En Italio estas “maljuna sinjorino”, ĉie konata kaj ŝatata, kiu kvar fojojn ene de 18 jaroj ŝanĝis sian “domon”. Ne temas pri ia nekontentiĝema virino, sed pri la piedpilka klubo Juventus. Ekde 1897, ĝi gajnis sennombrajn ĉampionludojn kaj pokalojn (ankaŭ sur internacia nivelo), samkiel multe da zelotoj (10 milionojn nur en Italio).

La nomo de grandaj teamoj kutime estas ligita al tiu de la propra stadiono (ekz. Flamengo/Maracanã, Real Madrid/Santiago Bernabéu, Barcelona/Camp Nou). Juventus male, en la lastaj du jardekoj, vagadis de unu ludejo al alia, ĉiam (aldone!) kunhavigante ĝin al la dua urboteamo kaj historia rivalo (Torino).

Restoracioj

Nur ĉi-jaron Juventus ekhavis tute sian stadionon, sendube la plej modernan en Italio, kun unuafoje en Italio restoracioj, butikoj kaj teamo-muzeo. Ĝi entenas malpli da homoj — 41 000 spektantojn — ol la antaŭa, sed, unuafoje, kiel en pluraj nord-eŭropaj landoj, la zelotoj sidos tute apud la ludejo.

Mankas ĉirkaŭa kurejo. Tio ne nur plibonigos la videblecon en urbo karakterizata ofte de nebulo, sed eĉ povas esti konsiderata eta kultura revolucio en nacio tre malsama, el sekureca kaj pensmaniera vidpunktoj, ol ekzemple Anglio.

Modelo

La stadiono estu krome konsiderata modelo de energia ŝparo, ĉar ĝi uzos preskaŭ ekskluzive renovigeblajn energifontojn.

La inaŭguro de tiu ĉi pionira stadiono okazis en septembro 2011 per matĉo kontraŭ la angla teamo Notts County. Antaŭ la matĉo, kiu finiĝis egalstate, okazis malferma ceremonio, simila al olimpia, en la ĉeesto de lokaj kaj naciaj gravuloj.

La nova stadiono de Juventus estas portempe nomita “Juventus Stadium”. Oni tamen atendas proponon de sponsoro, kiu aldonos sian nomon. Laŭkontrakte ĝi ne rilatu al la aŭtomobila industrio, pro tio ke jam de jardekoj Juventus-on estras familio Agnelli [anjeli], proprietulo ankaŭ de la marko Fiat.

Roberto Pigro

Spirita vivo

OPINIO

Pri kulpo de kulpigisto

Kiam vi grave malsaniĝas aŭ estas viktimo de akcidento, oni verŝajne transportas vin al hospitalo por flegi vin. La teamo de kuracistoj kaj flegistoj fine decidas, kiam vi sufiĉe resaniĝis por reaperi en la socio.

Imagu, ke vi vivus en socio, kie oni kondukus vin al medicina juĝisto, kiu unue esploras, ĉu vi kulpas pri perforto de via korpo, kaj poste decidas, por kiom da tempo oni enŝlosos vin en hospitalon, ne surbaze de via malsanstato, sed surbaze de via kulpeco.

Tiel nuntempe agas niaj juĝistoj en kazo de krimo. Estas por mi strange, ke juĝisto povas decidi, post kiom da jaroj krimulo estas preta por reaperi en la socio.

Nehumana

Strangas tiu diferenco inter persona fiago kaj socia delikto. Eĉ homo, kiu ekzemple mem preskaŭ neniigis sian hepaton pro drinkado kaj diboĉado, ricevas komfortan liton en hospitalo kaj zorgojn de kuracistoj kaj flegistoj. Homon, kiu faris socian fiagon, oni enkarcerigas en fojfoje nehumanaj cirkonstancoj. Nuntempe procesoj de gravaj krimoj ricevas grandan atenton de la amaskomunikiloj. Post la verdikto oni kutimas intervjui la viktimojn aŭ eventuale la parencojn en kazo de murdo. Kelkaj homoj — kaj feliĉe tiuj plioftiĝas — esprimas ĉefe la deziron, ke oni malhelpu la ripeton de tia krimo. Sed plej ofte mi havas la impreson, ke la “kontento” de la intervjuito proporcias al la severeco de la verdikto. Montriĝas precipe venĝemo. Venĝemo ne estas bona rimedo por plibonigi la interhomajn rilatojn. Kulpeco kaj punado estas esencaj elementoj en la eduksistemoj en la mondo, sed la venĝemo en la punado kaŭzas, ke sociaj konfliktoj persistas.

Ĉu flegi aŭ venĝi

Ĉu eble la kialo por la diferenco de traktado inter fizika kaj mensa malsanulo estas, ke medicino havas tre longan historion, dum psikologio kaj psikoterapio estas tre junaj. La — ofte prave — pridubataj rezultoj de psikoterapioj supozeble kaŭzas mankon de atento por flegi deliktulojn anstataŭ venĝi pro spertitaj suferoj.

Nur en la pasinta jarcento oni komencis atenti pri mistraktadoj kaj perfortoj de infanoj fare de gepatroj kaj edukistoj. Tio, kio dum jarcentoj restis plejofte kaŝita, nuntempe provokas indignon. Kaj nun ankaŭ montriĝas, ke ofte temas pri “tradicioj”: plenkreskuloj kaŭzas ĉe siaj infanoj, kion ili mem suferis de siaj gepatroj aŭ edukistoj.

Sed nur antaŭ kelkaj jardekoj iom post iom vekiĝis la konscio, ke eĉ plej bonvolaj gepatroj ne sukcesas plenumi la bezonojn de siaj infanoj, ĉar plenkreskula menso tro diferencas de la infana. Kaj do eĉ en plej harmonia familio infanoj povas travivi traŭmatajn spertojn. Elimino de ties nocaj efikoj ĉe plenkreskuloj estas defio por la plej novaj terapioj.

Flegi deliktulojn

Resume mi opinias, ke vera socia progreso eblas, nur kiam oni pli kaj pli atentos pri la flegado de deliktuloj anstataŭ venĝi pro spertita mizero. Por multaj homoj estas malfacile akcepti, ke krimuloj ankaŭ estas homoj, precipe kiam temas pri deliktoj kontraŭ infanoj. Mi ankaŭ konscias, ke ankoraŭ nepre necesas enŝlosi krimulojn por evitigi novajn viktimojn, sed tiuj ricevu humanan atenton kaj flegon. Kaj ĉu ne estus pli efike, se juĝisto lasus la decidon pri la daŭro de enkarcerigo al teamo de terapiistoj kaj flegistoj kaj gardistoj? Evidente tiuj faros erarojn kaj eble liberigos personon, kiu redeliktos. Sed tiaj eraroj ankaŭ nuntempe okazas, ĉu ne?

Ivo Durwael

Spirita vivo

AŬSTRIO

Pastroj ribelas

Ĝisfundan krizon travivas la katolika eklezio en Aŭstrio. Pli kaj pli da kredantoj forlasas sian kredon.

En Aŭstrio, kies loĝantaro superas 8 milionojn, ekzistas 15 agnoskitaj religioj. La plej granda estas la katolika kun nuntempe 5 500 000 anoj. Inter 1994 kaj 2010 sume ne malpli ol 730 000 malaliĝis. Tiu nombro sole en 2011 certe estos draste pli ol cent mil.

Por tio ekzistas diversaj kialoj:
— En ekleziaj lernejoj kaj infanvartejoj centoj da infanoj estis mistraktataj;
— Oni ne plu kredas, ke Dio ekzistas;
— La ekleziaj impostoj tro altas;
— Mankas reformoj.

Pastra iniciato

Por kontraŭbatali tiun evoluon la pastro Helmut Schüller fondis la Pastran Iniciaton. Jen la ĉefaj reformideoj:
— Mesoj gvidataj de laikoj, ankaŭ sen pastro;
— Pastreco ankaŭ por edziĝintoj kaj virinoj;
— Komunio ankaŭ por divorcintoj kaj reedz(in)iĝintoj;
— En ĉiu paroĥejo deĵoru aŭ pastro aŭ alia persono, kiu flegas la kontakton kun la kredantoj;
— For la celibaton ktp.

Leterbombo

Helmut Schüller naskiĝis en 1952 kaj pastriĝis en 1977. Poste li laboris kiel vicpastro kaj instruisto pri religio. En 1991 li iĝis la ĉefo de la sociala organizaĵo Caritas [karitas], kiu helpas al malsanuloj kaj malriĉuloj. Pro la modela laboro li ricevis la premion “Gvidanto de la jaro 1993 de la Viena Ekonomia Universitato”. En la sama jaro li preskaŭ iĝis viktimo de letera bombo, kiun oni ĝustatempe trovis.

La ĉefepiskopo de la ĉefdiocezo Vieno, Christoph Schönborn, dungis lin kiel ĝeneralan vikarion, sed jam kvar jarojn poste li eksoficigis lin pro tro profunda diverseco de opinioj inter li kaj Schüller. La tiurilatan leteron Schönborn ne persone transdonis al Schüller, sed metis ĝin nokte antaŭ lian pordon.

La 25an de aprilo 2006 Schüller kune kun la monaĥo Udo Fischer prezentis la Pastran Iniciaton, kiu kritikas la kunfandon de malgrandaj paroĥejoj al pli grandaj kaj subtenas la kunlaboron de ĉiuj baptitoj kadre de la eklezio.

La 19an de junio 2011 aperis Aufruf zum Ungehorsam (alvoko al ne-obeo), kiu postulas la pastrecon de virinoj kaj edziĝintaj viroj kaj informas, ke predikos estonte ankaŭ laikoj.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Helmut Schüller, desegnita de Walter Klag.

Leteroj

La valoro de universitatoj

Pri la vidpunkto de Paul Gubbins pri la nova akademia jaro en universitatoj (Monato 2011/11, p. 7) mi plene konsentas. Plue mi konstatas, ke la plimulto de la studentoj aliĝas al relative “facilaj” fakoj: juro, beletro, psikologio, sociaj aferoj, diplomatio ktp, kreante tiel deficiton en fakoj inĝenieraj, matematikaj, fizikaj kaj ceteraj “ekzaktaj” sciencoj. Germanio ekzemple, mi aŭdis, “produktas” nur duonon de la inĝenieroj bezonataj de ĝi jare, la ceteron ĝi “importas”. Diskutante antaŭ kelkaj jaroj kun kolego el universitato de Padova (Italio) mi demandis lin kial oni starigis la “sistemon 3+2” de Bulonjo. Li pravigis tion per fakto, ke la plimulto de la studentoj estas pigraj en studado kaj fininte trijaran periodon ili emus forlasi la universitaton, sed kontraŭe, estas denove ili, kiuj kutime havas ankaŭ monon, kiuj daŭrigas ankaŭ la duan periodon kripligite.

Bardhyl Selimi

Politiko

NIĜERIO

Batas ne plu la koro de Biafro

Vekiĝis niĝerianoj la 26an de novembro kaj ili informiĝis pri la forpaso de homo neforgesebla en la historio de la lando. En 1967 Chujwuemeka Odimegwu Ojukwu sendependigis la sud-orientan parton de Niĝerio: sekvis tri jaroj da interna milito, dum kiu mortis pli ol miliono da homoj.

Niĝerio estas lando kun pli ol 250 etnaj grupoj kaj preskaŭ 450 lingvoj. La tri ĉefaj gentoj kaj lingvoj estas la igba (sud-oriente), la haŭsa (norde) kaj la joruba (sud-okcidente).

Ojukwu, kolonelo en la niĝeria armeo, kaj la unua soldato kun universitata diplomo, en 1957 fariĝinte armeano, rifuzis akcepti la masakron de sia Igbo-popolo kaj deklaris la sud-orientan regionon Respubliko de Biafro.

Subpremataj

La federacia registaro sub la tiama ŝtatestro generalo Yakubu Gowon rifuzis akcepti la apartigon de la sud-orienta regiono. Subtenata de la eksa kolonia mastro, Britio, ĝi ekmilitis kontraŭ la nova nacio. Biafranoj estis subpremataj kaj mortigataj per armiloj de la okcidentaj povoj. En 1970 Ojukwu forfuĝis al Ebur-Bordo — unu el nur kvin afrikaj landoj, kiuj agnoskis Biafron.

Post prezidanta pardono Ojukwu revenis al Niĝerio en 1982 kaj fariĝis denove la voĉo kaj koro de sia Igbo-popolo. Du fojojn li provis fariĝi prezidanto de Niĝerio. Li ricevis altajn honorigojn, inkluzive de la titolo Eze Igbo Gburu Gburu — La reĝo tutmonda de la Igbo-gento.

Justeco

Ankoraŭ restas movado inter la igboj por sendependigi Biafron. Tamen la morto de Ojukwu je la aĝo de 78 jaroj markas finan fazon en la realigo de nova biafra respubliko. Ĝis nun neniu igbo sukcesis transpreni la gvidan rolon de Ojukwu kiel batalanto por justeco kaj liberigo.

Pro tio ne surprizas, ke pli ol 49 milionoj da igboj nun prilamentas la forpason de la patro de la gento kaj ties simbolo en Niĝerio.

La nuna prezidanto de Niĝerio, Goodluck Jonathan, parolis pri la “amego [de Ojukwu] por sia popolo, lia sento pri justico, justeco kaj egaleco, kiuj devigis lin ludi sian gvidan rolon en la niĝeria interna milito”.

Princo Henriko Oguinye/pg

Politiko

SLOVAKIO

Subaŭskulta skandalo

Konsterniĝis politikistoj kaj aliaj en Slovakio, kiam ili eksciis, ke subaŭskultis la sekreta servo de la ministerio pri defendado ne nur raportistojn de slovaka tagĵurnalo sed ankaŭ la direktoron de televido-kanalo. Laŭdire la militistoj subaŭskultis ankaŭ la ĉefministron de la slovaka registaro.

Subaŭskultado de gazetistoj ne kongruas kun la principoj de jura ŝtato kaj demokratio, atentigis la politikistoj. Samtempe publikigo de sekretaj dokumentoj konfirmis la supozon, ke la militista sekreta servo estas en ĥaoso.

La skandalo eksigis la ministron pri defendado, pri kio ĝis la parlamentaj balotoj en marto 2012 respondecos la ĉefministrino de la slovaka registaro, Iveta Radičová [radiĉova].

Julius Hauser

Politiko

RUMANIO

Fora eŭforio

Estigis eŭforion la reĝimŝanĝo en Rumanio en 1989. Liberiĝinte de Nicolae Ceauşescu, la popolo esperis, ke ĉio estos bona, ke prospero regos en la lando.

Tamen 22 jarojn poste, laŭ esploro de la informocentro Infopolitic, 78 % de la demanditoj opiniis, ke la lando malbone evoluas. La nunaj politiko kaj politikistoj seniluziigas la loĝantaron: fakte la plej populara ŝtatestro estas la ekzekutita Ceauşescu.

Nostalgio

Tion klarigas almenaŭ parte la nostalgio pri komunismo kaj la fakto, ke la hodiaŭaj politikistoj nur malmulte plenumas la esperojn de la loĝantaro.

La plej popularaj homoj estas la estro de la Rumana Nacia Banko, Mugur Isărescu, kaj la iama reĝo Mikaelo, kiu en 1947 devis abdiki. Tamen monarĥion subtenas nur 5 % de la popolo.

Plene 85 % de la demanditoj opiniis, ke la publika sekureco estas malbona. Krome ili taksas tro altaj administrajn kostojn, same prezojn de elektro, gaso, nutraĵoj kaj hejtado en domblokoj. Ilian perspektivon malheligas la monda ekonomia krizo.

L. Sz.

Scienco

ARKEOLOGIO

Novaj fosilioj

En Bavario (suda Germanio) estis trovitaj du ege interesaj fosilioj. Proksime de Kelheim, urbo ĉe Danubo, 30 km okcidente de Regensburg, troviĝis la ĝis nun plej bone konservita fosilio de dinosaŭro en Eŭropo. La rabobesto estis 72 cm longa. Por sciencistoj la trovitaĵo estas sensacia, ĉar videblas haŭt- kaj har-pecoj. Ĝis nun la besto restas sennoma. La fosilio aĝas proksimume 135 milionojn da jaroj. La ostaro kaj multaj anatomiaj detaloj bone konserviĝis. La fosilia besto estis juna, certe pli juna ol unu jaron. Sciencistoj taksas, ke ĝi estas la plej grava fosilio de prasaŭro (arkesaŭro) trovita en Germanio post la malkovro de la konata prabirdo arkeopterigo.

Plia interesa fosilio estis trovita en eta vilaĝo nord-oriente de Augsburg. Tie oni malkovris restojn de giganta serpento, 3,5 m longa. Sciencistoj taksas la “aĝon” de tiu pitono je 15 milionoj da jaroj. Do, la besto vivis en mioceno en regiono, kie neniam antaŭe estis trovita simila fosilio. Tiuj serpentoj preferas pli altajn temperaturojn, tial ili troviĝas en tropikaj regionoj de Afriko kaj Azio.

Tiutempe la averaĝa temperaturo en tiu regiono de Mez-Eŭropo supozeble estis dek celsiaj gradoj. Kontraŭe, nuntempe la averaĝa jara temperaturo en la regiono estas proksimume 8o C.

Trovitaj estis pluraj vertebroj, kiuj nun konservatas en ŝtata kolekto en Munkeno.

Jomo Ipfelkofer

[FORIGITA!: bildo]

Sciencistoj taksas, ke jen la plej grava fosilio de prasaŭro trovita en Germanio post la malkovro de la konata prabirdo arkeopterigo.

[FORIGITA!: bildo]

Sciencistoj taksas la aĝon de tiu ĉi pitono je 15 milionoj da jaroj.

Rakonto

La biciklo de mia patro

En mia infanaĝo biciklo, aĉetita de mia patro antaŭ la fondiĝo de la Ĉina Popola Respubliko en la jaro 1949, profunde impresis min. Senfarbigite pro frotado, ĝi perdis koloron, kaj oni ne sciis ĝian produktodaton. Strioj sur la pneŭmatikoj platiĝis pro eluziteco, tiel ke ĉe kelkaj lokoj estiĝis tuberoj ŝvelintaj pro tro da aero. Por eviti krevon la patro metis pecon de malnova kaŭĉuka bendo en ĝin. Tio igis la bendojn neunuformaj, kaj biciklante, oni sentis sin ritme ĵetata supren kaj malsupren, kvazaŭ oni veturus sur malglata vojo. Tamen la biciklo estis importita el eksterlando kaj havis faman markon. Viŝante la biciklon, mia patro ofte en fiera tono diris: objekto kaduka, tamen solida. Ĝi ja portis la patron de kampoj al kampoj por semado kaj rikoltado; de vilaĝoj al vilaĝoj, proksimaj kaj malproksimaj, por labori kiel dungito en foiro. Tagon post tago kaj jaron post jaro la patro tenis sur sin grandan ŝarĝon, vivtenante la tutan familion kun kvar filoj.

La biciklo impresis min pleje ne nur pro sia aspekto aŭ fama produktmarko, sed pro la tol-dusako triangula, eluzita kaj pendanta sur la supra bicikloframo. Enmetiĝis en la dusakon sonĝo de mia infaneco. Mi naskiĝis meze de la 1960-aj jaroj. En mia memoro mia patrino estis malsanema, kaj tri knaboj naskiĝis antaŭ mi, la plej aĝa 12 jarojn antaŭe. La tuta familio dependis de mia patro sola. Kiel malfacilaj estis la tagoj. Nia ĉefa nutraĵo estis sorgo. La sorgograjno ĉe ni, en sud-orienta Shanxi-provinco, estis malsama ol tiu de aliaj lokoj. Ĝi estis amare acerba kaj malfacile englutebla, kaj kaŭzis internan varmon al la manĝantoj, precipe al la infanoj, tiel ke ili ne povis elfeki eĉ post pluraj tagoj kun ventro ŝvelanta kaj vangoj ruĝe febraj. Fine ili plu ne povis elteni la suferon de konstipiĝo, kaj levante la postaĵon petis sian patrinon bastonete elfosi la ferbulan fekaĵon. Eĉ tiajn nutraĵojn kiel sorgo oni ne povis sufiĉe manĝi. La vivkondiĉoj de urbanoj estis pli bonaj ol la niaj. Onidire, kiu ĝuas la havigitan grenon, tiu vivas en paradizo. Vidante, ke miaj amiketoj, kies familioj venis el urbo, manĝas vaporumitan panon el maizfaruno, mi salivumis kaj pensis, kiel feliĉe, se mi povus ĝui vaporumitan panon ĉiutage.

Por ŝtopi la stomakon de la familianoj, mia patro iris al la kampoj seninterrompe ĉiutage, kaj laboris de frua mateno ĝis malfrua vespero. Krome en la morta sezono de agrikulturaj laboroj li ankoraŭ serĉis kromokupojn. Antaŭ la jaro 1949 miaj patro kaj onklo iam entreprenis mezgrandan restoracion, kiu famis pro bone kuirita frap-patkuko kun peklita viando en nia regiono, kaj ĝis nun en la loka anekdotlibreto oni povas trovi la registron Frap-patkuko de Fratoj de Familio Wei. Cirkulas la diraĵo: “Foiro vizitinda, kruroj lacegaj; se patkukon nemanĝanta, larmojn elfluiganta”. En tuta jaro, kiam okazis foiroj kaj solenoj en urbetoj kaj vilaĝoj, nordaj kaj sudaj, mia patro nepre estis konkure invitita de diversaj restoracioj kiel dungita patkukmajstro. La dungintoj pagis al mia patro 2,5 juanojn por ĉiu tago. Reveninte, la patro devis doni 2 juanojn al la Produkto-grupo, kaj nur 0,5 juanon lasis al si mem; tamen en tiu periodo ĝi jam estis ne-neglektebla enspezo.

Kutime la foiro daŭris tri aŭ kvar tagojn. Mi fingre kalkulis la tagojn, kiam estis la tago, en kiu mia patro revenos. Mi ofte kuris eksteren de la pordego, sidante sur la ĉeval-surrajda ŝtono, gape fiksis la rigardon al la fino de la vojo, kaj atendis mian patron. Kiam lia figuro aperis ĉe la horizonto, mi trotis al li samkiel gaja pasero. Ŝajnas, ke la patro jam antaŭatendis ĉi tian scenon. Descendinte de la biciklo kun rideto, li karesis mian kapon, kaj levis min facile sur la supran framtubon, kaj puŝis la biciklon hejmen. Kiam la biciklo haltis en la korto, la patro demetis min teren. Li etendis la manon en la dusakon ĝis fundo, kaj mi fiksis mian rigardon kun plena espero. Li elprenis pecojn de sekaj patkukoj kaj donis pecon al mi. Ĝi estis trezoro, ĉar laŭ mi ĝi estas tre dolĉa kaj bongusta. Tiumomente mi sentis min tre feliĉa. Mia bela infanaĝo forpasis en atendado de la reveno de mia patro.

Post pli ol dek jaroj, kiam mi vizitis la gimnazion, furoris biciklado. Por kelkaj miaj kunlernantoj, kies gefratoj jam perlaboris, tial kun bonaj vivkondiĉoj, tiuj familioj aĉetis biciklojn kun markoj Yongjiu aŭ Feige. Dimanĉe aŭ post lernejaj horoj ili ofte bicikle vetkuris sur la placo antaŭ la domo de La Revolucia Komitato de la gubernio. Mi avide rigardis ilin, kaj fojfoje intencis preni la biciklon de la patro kaj konkuri kun ili. Sed vidante la biciklon kun kaduka ferframo, mi perdis la kuraĝon. Foje, tikla allogo en la koro venkis min, ke mi, kun granda kuraĝo, elstiris la biciklon de la patro. Iuj rigardis min kaj mian biciklon kun malestima mieno. Unu diris: “Ha! Kiel kaduka biciklaĉo. Ĝi devas esti ĉe brokantisto. Kun tia objekto, ĉu vi aŭdacus vetkuri kun ni?” Liaj vortoj forte atakis min, ke mia vizaĝo tuj brulis kvazaŭ mi estus kaptita ŝtelisto, ne sciante kien fuĝi. Mi hejmenrevenis konfuzite kun la biciklo. En tiu tempo mi juna kaj neprudenta opiniis, ke la kaduka biciklo alportas al mi humiliĝon, kaj de tiam mi decidis neniam veturi per ĝi.

Nia vivo iom post iom ŝanĝiĝis, kaj oni ne plu zorgis pri ĉiutaga pano, amara sorgofaruno ja estis historiaĵo. Nia familio havis novajn biciklojn. En la jaro 1986 forpasis mia patro, kaj iu parenco forprenis la malnovan biciklon. Mia patrino diris: “Kiam via patro vivis, la parenco venis multajn fojojn kaj volis aĉeti la biciklon kontraŭ alta prezo, sed via patro rifuzis.”

La biciklo de la patro jam longe forestis en mia vivo, sed ĝi restas freŝa en mia memoro. Ĉiam, kiam mi rememoras pri mia patro, mi kvazaŭ vidas, ke li klinas la talion kaj palpe serĉas sekajn patkukojn en la bicikla tol-dusako. Tiu sceno estas tre larmiga. Neforgeseblaj estas la travivaĵoj dolĉaj kaj amaraj. Ili ĉiam dronigas min en neesprimeblaj sentoj, kaj mi longe ne povas liberiĝi el ili.

Memorante la biciklon, mi ĉiam vidas la patron ridetantan al ni. Ho, mia neforgesebla biciklo, mia kara patro!

Wei Yubin

Spirita vivo

GERMANIO

Nova sinagogo inaŭgurita en Speyer

Mil jaroj estas antaŭ Dio kiel unu tago. Sekve pasis antaŭ Dio nur unu tago dum la lastaj mil jaroj de la juda ĉeesto en la urbo Speyer ĉe Rejno, Germanio. Sed la homoj en siaj teraj tagoj perceptas pli detale, pli distinge siajn tagojn kaj jarojn ol Dio en sia majesta superrigardo. En mil jaroj forfluintaj kun la Rejno-akvo, en tiu ĉi komunumo okazis gloraĵoj kaj abomenaĵoj intersekve.

Reveno

La 9a de novembro 2011 almenaŭ estis tago de ĝojo, ĉar oni tie inaŭguris novan sinagogon. Ĝojo pri juda preĝejo en la urbo de mondkonata katolika katedralo kaj protestanta memoriga preĝejo pri la reformacio. Preskaŭ samaĝa kiel la katedralo estas la ĉeesto de juda komunumo en Speyer, kaj estis komence episkopo, kiu permesis ĝin. Sed estis poste tamen kristanoj, kiuj klopodis nuligi ĝin, kaj estis germanoj, kiuj sukcesis forbruligi la duan sinagogon en la pogroma nokto la 9an de novembro 1938, tiel denove ekstermante la judan vivon en la urbo. Neniu kredis pri reveno de ties kulturo. Sed ĝi revenis forme de iamaj sovetianoj, enmigrintaj en Palatinaton.

Resumo

La raportanto de Monato, kiu bone observis la eventojn dum la lastaj jardekoj, provas resumi laŭ teraj tempounuoj:
La rusaj judoj venis en la 90aj jaroj kaj devis unue tute denove ekkoni siajn religion kaj kulturan devenon, post ateisma ŝtataneco. La urbo Speyer subtenis kaj disponigis preĝosalonon en iama franca militareo. La urbestro Werner Schineller klarvide ekkonis la ŝancon rerilatiĝi al la juda flanko de la urba historio kaj progresigi la turistan disvolviĝon de la iama juda kvartalo en la urbo, sed ankaŭ forte progresigis la fondadon de nova juda komunumo kun propra sinagogo en Speyer.
Proksime de la unua juda setlejo oni trovis forlasitan katolikan monaĥejon, kiu povus taŭgi por nova juda centro. En la jaro 2000 ĝi oficiale malfermiĝis per arta ekspozicio. Poste konkretiĝis la planoj por la transformado. Pri la metado de la baza ŝtono raportis Monato (2009/4). Pli ol du jarojn daŭris la konstruado. La navo de la iama katolika preĝejo transformiĝis al salonoj por publika servado. Aldone la arkitekto alkonstruigis elipsan sanktejon, la novan sinagogon, por la diservoj.
La tutan centron oni inaŭguris la 9an de novembro 2011, simbolan daton pro la samtaga forbruligado de la dua sinagogo de Speyer en 1938. La iniciatintoj de la iama “miljara regno” turniĝadus en siaj ĉerkoj, se ili scius, ke ilia plano pri senjuda mondo ne nur ne plenumiĝis, sed ĝuste tie, kie ili provis elradikigi ĉian judan influon, denove ekfloras juda vivo. Al la inaŭguro venis ne nur judoj kaj regionaj politikistoj, sed ĉeestis pinte la germana prezidanto Wulff kaj la palatinata ĉefministro. Eĉ la episkopo de Speyer salutis persone, agnoskante la dion de la judoj ankaŭ la sia.

Malvasta

La nova sinagogo, fenestre malferma al la urbo kun la katedralo en la orienta fono, estas sufiĉe malvasta, taŭga nur por cent personoj samtempe. Por la inaŭgura ceremonio oni povis allasi eĉ ne la edzinojn de la funkciuloj. Des pli la Monato-raportanto, malgraŭ bonaj kontaktoj, ne sukcesis ricevi lokon inter la moŝtuloj. Sed li observis — cetere unuafoje en sia vivo — pere de interreta dissendado la ceremonion, kiun la televida firmao nomis Livestream. Tiun “vivan fluadon” oni tamen mortigis je la antaŭvidita tempolimo, kvankam pri aliaj eventoj la televido emas daŭrigi ĝis la efektiva fino. Sed por la plena informado de la Monato-legantoj la buroo de la urbestro bonvole disponigis plenan gazetarinforman dosieron.

Post mil jaroj nova (tria) sinagogo en Speyer — ĉu oni povas fidi pri ties daŭripovo? Eble ne daŭros longe, ĝis Monato raportos pri la malfondo de iuj kristanaj preĝejoj tie kaj aliloke. Kaj certe pri la fondo de moskeo samurbe. Eble tiam la samaj personoj kunsidos inaŭgure, same kontente, kaj same laŭdante sin mem.

Unu

Dume Dio iritiĝinte rigardas suben al siaj kredantoj. “Kial tiuj formikoj malofte kune festas min, preferante kverelojn pri mi? Kial tiuj teruloj insistas kulti min per preskaŭ ne plu travideblaj, inter si fervore distingiĝemaj ritoj? Kial ili ne preĝas unuiĝinte? Ĉu mi ne estas unu? Nu, ili denove havas miljaran okupiĝon. Sufiĉas, ke mi morgaŭ klopodos ree pri ili.”

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Maldekstre: la iama katolika preĝejo; dekstre: la nova elipsa sinagogo. Antaŭe la menoro, donaco de la katolika kaj protestanta eklezioj.

[FORIGITA!: bildo]

La flagoj de Germanio, Palatinato kaj la urbo Speyer antaŭ la nova sinagogo.

[FORIGITA!: bildo]

La torao unuafoje en la sanktejo.

[FORIGITA!: bildo]

La germana prezidanto Wulff, gratulanta kun respekta kapkovraĵo.

Moderna vivo

SLOVAKIO

Kuracisto-krizo

La slovaka registaro deklaris krizostaton en 15 malsanulejoj, kiam kuracistoj nuligis siajn laborkontraktojn. Temas precipe pri tiel nomataj bazaj kuracistoj kiel anestezistoj, obstetrikistoj kaj kirurgoj.

La kuracistoj celas radikale ŝanĝi kaj sian laborkodon kaj la financadon de la sanservo, kaj samtempe altigi siajn salajrojn. La registaro rifuzis iliajn postulojn kaj tiujn de la kuracista sindikato. Pro la krizostato la registaro certigis kuracistan zorgadon en plej urĝaj kazoj.

Julius Hauser

El mia vidpunkto

Ne menciu la militon

Studi la pasintecon, diras la historiistoj, gravas kaj al nacio kaj al ĝiaj nacianoj. Nur tiel, asertas la fakuloj, eblas kompreni okazantaĵojn hodiaŭajn, surbaze de okazintaĵoj hieraŭaj. Verŝajne, eĉ se nur parte, ili pravas: la estinteco evidente influis kaj ankoraŭ influas la estantecon, kiu siavice influos la estontecon.

Tamen troa studado de zorge elektita estinteco povas veneni la estantecon — veneni ĝis blindigo, surdigo kaj eĉ stulteco. Se pruvon vi postulas, konsideru la sintenon de Britio rilate la eventojn en Germanio inter la jaroj 1933 kaj 1945.

Evidente, okazis dum la t.n. Tria Regno hororaĵoj, kiuj hontigas la homaron. Nepras ilin ne forgesi, por ke — denove laŭ la historiistoj — tiaj krimoj ne okazu denove. Espero plejparte vana: ne eblas malfermi tagĵurnalon kaj ne legi raportojn pri homa krueleco kontraŭhoma. Ŝajne nur la kvantoj ŝanĝigis: dekoj, centoj, miloj da viktimoj kaj ne milionoj ... tiel “progresas” la homaro.

Obsediĝi

Do ne forgesi estas unu afero: prie obsediĝi tute alia. Foje, vivante en Britio, oni emas kredi, ke haltis horloĝoj en la jaro 1945. Ekzemple, en la lastaj jardekoj du el la plej popularaj kaj ripetataj televidaj tiel nomataj komedi-serioj ludiĝas kvazaŭ dum la milito-jaroj (unu en Francio dum la germana okupacio; la alia pri la hejma gardistaro, t.e. neprofesiaj soldatoj trejnitaj por defendi la patrujon okaze de germana invado).

Alia, denove tre populara komedi-serio, donis al la angla lingvo la frazeton: Ne menciu la militon. La komedio disvolviĝis en freneza hotelo: en unu sceno venas germanaj gastoj, kiujn oni ne volas ofendi ... sed, malgraŭ la ordono, ke oni ne menciu la militon, la komedio pivotas ĉirkaŭ — evidente — mencioj pri la milito.

Aldonu la konstantajn tiel nomatajn dokumentajn filmojn pri duamondmilitaj submarŝipoj, dezertaj bataloj, naziaj uniformoj kaj pri la mensa stato de Hitlero kaj ĉiuj aliaj naziaj ministroj kaj altranguloj, kaj oni komencas akiri impreson pri brita publiko, kiu ankoraŭ ne liberiĝis de la — el brita vidpunkto — “gloraj” tagoj, kiam kuraĝegaj militistoj (sen ajna usona helpo) defiis la nazian ogron kaj alportis pacon al eterne danka mondo.

Studento

Ĉu mi troigas? Alparolu junan britan turiston, studenton, eble, en via lando, kaj demandu: Kian historion oni prezentis al vi en via lernejo? Venos respondo: En la unugrada lernejo, romian kaj duamondomilitan; en la duagrada, romian kaj duamondomilitan. Se ekzistus triagrada, sendube venus sama respondo.

Kaj, dum ne eblas enirigi en lernejojn romianojn, tamen ne mankas iamaj soldatoj, civiluloj, kiuj travivis bombadon, por viziti lernejojn kaj priskribi siajn spertaĵojn. Kiu vizitas lernejon por priskribi la vivon en la 50aj, 60aj jaroj? Neniu. Tro tedaj. Tro ordinaraj. Tro senmilitaj — kaj do sengloraj.

En la jaro 2000, laŭ lastatempa artikolo en ĝenerale fidinda gazeto, ekzistis 380 anglalingvaj libroj kun la vortoj Tria Regno en la titolo (plus 30 000 kun la vorto Hitlero). En 2010 kreskis la Hitler-titoloj je 850. El tiuj libroj 80 % estas aŭ verkitaj de britoj aŭ publikigitaj en Britio.

Intrigo

Estu flanke notite, ke ofte, en la teatro, kiam temas pri ŝekspira tirano, kiel Makbeto aŭ Rikardo la 3a, la intrigo estas relokita al — vi divenis — la Tria Regno: Makbeto-Hitlero, Rikardo-Hitlero, ktp. Hitlero-hoko pli allogas ol nura ŝekspira.

Kompatindaj britoj. Post 1945 ili travivis relativan kolapson, ĉefe ekonomian, financan, sed ankaŭ politikan, prestiĝan: Germanio, la postmilita venkito, fariĝis la dumpaca venkinto, kaj britoj ne povas, ne volas, tion akcepti. Pro tio pli altiras heroa estinteco ol horora estanteco — pro tio la britoj preferas komforte vivi sur sia muzeo-insulo kun la certeco de la pasinteco ol kun la defioj de la nuno.

Tiamaniere kribrita historio malhelpas komprenigi, malhelpas klarigi la aktualan mondon. Pli facile engaĝiĝi kun mortintaj monstroj de hieraŭ ol kun vivantaj najbaroj de hodiaŭ. Pli agrable reviziti la batalojn de la 20a jarcento ol alfronti tiujn de la 21a.

Ĉu la britoj ĵaluzas pro la sukceso kaj prospero de Germanio kaj aliaj landoj? Tutcerte, jes. Sed ĵaluzi ne decas, iel ne britas. Krome, kial ĵaluzi? Britoj havas tion, kion aliaj ne havas: vivan estintecon. Do estantecon kaj estontecon ili povas volonte lasi al aliaj, malpli gloraj, malpli bonŝancaj nacioj. Bedaŭrinde.

Paul Gubbins

Moderna vivo

ALBANIO

Forpasas pretendanto

Fine de novembro forpasis Leka Zogu, la pretendanto al la albana trono. Li naskiĝis la 5an de aprilo 1939, du tagojn antaŭ la okupacio de la armeo de Mussolini. La familio fuĝis unue al Grekio.

Kongreso aranĝita de komunistoj en 1944 malpermesis la monarĥion en Albanio. Tial Zogu povis eniri sian patrujon nur en 1993. Tamen baldaŭ li devis ĝin forlasi, ĉar lia pasporto “estis ellasita de reĝaj institucioj en ekzilo” kaj ne de aktualaj albanaj institucioj.

Li revenis en 1997, kiam okazis referendumo pri la monarĥio. Kvankam oni voĉdonis por la monarĥio, ambaŭ ĉefaj politikaj partioj, demokrataj kaj socialistaj, verŝajne falsis la rezultojn, raportante nur 33 % por la monarĥio.

Kondamnis

La reĝo protestis: sekvis tumultoj, kaj li devis denove eksterlanden fuĝi. Unu jaron poste juĝejo kondamnis lin pro armita ribelo al trijara enprizonigo. Sekvis okjara regado de la socialistoj.

En 2002 al la reĝa familio estis permesite eniri la patrujon. Tiam Zogu rezignis pri politika agado, malgraŭ tio, ke monarĥista partio koaliciis kun demokratoj kaj partoprenis en la registaro.

La registaro entombigis lin honore kiel reĝon kaj deklaris unutagan nacian funebron.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

La albana tronpretendanto Leka Zogu: li restis en Albanio kiel “reĝo nedeĵoranta”.

Moderna vivo

SPORTO

Ŝak-ŝoko por Gorbaĉov

En novembro en la albana ĉefurbo Tirano okazis la finala monda ŝakluda matĉo por virinoj. La ĉinino Hou Jifan, aktuala ĉampiono, kaj la baratanino Koneru Humpy renkontiĝis dek fojojn dum la finalo. Finfine venkis la ĉina partoprenanto.

La honora prezidanto de la ĉampionado, la iama sovetia prezidanto Miĥail Gorbaĉov, ĵus operaciita pro okulmalsano, enmanigis al Hou Jifan la pokalon kaj premion kun valoro de 200 000 eŭroj. Li esprimis sian bedaŭron, ke Rusio ne plu unuarangas en la sporto. Ĉeestis ankaŭ la prezidanto de la tutmonda ŝakluda federacio, la rusiano Kirsan Ilumĵinov.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Miĥail Gorbaĉov bedaŭris, ke Rusio ne plu unarangas en la ŝakludado.

Ekonomio

LEKSIKONO

QR-kodo

QR-kodo estas du-dimensia kodo origine uzata en la japana aŭtomobilindustrio. La nomo estas mallongigo de la anglaj vortoj “Quick Response” (rapida reago).

Ĉar en Japanio jam delonge oftas poŝtelefonoj kun kamerao kaj retaliro, QR-kodoj tie aperas en reklamoj kaj artikoloj. La kodo enhavas la URL (adreson) de retpaĝo, sur kiu troviĝas pli da informoj. Skanante la kodon, la uzanto de poŝtelefono tuj havas aliron al tiuj informoj.

Dum la jaro 2011 en Eŭropo ĝeneraliĝis la uzo de nova generacio de “inteligentaj” poŝtelefonoj kaj samtempe multiĝis la QR-kodoj en la gazetaro kaj ekaperis diversaj aplikoj.

Ekzemple en la kolofono de Monato vi vidas QR-kodon. Se vi skanos ĝin per via poŝtelefono, aŭtomate malfermiĝos la retpaĝo de Monato.

rr

Ekonomio

BANKOJ

Pagi per poŝtelefono

La belga banko KBC kaj ĝia filio CBC fine de 2011 enkondukis novaĵon, kiu plifaciligas kaj plirapidigas pagojn kaj estas ligata kun la uzo de poŝtelefono kaj QR-kodo. Samtempe ekestis la nova esprimo “scash” [skaŝ], kombino de “skani” kaj “cash” (kontanta mono).

Anstataŭ doni al la ŝuldanto sian kompletan bankkontonumeron, la ricevonto de pago kreas per sia poŝtelefono QR-kodon, kiu enhavas kontodetalojn kaj sumon. Tiun kodon la pagonto skanas per sia poŝtelefono. Post rapida kontrolo, ĉu la sumo ĝustas, li povas per unu ekranalklako efektivigi la pagon. La tuta proceduro daŭras malpli ol kvin sekundojn kaj la ricevonto tuj ricevas konfirmon de la pago.

La reala utilo ankoraŭ estas limigita. La sistemo funkcias nur por klientoj de la bankogrupo KBC/CBC, kiuj havas “inteligentan” poŝtelefonon kaj instalis sur ĝi la bezonatan programeton. Nur tre lertaj uzantoj sukcesos plenumi la proceduron ene de kvin sekundoj.

pp

[FORIGITA!: bildo]

Anstataŭ devi kopii la tutan bankkontonumeron kaj la ŝuldatan sumon, la pagonto simple skanas tiun ĉi bildon kaj la pago okazos aŭtomate.

Moderna vivo

GREKIO

Lasta spiro, lasta espero

En Grekio, en epoko de Internacia Mona Fonduso, de senlaboreco, de salajr-reduktoj, de stratobataloj, de ĝisekstremaj strikoj kaj de flamaj politikaj kunvenoj, ekzistas metio kurioza, pitoreska kaj preskaŭ folklora. Tiu ĉi metio estas plenumebla ie ajn kaj, malgraŭ kelkaj malfacilaĵoj, kapabla doni al mezuma greko esperon pri pli bona estonteco.

Tiu metio nomiĝas en la novgreka “laĥiopolis” kaj indikas migrantan vendiston de loteriaj biletoj. Tiaj elvokivaj “kolportistoj” ne malmultas en Grekio. Ili formas tribon kaj renkonteblas en ĉiuj urboj, en la ĉefaj stratoj kaj ĉe plej strategiaj stratanguloj, ofte ankaŭ en fervojo-stacioj, fojfoje eĉ en aŭtobusoj.

Laboro

Ili neatendite enfalas en publikajn lokojn, ekzemple restoraciojn kaj kafejojn, iufoje iom moleste, kiel roz-vendistoj, fotografistoj kaj vendistoj de pirataj diskoj, kriante per voĉo ne tre rafinita “Hodiaŭ estas lotumado!”, eĉ en la mezo de galanta rendevuo, kiam konvenus pli granda diskreteco.

Iu vendisto havas sonorilon el sia vilaĝo, kaj li sonorigas ĝin de tempo al tempo por altiri klientojn. Al ĉiuj plaĉas la sonoriltintado: nur malofte riproĉas vendiston urba gardisto, minacante per monpuno. Tio ja okazas, kiam plendas rivalo, ekzemple maronvendisto, de kiu oni “ŝtelis” la kutiman lokon.

Tia estas la strato: por pluvivi, bezonatas sperto kaj ruzo. Multaj vendistoj krias malmulte aŭ tute ne parolas. Estas tamen kolegoj, kiuj senvoĉiĝas la tutan tagon kaj serĉas efikajn diraĵojn por persvadi klientojn.

Krizo

La krizo ja bremsas ĉi-jare la homojn. Iam oni aĉetis kvinopon da loteriaj biletoj, sed nuntempe la plimulto preferas reteni la necesajn 40 eŭrojn, kaj oni aĉetas maksimume duopon. Ĉi-jare, laŭ fidindaj fontoj, pro la tutmonde konata ekonomia krizo de la lando, vendado de loteriaj biletoj falis je 70 % kompare kun 2009.

Alivorte vendistoj, kiuj iam vendis 400 biletojn tage, devas jam kontentiĝi pri vendado de 100. Kaj estas klare, malmultajn tagojn antaŭ la komenco de 2012, ke en la homplena centro de Ateno la plimulto de novjaraj biletoj pluflirtos ĉe la standoj de migrantaj vendistoj, malgraŭ kapturna unua premio, kiu valoras 15 milionojn da eŭroj.

“Ĝis lasta spiro, lasta espero”, asertas per rido Dina Palaska, 55-jara. “Ĉiun kristnaskon mi aĉetas kaj donacas novjaran loterian bileton al ĉiu membro de mia familio, ĉar oni neniam scias, kio povas okazi. Cetere, se oni ne ludas, oni ne povas plendi, ke oni ne gajnis.”

Similan aĝon kaj similan ideon havas Filothei, ŝia bofratino: “Oni rajtas revi, kaj oni esperas gajni. Ni estas granda familio, kaj mi volas lasi neniun nekontenta.” Niki, amikino de ĉi-lasta, asertas: “Mi ne kredas je bonŝanco, sed novjara loterio estas tradicio, kaj ĉiun jaron mi aĉetas unu por favora aŭspicio. Mi ne havas edzon kaj gefilojn, sed, se mi gajnos, mi helpos al miaj parencoj kaj amikoj: vi vidos, mi enpostenigos ĉiujn el ili.”

Roberto Pigro

Politiko

BALKANIO

Du balotoj, du surprizoj

En Kroatio kaj Slovenio samtage, la 4an de decembro 2011, okazis ĝeneralaj parlamentaj balotoj.

En Kroatio temis pri regulaj balotoj post kvarjara regado de koalicio, kiun gvidis HDZ, la tradicia dekstra partio, fondita de la unua kroata prezidanto Tuđman. Ĝi regis ekde 1990 krom dum trijara interrompo. Ĝia preskaŭ 20-jara regperiodo kondukis al tio, ke la lando, kiu en 1991 ŝuldis proksimume 4-5 miliardojn da dolaroj, nun ŝuldas pli ol 50 miliardojn.

Ĝi ŝuldas ĉirkaŭ 110 % de sia jara malneta produkto, do proksimume same kiel la krizaj Irlando, Portugalio kaj Italio. La industrio estas komplete detruita kaj la problemoj multobliĝis ĉiuflanke. La regperiodon de HDZ aparte karakterizis korupto. Eĉ kelkaj plej superaj funkciuloj nun estas en malliberejo, inter ili la antaŭlasta ĉefministro Ivo Sanader.

Inversiĝo

El la nunaj balotoj fine rezultis kompleta politika inversiĝo pro la popola volo. El 157-seĝa parlamento 80 lokojn gajnis la maldekstra koalicio, konsistanta el Socialdemokrata Partio, Kroatia Popola Partio, Istria Demokratia Partio kaj Partio de Pensiuloj.

La ĝisnuna gvidpartio HDZ gajnis 47 parlamentlokojn kaj pluraj pli malgrandaj partioj la ceterajn.

La novan registaron, kiun gvidos la socialdemokrato Zoran Milanović, atendas tre nepopulara laboro. Necesos multaj reformoj, kiuj unue malbonigos la staton de pluraj tavoloj de la loĝantaro.

Kompromisi

Se sukcesos la ŝanĝoj, la nova registaro verŝajne ne estos reelektita en la posta periodo. Tamen ĝi havas idealan ŝancon efektive ion fari, ĉar ĝi ne devos kompromisi kadre de strangaj koalicioj.

Elemento favora estos la aniĝo de Kroatio en EU ekde la 1a de julio 2013, kion konfirmis la Eŭropa Parlamento la 1an de decembro. Restas nur la lasta ago: referendumo, kiu okazos en Kroatio iam en 2012.

Surprizo

Slovenio, najbara lando, jam sep jarojn membro de EU, havis eksterordinarajn balotojn post trijara koalicia registaro, kiun gvidis socialdemokrato Boris Pahor. Pro malkonsentoj ene de la koalicio falis la ĝisnuna registaro kaj oni balotis por nova parlamento.

Kvankam dum la antaŭbalota periodo la publika opinio montris, ke avantaĝon havas la dekstra Slovenia Demokratia Partio de Janez Janša, okazis dum la baloto surprizo. Plimulton de la voĉoj gajnis nove fondita Pozitiva Slovenio, gvidata de la nuna urbestro de Ljubljano, Zoran Janković.

Pro 29 % de la voĉoj ĉi tiu partio gajnis 28 lokojn en la 90-seĝa parlamento. Plia surprizo estas Listo de Gregor Virant, kiu establiĝis ankaŭ antaŭ nur kelkaj semajnoj kaj gajnis 9 % de la voĉoj. Tiel ĝi fariĝis post la Slovena Demokratia Partio de Janša kaj la Socialdemokrata de Pahor la kvara plej forta grupo en la parlamento.

Maldekstrulo

Do malgraŭ tio, ke falis la maldekstra registaro, ŝajne la nova registaro denove estos maldekstra, ĉar Zoran Janković proklamas sin maldekstrulo. Verŝajne li koalicios kun la Socialdemokrata Partio kaj ceteraj malgrandaj partioj.

Janković estas manaĝero. Antaŭ ses jaroj li estis direktoro de sukcesa slovena vendejo-ĉeno. Tiam li ekokupiĝis pri politiko kaj fariĝis urbestro de Ljubljano kiel eksterpartia kandidato. Li sukcese gvidis la urban registaron kaj iĝis tre populara. Li estis duan fojon elektita kiel urbestro kaj nun iĝos ĉefministro.

Ĉu Janković sukcese solvos la problemojn de kreskanta senlaboreco, maljuniĝanta popolo kaj fortaj sindikatoj, kiuj blokas reformojn rilate emeritojn kaj laboro-leĝojn, ankoraŭ ne certas. Ĉiuokaze la problemoj de Slovenio malpli grandas ol tiuj de Kroatio.

Zlatko Tišljar

[FORIGITA!: bildo]

La novan registaron de Kroatio, kiun gvidos la socialdemokrato Zoran Milanović, atendas tre nepopulara laboro.

[FORIGITA!: bildo]

Ĉu Zoran Janković (Slovenio) sukcese solvos la problemojn de kreskanta senlaboreco?

Medio

SANIGO

Grander-akvo mirakla

Kiel furorigi turismon en nekonata regiono? Reklamu, ke via kuracbanejo aŭ hotelo disponigas senpage Grander-akvon al la gastoj! La “sistemo” tute simplas. Vi aĉetas la Grander-aparaton, muntas ĝin je akvodukto, kaj tuj la trafluanta akvo havas miraklajn ecojn. Johann Grander, la “inventisto”, asertas: “Nia akvo, kiu pro multaj ŝarĝoj ne plu posedas la praan purecon, rericevas per Grander-akvovivigo la prainformon, kiun ĝi bezonas por rekonstrui sian forton por mempurigo.” Ĉu komprenite? La mirakla sorĉilo kostas nur pli-malpli 1000 eŭrojn. Grander daŭrigas: “Suno, luno kaj la tuta kosmo nature oscilas kun la tero kaj komunikas pere de la elemento akvo.”

Alta informo

Laŭ klarigo de Grander la principo “funkcias” jene: Normala senviva akvo fluas tra la modulo, kiu entenas informo-akvon, sen iel tuŝi ĝin. La elfluanta akvo havos “altan informon”. La modulo bezonas nek elektron, nek ian kemian substancon, kaj oni ne bezonas ĝin iel varti aŭ flegi. Vera miraklo! Tiu “atingaĵo iris ĉirkaŭ la mondo” kaj estas aplikata en domoj, naĝejoj, hoteloj, bienoj kaj industrio. Laŭdire Grander-akvo konserviĝas pli longe ol normala akvo; gustas pli bone; agrablas dum duŝado; kreskigas plantojn; helpas ŝpari lavopreparaĵon kaj eĉ protektas vian hejtinstalaĵon.

Ĉu vi ankoraŭ ne kredas? Daŭrigu ĉe www.grander.com en kvin lingvoj.

Procesoj

La biologo Erich Eder sentis sin trompita kaj procesis kontraŭ la firmao Grander. Laŭ verdikto ne temas pri trompo (germane: Betrug), sed oni rajtas paroli pri “esotera sensencaĵo” aŭ “ĉarlatanaĵo”. Alia juĝejo en Munkeno (Germanio) malpermesis aserti, ke Grander-akvo sanigas ekzemple haŭtmalsanojn.

La aŭstra Asocio por Informo al Konsumantoj* ne rekomendas Grander-akvon laŭ la nuna stato de la naturscienco.

Pliajn informojn vi povas ekhavi en la germanlingva Vikipedio* sub “Belebtes Wasser”. Tie vi povas legi, ke en Nov-Zelando iu firmao devis punpagi 72 000 eŭrojn, ĉar ĝi vendis Grander-modulojn.

Pasintsomere mi vizitis la kuracbanejon Loipersdorf en orienta Stirio, kie mi trinkis Grander-akvon kaj ankaŭ naĝis en ĝi. Poste mi tre bone fartis, ĉar normala akvo restas normala akvo.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Principo de Grander-modulo.

[FORIGITA!: bildo]

Muntita modulo.

[FORIGITA!: bildo]

Tabulo en kuracbanejo Loipersdorf: “Vi banas vin en vivigita akvo laŭ Johann Grander”.

[FORIGITA!: bildo]

Salto en Grander-akvon.

[FORIGITA!: bildo]

Grandera trinkputo en Loipersdorf.

[FORIGITA!: bildo]

Walter Klag kuraĝe trinkas Grander-akvon.

* 1. www.konsument.at
* 2. de.wikipedia.org/wiki/Granderwasser

Politiko

BELGIO

Kelkaj kontentas, kelkaj kritikas

Post rekorda atendado Belgio havas novan sespartian registaron. Oni bezonis 540 tagojn post la balotoj por interkonsenti. Tamen ne nur la daŭro de la traktadoj estas speciala. Dum 37 jaroj nur flandroj iĝis ĉefministroj, sed finfine oni havas valonon. Elio Di Rupo estas ankaŭ la unua (senkaŝe) geja ĉefministro kaj plie neaŭtoktona.

Li estas filo de malriĉaj italaj gepatroj, kiuj migris el Italio por eklabori en karbominejo. Sed lia patro mortis, kiam Elio estis unujara, kaj li edukiĝis en orfejo.

Kemiisto

Li doktoriĝis kiel kemiisto. Tamen pro sia deveno li restas en bona kontakto kun homoj el subaj tavoloj de la socio. Tiuj ecoj vekas admiron kaj simpation.

Eksterlandano do povas supozi ĝeneralan ĝojon kaj kontenton en la lando. Sed lastatempaj opinisondadoj montras, kiom malfacilas la situacio en Belgio.

Du el tri flandroj ne fidas la novan ĉefministron, dum 14 % kredas, ke li ne faros por Flandrio tion, kio necesas. Krome aŭdiĝis kritikoj, ĉar li malbone parolas la nederlandan kaj precipe en nepreparitaj intervjuoj stumblas.

Financa premo

La reagoj de flandroj iel kompreneblas, ĉar la plej granda partio en Flandrio, la dekstra N-VA, kiu laŭ sondadoj nun akirus inter 35 ĝis 40 % de la voĉoj en Flandrio, ne apartenas al la nova registaro.

La registaro realiĝis precipe sub premo de la financaj merkatoj, nome post kiam la interezo de dekjaraj belgaj ŝtatobligacioj atingis 5,9 %, la plej altan elcentaĵon post la fondo de la eŭrozono.

Tiu alta rento minacis strangoli la belgan ekonomion. Oni do akordiĝis, sed restas granda distanco inter starpunktoj liberalaj kaj socialistaj.

Kresko

Pro devigo de Eŭropa Unio la deficito en 2012 estu maksimume 2,8 % kaj sekve Belgio devis malaltigi ĝin per 11,3 miliardoj da eŭroj. Tiun ĉi ciferon oni kalkulis surbaze de supozata kresko de la ekonomio en 2012 per 0,8 %. Sed FED, la usona centra banko, taksas, ke la eŭrozono spertos malkreskon de 2 % en tiu jaro. Ekonomikistoj do ege skeptikas pri la eblo atingi la rezulton, kiun EŬ postulas por 2012.

Ĵurnalistoj inter si jam vetas, kiam okazos la unua krizo en tiu ĉi registaro. Iuj komentistoj timas, ke ĝi kolapsos post kelkaj monatoj. Nu, aŭguroj de ĵurnalistoj pri politiko ne tre fidindas. Almenaŭ tion oni esperas.

Ivo Durwael

Arto

MUZIKO

Dialoga nomludo

En 1787 Wolfgang Amadeus Mozart komponis muzikludon KV 516f por sia pianolernantino Franziska von Jacquin. Li verkis kompleksan komponaĵon de la alfabeto, kiu estas aplikebla en literkombinaĵoj. Teamo de Christoph Reuter [kristof rojter], profesoro ĉe la Instituto pri Muzikscienco de la Universitato de Vieno, realigis tiun unikan kombin-komponaĵon kiel dialogan komputilan programon “NAMADEUS”. Pere de ĝi vizitantoj de la Domo de Muziko en Vieno povas ludante transformi sian nomon en originalan sonantan Mozart-interpretaĵon.

La ideo de Mozart ĉe la kombin-komponaĵo KV 516f estis aldoni al la literoj de nomo ĉiufoje du taktojn, kies elekto okazas konforme al kompleksa regulilo. “Per malmultaj notlinioj Mozart kreis unikan verkon. La ludo povas aplikiĝi ĉe literkombinaĵoj en iu ajn longeco kaj disponigas variacian diversecon”, diris profesoro Christoph Reuter.

Dum pli ol 200 jaroj prezentis enigmon al la esplorantoj tutmonde la muzikludo komponita en 1787. Nur en 1990 ĝin deĉifris la japano Hideo Noguchi. Komence de oktobro la viena Domo de Muziko alirebligis al la publiko tiun trezoron de la muzikhistorio.

Facila priservo

Per tuŝo de la ekrano oni skribas iun ajn nomon aŭ alian vorton laŭdezire. Tuj poste, laŭ interna regulilo, al la literoj estas fiksataj noto-taktoj, el kio ekestas sonanta komponaĵo. Ĉe la ludo oni povas elekti inter tri versioj: unuvoĉa, Mozart-maniere harmoniigita kaj orkestra. La programo estas havebla en la germana kaj angla lingvoj. La instalaĵo troviĝas en la Mozart-ejo en la tria etaĝo de la Domo de Muziko. Vizitantoj povas kunpreni sian nom-partituron kun originala manskribo de Mozart kiel muzikan memoraĵon.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

La komputila programo “NAMADEUS”.

[FORIGITA!: bildo]

Enskribo de nomo.

[FORIGITA!: bildo]

Eligo de komponaĵo.

Moderna vivo

NIĜERIO

Alia lando, alia moro

Samseksemon kontraŭleĝigas nova leĝo aprobita de la niĝeria senato. Samseksemuloj riskos 14 jarojn en prizono, se la leĝo estos aprobita ankaŭ de la ĉambro de reprezentantoj kaj ricevos, kiel atendite, la subskribon de la prezidanto.

Reagis diversmaniere niĝerianoj en- kaj ekster-landaj. En Novjorko gejoj niĝeriaj protestis antaŭ la konsulejo, postulante, ke la registaro nuligu la leĝon.

Sed enlande preskaŭ ĉiu subtenis la novan leĝon. La ministro pri informado kaj komunikado, Labaran Maku, opiniis, ke la registaro protektu la kulturon kaj valorojn de Niĝerio.

Kulturo

Ekzistas, laŭ Maku, kultura barilo inter Eŭropo, Usono kaj Afriko. Tio, kio eksterlande normalas, povas ofendi afrikajn kulturon kaj moron, diris la ministro.

Kontraŭ la leĝo protestis Usono, Britio kaj aliaj eŭropaj landoj. Tamen la ministro insistis, ke, dum ili ja rajtas protesti, sendependa ŝtato kiel Niĝerio ankaŭ rajtas krei siajn leĝojn.

Princo Henriko Oguinye/pg

Libroj

Ĉu ideoj de Zamenhof ne plu valoras?

Ĉiu nova granda biografio de Zamenhof estas evento en la Esperanto-mondo. Tiom pli, se ĝi entenas rezultojn de novaj historiaj esploroj. Homarano. La vivo, verkoj kaj ideoj de d-ro L. L. Zamenhof, verkita de Aleksander Korĵenkov, estas ĝuste tia verko kaj vere signifa kontribuo al la zamenhofologia literaturo. Antaŭ ol pli detale trarigardi ĝian enhavon, mencii ĝiajn avantaĝojn kaj mankojn, mi asertu, ke ĝi estas nepre serioze legenda kaj eĉ studenda fare de ĉiu klera esperantisto, sendepende de liaj specialaj interesoj kaj okupoj ene de nia popolo.

Reviziita eldono

La unua eldono aperis en 2009 kaj tre rapide elĉerpiĝis, kaj nur post du jaroj venis tempo por la dua, reviziita eldono. En la nova versio estas korektitaj pluraj miskompostaĵoj kaj kelkaj faktaj eraroj, kaj ĝi entenas ankaŭ iom da nova materialo pri la patro de Ludoviko — M. F. Zamenhof. Krome, la aŭtoro utiligis la intertempe aperintajn aktojn de la esperantologia konferenco en Bjalistoko kaj de la homaranisma simpozio en La Chaux-de-Fonds, kaj la surdiskan kolekton de la kvar eroj de la Plena Verkaro de Zamenhof, kiujn Itô Kanzi (Ludovikito) kompilis, sed ne sukcesis eldoni. Ĉi tiu eldono enhavas ankaŭ nomindekson kaj du recenzojn.

Fundaj esploroj

La unua grava avantaĝo de la libro estas tio, ke la aŭtoro faris por ĝi seriozajn esplorojn en arkivoj de diversaj urboj kaj trastudis en bibliotekoj plurajn gazetojn el 1880aj jaroj, al kiuj kontribuis (aŭ oni supozis, ke kontribuis) la juna Zamenhof. Tiuj esploroj donis al ni multajn novajn, dokumente pruvitajn faktojn pri la biografio de la majstro kaj ebligis flankenmeti certajn antaŭajn supozojn kiel legendojn aŭ fantaziajn elpensaĵojn de biografiistoj. Ekzemple, la historion pri forbruligo fare de la patro de la plej unua varianto de zamenhofa lingvoprojekto ni sendube nun devas konsideri kiel belan legendon.

Novaj hipotezoj

Male, refutante certajn mitojn, la aŭtoro fojfoje devas enkonduki novajn hipotezojn, kiuj (dume?) ne estas pravigitaj kaj restas nur verŝajnaj ebloj. Temas, ekzemple, pri tio, ke en 1897 Zamenhof devis preskaŭ ĉesi okupiĝi pri Esperanto pro la premo de la bopatro S. Zilbernik.

Zamenhofa penso

La dua grava avantaĝo de la libro estas tio, ke la aŭtoro penis fari ĝin kiel prezenton de evoluo de la zamenhofa penso. Tiun temon desegnis Zamenhof mem en sia letero al Michaux (1905.02.21), kaj de la plena cito de la letero la aŭtoro komencas sian libron. Ĝuste zamenhofaj ideoj fariĝis la ĉefa fadeno por la prezentata biografio. La aŭtoro por tio esploris la fontojn de la zamenhofaj ideoj kaj por tio speciale atentis idean fonon, kiu ekzistis fine de la 19a jarcento en rondoj de la rusa judaro. Oni ne povas diri, ke la temo tute neniam estis tuŝita de antaŭaj esploristoj, sed tiom profundan analizon pri tio ĝis nun faris neniu. Al Korĵenkov, sendube, helpis fari tion la fakto, ke li mem ne estas judo kaj povis senpartiece, deflanke analizi la judajn diskutojn — juddevena persono tuj estus akuzita pri “netaŭgaj” simpatioj!

Interna lukto de Zamenhof inter strebo al unuiĝo de la homaro kaj emancipiĝo de lia gento kondukis lin finfine al kreo de la koncepto de hilelismo, kiu poste transformiĝis al homaranismo. Tiu idearo devis krei la bazon por ambaŭ streboj pere de kreo de neŭtrala komunhoma religio (kune kun plivastigo de uzado de la komunhoma lingvo, kompreneble). Kutime oni mencias nur la idearon kaj prezentas ĝian kernon, sed ne analizas la evoluon de ĝi mem. Tamen ĝi ne estis io tute finita, kaj la aŭtoro montras esencajn diferencojn inter ĝiaj diversaj variantoj inter 1901 kaj 1917. Konstanta perfektigado de la koncepto, cetere, estis stimulata de ĝia malakcepto: komence de judoj, poste de esperantistoj.

Al mi ŝajnas, ke, konsiderante fontojn de la zamenhofaj ideoj, la aŭtoro trotaksas la influon de nur judaj ideoj. Finfine, Zamenhof estis edukita en sino de la rusa kulturo, kiu ne povis ne influi liajn pensojn. Estonte necesas esplori influon de tiutempaj rusaj filozofoj (V. Solovjov, N. Fjodorov) al lia penso.

Tre interesa estas la sistemigo de ĉiuj donitaĵoj pri la rilato de Zamenhof al reformoj en lia (nia!) lingvo. Fakte, la leganto venas al la konkludo, ke Zamenhof mem ne nur ne kontraŭis reformojn, sed eĉ strebis al ili, kaj ke la Ido-krizo estis nelastavice provokita de li mem.

Kelkaj mankoj

Parolante pri sendubaj meritoj de la libro, necesas ankaŭ mencii ĝiajn certajn mankojn. Kelkaj komencitaj temoj ne estas finitaj. Ekzemple, ne estas finita la brile komencita temo pri la rilatoj inter la patro kaj filo Zamenhofoj, Marko kaj Lazaro; tute ne estas menciata la temo pri la rilato al Esperanto de aliaj familianoj de Zamenhof; sed tiuj mankoj estas neeviteblaj pro tio, ke neniu biografia verko povas esti perfekta kaj plene elĉerpi ĉiujn temojn.

Iom pli stranga estas jeno. Esplorante la zamenhofan biografion kaj senmaskigante helpe de novaj dokumentaj atestoj kelkajn legendojn pri lia vivo, ekzemple, Korĵenkov senkritike reproduktas kelkajn aliajn legendojn, kiuj jam delonge estis senmaskigitaj. Unue, li ripetas la miton pri tio, ke Trompeter ĉesis lin mone subteni pro tio, ke la reformoj de 1894 ne estis akceptitaj. Ludovikito delonge ĉion klarigis tiurilate ...

Arbitre

Kio nepre estas konsiderinda kiel manko por senpasia biografio, estas arbitraj prijuĝoj de la zamenhofaj ideoj, ilia kritiko. Estus pli bone, se la aŭtoro ĉie nur simple rakontus pri la ideoj de Zamenhof, kiel li modele faras en pluraj ĉapitroj; sed en la ĉapitro 7, dediĉita ĉefe al la centra teoria zamenhofa verko Esenco kaj estonteco de la ideo de lingvo internacia, li ne simple rakontas pri ĝia enhavo, sed akre kritikas.

Korĵenkov asertas, ke la ĉefa strebo de Zamenhof al unulingveco de la homaro nun aspektas ŝoka kaj neakceptebla. Jes, ĝi estas direktita kontraŭ ĉiuj naciismoj kaj estas neakceptebla por ĉiaspecaj naciistoj, sed estas kaj restas kerno de ĉiu internacilingva movado (ne nur esperanta!). Ke tiu revo en la homaro ekzistas, atestas la utopia kaj scienc-fantazia literaturo (ni rememoru verkojn de Wells, Asimov, Jefremov, Harrison kaj de multaj aliaj). Primitiva prahomo, elpensinta la miton pri la dia puno pro la babeltura konstruado, komprenis la aferon same kiel Zamenhof — sed malsame al Korĵenkov. Nu, tio estas afero de persona gusto, sed biografio de la majstro ne estas loko, kie oni lian centran (kaj ĉefan!) ideon malakceptas!

Plue Korĵenkov asertas, ke nuntempe bezono pri neŭtrala internacia lingvo ne plu ekzistas, ĉar la usonangla jam ludas tiun rolon, kaj oni povas pri tio nenion fari. Nun ne estas problemo de la internacia lingvo, ĉar ĝi ekzistas. Li diras: “Gravas reformuli la esencon kaj estontecon de la problemo, ĉar Esperanto ne havas nun ŝancon por enkonduko kiel lingvo internacia. Sed Esperanto efektive funkcias, kaj ĝiaj uzantoj ĝuas ne tiom la lingvajn ecojn, kiom la ecojn de la komunumo de Esperanto-parolantoj.” Tiu starpunkto estas bone konata dum la lastaj 30 jaroj kiel “raŭmismo”, sed ja ĝiaj adeptoj ne konsistigas la plimulton inter la esperantistoj. Polemiki kun la majstro por propagandi tiujn pensojn en lia scienca biografio ne ŝajnas al mi tre bona ideo.

Konklude mi ripetas: malgraŭ ĉiuj mankoj, la esploro de Korĵenkov estas grava kontribuo al la Esperanto-historio, kiun nepre legu ĉiu.

Nikolao Gudskov

Aleksander Korĵenkov: Homarano: La vivo, verkoj kaj ideoj de d-ro L. L. Zamenhof. 2a eldono, korektita. Eld. Sezonoj, Kaliningrado, 2011. 360 paĝoj (Serio Scio; Vol. 8). ISBN 978-609-95087-4-0.

Prezo ĉe FEL: 25,76 eŭroj + afranko.

Arto

MUZIKO

Geniulo mondcivitana

Naskiĝis en la jaro 1811 en Raiding, oriente de Vieno en la transira zono inter Aŭstrio kaj Hungario, Franz Liszt, kies 200an naskiĝdatrevenon festis pasintjare la muzikemuloj, ĉar li apartenis al la plej brilaj muzikistoj, pianistoj kaj komponistoj de la romantika epoko.

Ambiciaj patro kaj filo

Instigate de la muzikema patro Adam, kiu antaŭ sia deĵorado kiel bienrespondeculo ĉe princo Esterházy ludis en la orkestro de Haydn en Eisenstadt, la knabo rapide progresis piane. Rimarkis lin hungaraj nobeloj, kiuj decidis iom mone subteni lin. La patro siaflanke decidis lasi la profesion kaj la hejmon por disvolvi la muzikan karieron de la filo, laŭ modelo de la Mozartoj. La familio vojaĝis al Vieno, kie Czerny kaj Salieri instruis la junulon. Sed altiris la monduma Parizo, kien la familio translokiĝis. Mortis baldaŭ la streĉiĝinta patro. La junan Liszt, jam elstaran pianiston kaj komencantan komponiston, dorlotis la damoj de la parizaj salonoj, kie li ofte ludis. Li disponis pri alloga figuro kaj konvenaj moroj, krome li tute nove traktis la pianon.

Skandaloj kaj renomo

Dudekkvarjara li enamiĝis al Marie d’Agoult [marí dagú], la edzino de grafo. Li forkondukis ŝin al Svislando, kie ili ekhavis tri infanojn. Kiam malvarmiĝis la rilato, Marie foriris kaj anonime, tamen travideble, per skandalromano persekutis la iaman amaton. Ĉepiane Liszt superis plene siajn konkurenculojn. Li fariĝis vaste konata stelulo, kiu koncertis en la tuta Eŭropo. Ĉie oni entuziasmiĝis pro la magiaj ludo kaj persono, eĉ okazis publikaj histeriatakoj. Jam en 1848 li rezignis pri la vivo de vojaĝanta virtuozo kaj ekprenis la postenon de kortega orkestrestro en la germana Weimar [vajmar], kie li multe komponis kaj skribe verkis.

Kaj tie li ligiĝis al alia virino, princino Carolyne von Sayn-Wittgenstein [karolín fon sajn-vítgenŝtajn], ankaŭ ŝi estis ankoraŭ edzino, kun kiu li neoficialan geedzecon praktikis, esperante ŝian eksedziniĝon permese de la papo kaj propran nupton kun ŝi.

Hungario kaj la mondo

Pro sia naskiĝloko kaj romantika inklino al tiu lando, malgraŭ la plene aŭstrokultura deveno de la familio, Liszt asertis sin hungaro. En Parizo li parolis la francan kaj kondutis france, en Weimar li uzis la germanan, en Romo, kie la papo tamen ne dissolvis la antaŭan geedzecon de la amatino, li devis kompreni la italan lingvon, kaj, ricevinte la subajn pastrajn benojn, li legis la brevieron latine. Sed la lingvon de sia amata Hungario li apenaŭ komprenis, ne parolis, kvankam li ofte por vizitoj kaj pro koncertoj estis en la lando. Li komponis multajn pecojn kun hungarmuzika fono, ekzemple la Hungarajn rapsodiojn kaj la oratorion Sankta Elizabeto. Aparte li ŝatis la muzikon de la ciganoj, kiun li bedaŭrinde tute miskomprenis, taksante ĝin la aŭtenta muziko de la hungaroj. Nur duonjarcenton poste Bartók kaj Kodály malkovris la verajn fonojn en la kamparana popolmuziko. Kaj Liszt devis vivi kun la moka marko “saloncigano”.

Morto kaj signifo

Dividante sian tempon dum la lastaj jaroj inter Weimar, Romo kaj Budapeŝto, li volonte vizitis ankaŭ siajn genepojn en Bayreuth [bajrójt], kie lia filino Cosima loĝis kun sia edzo, Richard Wagner. Tie li mortis en 1886 dum la Wagner-festludoj. La filino kaŝis la morton por ne ĝeni la solenaĵojn.

La personeco de Liszt oscilas inter monduma modemulo, altira amanto, pia subpastro, mecenato, impresa virtuozo, skolestro, sindonema instruanto, zorga patro kaj aliaj roloj. Ankaŭ lia muziko ne havas unuecan karakteron. Sendube la komponisto, inspiranto de la skolo de “muzikaj futuristoj”, verkis grandiozajn pecojn, kreis per siaj modeloj novan traktadon de lia instrumento, popularigis per adaptado nur al la piano la lidojn de Schubert, eĉ superis fine de sia vivo la romantikisman stilon. Sed foje la inventoj estas feblaj aŭ provas konvinki nur per bombastaj sonoj aŭ osteca sobreco. Tamen Liszt estas unika persono, postlasinta multajn pecojn plenvalorajn, kiuj meritas studadon kaj prezentadon ankaŭ nuntempe. Do ne estas nur konvencio pli forte rekonsideri lin okaze de la naskiĝjubileo.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Franz Liszt sur germana poŝtmarko.

[FORIGITA!: bildo]

Franz Liszt estas unika persono, postlasinta multajn pecojn plenvalorajn.

Moderna vivo

GERMANIO

Tapiŝon ne deziris, traŭmaton akiris

Persa tapiŝo dum multaj jaroj kuŝis neatentate en magazeno. La posedanto, tapiŝ-komercisto en Munkeno, donacis ĝin al sia iama dommastrumistino. Tiu heredigis ĝin al konatino.

Necerta pri la valoro de tiu tapiŝo, la heredintino en oktobro 2009 komisiis aŭkciiston, kiu taksis la tapiŝon je valoro de 900 eŭroj.

Fakte la tapiŝo estis aŭkciita je la konsiderinda sumo de 19 700 eŭroj al tapiŝ-komercisto el Hamburgo. Ŝajne lukra vendo. Ĝojiga profito por ambaŭ, la posedintino kaj la aŭkciisto.

Aŭkciejo

Hazarde la iama heredintino eksciis dum televidsendo, ke duonjaron poste la sama tapiŝo atingis prezon de 7 200 000 eŭroj ĉe aŭkciejo Christie’s en Londono.

Rekordo: la plej valora tapiŝo en la mondo. Spertuloj ĉe Christie’s eltrovis, ke la tapiŝo originis el la irana provinco Kerman kaj estis produktita en la 17a jarcento.

Nevo

Iam ĝi apartenis al la franca art-mecenatino grafino de Béhague [behág] (1870-1939). Post ties morto ŝia nevo, markizo de Garnay [garné], heredis la valoran pecon, kaj ĝis aŭkcio en 1987 en Monako la tapiŝo restis en la posedo de tiu aristokrata familio. Poste ĝi venis al Germanio en la posedon de munkena tapiŝ-komercisto.

Nun la heredintino akuzas la komencan aŭkciiston, ke tiu ne rekonis la veran valoron de la malnova tapiŝo kaj grave subtaksis ĝin. Ŝi postulas 350 000 eŭrojn: la prezo taksita de Christie’s estis 346 000 eŭroj.

Jomo Ipfelkofer

Politiko

KOTDIVUARO

De honoro al honto

Komence de decembro la eksa prezidanto de Kotdivuaro (Ebur-Bordo), Laurent Gbagbo, ekde aprilo sub tiel nomata hejm-aresto, estis sendita al la Internacia Pun-Kortumo en Hago, Nederlando.

Jen la nadiro en la kariero de homo antaŭe respektata, sed kiu permesis al si malfavore influiĝi kaj de ambicio kaj de aliuloj.

Dum multaj jaroj Gbagbo estis universitata profesoro pri historio. Tiam li fariĝis opoziciano kontraŭ la reĝimoj de la prezidantoj Félix Houphouët-Boigny kaj lia posteulo Henri Konan Bédie.

Ŝtatrenverso

Post ŝtatrenverso en 1994 Gbagbo fariĝis unu el la plej konataj oponantoj de la armea diktatoreco. Fine post fraŭda baloto Gbagbo fariĝis prezidanto en 2000. Toleris lin eksterlandaj potencoj, por ke li enkonduku reformon kaj repaciĝon post interna milito inter la islama nordo kaj la kristana sudo.

Pro la interveno de Unuiĝintaj Nacioj (UN) estis starigita pacplano. UN sendis soldatojn por protekti pacinterkonsenton inter ribelaj grupoj en la nordo kaj la sudo.

Voĉdono

Multfoje Gbagbo prokrastis nacian voĉdonon por unuigi la landon. Tamen okazis elektoj en novembro 2010. Malvenkis Gbagbo, kiu rifuzis transdoni la povon al Alansane Ouattara.

Dum sekvaj tumultoj mortis pli ol 3500 senkulpaj civitanoj, kaj miloj fuĝis al najbaraj landoj kiel Ganao, Liberio, Burkino kaj Senegalo. Fine soldatoj de la nordo, subtenantoj de Ouattara, kaj kun la helpo de la internacia komunumo, kaptis la eksan prezidanton.

Gbagbo, falinta de honoro al honto, nun frontas al longaj jaroj da mallibero, se la kortumo trovos lin kulpa pro la mortigoj de 3500 kotdivuaranoj kaj pro aliaj krimoj, inkluzive de korupto kaj fraŭdo.

Princo Henriko Oguinye/pg

Libroj

Ĉe l’ koro de Eŭropo ...

Ne, ne temas pri la fama verko de Privat, omaĝanta al lia naskiĝurbo. Temas pri multe pli eta, tamen ne sensignifa, omaĝo al tri ĝenevaj aŭtoroj, kiuj konkeris al si se ne prezidantan podion en la movada aŭ Esperanta Parnaso, kiel Privat aŭ Hodler, tamen ne neglektindan lokon inter la ĉefe poeziaj verkistoj. Indas ilin trakti unuope, ĉar ili havas nenion komunan, krom la loĝurbo.

Belega virino

Madeleine Stakian-Vuille (1910-2004) estis tre ĉarma persono kaj belega virino; bedaŭrinde, mankas fotoj en la libro, sed ŝian dolĉan melankolian rigardon, direktitan al la senfino, oni trovas en Literatura foiro, junio 2012, p. 120. Ŝi estis esperantistino preskaŭ dumviva, lerninte Esperanton en 1918 ankoraŭ en la bazlernejo, kie ĝi estis oficiale instruata. Oficistino ĉe la redaktejo de la revuo La femme d’aujourd’hui (La hodiaŭa virino), poste ĉe banko, ŝi diplomitiĝis pri Esperanto kaj pri fortepiano kaj instruis ambaŭ fakojn dum sia tuta vivo, kunigante la muzikon de la instrumentoj kun la muziko de la lingvo.

Okupante redaktajn kaj estrarajn postenojn en la ĝeneva kaj svisa movadoj, ŝi sin dediĉis ankaŭ al tradukado kaj originala verkado sub la plumnomo Mad Mevo. Tradukojn ni povas ĝui en la Svisa antologio; en la nuna libreto ni trovas dudek kvin originalajn poeziaĵojn kaj unu eseeton pri la popola kanto, verkitajn inter 1931 kaj 1988, tamen kun longaj intertempaj silentoj; plimulto aperis loke, ekzemple, en Brasikfolio, la bulteno de la ĝeneva grupo La Stelo, de ŝi redaktata dum multaj jaroj, sed unu trafis premion ĉe la katalunaj Floraj Ludoj.

Alternas impetoj socialistaj (“la proletar’ premata abomene / de l’ burĝoj riĉaj”) kaj impetoj amaj (“Simile al rivero bru-akva kaj rapida / Torentas mia amo sur vojo de la viv’”); scenetoj el la naturo (sentiĝas influo de la malgajo de Baghy) kaj omaĝoj al zamenhofaj jubileoj aŭ esperantistaj personecoj: Baghy, Kalocsay, Hans Jakob.

El la poemoj de Mad Mevo ni povas aprezi la entuziasmon por la verda stelo kaj por la reveno de la bela sezono; ne tamen la ritmon, kiu ofte mezuriĝas nur per la nombro de la silaboj en la verso, sen atento al la akcentoj. Sed ĉiu barelo donas la vinon, kiun ĝi havas, kaj la versoj de la ĝeneva poetino restas dokumentoj pri eta kluba vivo, ofte neglektata.

Erotika kaj romantika

Pri Henri Vatré (1908-1998) diskonado estas multe pli vasta. Li publikigis poemojn, statistikojn, kunlaboris en la plej prestiĝaj revuoj kaj en Esperanto en perspektivo, tial lia nomo tute ne sonas nove, do lin prezenti ne necesas. Ni nur menciu, ke sub la plumnomo Henri Beaupierre aperis en 1968 Specimene, humura kolekto de parodioj kaj pastiĉoj. La eroj, aperantaj en la nuna libreto, estas tamen originalaĵoj, ĉar freŝe elfositaj el subtegmentejo post duonjarcento: dudek sep poemoj kaj unu prozaĵo, ĉiuj verkitaj inter marto 1963 kaj marto postajara. Nur unu temo: amo, amoro, pasio, kuniĝo. Ĉio povus aldoniĝi al la “sekretaj sonetoj”; nenia interpunkcio, scenoj kaj agoj ruliĝas sinsekve:

“samtakte / du koroj batas / kaj tiel etas / du pintaj mamoj / kontakte / du korpoj vibras / kaj arde viglas / la nokto nigras / femuroj palas / el lipoj falas / minoraj gamoj / vi estas nuda / vin vestas sole / rigardo luma / gagataj haroj / kaj peco lasta / de riĉa pelto / de via nesto / sin paŝtas kisoj / sur via ventro / velura / kaj mia mano / similas katon / dum ĝi trakuras / vin per piedoj el felto”.

La amo travivas ankaŭ romantikajn, ne nur erotikajn, momentojn: “Vi kreas la poemojn / kaj mi nur skribas ilin / mi notas sur papero / la sonojn kiuj kantas / en via voĉo”. Poste fino amara, sed vivata preskaŭ serene. Nur la parto de Vatré valoras la tutan volumeton.

Suka kaj sturma

Claude Piron (1931-2008) naskiĝis belgo kaj iĝis svisa civitano nur en 1978; sed li longe rezidis en Ĝenevo kaj kiel tradukisto el pluraj lingvoj ĉe Unuiĝintaj Nacioj, kaj poste kiel privata psikoterapiisto, kaj fine kiel docento ĉe la ĝeneva universitato. Tial la libreto omaĝas ankaŭ al li, kiel naturiĝinta ĝenevano, eĉ se per nuraj dudek paĝoj. Pri lia diversflanka agado en la Esperanto-kampo kaj precipe pri lia alkroĉiĝo al la facileco de la lingvo oni povus verki libron, menciante kaj la krimromanojn de la Ĉu ...?-serio sub la plumnomo Johán Valano, kaj la sennombrajn artikolojn kaj prelegojn, kaj la kasedon Frandu Piron, eldonitan de LF-koop, kie li mem kantas kun gitara akompanado.

En la nuna libreto estas kvar poeziaĵoj kaj unu skeĉo. Ĉi-lasta havas tute vervan aron da insultaj esprimoj, interjekcioj, sakroj, reciproke ĵetataj inter fiŝvendistino kaj du geklientoj. La sceno per si mem estas banala, sed la lingvaĵo — suka, sturma. Bona rolado, tamen, postulas lingve spertan spektantaron, sed la rezulto estas lingva unikaĵo. Sed pleja gemo mi konsideras La sufero de l’ aliaj, poemon premiitan en la Belartaj Konkursoj de 1956, kie vere sentiĝas la doloro pro suferado de aliuloj: “Preferus mi suferi inferon da sufero / ol senti ĝin en frato kaj stari antaŭ mur’”.

Entute verko kun veraj juveloj, ĉirkaŭataj de malpli valoraj ŝtonoj; sed la personecoj de la triopo vere meritis libroforman omaĝon.

Carlo Minnaja

Beletra kolekto de ĝenevaj aŭtoroj. Eld. Esperanto-Grupo La Stelo, Ĝenevo, 2011, 126 paĝoj broŝuritaj. ISBN 2940269084.

Prezo ĉe FEL: 18 eŭroj + afranko.

Medio

AŬSTRIO

Novtipa ekologia turismo

Antaŭ 25 jaroj la distrikto Güssing en la suda Burgenland* travivis profundan krizon: malriĉeco, senlaboreco de junuloj, ŝuldoj, malplena kaso de la komunumo, preskaŭa bankroto. Ankaŭ la infrastrukturo mizeris. Mankis fervoja linio kaj aŭtoŝoseo. Ĉiujare ses milionoj da eŭroj estis pagataj por energiimportoj el Rusio kaj Sauda Arabio kaj tiel perdiĝis por la regiono. Tial malgranda grupo da civitanoj evoluigis planon: ni mem produktu la tutan energion, kiun ni bezonas. La reago: laŭta ridado.

Hodiaŭ Güssing estas energie aŭtarcia kaj eĉ eksportas energion. Ridantoj kaj kritikantoj iĝis admirantoj kaj subtenantoj. Varmo, fuelo kaj elektra kurento estas produktataj ĉefe el plantoj kaj biologia rubo rikoltata en la distrikto mem.

Ĉiun jaron 20 000 personoj vizitas Güssing por informiĝi pri la nova energiaŭtarcio. Güssing disponas eĉ propran hotelon por tio. Tiu novspeca ekologia turismo fluigas ĉiujare unu milionon da eŭroj en la distrikton.

Kiel realiĝis tiu ĉi “miraklo”?

Unue komence de la 1990aj jaroj kelkaj homoj decidis ekaktivi. Krome la distrikto Güssing disponas multajn, sed malgrandajn arbarojn, kiujn posedas kamparanoj, kiuj tute ne interesiĝis pri produktado de energio el ligno. Nun ili liveras lignon kaj anstataŭ pago ricevas energion en la formo de varmo, elektro aŭ fuelo.

Simile profitas du pargetfabrikoj. Ili liveras segaĵ-lignopecetojn al biomasa centralo kaj kompense ricevas varmon kaj elektron.

Entute estiĝis 1100 novaj laborlokoj en Güssing. Nur unu fabriko produktanta sunbateriojn pro konkuro el Ĉinio devis fermi siajn pordojn, kaj perdiĝis 100 laborlokoj.

Domojn oni izolis kontraŭ varmoperdo. Ili estas provizataj per varma akvo, kiu fluas rekte el la biomasa centralo. Tial 35 milionoj da eŭroj restas en la distrikto, ĉar ne plu necesas aĉeti nafton eksterlande.

EEE

En la Eŭropa Centro pri Renovigebla Energio EEE* laboras 14 personoj kaj evoluigas konceptojn por daŭripova energi-provizado el lokaj resursoj. EEE fondis Eko-energi-landon*, kiu kunordigas energi-rilatan agadon. Krome ĝi organizas prelegojn kaj tiaspecan edukadon.

La grandaj energikonzernoj, kiuj liveras nafton kaj tergason per multmilkilometraj duktoj, ne ĝojas pri tiu evoluo. Ili volas plu dependigi la homojn kaj dikti la ĉiam kreskantajn prezojn por fosilia energio. Sed la prezoj por biomasa energio relative stabilas.

Walter Klag

Jen la plej gravaj energiportantoj:

a) Fosiliaj “fositaj” el la tero:

1. Nafto; elĉerpota jam inter 2040 kaj 2060.
2. Tergaso; elĉerpota inter 2060 kaj 2160.
3. Karbo; elĉerpota post 2200.
4. Nuklea energio; elĉerpota post kelkaj jarcentoj.

b) Renoviĝantaj:

1. Potenciala energio de akvo, transformata en elektran kurenton.
2. Ventenergio.
3. Sunenergio.
4. Tervarmo.

La homaro konsumas jare 500 eksaĵulojn* da energio.

El rekreskanta biomaso eblas jare produkti pli da energio, ol nun jare produktatas sume el nafto, tergaso, karbo kaj nukleoj!

[FORIGITA!: bildo]

La Eŭropa Centro pri Renovigebla Energio EEE.

[FORIGITA!: bildo]

Verda guto, la simbolo de Eko-energi-lando.

[FORIGITA!: bildo]

Mapo de Eko-energi-lando.

[FORIGITA!: bildo]

Ligna biomaso transformota en elektran kaj varmoenergion.

[FORIGITA!: bildo]

Fabriko produktanta fuelon el ligno.

[FORIGITA!: bildo]

La vilaĝestro de Strem (vilaĝo apud Güssing) klarigas la produktadon de fuelo el ligno.

[FORIGITA!: bildo]

La kastelo Güssing, hungare Németújvár, kroate Novigrad.

* 1. Burgenland estas la plej orienta federacia lando de Aŭstrio.
* 2. Europäisches Zentrum für erneuerbare Energie (mallonge EEE): www.eee-info.net.
* 3. Ökoenergieland:www.oekoenergieland.at.
* 4. La mezurunuo de energio estas ĵulo. Por funkciigi 100-vatan lampon dum 10 sekundoj oni bezonas 1000 ĵulojn. La pezo de 1 kilogramo estas preskaŭ 10 neŭtonoj. Por levi 1 kilogramon 1 metron alten oni bezonas la energion de 10 ĵuloj. Unu eksaĵulo estas 1 triliono da ĵuloj aŭ la 18a potenco de 10 ĵuloj.

Politiko

SLOVAKIO

Profitos la novuloj

Ĝis 26 politikaj partioj esperas akiri favoron de la slovaka publiko en antaŭtempaj parlamentaj elektoj en marto 2012. En pasintaj elektoj en 2010 kandidatis 18 politikaj partioj.

La koalicio kaj opozicio en la slovaka parlamento akceptigis leĝon pri antaŭtempaj elektoj, ĉar la koalicio ne kapablis aprobi en oktobro pligrandigon de la Eŭropa Fonduso por Financa Stabiligo.

Skandalo

Politikologoj opinias, ke la novaj partioj profitos, ĉar elektantoj tediĝas de malnovaj politikistoj. Tiuj prezidis super i.a. subaŭskulta skandalo de gazetistoj, krizo en malsanulejoj kaj alta senlaboreco.

La analizistoj diras, ke la nombro de novaj aŭ malpli konataj politikaj partioj estas tipa esprimo de la krizo de rutina politika sceno. Oni supozas, ke en marto venkos la ĉefa opozicia partio SMER.

Julius Hauser

Moderna vivo

TOGOLANDO

Scenoj malkaraj en Kara

Pro dutagaj studentaj manifestacioj la togolanda registaro anoncis en decembro provizoran fermon de la universitatoj de Lomeo kaj Kara.

Ĉio komenciĝis pro registara dekreto pri ĉesigo de helpoj kaj stipendioj al meritplenaj studentoj. Aliloke, eble, oni salutus tiun paŝon, sed por tiuj, kiuj konas la metodojn policajn kaj partiajn, per kiuj oni aljuĝas stipendiojn en Togolando, kaj la viv- kaj stud-kondiĉojn en la lando, tiu dekreto sonas kiel kaŝa eksigo de studentoj.

Fotokopioj

“Sen tiu helpo de 80 000 frankoj (ĉ. 120 eŭroj) dividitaj jare en kvar partojn de po 20 000, ni neniam povos daŭrigi nian studadon ĝis diplomitiĝo. La vivo en Togolando estas mizera por tiu, kiu devas forlasi sian bienon kaj veni studi en la urbo. Ni sukcesas pagi la luprezon kaj elturniĝas por fari fotokopiojn, sed ni vivtenas nin per tiu helpo”, diris studento.

Unue la manifestacioj pace disvolviĝis, sed la sekvan tagon frumatene estis arestitaj kaj enprizonigitaj pluraj elstaraj studentoj. Armeanoj uzis larmigan gason por disigi la manifestaciantojn. En Kara, 420 km norde de Lomeo, kie la protestoj estis multe pli perfortaj, konstruaĵoj publikaj estas damaĝitaj, same kiel privataj domoj.

Postuloj

Studentoj de ambaŭ publikaj universitatoj decidis daŭrigi pacajn marŝojn tiom longe, kiom la registaro ne akceptos iliajn postulojn. Cetere la ĉeesto de la armeo nur endanĝerigas situacion jam malfacilan por la registaro.

Notindas, ke preskaŭ ĉiuj opoziciaj partioj publike montris sian subtenon al la studentoj. Intertempe la protestoj trafis aliajn grandajn urbojn, kie liceanoj kaj gimnazianoj iris surstraten.

Nun la registaro multobligas kontaktojn kun la studentoj por provi trovi solvojn. Tamen la kolerego kaj la decidemo, kiuj vigligas la studentojn, pensigas, ke la epoko de “studento-ŝafoj” estas pasinta. Rimarkindas krome, ke la universitata urbo Kara estas la naskiĝloko de la nuna prezidanto.

Adjé Adjévi

Leteroj

Senkolora verda vojo

En sia artikolo Verda vojo (Monato 2011/11, paĝo 16) Evgeni Georgiev raportas pri la arkitekto Friedensreich Hundertwasser, sed ... sen koloroj ... kia tristeco! Por vidi la kolorojn, bonvolu tajpi mirejo3.blogspot.com/2010/07/hundertwasser.html kaj mirejo.blogspot.com/2008/09/petit-voyage-en-suisse-alemanique.html kaj vi vidos la bazarohalon de Altenrhein, en orienta Svislando.

Mireille Grosjean

Svisio

Eseo

BICIKLADO

Nova malnova trafikilo

En junio pasintjare oni instalis en mia urbo Antverpeno, Belgio, 78 parkumejojn por 1000 lueblaj bicikloj. La distanco inter du stacioj estas proksimume 300 metroj. Por lui biciklon oni disponu pri kreditkarto: oni tiel pagas la necesan sumon.

Eblas registriĝi en ĉiu parkumejo por unu tago aŭ por unu semajno. Tiuj, kiuj regule uzas tiun ĉi servon, prefere mendu jarkarton perpoŝte sendotan. Paginte, oni povas preni biciklon ĉe iu ajn luejo, uzi ĝin, kaj poste remeti ĝin en iun ajn.

Duonhoro

Dum duonhoro eblas veturi senpage. Konsilindas uzi biciklon por iri, ĝin lasi ĉe luejo, kaj preni alian por reiri. Kiu uzas biciklon pli ol 30 minutojn pagas por la dua duonhoro nur malgrandan sumon, la postajn horojn multe pli.

Tiel oni volas, ke maksimumo da bicikloj disponeblu. La organiza kompanio scias, kiom da bicikloj troviĝas en iu stacio, kaj laŭnecese transportas rezervajn veturilojn, se en iu kvartalo ili mankas.

Skeptika

Komence mi estis ege skeptika. La plimulto de la antverpenanoj loĝas en unufamiliaj domoj kaj povas deponi biciklon en garaĝo aŭ koridoro. Preskaŭ ĉiuj miaj amikoj posedas propran biciklon.

Sed mi eraris. En malpli ol kvaronjaro oni registris 10 000 jarabonojn, kaj la uzanto-nombro rapide kreskas. Ĉiam, kiam mi forlasas mian hejmon, mi rimarkas tiujn bone rekoneblajn biciklojn. Malgraǔ tio, ke la servo nuntempe funkcias nur en la urbokerno, ekde 2013 estos duobligita la nombro de parkumejoj, kiuj troveblos ankaŭ ekster la urbocentro.

Baritaj

La iniciato kongruas kun la politiko de la urbaj instancoj malpliigi aŭtotrafikon. Ĉar mia edzino estas parte paralizita, mi aǔtas de tempo al tempo en la urbon. Eĉ mi kiel loĝanto nur malfacile trovas la vojon en labirinto de unudirektaj kaj — pro laboroj — baritaj stratoj.

Al ĉiuj miaj parencoj kaj amikoj, kiuj volas viziti nin, mi konsilas veni per publika transporto. Parkumado fariĝas malfacila kaj ege multekosta. Dum premhoroj veturi per biciklo aŭ publika transportilo multe pli rapidas.

Urbocentro

Mi ankoraŭ ne trovis studaĵon, kiu klarigas la sukceson de la lu-bicikloj. Sed Antverpeno havas universitaton kaj altlernejojn kun pluraj terenoj en la urbocentro. Studentoj, kiuj tie vivas nur dum tri kvaronoj de la jaro, preferas lui biciklon anstataŭ alporti propran veturilon kun risko pri ŝtelo aŭ difekto.

Krome dungitoj, kiuj ne loĝas en la urbo, sed ĉiutage tien trajnas, pli rapide atingas siajn oficejojn bicikle ol per plenplenaj tramoj kaj busoj, kiuj dum premhoroj ankaŭ limakas.

Pioniras

Antverpeno ne pioniris rilate lu-biciklojn. Unue Munkeno, en Germanio, enkondukis la ideon en la jaro 2000. Nun en ĉiuj kontinentoj, krom ŝajne en Afriko, troveblas lu-bicikloj. Laŭ Vikipedio, en jam 119 urboj en Eŭropo eblas lui biciklojn.

Pintas kun po 34 urboj Germanio kaj Francio. Parizo havas la plej grandan nombron de bicikloj en Eŭropo: 20 000. Sed la ĉina urbo Hangĝoŭo multe superas tion per 60 000. Tie la meza distanco inter du lu-stacioj estas nur 100 metroj.

Lui biciklon evidente pli kontribuas al la batalo kontraŭ poluado. Mi povas nur aplaŭdi la iniciaton, kiu sendube ekaperos en multaj aliaj urboj.

Ivo Durwael

[FORIGITA!: bildo]

Antverpeno instalis 78 parkumejojn por 1000 lueblaj bicikloj.

Leteroj

Cigana odiseo

Al la artikolo Kie la kulpo? (Monato 2011/12, p. 14) mi volus rimarkigi, ke Eŭropo volas solvi la ciganan krimadon kaj ciganan problemaron jam kelke da jardekoj ekskluzive per mono. El fondusoj de Eŭropa Unio (EU) fluegas ĉiujare milionoj da eŭroj por la plibonigo de la vivo de ĉirkaŭ 12 milionoj da ciganoj en Eŭropo. Senrezulte. Ĉiu civitano kaj politikisto kritikas la situacion, sed neniu proponas konkretan solvon por ŝtato. Kio karakterizas la ciganan minoritaton en ĉiu lando de EU? Alta krimado, malalta klerecnivelo, alta naskokvanto, malriĉeco, katastrofaj vivkondiĉoj en ciganaj kolonioj, negado de sociaj valoroj ktp. Ĉu magia rondo? Kial?

Julius Hauser

Slovakio

Leteroj

152 gramatikaj kazoj

Kun intereso mi legis la artikolon kun la titolo Spaco kaj lingvo — ĉu facila afero? de Kirilo Brosch (Monato 2011/12, p. 22-23). Mi gratulas pro la faka kaj filozofia enhavo.

Mi volus aldoni por la legantoj, ke la dagestanaj lingvoj (ekzemple la lingvo tabasarana, la lingvo rutula ktp.) havas ampleksan sistemon de gramatikaj kazoj sekve de granda kvanto da lokativoj, kiuj esprimas certan spacon kaj spacajn rilatojn. Ekzemple la ceza lingvo (konata ankaŭ kiel dido) havas ĉirkaŭ 152 gramatikajn kazojn. La kazoj formiĝas aglutine; ĉiu kazo havas apartan sufikson, kiun povas kompletigi alia sufikso. Juĝu mem — kia simpla kaj genia estas Esperanto en komparo al aliaj lingvoj.

Julius Hauser

Slovakio

El mia vidpunkto

Skeptikismo — eŭropa kaj polica

Kelkajn tagojn antaŭ kristnasko mi pasigis vesperon ĉe policejo. Nu, finfine, vi krias: skurila redaktoro arestita, monpunita, espereble dum la feriaj tagoj enkarcerigita. Sendube pro krimoj kontraŭ gramatiko, stilo, deco kaj eŭroposkeptikismo.

Eŭroposkeptikismo ...? Nu, jes. Leganto (kredeble nun leginto) plendis — dankon pro la afablaj vortoj — ke “Monato denove surrajdis la eŭroskeptikismon” (tiel: certe eŭroposkeptiko). Aldonis mia korespondanto: “Ekde la venonta jaro pli bone ke mi elektu por legado pli solidaremajn revuojn”.

Mi respondis, verŝajne vane, ke Monato, revuo sendependa, ne sekvas apartan politikon. Mi atentigis, ke ĝi spegulas la opiniojn de verkantoj/legantoj, kaj, se ĝia enhavo ne sufiĉe “solidaremas” (?), oni bonvole artikolu por prezenti kontrastan, eventuale solidaran starpunkton.

Tamen malgraŭ tio, ke ekzistas almenaŭ unu leganto/leginto, kiu volas min vidi en kaĝo, ne pro eŭro(po)skeptik(ism)o mi vizitis policejon. Mi ĉeestis pro afero tiam pli grava — almenaŭ aktuala — ol skeptiko.

Temas pri tio, ke ... nu ... frenezulo minacis ekbruligi la loĝejon de mia filino. Memevidente, ne nur la konstruaĵon sed ankaŭ, interne, ŝin. Mi eksciis pri la afero, kiam, hejmen reveninte post antaŭkristnaska butikumado, mia edzino kaj mi trovis telefon-mesaĝon de nia plorema, apenaŭ kohera, forte timigita filino, kiu volis, ke ni tuj revoku.

Tion ni faris kaj konstatis, inter singultoj, ke la edzo — baldaŭ eksedzo — de ŝia plej bona amikino, sciante, ke nia filino dum kelkaj tagoj solos en sia loĝejo, minacis ŝian vivon. Mi tuj enaŭtiĝis kaj ŝoforis 70 km por esti kun ŝi.

Survoje — feliĉe la nokto estis milda kaj la ŝoseo, trans alta erikejo, facile veturebla — mi cerbumis pri la afero. Mi sciis, ke mia filino luis ĉambron ĉe geedza paro, kiun ŝi bone konas jam de la lernejaj jaroj. La paro fakte invitis ŝin enloĝiĝi, kiam hazarde ŝi eklaboris en la urbo, kie la duopo jam instaliĝis.

Baldaŭ, tamen, la edzo komencis drinki, forestadi, kaj fine amikiĝi kun pli juna virino. Lia edzino, perdante esperon pri la geedzeco, forlasis la hejmon kaj luis kun mia filino loĝejon.

La edzo, kolera, kun nova kunulino, kaj ne kapabla akcepti, ke respondecas li pro la kolapso de sia geedzeco, subite kulpigis mian tute senpekan filinon — vivo-rompulino, kiel li provas kredigi. Audiĝis tiam la minacoj, unue lamaj, eĉ ridindaj, ĝis tamen tiu plej timiga pri bruligo.

Atinginte mian filinon, mi akompanis ŝin al policejo — kaj jen la punkto de tiu ĉi vidpunkto. Ĉar, malgraŭ oftaj raportoj pri misoj kaj mankoj ĉe la polico — organo de subprema ŝtato, korupta, rasisma, nekompetenta ktp — ni trovis nur komprenemon, helpemon kaj altan profesiecon.

Evidente, kiel ĉe iu ajn organizaĵo, ne ĉio perfektas ĉe la polico. Do indas kritiki, kiam necesas; sed same indas laŭdi, kiam oportunas. Kiel nun.

Juna, impone trejnita policanino serioze ekesploris. Komputile ŝi tuj konstatis, ke mia filino ne estas plendemulino, ke la minacanto ne pasintece krimis, ke — per telefonvoko al la (eks)edzino, la amikino de mia filino — tiu antaŭe minacis, sed malpli timige.

Tiam prezentis sin pluraj manieroj procedi. Eblus aresti la ulon, venigi lin al la policejo por pliesplori la aferon. Jam ekzistas kialoj por ekprocesi, aldonis la policanino: la afero sufiĉe gravas. Ĉu tion vi deziras?

Ne. Tion ni ne deziras. Ne pro spirito kristnaska, sed pro tio, ke ni taksas lin mense malstabila, malsana: kuracistan, eventuale psikologian helpon li bezonas, ne polican. Ĉu eblus, ni diris, simple atentigi lin, oficiale, police, ke konduto tia ne permeseblas kaj, se ripetata, tiam li sin trovos en la manoj de la aŭtoritatoj?

Proponite, konsentite. Kelkajn minutojn poste la policanino, kun kolego, forveturis al la hejmo de la minacanto. Mi ne scias, kion ŝi diris, sed mi povas imagi.

Tiel ĉio kontentige solviĝis. Mia filino pli libere spiras, ne plu timante reveni al la loĝejo; la ulo, verŝajne mem timigita pro sursojla policanino, ekde tiam silentas; kaj mi ... mi lernis, ke la polico povas ja rapide, efike, home servi al ordinaraj civitanoj, kaj ke ne ĉiu policano porkas. Pro tio ni estu dankaj.

Paul Gubbins

Libroj

Filozofio — metio — ideologio

Laŭ la subtitolo kaj laŭ la “dankesprimo” de la aŭtoro (p. 5) temas pri artikoloj origine aparte publicitaj, poste redakte koherigitaj. En kelkaj lokoj atenta leganto tion ankoraŭ rimarkas: okazas kelkfoje ripetiĝoj, malofte eĉ etaj enhavaj nekongruoj. Sed dum la legado komence oni estas altirita pro la vigla stilo de la aŭtoro, iom spicita per etaj “esperantaĵoj” (ekzemple p. 9). Multaj helenaj filozofoj estas prezentataj, ankaŭ tekstoj sufiĉe nekonataj eĉ al fakuloj — ekzemple la traktato Pri la sepoj (Peri hebdomadôn*), kiu troviĝas en la hipokrata korpuso.

Miriga aranĝo

Sed enprofundiĝante kaj rigardante la citaĵojn, mi pli kaj pli ĉagreniĝis: nek estas indikita loko, de kie venas citaĵo (la poemoj de Heziodo, ekzemple, estas tre longaj), nek mi trovis informon pri la tradukinto. Por resti ĉe Heziodo: la aranĝo de la linioj mirigis min. Dum temas pri regulaj versoj (la heziodaj poemoj estas heksametraj), maldekstra rektigado estas la normo. La tradukoj en la libro ja konsistas el heksametroj — sed la linioj estas centritaj (p. 19 kaj sekvantaj).

Same ankaŭ ĉe aliaj poetoj: Arĥiloĥo skribas ĉefe jambojn ... centritaj linioj (p. 21). Solono verkis siajn poemojn grandparte en elegiaj distiĥoj; tio signifas, ke ĉiun heksametron sekvas pentametro. La kutima maniero de kompostado estas, ke oni iom ensaltigas la pentametrojn, principe tamen havas maldekstre rektigitajn liniojn. Sed ankaŭ citaĵoj de Solono ĉe Gudskov estas centritaj (p. 26 kaj sekvantaj). La traduko de la solonaj fragmentoj tamen ne plu estas laŭ la originala metriko; fojfoje la pentametroj estas fuŝitaj.

Bibliografio

Sed bone, la celo de tia libro ja estas prezenti informojn, ne metrikajn detalojn — kvankam ĝuste por tiu celo ja pli taŭgus pure proza traduko, ĉar tiel oni pli precize kaj detale povas esprimi enhavojn. Ĉar tekstolokoj ja ne estas indikitaj, mi almenaŭ volis ekscii, kiome la prezentitaj tradukoj baziĝas sur originalaj grekaj tekstoj, kaj kiu estis la tradukinto. Mi do transsaltis al la bibliografio (“Uzitaj fontoj”, p. 273 kaj sekvantaj) kaj trovis je ĝia komenco mirigan noton: “Por la libroj, markitaj per (*) estas indikitaj la unuaj eldonoj en la originala lingvo; la sama signo montras klasikajn verkojn de la antikvaj aŭtoroj.” Kaj do tiun asteriskon oni trovas ekzemple antaŭ “Aristotelo. Verkoj”, “Esĥilo. Tragedioj” aŭ “Ksenofono. Sokratecaj verkoj” (estas multe pli da tiaj ekzemploj). Sed de preskaŭ ĉiuj antikvaj aŭtoroj ekzistas tekstaj variantoj — tion Gudskov komplete ignoras!

Rilate Ksenofonon, la titolo mem estas misgvida: liaj “Sokratecaj verkoj” fakte nomiĝas “Memoraĵoj pri Sokrato”, “Symposion” kaj “Apologia”. Pri kiu lia verko do en konkreta citaĵo temas? Fojfoje ja aperas titoloj en la greka lingvo (kun multaj eraroj), sed sen indiko de la uzita eldono. Pri tradukoj tute ne troviĝas indikoj en la listo de “uzitaj fontoj”*.

Esperantigo

Plulegante mi denove stumblis, nun pro la ofte perforta kaj tute ne konsekvenca “esperantigo” de grekaj vortoj. Kelkaj nomoj, kiel ekzemple Homero, Heziodo* aŭ Platono, estas ja tradicie esperantaj. Sed ekzemple Thêbaj, la ĉefa urbo de Bojôtia (Beotio) aperas ĉe Gudskov en tri diversaj formoj: “Tibo” (p. 64), “Tibeo” (p. 19) kaj “Tebo” (p. 123, 206). Ankaŭ la urbo Klazomenai havas tri malsamajn nomojn: “Klozimeno” (p. 101), “Kolzimeno” (p. 69) kaj “Klazomeno” (p. 103). La tri mojraj (diinoj de la fato) greke nomiĝas Klôthô, Laĥesis kaj Atropos; ĉe Gudskov: “Klota”, “Laĥesa” kaj “Atropa” (p. 130). Kelkaj “transliterumoj” malkaŝas eĉ rusan fonon; ekzemple “Gefesto” (p. 120; temas pri Hêfajstos, la dio de la fajro), “giadoj” (p. 40; hyades, nomo de konstelacio), “Femida” (p. 130; Themis, diino de la justeco) — kaj eĉ “geliocentrismo” (p. 67). La listo neniel estas fermita.

Tiu “esperantiga manio” ankaŭ trafas francajn kaj anglajn nomojn: “Rusoo” (p. 127; Rousseau); “Broŭno” (p. 137; Brown) “Komtio” (p. 9; Comte); “Fojerbaĥo” (p. 115; Feuerbach); “Imanuilo Kantio” (p. 150; Immanuel Kant) ktp. Okaze, sed ne ĉiam, en piednoto aperas “nacilingva” nomo. Se temas pri rusaj aŭtoroj, Gudskov kutime ne tiel traktas la nomojn, nur “simple” transliterumas. Sed grekajn aŭtorojn la leganto fojfoje apenaŭ povas rekoni! Kiu tuj scias, ke sub “Eŭgemero” (p. 209) kaŝiĝas Eŭhêmeros, kaj ke “Diadoro el Miloso” (p. 122) fakte estas Diagoras el Mêlos? La hejmurbo de Parmenido ĝuste nomiĝas Elea, sed en la libro ĝi konstante aperas kiel “Elajo” (p. 61 kaj sekvantaj)*; do la skolo de la “elajanoj” (multloke) estas komplete misnomita*.

“Esperantigitaj” nomoj de insuloj kaj urboj bezonas propran alineon: ofte grekaj nomoj finiĝas per “-os” (maskla finaĵo; plurale: “-oj”) aŭ per “-on” (neŭtra finaĵo). En sia “esperantigo” la aŭtoro tiujn finaĵojn jen aperigas, jen ne — sen rekonebla reguleco. “Assos” iĝas “Asso” (p. 241), “Kition” “Kitio” (p. 250), “Delfoj” “Delfo” (p. 130), sed “Mêlos” iĝas “Miloso” (p. 122), “Keos” “Kioso” (p. 118), “Rodos” eĉ nomiĝas “Rodozo” (p. 239).

Tiaj fenomenoj analogie troveblas en la listo de “filozofaj terminoj” (p. 278 kaj sekvantaj). Ja estas kompreneble, ke logos ne fariĝu “logo”, sed “logio” tamen estas misgvida*, ĉar legante tion, oni pensas pri vortoj kiel “teo-logio” aŭ “kosmo-logio”. La greka -logia ja estas parenca al logos, sed ne samsignifa. Simile statas aferoj pri “arĥeo”, “nuso”, “apejrono” kaj “stojo”: mi pledas por arĥê, noŭs, apejron kaj stoa. Cetere ankaŭ ĉi-loke aperas vortoj presitaj en grekaj literoj — eraroj bedaŭrinde abundas.

Metieca komentado

Estante filologo, mi do ĉefe “metiece” komentis la libron; pri la filozofia flanko mi certe ne tiom kompetentas. Tamen mi mallonge vortumos mian impreson: evidente la aŭtoro estas sufiĉe prijuĝema kaj tre certa pri siaj juĝoj. Principe li aplikas la skematismon de Auguste Comte: la homara penso trairas, laŭ li, tri historiajn stadiojn, ĉiu el kiuj superfluigas la antaŭan (p. 9). Ju pli proksima do al la fina stadio (pri kiu la aŭtoro havas klaran koncepton) ies pensado estas, des pli bona li estas filozofo. “Fina stadio” estas la scienca (kaj ateisma) materiismo.

La fruaj filozofoj, laŭ Gudskov, estis iel materiistoj (kvankam en certaj okazoj, ekzemple ĉe Heraklito, la aŭtoro forte penas por kredigi tion), do principe “bonaj” — Demokrito pli, Pitagoro iom malpli. Sed iam la fidemona maliculo kaj reakciulo Platono krime inventis la “objektivan ideismon”. Per tio li kaj liaj posteuloj kaŭzis principan devojiĝon de la filozofio, plagon, kiu daŭradis dum jarcentoj.

Eble iuj samideanoj, leginte tiun ĉi recenzon, riproĉos al mi troan severecon, argumentante, ke oni ja devas fieri, ke tia verko, detale pritraktanta fruajn helenajn pensulojn, entute aperis en Esperantujo. Mi respondus, ke Esperantujo nepre ne estu ekskluziva ludejo por naivaj idealistoj. Mi fierus, se esperantlingva popularscienca libro sen iu “samideana rabato” povus facile konkurenci kun iu ajn nacilingva verko pri la sama temo. Mia recenzo estu instigo al tiu celo.

D-ro Winfried Schumacher

Nikolao Gudskov: Kiel la homo ekis pensi. Eseoj pri la helena filozofio. Eldonejo Impeto, Moskvo, 2012. ISBN 978-5-7161-0235-4. 285 paĝoj kun bibliografio, glosaro de fakaj terminoj kaj indekso de nomoj.

Prezo ĉe FEL: 18 eŭroj + afranko.

*

1. En tiu ĉi artikolo mi uzas transliterumon, kiu klare distingas ĉiujn literojn de la greka alfabeto. Jen ekspliko:

η = ê γγ, γκ = ng, nk
ι = i, sed en diftongoj j θ = th
υ = y, sed en diftongoj ŭ ξ = ks
ω = ô ψ = ps

La aliaj literoj ne bezonas eksplikon.

* 2. En unu okazo mi testis tradukon: p. 27, fragmento de Solono (supre). La greka teksto estas facile trovebla; mi faris mian propran tradukon kaj komparis ĝin kun tiu prezentita de Gudskov. La rezulto estis por mi nekontentiga.
* 3. “Heziodo” tamen estas nekonvena formo, ĉar la originala nomo estas “Hêsiodos” (ne kun “z”).
* 4. Ekzistis kaj la urbo Elea kaj la urbo Elaja, tute malsamaj civitoj — eble okazis intermiksado.
* 5. La anojn de la skolo oni prefere nomu “eleatoj” (laŭ la greka nomo “eleataj”); “eleanoj” ja simple estas civitanoj de Elea.
* 6. Tiu “misgvido” havas rimarkeblan efikon ĉe la karakterizado de la pensoj de Heraklito!

Moderna vivo

Veturilo “elstara”

Aglo-okula abonanto de Monato, Ramon Perera, kiu naskiĝis kaj loĝas en Barcelono, atentigas, ke la foto, kiu akompanis la artikolon pri starveturiloj (Monato, 2011/12, p. 15), estas farita en la placo Sant Jaume en la kataluna urbo. La sandviĉejo videbla en la foto nun portas alian nomon. Dankon pro la informoj!

PPG

Politiko

NOV-ZELANDO

Tremetoj surteraj, tremegoj subteraj

Okazis fine de novembro parlamenta elekto en Nov-Zelando kaj, kiel planite, nur tri semajnojn post la tiea rugbea mondpokalo. La nov-zelanda teamo gajnis la pokalon, kiu eble helpis la registaron regajni voĉojn. Tamen sanĝiĝis la politika pejzaĝo.

La partioj Asocio de Konsumantoj kaj Impostpagantoj (AKI) kaj Estonteco Unuiĝinta (EU) gajnis po nur unu mandaton, dum Nov-Zelando Unue, estrata de Winston Peters [ŭinstn pitrz], kiu perdis ĉiujn siajn seĝojn en 2008, surprize ĉi-foje gajnis ok.

La Maoria Partio, kiu suferis pro disiĝo kaj formiĝo de nova partio nomata simple Mana, kio signifas en la maoria “prestiĝo”, gajnis tri mandatojn; Mana nur unu. Disiĝis la partio, kiam unu el ĝiaj membroj, Hone Harawira, malvolis kunlabori kun la reganta Nacia Partio kontraŭ sia emo subteni malriĉulojn. La Verda Partio akiris 14 seĝojn (11 % de la porpartiaj voĉoj), sian ĝis nun plej bonan rezulton.

Ĉefministro

La Nacia Partio sub sia estro kaj ĉefministro John Key [ĝon ki] gajnis 59 seĝojn (47 % de la porpartiaj voĉoj) — la plej grandan nombron, kiun ricevis iu ajn partio, dum oni uzas ekde 1996 t.n. miksmembran proporcian sistemon (simile al tiu en Germanio). En 2002 la partio rikoltis nur 20 %.

La Laborista Partio ricevis 34 seĝojn (27 %). Malpliiĝis ĝia subteno ŝajne pro la populareco de la ĉefministro, John Key. Post la elekto rezignis kaj la estro kaj la vicestro de la Laborista Partio. La elektita nova estro estas David Shearer [dejvid ŝira], parlamentano dum nur du jaroj. Antaŭe li laboris ĉe diversaj internaciaj organizaĵoj, inkluzive de Unuiĝintaj Nacioj en Irako.

La proporcio de civitanoj, kiuj voĉdonis, estis nur 74%. Jen la rezultoj kompare kun antaŭaj elektoj:

Partio Mandatoj 2008 Mandatoj 2011
Nacia 58 59
Laborista 43 34
Verdula 9 14
NZ Unue 0 8
Maoria 5 3
Mana - 1
AKI 5 1
Estonteco Unuiĝinta 1 1
Progresema 1 -
Sumo 122 121

Por atingi parlamentan plimulton Key marĉandis kun la unupersonaj “partioj”, donante al iliaj unuopaj membroj ministrajn postenojn. La reprezentantoj de AKI kaj EU fariĝis ministroj, kvankam ekster la kabineto, kaj do tiel malgraŭ eta elcento de la voĉoj tamen ludas grandan rolon en la nova registaro.

La Maoria Partio konsentis subteni la registaron pri konfido kaj monlivero, sed rajtas voĉdoni kontraŭ la propono parte forvendi diversajn energikompaniojn posedatajn de la registaro. La du kunestroj de la Maoria Partio ricevis ministrajn postenojn ekster la kabineto.

Programo

En la unua mandatperiodo de la Nacia Partio (2008-2011) la registaro adoptis mezan vojon, ekzemple ĝi promesis daŭrigi la socihelpan sistemon “Labori por familioj” kaj ne privatigi ŝtatajn entreprenojn, inkluzive de banko kaj energikompanioj. Kiam la publiko protestis kontraŭ proponoj mini en naciaj parkoj, la registaro cedis.

Ĉi-foje ĝi revenis al siaj pli kutimaj, dekstremaj programeroj, ekzemple vendi ĝis 49 % akciojn en kelkaj energiorganizaĵoj. La registaro prezentas tion kiel eblon por investemaj civitanoj gajni monon el la rento de akcioj.

Por diferencigi sin de la Nacia Partio, la Laborista Partio prezentis planojn interalie por malrapide pliigi la pensian aĝon (por ŝpari monon dum la proporcio de maljunuloj pligrandiĝas) kaj forigi aldonvaloran imposton pri freŝaj fruktoj kaj legomoj (por helpi al malriĉuloj toleri la elspezon por bonaj manĝaĵoj). Tiuj proponoj ne multe ekscitis, do oni ne atendas, ke la Nacia Partio ilin adoptos.

Referendumo

Samtempe kun la parlamenta baloto okazis referendumo por decidi, ĉu daŭrigi la miksmembran proporcian elekto-sistemon. El la voĉdonintoj 56% jesis kaj 41% neis, do restos la sistemo. Tamen sekvos enketo, ĉu eblos ĝin iel plibonigi.

Intertempe verduloj demandas, ĉu la registaro kapablus reagi al mara ekologia katastrofo. La demandoj sekvas la pereon de kontenera ŝipo sur rifo 22 kilometrojn for de Tauranga.

En la maron likis centoj da tunoj da petrolo el la ŝipo kun 22 filipinaj maristoj, registrita en Liberio, posedata de greka kompanio, kaj luita de alia. Necesis ses semajnoj por forigi la enmaran brulaĵon.

Industriistoj

Malfacilan jaron finis Nov-Zelando per pluaj tertremoj (la plej forta: 6,0 laŭ Richter-skalo) en Christchurch. Multaj urbanoj devis ripari siajn hejmojn jam la trian, kvaran aŭ eĉ kvinan fojon en la lastaj 15 monatoj. Industriistoj anticipas multan laboron por rekonstrui la urbon, sed pro la daŭraj tremoj tio prokrastiĝas.

Tri internaciaj taksistoj de kreditindeco reduktis la kreditan klasifikon de NZ pro duboj pri la nivelo de privataj ŝuldoj. Problemoj en Eŭropo kaj Nord-Ameriko ombre efikas sur la ekonomian situacion ankaŭ en Nov-Zelando.

Dume protestantoj okupadas lokojn en la ĉefaj urboj, kiel aliloke tra la mondo, kontraŭ avareco kaj korupto de la plej riĉaj homoj kaj (precipe) kompanioj.

D. E. Rogers

Politiko

RUSIO

Manifestacioj — sed kontraŭ, ne por

Leviĝis en Rusio ondo de protestoj post la decembraj parlamentaj balotoj. Multaj opinias, ke la rezultoj de la balotoj estis falsitaj. En la interreto multas pruvoj: civitanaj observantoj en la balotejoj registris misojn kaj falsadojn kaj tuj afiŝis informojn en la reto.

Oni do opinias, ke la potenculoj trompis, ke ne validas la novelektita parlamento. Tamen oficiale akceptitaj estas la rezultoj de la balotoj. Tio fariĝis lasta guto.

Incendioj

La protestantoj sentas ĉefe, ke ne plu eblas toleri falson kaj trompon de la flanko de la potenculoj. Ne tuj naskiĝis tiu sento. Ĉio komenciĝis antaŭ du jaroj dum someraj incendioj, kiam ŝtataj respondeculoj misinformis pri la brulegoj. Tiam ordinaraj homoj unuiĝis por mem aĉeti ekipaĵojn, organizi ekspediciojn al la plej problemaj lokoj, ofte anstataŭante ŝtatajn fajrobrigadojn.

En la sama tempo aperis alia iniciato — volontula taĉmento Liza Alert (simila al Amber Alert en Usono), por serĉi homojn perditajn. Kvincent volontuloj unuiĝis, kiam la polico rifuzis serĉi kvinjaran knabinon kaj ŝian onklinon. La volontuloj montris sin pli efikaj ol la ŝtata polico.

Siteletoj

Iom pli frue aperis “bluaj siteletoj” — nun vaste konata movado de aŭtoposedantoj. Laŭ la trafikregularo oni cedu la vojon al la aŭtoj kun bluaj signallampoj sur la tegmento — tiuj uzataj ĉefe de policistaj, fajrobrigadaj kaj ambulancaj veturiloj. Sed krom tiuj servoj ĉirkaŭ mil aŭtoj en Rusio havas bluajn signallampojn. Ilin uzas diversaj altranguloj — de membroj de la registaro ĝis estraranoj de Gazprom kaj Rusiaj Fervojoj. La blua signallampo fariĝis privilegio de burokratoj kaj iliaj familianoj en urboj plenplenaj je trafikŝtopiĝoj. Ŝoforoj de la luksaj aŭtegoj kun bluaj signaloj ofte tute ignoras la trafikregularon, kondutas malbone kaj minacas al aliaj stirantoj. Policistoj ofte blokas tutajn avenuojn dum kelkaj horoj por ke iu altranga burokrato kuregu hejmen senprobleme dum ĉiuj aliaj “ordinaraj personoj”, eĉ ambulancoj, atendas lin pasi en longaj trafikŝtopiĝoj.

La ordinaraj aŭtoposedantoj rimarkis, ke ludila porinfana siteleto tre similas per sia formo al signallampo, kaj ili komencis alglui bluajn siteletojn sur tegmentojn de siaj aŭtoj kiel protesto kontraŭ la multeco de signallampoj kaj la blokado de stratoj. La movado fariĝis simbolo de civitana socio.

Protestantoj

Pro tio lastatempe venis surstraten protestantoj, precipe plej kreemaj, kleraj kaj prosperaj personoj. Ili sin organizas per interretaj kaj aliaj sociaj forumoj. Ili disponas pri pli da sendependaj informo-fontoj ol aliaj, malpli monhavaj homoj.

Tiuj ĉi protestantoj obeas la leĝon kaj pagas impostojn. Ili ne volas revolucion. Sed ili certas, ke la potencon en la lando kaptis koruptuloj kaj krimuloj, ke ne plu ekzistas sendependa juĝistaro aŭ honestaj policistoj. Ili postulas, ke potenculoj, juĝistoj kaj ĉiuj aliaj obeu la saman leĝaron.

Sed jen la problemo. Laŭleĝe ne eblas ŝanĝi tion, kion ili postulas. Ne eblas nuligi la rezulton de la balotoj, ne eblas eksigi parlamenton kaj prezidanton. Krome la potenculoj malemas konversacii kun la protestantoj.

Fokuso

Cetere mankas al la protestantoj fokuso. Ili ne povas interkonsenti pri unusola gvidanto. Do surstrate kunvenas tro malsamaj fortoj: komunistoj, demokratoj, naciistoj, liberaluloj. Krome, kaj pli grave, ili manifestacias ne por, sed kontraŭ. Do, se Vladimir Putin kaj la parlamento ja eksiĝus, kiel postulas la protestantoj, ankoraŭ ne estas proponitaj homoj, kiuj okupus tiujn postenojn.

Cetere ne klaras la reago de la potenculoj. La prezidanto, Dmitrij Medvedev, parolas pri liberaligo de la leĝaro. Putin, tamen, primokas la manifestaciantojn, dirante, ke ili surstratiĝas pro mono. Dum la potenculoj parolas pri justeco, tribunaloj, ne konsiderante la argumentojn de advokatoj, kondamnas opoziciulojn al malliberejo. Sergej Udalcov kaj Taisija Osipova estas la plej vaste konataj.

Nekongrueco

Tamen io ŝanĝiĝis: la etoso en la socio, almenaŭ en la plej grandaj kaj gravaj urboj, Moskvo, Peterburgo. Pli kaj pli klare videblas nekongrueco inter la reagoj de la potenculoj, pli kaj pli klare aŭdeblas falso en iliaj vortoj. Neniu plu kredas al la vortoj de la prezidanto, neniu plu kredas je sendependeco kaj justeco de tribunaloj, neniu plu kredas al politikistoj kaj iliaj partioj. Tamen oni ne scias, kiun kredi.

Rusio vekiĝas. Sed vekiĝinte, oni devas ellitiĝi, purigi la dentojn, matenmanĝi kaj, finfine, ion fari.

La decembra socia enketo de Levada-centr montris, ke 45 % de la rusianoj taksas la lastajn balotojn malhonestaj, sed 35 % kontentas. Preskaŭ 20 % de la enketitoj certas, ke okazos pli da misoj kaj falsadoj dum venontaj prezidantaj balotoj. Pri la eksigo de Putin pretas insisti 35 %, dum 25 % subtenas la ideon eksigi la ĵus elektitan parlamenton.

Dmitri Breĉalov

[FORIGITA!: [Forigis bildon]]

Manifestacii facilas, danke al interreto kaj poŝtelefonoj. Sed tiuj, kiuj postulas novan, honeste elektitan parlamenton en Rusio, ankoraŭ ne scias, kion ili farus, se ili sukcesus.

Politiko

DIPLOMATIO

Speciale sendita

Slovaka diplomato estas nomumita speciala sendito al Afganio. Anoncis la ĝenerala sekretario de Unuiĝintaj Nacioj (UN), Ban Ki-mun, ke Ján Kubiš [jan kubis] ekanstataŭis la svedan diplomaton Staffan de Mistura la 1an januaro 2012.

Kubiš, 59-jaraĝa, komencis sian karieron en la diplomatia servo de la tiama Ĉeĥoslovakio. Li parolas kvin lingvojn kaj estas eksa ministro pri eksterlandaj aferoj de Slovakio (2006-2009). Ekde tiam li okupis oficon kiel ĉefo de la Ekonomia Komisiono por Eŭropo de UN en Ĝenevo.

Postulemaj

Lia nova posteno estas politike tikla. Tri fojojn en la lastaj kvar jaroj estis ŝanĝita la speciala sendito por Afganio. Laŭ UN lia posteno en Afganio estas unu el la plej postulemaj en la mondo.

En Afganio UN certigas politikan kaj homaman helpon kaj informas pri la kvanto de viktimoj de la konflikto.

Julius Hauser

Politiko

KOSOVO-SERBIO

Kructagaj kolizioj

Ankaŭ ĉi-jare la serba prezidanto Boris Tadić, akompanate de la rusa ambasadoro en Beogrado, decidis viziti Kosovon por ĉeesti solenaĵojn okaze de la Kruca Tago (ortodoksa kristnasko, la sesa de januaro) kaj meson en monaĥejoj de Peja kaj Dečan.

Promesis Tadić, ke tio estos privata vizito kaj ke li nenion diros koncerne politikon. La registaro de Kosovo akceptis lin sed popolanoj, gvidataj de la partio Memdecido de Albin Kurti, forte protestis ekde la landlimpunkto de Merdar ĝis la koncernaj monaĥejoj.

Monaĥino

La viziton de Tadić kontraŭstaris ankaŭ lia eksedzino, Irina, nun monaĥino en Peja. Ŝi petis helpon de KFOR, la tiea internacia pac-truparo sub Nord-Atlantika Traktato-Organizaĵo, por helpi ŝin portempe translokiĝi en alian monaĥejon, tiun de Budisan de la distrikto Klina.

Malgraŭ promesoj, tamen, Tadić ja parolis pri politiko. “Serbio neniam rekonos la suverenecon de Kosovo kaj neniam rezignos pri paralelaj serbaj strukturoj en kvar komunumoj en la norda Kosovo”, li diris.

La kvar komunumoj konsistigas kvaronon de la teritorio de Kosovo. Tial la vicĉefministro, Hajredin Kuqi, deklaris, ke oni ne plu al Tadić permesos eniri Kosovon ... kio tamen malfacile kredeblas.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Protestis kosovanoj pro la vizito de la serba prezidanto Boris Tadić.

Lingvo

MULTLINGVECO

Italio plurlingva: la deveno de la etruska

Italio, kun sia nuna universo de dialektoj kaj minoritataj lingvoj, estas en la moderna mondo unu el la landoj plej orientitaj al t.n. plurlingveco. Malpli konate estas, ke eĉ en la antikva epoko la lando estis karakterizata de simila emo al multlingveco: en la itala duoninsulo fakte kunvivis, antikve, “mozaiko” de lingvoj malsamdevenaj, hodiaŭ nur parte konataj kaj deĉifritaj.

Latino estis komence la lingvo de unusola urbeto (Romo), tial tute nekonata en la cetero de la duoninsulo, kies loĝantoj parolis aliajn lingvojn. Ĉi-lastajn (ekzemple la faliskan, la oskan, la umbran, la mesapian, la pravenetan, la lepontan) la fakuloj kutime nomas “italikaj lingvoj”. Ni konas ilin, ĉar ili bonŝance estis ekskribitaj, antaŭ ol latino, disvastiĝante, ilin englutis. La plej bone dokumentita (per 11 000 surskriboj, al kiuj ĉiujare kromaj aldoniĝas) estas la etruska. Kia lingvo estis la etruska?

Opinioj

Jam en la klasika epoko kunestis du opinioj. Laŭ la unua, la etruskoj estis aŭtoktonoj: eventuale, ili mem suferintis invadojn de la flanko de aliaj popoloj. Laŭ la dua opinio, ŝuldata al la verkisto Herodoto, la etruskoj venis male el Malgrandazio. La helenoj kredis, ke Lydos kaj Tyrrhenos (prapatroj respektive de la lidoj kaj de la etruskoj) fratis. Do, lidoj kaj etruskoj estis, laŭ ili, parencaj popoloj. Laŭ tiu tradicio, Tyrrhenos, fuĝinte el Malgrandazio, establiĝis en Italio.

Konfirmo

Ĉi tiu versio ricevis ian konfirmon, kiam — fine de la 19a jarcento — oni trovis sur la greka insulo Lemnos surskribon, aŭ pli precize du apartajn surskribojn, kiuj troviĝis sur la sama steleo. Se la surskribo estus skribita etruske, tio ne mirigus nin aparte. Povus fakte temi pri hazardo: ekzemple, unuopa etrusko povus esti mortinta malproksime de la propra patrolando. Sed la surskribo ja estis skribita en lingvo “simila” al la etruska. En Lemnos do vivis probable popolo, kiu parolis lingvon similan, ne egalan, al la etruska, lingvon interalie ŝajne eĉ pli arkaikan ol la komuna etruska. Iel ajn, estas klare, ke ni ne rajtas pro tio supozi veran parencecon inter la etruska kaj, ĝenerale, la lingvoj anatoliaj.

Interrespondo

En la dua kaj tria jardekoj de la 20a jarcento oni cetere ekdeĉifris la lidan, kaj ŝajnis, ke inter la du lingvoj estas kelkaj similecoj. Ekzemple, en ambaŭ lingvoj estas partikulo enklitika (“-m” aŭ “-um”), iomete adversa. Sed temas pri izola interrespondo, pro tio verŝajne hazarda. Alia elemento, al kiu oni donis pasintece multan gravecon, estas la uzo en la du lingvoj de sama grafemo (simila al la cifero 8), aliloke ne uzata, por indiki la fonemon /f/. La vero estas tamen, ke tiu signo ne estis uzata en la plej multaj antikvaj etruskaj surskriboj, nur en ege pli freŝaj. Do temas pri posta evoluo, ne pri ĉiama karakterizo de la etruska alfabeto.

Malamikoj

Ankaŭ la bulgara lingvisto Vladimir Georgiev estis konvinkita pri la anatolia deveno de la etruska, sed li sin turnis al la hitita, ne al la lida. Laŭ li, la etruska estas antikva fazo de la hitita, sed lia teorio ne havis sukceson. La punktoj de kontakto estas, ankaŭ ĉi-foje, tro izolaj. En la etruska la genitivo antaŭvidas ekzemple la finaĵon “-l”. En la hitita, samkiel en la lida, la sufikso “-l” karakterizas apartenajn adjektivojn: tiaj adjektivoj troviĝas en multe da aliaj lingvoj, ekzemple en latino: “hostilis” signifas “apartena al malamiko” (latinlingve “hostis”), “puerilis” signifas “apartena al infano” (latine “puer”). La simileco de tiu “-l-” al la finaĵo “-l” de la etruska estas sekve verŝajne ne tro signifa. Do, la unusola lingvo efektive kaj pruvite simila al la etruska estas tiu de la insulo Lemnos en Grekio.

Fantazio

Kelkaj fakuloj pripensis eĉ ligitecon de la etruska al la eŭska, sed temas pri nepruveblaĵoj. La nuntempa lingvoscienco ne akceptas fantazion. Cetere, la lingva valoro de etruskaj surskriboj varias: multaj estas mallongaj kaj ne aparte gravaj (ekzemple ni havas proprajn nomojn, tombajn skribojn ktp). Sed kelkaj de ili estas signifaj, kiel la t.n. Mumio de Zagrebo, envolvita en bendo, kiu entenas tre longan ritan tekston. Ĝi estas la plej granda (kaj malfacila) teksto en niaj manoj. Krom la jam menciitaj, konatas ankaŭ aliaj tekstoj, kiel la t.n. cipo de Peruĝo (speco de kontrakto, kiu rilatas proprietojn kaj iliajn limojn) aŭ iu vota surskribo, sur oraj lamenoj, el Pyrgi, skribita kaj en la etruska kaj en la fenica. La manko de tradukoj al konataj lingvoj ne ebligas al ni facilan tradukadon, kvankam la legado de la tekstoj relative simplas. Tio ĉi okazas, ĉar la etruska estis skribata en alfabeto tre simila al la greka. En la tuta iama Italio, kun la sola escepto de la fenicaj surskriboj, oni ĉiam kaj ĉie uzis grekdevenajn alfabetojn. La etruskoj funkciis eĉ kiel “perantoj” de la greka alfabeto por aliaj italikaj popoloj.

Roberto Pigro

Lingvo

SOCIO

Ludema Italio

Eraras, kiu opinias, ke vortaro estas nura (kaj enuiga) kolekto de vortoj. Krom tio, vortaroj senescepte estas ankaŭ minejoj, el kiuj oni povas ĉerpi signifojn, sonojn, historiojn, bildojn, konceptojn, elvokojn kaj, per eta peno, vivmanierojn kompletajn. Ili kutime simbolas ankaŭ la kulturon — unikan kaj neripeteblan — de iu nacio. Tia enkonduko estas aparte taŭga por prezenti novan vortaron Dizionario dei giochi (Vortaro de ludoj), verkitan de la italoj Andrea Angiolino kaj Beniamino Sidoti kaj publikigitan antaŭ nelonge de la eldonejo Zanichelli [dzanikeli]: ĝi donacas al la leganto ne simplajn vortojn, sed ĉiuspecajn ludojn kun ilia aparta vorttrezoro, tiel estigante la unuan kompletan inventaron de ludoj pli-malpli disvastiĝintaj en la t.n. “bela lando” (itale “belpaese”).

Ŝnurtirado

Foliumante ĉi tiun verkon, oni povas plenkomplete informiĝi pri ĉiaj rondodancoj kaj soliteroj, same kiel pri la origino de ŝnurtirado kaj de la onda fervojo, kun sekcio specifa pri la ludiloj jam enirintaj en la historion de la lando: elektraj trajnetoj, aŭtokurejoj, la tablofutbalo calciobalilla [kalĉobalila], italaj ludkartoj (malsamaj de urbo al urbo kaj ne tre similaj al la francaj) aŭ popularaj pupoj, kiel t.n. Cicciobello [ĉiĉobelo] aŭ la nepereema Barbie [barbi].

Amatoroj kaj veteranoj

La vortaro, kiun neologisme oni nomu ĉi-okaze pli ĝuste “ludaro”, enhavas 1200 paĝojn kaj 6500 artikolojn, pere de kiuj la aŭtoroj laŭlonge kaj laŭlarĝe esploras la ravan ludan universon, subdividitan en la jenajn ĉefajn kategoriojn: tabloludoj, movoludoj, vortludoj, rolludoj, ludoj popolaj, infanaj, inteligentaj kaj eĉ — kiel glosas la vortara surskribaĵo — malspritaj. Tia eldonaĵo, kompreneble, ne streĉas sin tiom al geknabetoj “ĉasantaj” interesajn tempopasigilojn. Ĝi fakte nemankigeblas en la biblioteko de amatoroj kaj veteranoj, de scivoluloj kaj nostalgiuloj, kaj ĝenerale de ĉiuaĝaj homoj: de kiu, alivorte, volas refreŝigi sian memoron pri eksmodiĝinta aŭ tute forgesita ludo el la propra infanaĝo; de kiu celas malkovri la originon de iu teknika aŭ ridiga termino; aŭ de tiuj (ekzemple ŝakistoj), kiuj deziras pristudi novajn “movojn” aŭ kompreni la artifikojn de la adversuloj.

Vademekumo

Jam multas la aĉetintoj de tiu ĉi interesa vademekumo, kiu rapide kaj facile ebligas identigi eĉ la plej misterajn ludojn, kiuj troveblas en subtegmentoj kaj keloj aŭ foje observeblas en muzeoj kaj popolfestoj. Samtempe la vortaro malkaŝas, al la fremduloj, rilaton de la italaj civilizo kaj kulturo, kiu estas kutime flankelasata aŭ subtaksata, sur kiu tamen baziĝas plure da dirmanieroj — kaj, se tiel diri, “farmanieroj” — de la ankoraŭ (malgraŭ la ekonomiaj malfacilaĵoj) ludema itala socio.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

La italaj ludkartoj estas malsamaj de urbo al urbo (Napolo, Trevizo, Triesto, Piaĉenco) kaj ne tre similaj al la francaj.

[FORIGITA!: bildo]

Italaj ludkartoj estas malsamaj de urbo al urbo (Napolo, Trevizo, Triesto, Piaĉenco) kaj ne tre similaj al la francaj.

Moderna vivo

AŬSTRIO

El urboj kamparen

Kvinelcente kreskis la loĝantaro en Aŭstrio dum la lastaj 10 jaroj. Tio ekvivalentas al 400 000 personoj, tiel ke en Aŭstrio vivas nun 8,43 milionoj da homoj.

Jen la rezultoj de popolnombrado unuafoje okazinta surbaze de loĝado-registroj. La esploroj montras ankaŭ, ke loĝantoj tendencas fuĝi el urboj kamparen. Krome la socio maljuniĝas.

Ĉiuj federaciaj landoj plimultigis sian loĝantaron, sed pleje Vieno (+ 11,2 %), Vorarlberg kaj Tirolo (po + 5,7 %). En la federacia ĉefurbo Vieno loĝas nun 1,72 milionoj da homoj, ankaŭ ĉi-foje pli ol la loĝantaro de Malsupra Aŭstrio. Sola escepto estas Karintio, el kiu ekde jaroj fuĝas kleruloj al Stirio kaj Vieno.

Urboj

La plej grandan pliiĝon de la loĝantaro havas urboj kaj ties ĉirkaŭaĵoj. Inter la provincaj ĉefurboj pinte estas Graz kun + 16,8 % da loĝantoj, sekvata de Eisenstadt (+ 16 %) kaj Vieno.

Aŭstroj iĝas pli kaj pli maljunaj. Ekde 2001 pliiĝis la averaĝa aĝo je 2,2 jaroj kaj ĝi nun estas 41,9 jaroj. Granda plimultiĝo estas ĉe la generacio 65+: ĝi pliiĝis je 20,6 %. La vira loĝantaro estas averaĝe je 2,8 jaroj pli juna ol la virina.

La nombro de eksterlandanoj draste kreskis. Nun en Aŭstrio ĉiu naŭa persono (entute 957 000) havas eksterlandan ŝtatanecon. Germanoj kun 152 000 personoj estas la plej granda enmigrinto-grupo. Plej grandan parton de eksterlandanoj havas Vieno (13,3 %), Vorarlberg (13,3 %) kaj Salcburgo (13,1 %).

Evgeni Georgiev

Novelo

Ĉu sorto ...

Tute ordinara, verŝajne, eblas nomi mian vivon. Mi mem estas ordinara, mezaĝa, jam preskaŭ 40-jara, viro, nek fama sciencisto, nek politikisto aŭ aktoro. Ankaŭ mia profesio estas ordinara — kuracisto, se esprimi pli ĝuste, kirurgo. Kaj ankaŭ ne eblas nomi min perfekta kirurgo. Ankaŭ ĉi tie mi estas tute ordinara. Tamen, ankaŭ ne malbona, kiel oni diras. Foj-foje mi faras sukcesajn operaciojn, sed la malfacilajn, komplikajn mi dume ne kuraĝas fari, nur asistas.

Persona vivo: nu, ĉi tie eblas diri, ke mi diferencas de la plimulto da aliaj homoj. Mi estas solulo. Antaŭe mi loĝis kun miaj gepatroj, sed jam delonge tiuj estas forpasintaj, kaj mi restis sola. Nek edzinon, nek infanojn mi havas. Verŝajne mi estas normala viro, sed ial mi timas virinojn. Mi timas demandi ilin pri io kaj ricevi negativan respondon.

Eĉ ŝatokupon ian mi ne havas — mi ne estas kolektanto de io, mi ne ŝatas ĉasi aŭ fiŝkapti, kion kutime ŝatas multaj viroj — ĉiam mi kompatas bestojn kaj fiŝojn. La tutan tempon mi pasigas aŭ en hospitalo, kie mi laboras (kaj, kio estas interesa, mi ege ŝatas mian laboron), aŭ hejme, ĉefe legante librojn. Jes, la legado eble estas mia sola ŝatokupo.

***

Mi decidis reveni hejmen perpiede. Ĉefe pro tio, ke mi ŝatas promeni, des pli post longedaŭra, sufiĉe streĉa laboro, kaj krome mi ofte revenas perpiede, ĉar aŭtomobilon mi simple ne havas.

La vojo de la hospitalo al mia hejmo ne estas longa. Mi bezonas nur proksimume 35-40 minutojn por perpiede atingi mian hejmon. Sed ĝi havas ne tiom agrablan pecon — mi devas preteriri ĉiam malzorgatan arbareton, plenan je diversaj rubaĵoj. Mi entute ne povas kompreni homojn, kiuj promenante forĵetas ien ajn diversajn ne bezonatajn ĉifonojn, restaĵojn de iaj manĝetaĵoj, iajn paperojn kaj similajn. Kaj krome, mi ne ŝatas tiun vojpecon, ĉar ĝi ĉiam estis kaj estas en mallumo. Neniaj lumigiloj estas laŭ la vojo. Kaj mi, ne tre bone vidante, precipe en mallumo, devas tiun parton iri “laŭmemore”.

Mi iris trankvile, profunde spirante la aeron kaj sentante la teron refreŝigita post nelongedaŭra pluvo. Eble nenio okazus, se mi ne streĉus kiel ĉiam miajn orelojn. Homoj, kiuj havas ne perfektan vidkapablon, multe pli streĉe tenas sian aŭdkapablon. Kaj preterirante ĝuste tiun vojpecon ne ŝatatan de mi, hazarde mi ekaŭdis ian apenaŭ aŭdeblan ĝemon. Mi multe pli streĉis miajn okulojn kaj ĉe proksimaj arbustoj rande de la vojo mi ekvidis ian grizan makulon. Tio evidentiĝis esti hela vestaĵo de virino, kiu kuŝis senmove. Se ŝi ne estus farinta tiun ĝemon, mi plej verŝajne ne estus rimarkinta ŝin.

Atente, kiel permesis al mi mallumo, mi observis, kio okazis al la virino. Mi ne povis veni al ia konkreta resumo. Estis bezonata rapida medicina helpo. Feliĉe mi ne povas taksi min malforta. Kaj mi prenis la virinon surbraken kaj portis ŝin kiel eble plej rapide en la hospitalon. Feliĉe tiu rea vojo ne estis longa.

Kiel ofte okazas, en koridoroj de la hospitalo mi renkontis neniun. Bone, ke mi mem estis laboranta tie kaj orientiĝis en ĝi. Rapide mi portis la virinon en liberan ĉambron kaj jam tie komencis atente observi kaj esplori, kio okazis. Kiel helpanton mi vokis flegistinon, relative junan, sed spertan kaj silenteman. Al mi ĉiam plaĉis, kiel ŝi laboras.

La observado montris, ke la kompatinda havas ian freŝan batmakulon, pro kiu ŝi mem kaj ŝia vestaĵo estis makulitaj per sango. Evidente ŝi perdis la konscion pro forta bato, ricevita ĉu post falo, ĉu de iu. Laŭ onidiroj en nia urbo kaj ĉefe en nia regiono konstante “agis” iu seks-maniulo. Sed mi kun la flegistino ne trovis spurojn de iaj perfortoj.

***

Pasis tri diurnoj, post kiam la junulino trafis en la hospitalon. Ĉiutage mi vizitadis ŝin, sed ne estis videble iuj tre pozitivaj ŝanĝoj. Ŝi estis same senkonscia. Eble la traŭmatita kapo — post serioza observado sur ĝi estis bone videbla postsekvo de tiu bato — ne permesis al la paciento rapide rekonsciiĝi.

Tamen mi esperis, ke ŝi iom post iom rekonsciiĝos. Ĉe taga lumo, ankaŭ ĉe la elektra estis videbla, kiom ŝi junas kaj belas. Iom pli ol mezalta, blankhara. Ŝia korpo montris, ke sportaj okupoj por ŝi ne estas fremdaj. Ŝi eble estis ia sportistino, sed ne naĝisto — ĉe tiuj plej fortas ŝultroj kaj brakoj ... Kompreneble, mi ne estas specialisto, sed ion en la afero mi tamen komprenas.

Mi ankaŭ provis el policaj fontoj trovi ion pri malaperinta virino. Sed, sensukcese ...

Venis la kvina tago de ŝia ekesto en la hospitalo. Mi denove estis deĵoranta kuracisto. Post kutimaj proceduroj, post vizito al miaj pacientoj, mi portempe eksidis ĉe la lito de nia nekonatino. Mi jam rimarkis, ke al mi plaĉas deĵori ĝuste ĉe ŝia lito.

— Kie mi estas? — hazarde ekaŭdis mi malfortan voĉon de la junulino. Mi ne scias, eble tio estas mia subjektiva opinio, sed la voĉo, malgraŭ tio, ke ĝi estis tre malforta, estis melodia, belega. Almenaŭ ankaŭ ĝi plaĉis al mi, same kiel la junulino mem.

— Vi estas en hospitalo. Ĉu vi memoras, kio al vi okazis? — reeĥis mi.

— Ne. Sed ... kiu mi estas?

— Ĉu vi ne memoras, kio estis antaŭ kelkaj tagoj? Kie vi estis? Kie promenis? Eble vi ien rapidis laŭ la oficaj devoj?

Ŝi denove fermis siajn okulojn. Estis videble, ke tiuj komencaj frazoj por ŝi estis senfortigaj. Mi provis denove veki ŝin:

— Ni bezonas plenigi malsanfolieton. Bonvolu respondi kelkajn demandojn. Kiu vi estas?

Ekregis silento. Post iom da tempo mi ekaŭdis:

— Mi ne memoras, kiu mi estas. Vere, kiu mi estas? Kaj kiel mi ĉi tien trafis?

— Nu, pri la unua demando, mi ne povas ĝin respondi. Kaj pri la dua ... Mi mem portis vin ĉi tien, post kiam mi ekvidis vin malfruvespere proksime al nia hospitalo, kuŝantan senmove kaj senkonscie ... Sed kiel vi trafis al tiu loko ... Ĝuste pro tio ni ŝatus ekscii de vi, kio al vi okazis.

Ŝia forgesemo, amnezio estis tute natura. Foj-foje povas okazi similaĵoj. Tamen, mia sperto postulis pli seriozan rilaton al tiu evento. Iam en kinejo mi spektis, kiel iu murdisto por sin kaŝi de la polico pro iu serioza krimo faris iun ordinaran ŝtelon, esperante kaŝiĝi ĝuste en la lokoj, kie oni lin plej verŝajne ne serĉos ... Ĉu nia nekonatino hazarde ne faris ian krimon kaj nun simple ludas sian rolon kun la amnezio? Bone estas, ke unu el miaj amikoj laboras ĝuste en policejo, kaj mi tute simple povas demandi ĉe li pri tiu konkreta okazintaĵo.

Mia amiko rakontis multajn interesajn faktojn pri krimuloj, kiuj diversmaniere kaŝiĝas de la polico. Krome mi eksciis, kiom da homoj estas simple perditaj en nia lando. Inter tiuj estas kaj junaj infanoj, kaj emeritoj, sed ankaŭ mezaĝaj. Nu mi iel povas kompreni perditajn emeritojn. Estas momentoj, kiam jam aĝa persono, foririnte el la hejmo ekzemple en vendejon, tute forgesas, kie situas lia hejmo. Al mi oni rakontis pri similaj okazaĵoj. Iom mi povas kompreni ankaŭ perdiĝon de etuloj. En la juna aĝo infanoj serĉas aventurojn kaj ankoraŭ ne tre bone memoras la vojon al sia hejmo. Sed mezaĝuloj ...

Nek pri la homoj (junaj virinoj), kiuj sin kaŝas de la polico, nek pri junulinoj, kies malaperon oni anoncis, mia amiko ĉe la policejo povis rakonti. Similaj okazaĵoj ne estis. Kaj la tempo postulis ion pensi plue. Nia nekonatino jam pli-malpli resaniĝis, kaj jam estis tempo liberigi lokon por aliaj pacientoj. Sed kien ŝi iru? Ŝi ja ne memoris, kie ŝi loĝis, eble eĉ en alia urbo ...

Lasi ŝin plu daŭrigi la vivon en ia domo por emeritoj, por maljunuloj, kiuj ne havas parencojn, kiuj ilin prizorgas, mi ne volis. Do, mi decidis, ke ŝi povas ioman tempon post la hospitala periodo pasigi en mia somerdometo. Ĝi ne estis granda — du ĉambretoj kaj kuirejo. Sed la naturo apude ĉarmas. Mi ne tiom ofte vizitadas mian somerdometon por ĝeni la novloĝanton. Iam ankoraŭ miaj gepatroj multe okupiĝis pri ĝi, kaj fakte ili ekkonstruis ĝin kaj zorgis pri la apude kreskantaj fruktarboj. Mi mem estis nur helpanto. Do, estis tute bone loĝigi la junulinon en la dometo, kie ŝi povis esti vera mastrino. Necesis nur produktojn provizi, ĉio cetera tie jam estis.

Mi povis de tempo al tempo vizitadi la pacienton — ja tutegale ŝi restas mia paciento — kaj kontroladi la sanstaton. Mi jam sentis, ke por mi tio estas ne nura laboro, ne nura kroma zorgo pri malsanulo, sed ia plezuro, mi pli kaj pli ligiĝis al ŝi. Pli ofte mi estis pensanta pri ŝi kaj pri niaj rilatoj. Ja tiuj babiladoj inter ni poiomete vastiĝis, ni komencis pli profunde koni unu la alian. Kaj tute ne gravas, ke ŝi fakte ne memoras sian pasintecon — venos tempo, kaj ŝi ĉion povos rememori. Ĉu ne sorto estas, ke tiu okazintaĵo donacis al mi eblon provi ŝanĝi mian fraŭlan vivon, eĉ jam pri tio mi komencis pensi ...

Dmitrij Cibulevskij

Moderna vivo

ĈINIO

Trihomaj familioj

Parolante inter mezaĝuloj pri familioj, oni ofte demandas, ĉu oni havas filon aŭ filinon. Malofte oni demandas, ĉu oni havas kaj filon kaj filinon, ĉar nuntempe en Ĉinio familioj konsistas plejparte el nur tri homoj.

Pro internaj militoj kaj alilandaj invadoj dum longa tempo neeblis al la ĉina loĝantaro kreski. En 1949, kiam fondiĝis Ĉina Popola Respubliko, la loĝantaro nombris nur ĉirkaŭ 0,4 miliardojn.

La tiama prezidanto, Maŭ Zedong, kuraĝigis virinojn patriniĝi: ju pli da homoj, des pli forta la lando. Cetere ĉina proverbo diras, ke ju pli da infanoj, des pli feliĉa la estonteco.

Specialistoj

Pro tio rapide kreskis la ĉina loĝantaro. Post ĉirkaŭ 30 jaroj ĝi duobliĝis. Kelkaj specialistoj notis problemon pri troa loĝantaro kaj proponis al la registaro malrapidigi la kreskadon.

Tial estis ellaborita naskolimiga politiko. Tiel geedza paro rajtas havi nur unu infanon. Por ĝui pli bonajn vivkondiĉojn la popolo akceptis la politikon. Sen ĝi, laŭ fakuloj, vivus en Ĉinio du miliardoj da homoj.

La politiko ne estas sen problemoj. Kiam mortas solinfano, la gepatroj restas senidaj. Tio povas kaŭzi multe da doloroj, kiuj neniam foriras.

Xu Jinming/pg

Politiko

NIĜERIO

Malfeliĉan novjaron

Novjare prezidantoj emas anonci planojn por plibonigi la vivon de la civitanoj. Tamen komence de la jaro en Niĝerio vekiĝis civitanoj por ekscii, ke ilia prezidanto Goodluck Jonathan duobligis la prezon de benzino.

Litro da benzino kostas nun preskaŭ 150 najrojn aŭ ekvivalenton de unu dolaro — en lando, kie homoj vivtenas sin tage per malpli ol du dolaroj.

Krome Niĝerio estas la plej granda nafto-produktanto en Afriko, kaj la sepa plej forta membro de la Organizaĵo de Petrol-Eksportaj Landoj (OPEL, angle OPEC).

Do por niĝerianoj nafto alportas neniajn benojn, nur malbenojn: malsato kaj morto estas la sorto de ordinaraj civitanoj.

Veturkostoj

La prezaltigo, kaŭzita de la forigo de registara subvencio, ŝokis la tutan landon. Tuj kreskis la kostoj de varoj, inkluzive de manĝaĵoj. Krome niĝerianoj, hejmen irinte al siaj vilaĝoj pro kristnaska kaj novjara festoj, alfrontis subite altigitajn veturkostojn.

Sekvis strikoj kaj protestoj, kaj post nur tri tagoj mortis jam pli ol 20 homoj. Samtempe la islama ĝihadista grupo “Boko Haram” kaptis la okazon por ataki senkulpajn niĝerianojn kaj tiel dissemi pli da malpaco.

Dume la registaro rifuzas malaltigi la koston de benzino. Nun oni timas, ke suferos la ekonomio de la lando — jam suferinta pro korupto kaj misuzo de ŝtata mono — tiel ke ĝi spertos krizon similan al la greka.

Princo Henriko Oguinye/pg

Politiko

KOSOVO-SERBIO

Brusela fasado

Ekde du jaroj Kosovo kaj Serbio konversacias en Bruselo pri “teknikaj” problemoj ambaŭflankaj. Temas interalie pri doganoj, pensia fonduso, terdokumentoj, diplomoj, kaj ankaŭ pri malaperintoj dum la milito 1998-1999 kaj pri militkrimuloj.

Dume estas decidite, ke kosovaj veturiloj libere moviĝu tra Serbio, kion ĝis nun malpermesis serboj. Dume serbaj veturiloj libere eniris Kosovon.

Malgraŭ tio Serbio ĉiamaniere malhelpas veturadon el Kosovo tra Serbio, kiu obstine ne agnoskas dokumentojn kaj ciferplatojn de kosovaj veturiloj. Do la parlamento de Kosovo, laŭ iniciato de la opozicia partio Memdecido, konsentis reciproke malpermesi eniron de varoj el Serbio, almenaŭ ĝis ĝi permesos moviĝon de kosovaj varoj kaj homoj.

Aktivuloj

Tamen, kiel plurfoje antaŭe, varoj el Serbio eniris Kosovon, dum tiuj de Kosovo ne rajtis trapasi la landlimon. Tial aktivuloj de Memdecido protestis meze de januaro ĉe landlimaj pasejoj al Serbio.

Ilin kontraŭstaris diversaj registaroj kaj ambasadoroj, taksante la protestojn kontraŭkonstituciaj (alivorte, oni konsideras Kosovon ankoraŭ protektorato kaj sen suvereneco).

Retiriĝis post arestoj la protestantoj, sed Memdecido ĵuris daŭrigi la agadon, ĝis Serbio malfermos la landlimajn pasejojn ankaŭ por varoj kaj homoj el Kosovo. Tial la bruselaj konversacioj estas nura fasado starigita de Serbio, kiu aspiras eniri baldaŭ Eŭropan Union.

Bardhyl Selimi

Turismo

TOGOLANDO

Kutamaku, la lando de Betamariba

Je ĉirkaŭ 570 km norde de la ĉefurbo Lomeo en la prefektujo Keran situas la regiono Kutamaku. En ĝi loĝas la popolgrupo Betamariba. Ties anoj karakteriziĝas per fidela konservado de tradicioj. Vidindas iliaj domoj, nomataj takienta. Oni konstruas ilin kiel fortikaĵetojn, kiuj havas unusolan enirejon. La domoj estas origine firmigitaj, ĉar oni volis efike defendi sin kontraŭ invado de malamikaj triboj kaj germanaj koloniistoj.

Kontraŭe al multaj vilaĝanoj en Togolando la anoj de Betamariba konstruas siajn domojn je certa distanco unuj de aliaj, sur kampoj de sorgo kaj milio — iliaj ĉefaj nutraĵoj. Grenon oni konservas en la turoj de la domoj, kaj la granda ĉambro en la mezo utilas por ŝirmi la dombestojn dum la pluvsezono. Kiam ne pluvas, oni loĝas ekstere aŭ sur la tegmento. Fronte de la domoj estas malgrandaj teramasoj, enhavantaj fetiĉojn kaj familiajn diaĵojn.

Ritoj

La popolgrupo Betamariba praktikas inicajn ritojn por gejunuloj. Difoni estas rito por knaboj kaj okazas ĉiun kvaran jaron en pluraj etapoj. Oni inicas knabojn pri la tradicioj de la popolgrupo. Ili ricevas seksan edukon kaj alproprigas utilajn kapablojn cele al sia adoltiĝo. Fine la inicitoj ricevas aĵojn de ĉasistoj (ĉapelon kun kornoj de bubalo, pafilon kaj ledan ringon).

Dikuntiri estas la inica rito por knabinoj. Ĝi estas pli mallongdaŭra. Post ĝia fino la junulinoj povas loĝi ĉe edzo. Tiam ili surmetas ĉapelon kun kornoj de antilopo.

Unesko

Kutamaku estas en la listo de Mondaj Kulturheredaĵoj de Unesko ekde 2004. La 13an de februaro 2007 la ĝenerala direktoro de Unesko, Koichiro Matsuura, vizitis la regionon laŭ invito de la togolanda prezidanto Faure Gnassingbé.

Adjé Adjévi

[FORIGITA!: bildo]

Domo de Betamariba-anoj.

[FORIGITA!: bildo]

Sur la tegmento.

[FORIGITA!: bildo]

Ĉapelo kun kornoj de antilopo.

Politiko

UNUIĜINTAJ NACIOJ

Posteno vaka nun slovaka

Unuafoje ekde la ekesto de sendependa Slovakio prezidos la Ekonomian kaj Socian Konsilion de UN (EKOSOK) slovaka diplomato. Miloš [miloŝ] Koterec respondecos dum la venonta jaro pri unu el la ses ĉefaj organoj de UN.

Koterec, la slovaka ambasadoro ĉe UN, en Novjorko prezentis la prioritatojn de EKOSOK: i.a. plifortigi kunlaboron kun mondaj kaj regionaj organizaĵoj, forigi malriĉecon kaj malsaton, malpliigi la nombron de infanaj mortoj, kaj prepari la konferencon Rio+20 en junio en Rio-de-Ĵanejro pri daŭripova evoluo.

Lastfoje gvidis EKOSOK-on slovaka diplomato — Ján Papánek [jan papanek] — en 1947, kiu estis la unua ambasadoro de eksa Ĉeĥoslovakio ĉe UN.

Julius Hauser

Moderna vivo

SERBIO

Vampiroj kaj vendetoj

En Serbio oni multe parolas pri la tiel nomata nemateriala kultura heredaĵo. Tiu inkluzivas tradiciojn parolatan kaj metian, morojn kaj festojn. Ekzemple, ekzistas interesaj rakontoj pri vampiroj.

Same interesaj estas la organizado de montaraj paŝtejoj, diversaj nuptaj moroj, komuna agrikultura laboro, trikado de puloveroj kaj produktado de laktokremo.

Tamen restas tradicio, kiun oni prefere forgesu. Temas pri vendetoj, aŭ sangovenĝoj, praktikitaj ĝis la fino de la 20a jarcento, ekzemple en Kosovo, Montenegro kaj norda Albanio.

Mortigito

Etnografoj opinias, ke rakontoj kaj legendoj pri vendetoj estu same konservataj kiel tiuj pri aliaj moroj kaj kutimoj. Fakte vendetoj estas tre malnova socia fenomeno. Laŭ popola kredo, la animo de mortigito ne trovos pacon, se parencoj tiun ne venĝos.

Rezulte, en la pasinteco, multaj familioj estis ekstermitaj, dum aliaj estis devigitaj translokiĝi. Ankoraŭ ekzistas en kelkaj regionoj tiu ĉi tradicio, sed neniu volas prie paroli.

D. Janičić

El mia vidpunkto

Montriloj de la tempoj

Ĉu, legonte ĉi tiujn vortojn, vi portas brakhorloĝon? Se jes, mi timas, ke — pardonu la humuraĵon — via horo estas jam pasinta, ke vi ne plu tiktakas laŭ la ritmoj de nunaj tempoj.

Mi klarigu. Antaŭ nelonge mi disdonis ekzameno-paperojn al miaj studentoj. Unu el la pacientoj — ĉu ne, en universitatoj, ni operacias je delikataj, junaj cerboj? — demandas, ĉu horloĝon mi surmurigos, ĉar tiu mankas.

Mi respondas, ke mi horloĝos, vokante ĉiun duonhoron kaj, fine, la lastan kvaronhoron, por ke ili sciu, kiom da tempo restas. Mi ne diras, ke mi tro pigras por paŝi, dum pluva posttagmezo, al alia konstruaĵo, al ekzameno-oficejo, por havigi al mi la mankantan, sed oficialan kaj universitate aprobitan murhorloĝon. Kaj, post la ekzameno, denove sub grizaj ĉieloj, tien revenigi ĝin.

Komenciĝas la ekzameno kaj, preskaŭ tuj poste, la demandoj. Kioma horo estas? Restas kiom da tempo? Kiom da minutoj ni tie jam sidas? Kaj tiel plu, ĝis la fino de la ekzameno.

Tiam, enmanigante al mi la paperojn, mi esprimas miron, ke ili tiom scivolis pri la horo. Sed, venas rapida respondo, ni ne portas brakhorloĝojn.

Ne portas ...? mi balbutas, ĉirkaŭrigardante. Prave: la brakoj, la pojnoj, almenaŭ tiuj al mi videblaj, plejparte nudas, sentiktakilas.

Ne uzas brakhorloĝojn, diras unu paciento. Preferas poŝtelefonojn, informas alia. Kiujn la univo, dum ekzamenoj, ne permesas, atentigas tria.

Do ... ni esploru, mi proponas. Kiom da vi hodiaŭ ne portas brakhorloĝon? Tuj leviĝas manoj, arbareto da: sendube du trionoj de la grupo. Interese. Kaj, amare min memorigante, ke ili ne tiel entuziasmas por respondi al miaj kutimaj, dumkursaj demandoj, mi ekrimarkas, ke la triono ankoraŭ brakhorloĝe fidela konsistas plejparte el inoj.

Ĉu, mi demandas min — ne ilin, ĉar ili volas bierejen eskapi, ekzamenon dissekci, verŝajne ankaŭ min — la brakhorloĝo nun perdas sian tradician rolon kiel horokontrolilo kaj fariĝas nura modo-akcesoraĵo?

Kiom ŝanĝiĝas la tempoj! Mi memoras mian unuan brakhorloĝon. Aĉetis ĝin mia avo, kiam mi eble ok- aŭ naŭ-jaraĝis. Brakhorloĝon akiri markis unu el la mejloŝtonoj survoje al plenkresko: la venonta mejloŝtono, mi kredis, koincidis kun la privilegio porti longan pantalonon. Tiam oni preskaŭ adoltis.

Gravurita en la menso estas la butiko, kie ni aĉetis la brakhorloĝon. Mi preterpasis ĝin ĉiutage, irante lernejen: ofte mi rigardis tra la fenestron kaj vidis la horloĝiston, ulon timigan, kun bizara, nigra tubeto — evidente, mi nun scias, speco de lupeo — kvazaŭ gluita al la okulo.

Aĉetinte la brakhorloĝon, kiun mi elektis — ĝi surhavis, sube, etlitere, fieran anoncon “Westclox: fabrikita en Skotlando”: ĝi apartenis al epoko, kiam britoj produktis ne submarŝipojn kaj ĉasaviadilojn sed utilaĵojn —, mia avo instrukciis al mi, kie kaj kiam ĝin porti (aŭ fakte ne).

Ne surhavu ĝin en la lernejo: vi perdos ĝin. Ne surhavu ĝin en la ĝardeno: vi malpurigos ĝin. Ne surhavu ĝin, ludante: vi difektos ĝin. Ne surhavu ĝin, biciklante: vi ... ktp. Ho, ve.

Sed mi sciis, ke, se mi malobeus, la stranga sinjoro kun la tubeto en la okulo venus kaj min enfermus en unu el siaj mornaj pendolhorloĝoj. Do, timeme, mi kapjesis al mia avo kaj kune ni forlasis la butikon.

Kie, kaj kiam, mi portis la brakhorloĝon, mi ne plu memoras. Sed, pro la avaj admonoj, mi povas imagi, ke ĝi restis plejparte en sia skatolo. Iasence, do, ĝi parenciĝas kun la modaj akcesoraĵoj de miaj pacientinoj.

Do mi ne scias, ĉu, leginte ĉi tiujn vortojn, vi ankoraŭ portas brakhorloĝon. Mi povas nur diri, ke, ilin verkinte, mi ja portas ... kaj daŭre portos ... mian.

Paul Gubbins

Moderna vivo

SLOVAKIO

Malaprobite

Gravajn problemojn kaŭzas sovaĝaj aproj en kelkaj vilaĝoj kaj urboj de Slovakio. La bestoj detruas rikoltojn kaj ĝardenojn, dum ili serĉas manĝaĵon eĉ en urborandaj kvartaloj.

Jare pro la damaĝoj asekuraj kompanioj elpagas proksimume 140 000 eŭrojn. Plej grandajn problemojn spertas loĝantoj ĉe la limo kun Ĉeĥa Respubliko kaj en la suda Slovakio. Ĉasistoj mortpafas jare ĉirkaŭ 40 000 aprojn.

Julius Hauser

Eseo

NUTRAĴOJ

Forĵetu la dezirojn, ne la pirojn

En industriigitaj landoj, eble pro la ekonomia krizo, oni pli kaj pli konscias pri amasa forĵeto de manĝaĵoj, dum tiom da homoj malsatas. Laŭ Jean Ziegler [ĵa zigler], de Unuiĝintaj Nacioj, la tero havas sep miliardojn da homoj kaj oni produktas manĝaĵojn por 12 miliardoj, tamen preskaŭ unu miliardo malsatas.

Nun Eŭropa Unio esperas ĝis 2025 duonigi tian malŝparadon. En diversaj landoj oni studis la problemon kaj publikigas la rezultojn. Tiuj, tamen, ege diverĝas: tial supozeble la kriterioj ne ĉie samas.

En tuta EU oni forĵetas jare 179 kilogramojn por ĉiu loĝanto. El tiu ĉi kvanto restas 30 % ĝis 50 % manĝeblaj. Raporto el Britio mencias, ke tie oni forĵetas jare 8,3 milionojn da tunoj, dum kvin milionoj ankoraŭ estas konsumeblaj. Raportite estas, ke en Belgio ĉiu forĵetas po 15 kilogramojn.

Konsciigi

Ĉiel ajn indas redukti tiujn kvantojn. Por tion atingi necesos unuavice konsciigi la homojn pri la problemo. Oni esperas tion realigi amaskomunikile, i.a. per diskonigo de ŝokaj donitaĵoj.

Studaĵo el Britio montras, ke 30 % ĝis 40 % de la rikoltoj ne estas uzataj, ĉar laŭaspekte ili ne plaĉas al klientoj. Franca kultivisto menciis, ke ne eblas vendi dolĉajn sendifektajn melonojn de malpli ol 650 gramoj. La produktanto povas nur forĵeti ilin.

En franca lernejo oni pesis la rubon kaj konstatis, ke post ĉiu tagmanĝo oni forĵetas kvaronon de la proponitaj produktoj.

Prezenti

Grandaj vendejoj ŝatas prezenti sendifektajn produktojn. Kiam videblas makuleto ĉe eĉ unu enpakita legomo aŭ frukto, oni forĵetas la tutan pakaĵon. Krome la plimulto de la varoj surhavas daton, ĝis kiam oni vendu. Sed vendejoj ofte forĵetas produktojn antaŭ tiu dato, foje ĝis kvar tagojn antaŭe, ĉar klientoj ne ŝatas aĉeti tion, kio proksimas al la vendolimo.

Eĉ post la fina vendodato la produktoj restas ankoraŭ manĝeblaj, almenaŭ dum iom da tempo, se ili estas zorge stokataj. La plimulto de la konsumantoj tamen jam ĵetas ilin en la rubujon, kiam pasis la vendodato.

Forigi

En Britio oni intencas nun forigi la mencion “minimume konsumebla ĝis ...”, ĉar konsumantoj miskomprenas la averton. Rizo, nudeloj kaj lentoj, ekzemple, restas manĝeblaj dum jaroj sed, ĉar ili surhavas la daton, neniu vendisto riskas lasi ilin sur la bretoj.

Iuj vendejoj disponigas al bonfaraj organizaĵoj tiujn ankoraŭ manĝeblajn varojn, kiujn ili tamen ne plu volas montri al siaj postulemaj klientoj. Sed ekzistas ankaŭ entreprenoj, kiuj malebligas la uzadon per surĵeto de hiperklorita akvo, ĉar donacado povus malpliigi la vendojn.

Reage ekzistas tiuj, kiuj traserĉas rubujojn de ĉiovendejoj kaj vivas de forĵetitaj sed ankoraŭ konsumeblaj manĝaĵoj.

Ivo Durwael

Eseo

LINGVO

Ciganoj aŭ romaoj: ĉu lingva problemo?

Legante la kontribuojn de multaj slovakaj kaj eŭropaj aŭtoroj en Interreto, oni trovas diversajn nomojn de specifa etna minoritato, kiu “turmentas” la tutan Eŭropon: “ciganoj”, “sintioj”, “kaleoj”, “romaoj”, “gypsies”, “zingari” ktp. Kiel plej ĝuste nomi tiun ĉi minoritaton, kiu vivas praktike en ĉiu ajn eŭropa lando? Por doni ekzemplon, nur en Slovakio vivas proksimume 500 000 romaoj, t.e. dekono de la slovaka loĝantaro.

Direktoj

Antaŭ ĉio estas rimarkinde, ke la romaa lingvo tute ne konas la vorton “cigano”, kiu ja estas kutime uzata de la gazetaro kaj, komunlingve, de la civitanoj. La rekte koncernataj male nomas sin nure per la vorto “romao”, kiu signifas “(edziĝinta) viro”, aŭ per la vorto “manuŝ”, kies signifo estas “homo”. Por trovi la etimon de la vorto “cigano”, oni devas traserĉi en la historio. Freŝaj lingvosciencaj kaj etnografiaj esploroj montras, ke la romaoj migris al Eŭropo — el Hindio — sekvante du direktojn: la unua estis tra Persio kaj Grekio, la dua tra Irano, Armenio kaj Grekio (aŭ alternative ankaŭ tra Sirio, Egiptio, norda Afriko ĝis Hispanio).

Praularo

Do Grekio estis la unua eŭropa lando, kie granda parto de la praularo de tiu etno trovis portempan sidejon. La vorto “cigano” devenas probable de la pragreka vorto “athínganos”, per kiu oni indikis t.n. maniĥean sekton ĉeestan sur la monto Athos ekde la oka jarcento, kiu atingis la Bizancan Imperion el Frigio. Tiu ĉi sekto okupiĝis pri magio, serpento-dreso ktp. En Grekio la indiĝena loĝantaro ne vidis malsamojn inter la du grupoj, kiuj alvenis en mallonga tempo el oriento (Hindio), montrante similajn kutimojn kaj interesojn. Kiam, poste, ili migris tra Eŭropo, el la pragreka vorto ekestis iompostiome novaj nomoj: “cigán” (slovake), “cikán” (ĉeĥe), “Zigeuner” (germane), “zigeuner” (nederlande), “cigány” (hungare), “zingaro” (itale), “gitano” (hispane), “tzigane”, “bohémien”, “romanichel” (france), “cygan” (pole), “cigano” (portugale), “ţigan” (rumane), “sipsiwa” (kimre), “циганин” (bulgare), “цыган” (ruse), “циган” (ukraine) ktp.

Vagabondoj

La romaoj en iuj eŭropaj regionoj estis konsiderataj vagabondoj, tiel ke la lokuloj nomis ilin “vaganten”, “vagabunden”, “klinghiros” aŭ “koulofos”. Iuj nomoj de romaoj havas siajn radikojn en la terminologio uzata de la etno, sed aldoniĝas al ili plure da lokaj kaj dialektaj esprimoj. Ilia nomo povas esti ligita ankaŭ kun supozata deveno aŭ mallongtempa rigardo en romaan historion. Ekzemple en Francio estis kaj plu estas iuj grupoj da romaoj nomataj “bohémien” (ĉar ili venis el bohemaj, t.e. ĉeĥaj, ejoj). Ilia nomo “hungaros” en Hispanio supozas male devenon el Hungario. La iberoj nomis ilin “gitanos”. De tiu ĉi vorto, supozanta ties egiptecon, rezultis nomoj, kiel “gypsies”, “gypsy”, “gitans”, “yieftos”, “giftos”, “yifti”, en multaj landoj disvastiĝintaj.

Migra ondo

Ne malofte la indiĝena loĝantaro uzas por malsamaj populacioj de romaoj diversajn subtilajn lingvajn deviojn. Ekzemple en Hispanio la nomo “gitano(s)” estas anstataŭigita per la etnonomo “hungaros”, kiu esprimas la fakton, ke grupoj da romaoj alvenis, kadre de t.n. dua migra ondo, el Hungario. En la norda Italio jam delonge loĝantaj grupoj de romaoj estas nomataj “zingari giostrai”, dum la elmigrintoj en la unua duono de la 20a jarcento estas “zingari montenegrini”, kaj la elmigrintoj dum la lasta ondo el la eksa Jugoslavio nomatas “nomadi slavi”. Aldone ekzistas administraj nomoj de romaoj, kiuj havas ekskluzive priskriban karakteron. “Tinkers” en Irlando fariĝis en Francio “itinérants”, “tsiganes”, “voyageurs” aŭ “gens du voyage”, kio rimarkigas la nomadan devenon de tiuj uloj.

Variantoj

La romaoj nomas ofte sin mem per diversaj variantoj: “romaoj”, “sinti/sinte”, “kaleoj” ktp. Ekzemple en Anglio, en Kimrio kaj en la norda Irlando asimiliĝinta grupo de romaoj uzas por si mem kaj por aliaj grupoj de romaoj la nomon “travellers” (vojaĝantoj). Fojfoje la anglaj kaj kimraj romaoj prunteprenas la nomon “gypsies”. La nomadaj romaoj en Norvegio uzas la nomon “reisende”, dum parto de la hispanaj romaoj uzas la esprimon “mercheros” kaj en Irlando la nomon “travellers” apud “pafv”, “pavvy”, “minceir”.

Sintioj estas romaoj, kiuj loĝas plejparte en germanlingvaj kaj franclingvaj landoj. Oni ne scias precize, kiel ekaperis la nomo “sintio”. Laŭ unu versio ĉi tiu nomo aludas rilaton al la rivero Induso (en aliaj lingvoj konata kiel Sindh), tamen laŭ dua interpreto la nomo venas de la estro de fruaj romaoj (Sindela).

Kompreneble, tiu ĉi elkalkulado de diversaj lokaj, regionaj kaj popolaj nomoj de la romaa minoritato ne estas kaj ne povas esti plenkompleta kaj definitiva.

Nuanco

Kiel ajn, la Internacia Romaa Unio opinias, ke la nomo “cigano” havas tre fortan aĉigan nuancon, tiel ke ĝi rekomendas uzadi nur la terminon “romao”. Tiu preskribo estas ligita kun la tendenco indiki la etnajn minoritatojn tiel, kiel ili mem sin nomas. Do ni ne uzu “cigano”, “gitano”, “bohémien”, “gypsies” ktp, sed ni preferu “romao” (simile: ni diru ne “eskimo”, sed “inuito”, ne “indiano” aŭ “ruĝhaŭtulo”, sed “amerika indiano” aŭ “denaska amerikano” ktp).

Julius Hauser

Leteroj

Batalanto universitata

Kun intereso mi tralegis la artikolon pri la kolonelo Ojukwu, neforgesebla batalanto por justeco kaj liberigo de la Igbopopolo en Niĝerio (Monato 2012/1, p. 8). Laŭ mia opinio tre bone verkita artikolo, kiu funde informas la legantojn pri la vera vivo kaj batalo de granda homo en la historio de la Igboj. Dankon.

Mi volus rimarkigi, ke la tradician vivon kaj kulturon de la Igbosocio priskribis la niĝeria verkisto kaj poeto Chinua Achebe, aŭtoro de la romano “Aĵoj disfalas” (angle Things Fall Apart). Kiam Biafro, kiu estis sendependa lando tri jarojn, deklaris sian sendependecon de Niĝerio, Achebe mallonge agadis kiel diplomato de la nova ŝtato. Kaj konklude mallonga precizigo. Laŭ la aŭtoro de la artikolo Biafron agnoskis kvin afrikaj landoj, kio ne estas ĝusta. La novan ŝtaton agnoskis nur kvar afrikaj landoj (Ebur-Bordo, Gabono, Tanzanio, Zambio) kaj Haitio.

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

NEOLITIKO

Montara morto-mistero

Sciencistoj prezentis novan hipotezon pri la morto de Oetzi — neolitikulo, kiu vivis antaŭ 5000 jaroj kaj kies mumio estis malkovrita en glaciejo en la Alpoj en 1991 (Monato, 2001/3, p. 14).

Ĝis nun oni kredis, ke Oetzi mortis pro sagotrafo. Tamen temas eble pri monta akcidento. Analizo montris, ke tranĉo sub la dekstra okulo verŝajne kondukis al forta sangofluo. Travivi tian traŭmaton tre malfacilas.

La mumio de la 45-jara viro (alteco, 165 cm; pezo, 50 kg) estis dum la pasintaj 20 jaroj multfoje mezurata, fotata kaj ĉiel esplorata per radiado kaj komputila skanilo.

Arterio

Antaŭ 10 jaroj oni malkovris en la korpo silikan finaĵon kaj supozis, ke sago trafis la maldekstran skapolon kaj faris truon kun diametro ducentimetra. Sciencistoj konkludis, ke la sago difektis subklaviklan arterion, tiel ke post kelkaj minutoj la viktimo mortis. Nenio pli pri la mumio direblos, opiniis fakuloj.

Tamen antaŭ nelonge Wolfgang Recheis kaj Karl-Heinz Künzel, el la Medicina Universitato en Innsbruck, konstatis entranĉon kun malfermo de suturo kaj flaveta kolorigo de okulglobo, kiu povus esti interpretata kiel sangospuro.

Atako

Se la prahistoria homo forpasis ĉe monta akcidento, la trafo per sago, kiu ĝis nun estis supozata kiel mortokaŭzo, eble devenis de pli frua atako. Laŭ ambaŭ sciencistoj la vundo verŝajne okazis pro falo en nefacile irebla tereno sub ekstremaj kondiĉoj en la altmontaro.

La kadavron de la neolitikulo malkovris germana familio en alteco de 3210 m en la regiono de Tisenjoch en la Alpoj ĉe la itala-aŭstra limo. Ekde tiam Oetzi altiras la atenton de esploristoj kaj publiko.

Evgeni Georgiev

Leteroj

Ne pri Esperanto, nek en Esperanto ...

Kun la lasta numero de Monato mi ricevis folion, skribitan en la flandra. Ŝajne ĝi entenas partojn pri multaj diversaj temoj: suna energio, psikiatrio, financo, kaj tiel plu. Ĉu vi povus klarigi pri kio temas? Kial oni sendas ĝin ankaŭ al fremdaj ricevantoj?

Ugo A. De Riu

Italio

Klarigo de la eldonejo: Se vi atente rigardas, vi vidos, ke dorsflanke de tiu folio troviĝas viaj adresdonitaĵoj. La eldonejo povus preni “tute virgan” adresfolion, sed uzi rubpaperon kostas malpli kaj krome estas pli bone por nia vivmedio.

Spirita vivo

RIMARKINDA HOMO

Pli bona mondo komenciĝas en via propra koro

En la 17a de januaro 2012 forpasis Phil Bosmans, rimarkinda homo, gvidinto de rimarkinda movado, nome Bond zonder Naam (Movado sen Nomo). Phil Bosmans ĝuis grandan admiron precipe en Flandrio, ĉar kun eksterordinara karismo kaj sindediĉo li gvidis movadon, kiu stimulas la socion al “la kulturo de la koro”. Tio tradukiĝis finfine en 20 diversajn iniciatojn por plej diversaj homkategorioj, kiuj riskas esti forgesitaj en la tamen bonfarta socio.

Levilo por la socio

Bosmans naskiĝis en 1922 en simpla kamparana familio. Kiel katolika pastro li tiom agadis, ke li ekmalsanis en 1954 kaj — elĉerpita — dum du jaroj restis ligita al la lito. Kiam li resaniĝis fizike kaj anime, oni proponis al li okupiĝi pri la iniciato Bond zonder Naam. Jam en 1938 pastro De Greef fondis ĝin en Nederlando. Nur en 1950 lanciĝis simila iniciato en Flandrio.

Bosmans sukcesis doni al ĝi rapidegan disvolviĝon. Li ŝajne senpene sukcesis kompreni la zorgojn kaj mizerojn de simplaj homoj, rehavigi al ili esperon, sed samtempe mobilizi la socion por komprenigi, kiujn bezonojn oni ofte neglektas. La plej okulfrapaj iniciatoj estis “Vitaminoj por la koro” kaj “Levilkartoj”. La vitaminoj estis simplaj kortuŝaj babiloj, aŭdeblaj en radioelsendoj kaj per telefonalvokoj. Levilkartoj estas belaspektaj kartoj, kiuj surhavas kernecan sloganon, kiujn oni senpage dissendas kun la peto pendigi ilin en bone videbla loko. Ĉiumonate tiel distribuiĝas ĝis 300 000 kartoj, kiuj estas videblaj en laborejoj, oficejoj kaj vivĉambroj en Flandrio.

Furoro

Sed Bond zonder Naam ankaŭ praktike okupiĝas pri tiuj homoj, kiuj bezonas apartan subtenon. Bosmans surprize trovis rimedojn por malfermi serion da domoj por ekzemple eksprizonuloj, mistraktitaj edzoj kaj edzinoj, eksdrinkuloj, deprimitoj ktp. Tamen Bond zonder Naam ne havas kotizojn kaj ĝis hodiaŭ vivas preskaŭ nur de donacoj, kiuj spontanee envenas pro simpatio ĉe la publiko.

Granda eldonisto proponis eldoni la tekstojn de “Vitaminoj por la koro”. La sukceso superis ĉiujn atendojn. Poste Phil ankoraŭ verkis diversajn librojn, kiuj senescepte furoris. Tiuj libroj tradukiĝis en 26 lingvojn. Kune vendiĝis 10 milionoj da ekzempleroj.

Movado sen Nomo

Bosmans simpatiis kun Esperanto. Kiam en 1980 Jos Kerfs, nova esperantisto, kontaktis lin, li mem proponis fondi la asocion “Movado sen Nomo” kaj finance subtenis ĝian starton. Ĝia ĉefa agado estas la dissendo de levilkartoj. Ankoraŭ nun oni senpage povas mendi kalendaron de la jaro kun kvar trafaj sloganoj. La unua eldonaĵo resumas la esencon de la iniciato: “Pli bona mondo komenciĝas en via propra koro”.

En 1988 eldoniĝis en Esperanto “Ŝanco por feliĉo”, la plej furora libro de Bosmans. Esperanto tiam estis la dudeka traduklingvo. En 2000 Movado sen Nomo mem eldonis ankaŭ duan libron, nome “Donace al vi”. Ambaŭ verkoj ankoraŭ haveblas.

La lasta fazo

En 1992 Phil Bosmans transdonis la gvidadon de la Movado, sed li ankoraŭ verkis kaj faris multajn prelegojn en- kaj ekster-lande. Li eĉ partoprenis la Universalan Kongreson en Vieno.

En 1993 li havis aŭtoakcidenton. Unu jaron poste lin trafis apopleksio, kiu parte paralizis lin. Sed eĉ tiam li ne ĉesis laŭeble korespondi, prelegi kaj konsildoni. En la 17a de januaro 2012 li forpasis. Tio havis vastan eĥon en la komunikiloj dum tuta semajno.

Bond zonder Naam pluaktivas same vigle kun junaj givdantoj. Ankaŭ Movado sen Nomo daŭrigas la agadon. Okaze de la forpaso de ĝia inspirinto, oni faris belegan bildoserion kun la plej popularaj kaj trafaj sloganoj. Ili videblas ĉe www.movado-sen-nomo.org.

Ivo Durwael

[FORIGITA!: bildo]

Phil Bosmans kun eksterordinara karismo kaj sindediĉo gvidis movadon, kiu stimulas la socion al “la kulturo de la koro”.

[FORIGITA!: bildo]

En 1988 eldoniĝis en Esperanto “Ŝanco por feliĉo”, la plej furora libro de Bosmans.

Scienco

MEDICINO

2020: la mondo sen morbilo?

Sciigo de la Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) en majo de 1980 pri la tutmonda likvido de variolo inspiris la homaron provi atingi similan forigon de aliaj danĝeraj malsanoj, antaŭ ĉio de poliomjelito. Pri tio mi detale skribis en Monato (2011/05). Sed en ĉi tiu artikolo mi volas pritrakti la perspektivon de likvido de morbilo, malsano, kiu ĝis antaŭ nelonge estis tre disvastiĝinta.

Kio estas morbilo?

Morbilo estis konata jam en la antikveco, tamen nur en la 9a-10a jarcento de nia erao la elstara irana kuracisto ar-Razi (Rhazes) unue sukcesis distingi morbilon de variolo. La kaŭzo de morbilo estas la RNA-viruso. La morbila viruso transmisiiĝas nur aergute. Ĝis la apero de kontraŭ-morbila vakcinado, la malsano trafis preskaŭ ĉiujn. Plej ofte malsaniĝas infanoj, sed ankaŭ plenaĝuloj povas malsaniĝi, se ili ne estis infektitaj infanaĝe. Post resaniĝo, homoj restas dumvive imunaj.

Tuj post la infektiĝo sekvas inkubacia periodo de 1-2 semajnoj. Post tiam aperas febro, konjunktivito, dolora gorĝo, nazkataro, tusado kaj naŭzo. En multaj kazoj oni povas vidi sur la interna surfaco de la vangoj malgrandajn blanketajn makulojn (specifa simptomo de morbilo). Post pliaj 3-5 tagoj aperas tipa rozeolo-papula ekzantemo, unue sur la vizaĝo kaj poste tutkorpe. La malsano kutime daŭras 7-10 tagojn. Fojfoje danĝeraj komplikiĝoj povas okazi, plej ofte pneŭmonio, sed ankaŭ encefalito, kojlito kaj aliaj, kiuj povas fine konduki al morto. Laŭ informo de MOS, antaŭ ol aperis la vakcino, ĉiujare malsaniĝis je morbilo pli ol 100 milionoj da homoj tutmonde, el kiuj pli ol 5 milionoj mortis, precipe en malriĉaj landoj.

Premisoj por tutmonda likvido

En 1963 la unua vakcino kontraŭ morbilo estis licencita en Usono. Poste aperis pliaj vakcinoj de diversaj farmaciaj firmaoj. Ĉiuj vakcinoj entenas malfortigitajn morbilajn virusojn. La vakcinoj estas tre efikemaj kaj relative malmultekostaj. En la plimulto da landoj, vakcinado estas deviga. Plej ofte infanoj ricevas la unuan kontraŭmorbilan vakcinadon en la aĝo de unu jaro kaj kutime ĝi estas kombinita kun vakcinoj kontraŭ rubeolo kaj parotido. Post 5-6 jaroj okazas revakcinado. En multaj landoj oni vakcinas ankaŭ pli aĝajn infanojn, fojfoje eĉ specifajn grupojn de plenkreskuloj. Post revakcinado la protekto-nivelo atingas preskaŭ 100 %.

Danke al la vakcinado en la periodo 2000-2008 la morteco pro morbilo malkreskis je 78 %, kvankam en 2008 tutmonde ankoraŭ estis registritaj 20 milionoj da morbilo-malsanuloj, el kiuj mortis 164 000. Amasa vakcinado alkondukis al la elimino de morbilo en 2000 en Usono, kaj en 2002 en la tuta amerika kontinento. Ĝis nun tie daŭras la epidemiologia bonstato. Registriĝas nur enportitaj kazoj. Por preventi la disvastiĝon de la infekto oni zorgas pri la rapida diagnozado, izolado de malsanuloj kaj senprokrasta vakcinado de ĉiuj ĉirkaŭantoj.

Jenaj estas la biologiaj kaj epidemiologiaj argumentoj por la eblo de la tutmonda likvido de morbilo:
— ne ekzistas naturaj rezervujoj de la viruso, la fonto de malsaniĝo estas ekskluzive malsanaj homoj;
— ne ekzistas kronika kaj latenta virusporteco, malsanuloj plej ofte montras tipajn klinikajn simptomojn kaj post la fino de la akuta malsano fariĝas sendanĝeraj por aliaj;
- estas nur unu antigena varianto de la morbilo-viruso, la viruso rapide pereas en la ekstera medio;
- ekzistas tre efika kaj malmultekosta vakcino;
- oni jam spertas pri la elimino de morbilo sur vastaj teritorioj.

En 2010 la 63a asembleo de MOS akceptis rezolucion pri laŭetapa likvido de morbilo en la tuta mondo. Ĝis 2015 necesos vakcini pli ol 90 % de la infanoj en la mondo kaj malgrandigi la mortecon je 95 % kompare kun 2000. Ĝis 2015 aŭ pli frue la ambicio estas elimini morbilon en Eŭropo, la orienta Mediteraneo kaj la okcidenta Pacifiko. Afrikaj landoj akceptis rezolucion pri la likvido de morbilo en Afriko ĝis 2020. Tiun celon alstrebas ankaŭ la landoj de la sud-orienta Azio kaj ceteraj.

Konkludo

Ĝis 2020 povos kaj devos esti eliminita morbilo. Ĝis tiu tempo verŝajne estos tutmonde likvidita ankaŭ poliomjelito. Tre gravas kompreni kaj subteni tiun noblan celon. Certe necesas pli aktiva internacia financa helpo al malriĉaj landoj. Tiu elspezo, kvankam granda, konsistigos nur sensignifan parton de la milita buĝeto de la mondaj potencoj, sed la sekvoj por la tuta homaro estos senkomparaj.

Vladimir Lemelev

Moderna vivo

ELDONADO

Presado laŭ (reko)mendo

Hodiaŭ pli kaj pli malfacilas trovi eldonejojn, kiuj pretas publikigi librojn en minoritataj lingvoj, aŭ pri temoj, kiuj interesas nur limigitan rondon da legantoj.

La kialoj evidentas. Presado estas multekosta, la merkato malgranda; do la ŝanco profiti preskaŭ nula. Tamen certe troviĝas verkintoj (poetoj, novelistoj, romanistoj), kiuj ŝatus publikigi siajn verkojn, sed kiuj jam delonge malesperis trovi simpatian eldoniston. Eĉ tiuj, kiuj verkas en gravaj naciaj lingvoj, spertas la saman problemon.

Tamen facila solvo ja ekzistas. Antaŭ kelkaj jaroj mi legis en Monato, ke kontribuinto trovis entreprenon, per kiu li perrete sukcesis eldoni sian libron. Tion li faris sen la neceso konvinki eldoniston, ke la verko meritas publikigon, aŭ pagi pro la servoj de peranto literatura.

Dosieroj

Per la tuttera teksaĵo mi vizitis la retejon de la menciita entrepreno. Tiu apartenas al la speco “presado laŭmenda”) (angle: print to order). Tio signifas, ke oni ne presigas grandan stokon da libroj, sed unuopajn kaj individue menditajn ekzemplerojn, kiujn oni sendas al la kliento.

La sistemo simplas. Verkinto perrete sendas al la entrepreno dosierojn kun teksto, ilustraĵoj kaj (se necese) tiparo. La entrepreno retenas la dosierojn, ĝis ĝi ricevas mendojn. Intertempe, la entrepreno eldonas retkataloge mallongan priskribon (kompilitan de la aŭtoro) kaj koloran bildon pri la kovrilo.

Kondiĉoj

Por tiuj servoj la verkinto neniom pagas, ĉar tiu respondecis ne nur pri verkado, sed ankaŭ pri kompostado, enpaĝigo kaj korektado. Evidente, se la aŭtoro, same kiel leganto, volas mendi ekzempleron, necesas pagi. La kondiĉoj varias inter la diversaj tiaj eldonejoj.

Kompreneble, kelkaj eldonejoj pli fidindas ol aliaj: en ĉiu barelo estas putriĝintaj pomoj. Tamen, per la tuttera teksaĵo eblas facile trovi iujn, kiujn rekomendis kontentaj klientoj, kaj kiuj liveros bele presitajn kaj bone binditajn librojn en iu ajn lingvo — eĉ la plej “ekzota”.

Tiu ĉi relative malmultekosta metodo (kompare kun tradicia eldonado) alportas novan esperon al tiuj, kiuj verkas en lingvoj endanĝerigitaj aŭ pri malpopularaj temoj. Tiel eblas disvastigi verkojn tiajn tra la tuta mondo.

Garvan Makaj

Leteroj

Ni ne forgesu la germanojn

Al la “vidpunkto” de Paul Gubbins pri Britio kaj ĝia sinteno pri la dua mondmilito (Monato 2012/1, p. 5) mi deziras aldoni, ke laŭ la vidpunkto de la plimulto de la britoj tiu milito estis nur konflikto inter malsamaj landoj kaj ne lukto kontraŭ ekstreme malbonega sistemo kun teruregaj doktrinoj, kiu minacis la tutan Eŭropon.

Tamen ankaŭ multaj germanoj estis senkulpaj viktimoj dum la naziisma epoko, kiel la komunisto Ernst Thälmann, la mense handikapita Dorothea Kasten, la teologo Dietrich Bohnhoeffer kaj multaj aliaj, kiel samseksemuloj, ciganoj kaj pacemuloj, ĉiuj germanoj kaj ĉiuj murditaj pro diversaj kialoj.

Ne miskomprenu min. Britio ĝis hodiaŭ havas la plenan rajton fieri pri sia rolo en la liberigo de Germanio en majo 1945, sed oni ne forgesu ke ankaŭ en Germanio estis senkulpaj viktimoj, kiuj meritas nian atenton.

Mikaelo Sims

Anglio

Politiko

POLLANDO

Reage al ACTA

La internacia traktato pri protekto de intelektaj propraĵoj ACTA (angle: Anti-Counterfeiting Trade Agreement), kiun proponis Usono kaj Japanio, kaŭzis en januaro grandajn protestojn en Pollando.

La traktato enhavas multajn diskutindajn paragrafojn, kiuj interalie devigas Interret-provizantojn sekvi ĉiun aktivadon de Interret-uzantoj. Okaze de nura supozo pri rompo de aŭtoraj rajtoj la koncerna persono povas esti tuj malliberigita sen juĝa proceso.

Junaj homoj, por kiuj Interreto estas ĉiutaga medio, manifestaciis — eĉ en malgrandaj urboj, en kiuj la lastaj manifestacioj okazis dum la komunisma periodo. Grupo de Interret-uzantoj Anonymous (Anonima) blokis eĉ, kadre de la protesto, dudekon da registaraj retpaĝoj.

Inspektoro

La ministro pri administrado kaj ciferecigado publike konsilis al la ĉefministro okazigi diskuton pri ACTA, antaŭ ol subskribi la traktaton. La ĝenerala inspektoro pri protekto de personaj donitaĵoj absolute malakceptis la dokumenton.

Donald Tusk, la ĉefministro de Pollando, neglektis tiujn signalojn kaj tamen decidis akcepti la traktaton. Nun devas ĝin ankoraŭ ratifi la parlamento kaj la prezidanto. Intertempe daŭras diskutoj.

Paweł Fischer-Kotowski

Moderna vivo

KOMUNIKILOJ

Last(r)aj signaloj

La 30an de aprilo je la 3a horo matene ne plu eblos ricevi analogajn signalojn de la Astra-satelito sur pozicio 19,2 gradoj oriente.

Kelke da tiam liberaj frekvencoj estos uzataj ekde la 1a de majo por elsendi pli da cifereca hardetala (HD) televidmaterialo de la germanaj publikaj stacioj BR, KiKa, NDR, Phoenix, SWR, WDR, 3SAT kaj ZDF Info, Kultur, Neo (ARD, ZDF kaj Arte jam elsendas laŭ HD).

JPVDD

Lingvo

LINGVAROJ

La turka havas familion

La plimulto de la lingvoj, en kiuj parolas la homoj sur nia terglobo, havas parencojn. Ĉiu hispano povas plejparte kompreni, kion italo aŭ portugalo diras al li, kaj simile nederlandano povas parte kompreni germanon. La lingvoscienco klarigas, ke la unuaj tri lingvoj apartenas al la latinida grupo, dum la lastaj du al la tiel nomata ĝermana. Alivorte la lingvoj apartenantaj al iu grupo estas proksimaj parencoj, ĉar ili estas idoj de sama lingvo.

Same kiel la homoj, la lingvoj povas tamen havi eĉ malproksimajn parencojn. Malpli parencaj lingvoj estigas lingvajn familiojn. Parenceco je tiu nivelo estas videbla, ordinare, nur al lingvosciencistoj. Se ekzemple renkontiĝos anglo, greko, armeno kaj kurdo, ili eĉ ne konjektos, ke ili parolas en parencaj lingvoj. Do, mallonge kaj ne tro science parolante, en grupoj la homoj povas ankoraŭ kompreni sufiĉe bone unu la alian, dum en familioj ili nuntempe ne plu povas. (Ĝuste tiel: nuntempe. Ĉiuj parencaj lingvoj — en grupoj kaj en familioj — originis el unu lingvo. Nur pro tio, ke pasis jarcentoj aŭ jarmiloj, ili poste dividiĝis kaj diversiĝis.)

Faktoj

Estas tamen neordinara familio, tre vaste disvastiĝinta sur la vastaĵoj de Eŭrazio. Ĝia okcidenta limo estas Turkio; la orienta estas la respubliko Saĥa Jakutio en Siberio. De la nordo al la sudo ĝi etendiĝas de Tatario kaj Baŝkirio (meza Rusio) ĝis Turkmenio (ĉe la sudaj bordoj de Kaspia Maro) kaj kelkaj provincoj de Afganio. La reprezentantoj de tiu granda familio povas kompreni unu la alian kiel germanoj kaj nederlandanoj! La familio nomiĝas “turkeca” (laŭ aliaj fontoj: “tjurka”, “turko-tatara”).

La plej “granda” lingvo de la familio estas la turka, dum la ceteraj (temas pri ĉirkaŭ 20 lingvoj) parolatas en la iama Sovetio. Nun kelkaj el ili iĝis ŝtatlingvoj de novaj postsovetiaj ŝtatoj: la azerbajĝana, la turkmena, la uzbeka, la kazaĥa, la kirgiza. Aliaj estas nacilingvoj en rusaj respublikoj kaj administraj regionoj, kiel la tatara, la baŝkira, la ĉuvaŝa, la jakuta, la tuva, la ĥakasa, la altaja, la karaĉaj-balkara. Estas ankaŭ etnombraj popoloj, kiuj ne havas siajn administrajn teritoriojn. Interesega, unika fakto estas, ke, kiam ekzistis Sovetio kaj ĝia armeo, tie servis ankaŭ junuloj de ĉiuj turkecaj popoloj. Ili baldaŭ komprenis, ke ili parolas en similaj lingvoj, kaj iom post iom inter ili estiĝis “tjurka Esperanto” (ĝuste tiel la fenomeno nomiĝis)!

Kiam en Sovetio ekestis pli da libero kaj la civitanoj komencis veturadi eksterlanden por privata komerco, la plej vizitata lando estis Turkio. Sed kiel oni povus komerci, ne sciante la turkan? Interpretistoj estis tuj trovitaj: iniciatemaj azerbajĝananoj, tataroj, baŝkiroj trudis sin kiel interpretistoj, kvankam ili ne sciis eĉ unu vorton turke! Dua unika fakto.

Proksimeco

Ni ekzamenu pli konkrete, en kio kuŝas la reciproka proksimeco kaj simileco de tiuj lingvoj: unue en tio, kio koncernas ilian vorttrezoron. Ni konsideru kvar lingvojn treege forajn unu de la alia, t.e. ekstreme nordan, sudan, orientan kaj okcidentan. Ili estas la turka, la tatara, la uzbeka kaj la tuva. Por doni ekzemplon, personaj pronomoj (esperante: “mi”, “ci-vi”, “li-ŝi-ĝi”, “ni”, “vi”, “ili”) en tiuj lingvoj aspektas jene: en la turka: “ben”, “sen”, “o”, “biz”, “siz”, “onlar”; en la tatara: “min”, “sin”, “ul”, “bez”, “sez”, “alar”; en la uzbeka: “men”, “sen”, “u”, “biz”, “siz”, “ular”; en la tuva: “men”, “sen”, “ol”, “bis”, “siler”, “olar”.

Kaj jene aspektas numeraloj: “bir” (1), “iki” (2), “üç” (3), “dört” (4), “beş” (5), “yüz” (100), “bin” (1000) en la turka; “ber”, “ike”, “öĉ”, “dürt”, “biŝ”, “jöz”, “meŋ” en la tatara; “bir”, “ikki”, “uch”, “to’rt”, “besh”, “yuz”, “ming” en la uzbeka; “bir”, “iji”, “üŝ”, “dört”, “beŝ”, “ĉüs”, “muŋ” en la tuva. Oni ja konsideru, ke la tatara kaj la tuva uzas la rusan alfabeton. Ĉi tie ni donas transskribon, preterlasante detalojn pri prononco.

La gramatiko mem de tiuj lingvoj similas. Ni prenu kelkajn verbajn formojn: “aldım” (mi prenis), “aldın” (ci prenis), “aldı” (li prenis) en la turka; “aldım”, “aldıŋ”, “aldı” en la tatara kaj en la tuva; “aldim”, “alding”, “aldi” en la uzbeka. Ankaŭ la deklinacioj de substantivoj montriĝas ofte similaj, se ne egalaj: “dağ” (monto), “dağa” (al monto), “dağı” (monton), “dağda” (sur monto), “dağdan” (de aŭ el monto) en la turka; “taŭ”, “taŭga”, “taŭnı”, “taŭda”, “taŭdan” en la tatara; “tog’”, “toqqa”, “tog’ni”, “tog’da”, “tog’dan” en la uzbeka; “dag”, “dagga”, “dagnı”, “dagda”, “dagdan” en la tuva.

Kontaktoj

La simileco estas frapanta, kaj la proksimeco inter tiuj lingvoj estas eĉ, se tiel diri, pli “intima” ol inter la itala kaj la hispana, la germana kaj la nederlanda. Tiel reciproke proksimaj povas esti lingvoj, nur se ili estas dialektoj de la sama lingvo ... Se oni esploras la historion de la demando, la fakto iĝas tamen ege malpli frapanta. Dum prahistoriaj kaj fruaj historiaj epokoj la popoloj pro pluraj kialoj migradis tra la mondo. La antaŭuloj de la nunaj ĝermanaj, slavaj, latinidaj, keltaj, hindaj kaj aliaj popoloj vivis supozeble ie en sud-orienta Eŭropo (la sciencistoj nomas ilin hindeŭropanoj). Antaŭ 5000-6000 jaroj ili estis unu popolo.

Migro kaj dividiĝo en diversajn popolojn komenciĝis antaŭ 4000 jaroj. Rezulte, post iom da tempo, aperis ĝermanaj, slavaj, keltaj kaj aliaj triboj. Kaj antaŭ 1000-1500 jaroj tiuj triboj komencis dividiĝi en popolojn, kiuj ekzistas ĝis nun. Ankaŭ la antaŭuloj de la turkecaj popoloj estis unueca popolo, kiu vivis sur la teritorio de Mongolio kaj Altajo. Migri kaj dividiĝi en la nuntempajn turkecajn popolojn ili komencis antaŭ milo da jaroj.

Memkompreneble, ĉiuj cititaj ciferoj estas proksimumaj. Neniu povas serioze aserti, ke ĝuste antaŭ 1000 jaroj ekestis turkoj, tataroj kaj uzbekoj. Spite al tio, ke la supre nomitaj ciferoj estas proksimumaj, ili ebligas al ni kompreni la kialon de la supre priskribitaj kvazaŭaj nekonformecoj. Ni diru: svedo kaj albano, kvankam havante komunajn antaŭulojn, tute ne komprenas unu la alian, ĉar tiuj popoloj evoluis memstare dum 4000 jaroj. Italo kaj moldavo pli-malpli povas interkompreni, ĉar iliaj prapatroj antaŭ 1500 jaroj parolis en la sama lingvo. Turko kaj tataro komprenas unu la alian, ĉar antaŭ 1000 jaroj ili estis unu popolo kaj vivis kune. Sed malgraŭ ĉio, rigardu la suprajn ekzemplojn. Ĉu ne estas mirinde, ke ĉiuj ĉi vortoj kaj gramatikaj fenomenoj konserviĝis dum jarmilo sen kontaktoj inter popoloj, libroj, gazetoj, Interreto?

Mihail Korotkov

Ekonomio

SLOVAKIO

Fremdaj laboristoj

Laŭ oficiala statistiko en la jaro 2011 la nombro de fremdaj laboristoj en Slovakio estis preskaŭ 22 200, kompare kun 18 200 en la jaro 2010 kaj 13 900 en la jaro 2008.

La plej grandan reprezentiĝon en la slovaka labormerkato havas civitanoj de Rumanio (4513). Sekvas Ĉeĥio (3227), Pollando (2196) kaj Hungario (2164). En la ĉefurbo Bratislavo laboras proksimume 7700 fremdaj laboristoj.

La analizistoj antaŭsupozas, ke en la jaro 2015 la nombro de fremdaj laboristoj reprezentos 2 ĝis 3 % kaj en la jaro 2050 eĉ ĝis 15 % de ĉiuj laboristoj en Slovakio.

Julius Hauser

Lingvo

LERNADO

La slovaka komputile

Sendube la malnova kontinento kaj EU estas mozaiko de malsamaj lingvoj kaj lingvaj kulturoj. Teorie en Eŭropa Unio regas lingva egaleco kaj plurlingveco. Laŭ la Ĉarto pri Fundamentaj Rajtoj de EU (artikolo 21.1) estas malpermesita kia ajn diskriminaciado, inkluzive la lingvan. Tamen la praktiko estas alia: pli kaj pli da kunvenoj okazas nur en la angla aŭ en la franca.

Pliaj oficialaj kaj neoficialaj lingvoj de EU estas flankenŝovitaj kaj ne ĝuas konvenajn kondiĉojn en la eŭropa spaco koncerne instruadon, lernadon, uzadon kaj disvolviĝon. Bedaŭrinde tiu ĉi konstato rilatas ankaŭ al la slovaka lingvo. EU tamen dediĉis en la jaro 2009 grandan atenton al la plurlingva projekto “slovake.eu”, kiun ellaboris la internacia junulara organizaĵo “Edukado@Interreto” (“E@I”), fondita en 2005 en la slovaka urbo Partizánske (ĉirkaŭ 150 kilometrojn norde de Bratislavo).

Miksaj paroj

La lernado de fremdaj lingvoj per interreto estas jam populara lernomaniero. Estis do kreita interreta kurso pri la slovaka por ĉiu ajn, kiu volas lerni tiun lingvon: fremduloj, membroj de miksaj paroj, loĝantoj de regionoj ĉelimaj, esploristoj pri la slovaka kaj aliaj slavidaj lingvoj, enmigrintoj, studentoj, turistoj ktp. Avantaĝoj de reta kurso estas la simpleco konatiĝi kun la slovakaj lingvo, historio kaj kulturo, eĉ restante en la propra lando.

slovake.eu estas TTT-ejo, kiu uzas la metodon de la tiel nomata e-lernado. La retpaĝaro, kiu enhavas du diversajn nivelojn (A1 kaj A2 laŭ la komuna eŭropa referenckadro por lingvoj), prezentas gramatikon kaj ortografion de la slovaka, vortaron, lingvajn ludojn, bazajn informojn kaj interesaĵojn pri Slovakio kaj ties lingvo, bibliotekon, sed ankaŭ la eblon interkomuniki kun aliaj uzantoj per tekstaj mesaĝoj.

Hodiaŭ la retejo haveblas en jam 7 lingvaj versioj — angla, esperanta, franca, germana, litova, pola kaj slovaka —, sed oni ja atendas la aldonon de kromaj lingvoj.

Vizitantoj

La statistikoj pri la vizitateco de la retejo dokumentas sukceson de tiu ĉi plurlingva iniciato, kiu ekestis surbaze de la internacia projekto lernu!, kiu ebligas la senpagan lernadon de Esperanto en 33 lingvoj. La paĝaron slovake.eu vizitis pli ol 135 000 vizitantoj el 147 landoj kaj proksimume 20 000 vizitantoj ĉiumonate.

Tiu ĉi noviga projekto estas subtenata de la Eŭropa Komisiono, kadre de la programo KA2. Partneroj de la projekto estas la Lingvoscienca Instituto de Ľudovít Štúr [ludovit ŝtur] de la Slovaka Scienca Akademio, kiu havas multjaran tradicion pretigi sciencajn — kaj por pli vasta publiko taŭgajn — vortarojn, atlasojn kaj publikaĵojn pri diversaj lingvaj esploroj. Aldone kontribuas: la Vilniusa Universitato (Litovio), Varsovia Akademio de Komputilaj Sciencoj kaj Estrado kaj Administrado (Pollando), Ret-ateliero Gaus (Germanio), kaj la neprofita organizaĵo Slovaka Centro en Londono (Britio).

La Eŭropa Komisiono mone subtenis la projekton per 250 000 eŭroj. Ekde novembro 2011 ĝi subtenas, per 364 000 eŭroj, plian projekton de la organizaĵo E@I por la instruado de la germana lingvo, nomata “deutsch.info” www.deutsch.info. Kun pola partnero estas efektivigita ankaŭ plurlingva projekto por la instruado de la hispana lingvo kaj entreprenado en Hispanio sub la titolo Espa2.eu (www.espa2.eu).

Plilarĝigo

En la nuna momento oni preparas la duan etapon de la prislovaka projekto: plilarĝigon de la lingvaj niveloj (B1 kaj B2) kaj aldonon de novaj lingvaj versioj, inter kiuj hungara kaj rusa. Tiu ĉi iniciato plenumas la rekomendojn de 29 neregistaraj civilaj organizaĵoj, inkluzive de Eŭropa Esperanto-Unio (EEU).

Julius Hauser

Moderna vivo

KLERIGADO

Sizifo-ŝtono studenta

Ekde la pasinta jaro la albana ministerio pri instruado postulas, ke en universitatoj ĉiuj magistriĝontoj akiru TOEFL-diplomon, do superan nivelon en la angla lingvo.

La anonco estigis protestojn de la studentoj en ĉiuj fakultatoj. Studentoj ne toleras post kvin jaroj plian elspezon: ili jam diplomitiĝis, jam kompletigis ĉiujn magistrajn taskojn, jam faris aldonan ekzamenon. La senĉesaj elspezoj, la ekzamenoj, fariĝis do speco de Sizifo-ŝtono.

Reformo

Krome la studentoj konsideras la postulon preteksto por pliriĉigi privatajn lingvo-lernejojn. La ministerio, aliflanke, taksas ĝin paŝo al “integriĝo kun Eŭropo” kaj “utila reformo”.

Tiel oni mesaĝas al albanaj junuloj, ke ne necesas lerni aliajn EU-lingvojn krom la angla. Pro tio la ĉefministro estas nomumita “honora prezidanto” de enlandaj anglemuloj. Nun oni volas scii, ĉu ankaŭ li kaj aliaj ministroj trapasis la ekzamenon.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

ANTARKTO

Neĝo-reĝoj

Rekordon kreis du belgaj aventuristoj en Antarkto, kiam ili trairis en 74 tagoj pli ol 5000 km. Temis pri la plej longa ekspedicio neprovizita kaj nemotorizita en Antarkto: sledojn kaj tiel nomatajn neĝ-kajtojn ili uzis.

Dixie Dansercoer [diksi dánserkur] kaj Sam Deltour [sam deltúr] intencis trairi 6000 km en 100 tagoj. Tamen komence de februaro, pro la alproksimiĝo de la vintro, ili ĉesigis la ekspedicion: la veturo ne sufiĉe stabilis por la kajtoj.

La belgoj superis la rekordon de norvega esploristo, Rune Gjeldness, kiu en 2006 trairis 4804 km en 90 tagoj.

Feliks Nevos

Moderna vivo

BALKANIO

Tragedio en Tivari

Tragedio kaŝita kaj prisilentita dum multaj jaroj estis unuafoje oficiale rememorigata en februaro. La Tivari-masakro okazis en 1945, kiam pafmortigitaj estis 3300 etnaj albanaj soldatoj el Kosovo.

Tiam la slavaj komunistoj ege timis albanan rezistadon en Kosovo. Ili do lanĉis planon por neniigi estontajn ribelulojn. La preteksto estis milito en nord-okcidenta Jugoslavio. Ili do tien marŝigis la albanojn.

Gardistoj

Survoje pereis multaj pro malsano kaj malsato. Tamen en la montenegra urbo Tivari (Bar) la gardistoj ekmitralis kontraŭ la soldatoj senarmaj, tiam efektive prizonuloj. Poste prisilentis la masakron la komunismaj reĝimoj kaj en Albanio kaj en Kosovo.

Aperis antaŭ nelonge libro, kiu memorigas pri la masakro. Jen unua paŝo por reskribi en kondiĉoj de demokratio la veran historion albanan kadre de la 100-jariĝo de sendependeco ĉi-jare en novembro.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

BALKANIO

Lavango de helpo

Kiam en februaro orfiĝis kvinjaraĝa Amsera Reka — savita, post kiam neĝo-lavango kovris ŝian hejmon en la distrikto Dragaŝ, Kosovo, kaj samtempe pereigis familianojn — la kosova ĉefministro Haŝim Taĉi, nome de la registaro, devontigis sin vivteni kaj eduki la knabinon ĝis ŝia 18a jaro.

Ankaŭ la prezidanto de Serbio, Boris Tadić, same tiu de Makedonio, Gjorge Ivanov, esprimis sin pretaj subteni la knabinon — verŝajne, ĉar la loĝantaro de Dragaŝ parolas slavan lingvaĵon, kvankam apartenanta al islama religio.

Nun kuzo prizorgas la knabinon, trovita post du tagoj en la ruinoj de sia hejmo, helpate de ĉefministro kaj du prezidantoj.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

OPINIO

Senideca imposto insida

Inter provoj savi Grekion, dronantan en ŝuldoj, kaj la inkvizicia spurado de amikaj rilatoj de la germana prezidanto, grupo de junaj germanaj parlamentanoj el la partio Kristan-Demokratia Unio laŭte aŭdigis sin pri tikla temo.

Gvide de iu Marco Wanderwitz, kies nomo, voĉo kaj aplombo tuj perfidis la devenon el la iama Germana Demokratia Respubliko, ili postulis, ke seninfanaj personoj post sia 25a jaro pagu unu elcenton el la enspezo kiel apartan imposton.

Wanderwitz indikis, kiel nun kutime en impostaj pretendoj, al kiu celo iru la mono: al personoj kun infanoj. La ŝtato tiel povus akceli la ĝeneralan generemon de la germanoj.

Kravatuloj

Tiuj riproĉo kaj postulo ne estas novaj. Regule ili aperis inter maldekstraj same kiel inter ekleziaj rondoj. Eble la junaj kravatuloj tion ne konstatis kaj lerneje ne legis pri la timo de la iama kanceliero Helmut Kohl: Die Deutschen sterben aus! (La germanoj formortas!).

Verŝajne ili — mirige — preteraŭdis, ke la hitleremaj avoj per mono kaj per distinga simbolo “Patrina kruco” honoris naskemajn virinojn, kaj instalis “ordenajn kastelojn” por senĝene produktadi altvalorajn germanajn militistojn.

Tamen, juneca aplombo ne senkulpigas la grupanojn. Certe ili volis nur spili novajn monofontojn kaj facile akiri la konsenton de la infanposedanta majoritato. Sed, por resti sinceraj, ili devus agnoski, ke gepatreco estas, plej ofte, memvola kaj memrespondeca afero.

Subteno

Finance la ŝtata subteno jam kovras unu trionon de la statistika vivodaŭro. Ĉu ne sufiĉe? Aliflanke, la seninfanuloj ne ricevas tian subtenon, sed pagas senkompense dumvive por malsanoj, (mis-)edukado, instruado ktp de aliulaj infanoj.

Estas nur ironio, ke la bavara ministrino Haderthauer aliĝis al la kampanjo kaj parolis pri “just-ofendo” malfavore al gepatroj, tiel uzante senpripense aŭ intence sloganon de politikaj maldekstraj konkurenculoj.

Preterlasante la evidentajn politikajn intrigojn por akiri simpation kaj monon, oni rigardu en la konstitucion. Jam en la unuaj paragrafoj temas pri la digno de ĉiu homo, pri la rajto libere disvolviĝi, pri malpermeso de (socia) malavantaĝado de personoj kun handikapo. Multaj seninfanuloj suferas kvazaŭ handikapitoj.

Diskriminacio

Ĉu tiuj do pagu punimposton, aparte al gepatroj? Kion pri laŭdestinaj samseksemuloj, pri homoj pro la religio seninfanaj? Kaj neniel ĉiu libervole senida persono estas diboĉema, avida individuo. Kelkaj kredeble rezignis pri infanoj pro moralaj kialoj. Kaj kion pri diskriminacio de difinita — certe ne homogena — homgrupo?

Sed se temas pri mono, ne temas pri moralo. Komentistino simplece konstatis: “La propono estas pripensinda. Ne temas pri punado de seninfanuloj. Homoj sen infanoj posedas pli da mono ol tiuj kun infanoj. Tio estas maljusta. Do, oni kreu egalecon.”

Do ĉu egaleco, marĝenigo de difinitaj “klasoj”? Ĉu ne veras, ke la homaro ĵus finis eksperimenton kun tia miskompreno de la socia vivo? Se ĝenerale validus tiu ekvacio, ĉiu trovus iun ulon, kiu pagu por la propraj deziroj kaj deficitoj.

Franz-Georg Rössler

Politiko

GERMANIO

Perditaj prezidantoj

Antaŭ malpli ol du jaroj unuafoje abdikis germana prezidanto. Horst Köhler [kéler], vizitinte germanajn trupojn en Afganio kadre de la UN-mandato, diris, ke eblus milite interveni ankaŭ pro ekonomiaj interesoj.

Kritikite kaj de opozicianoj kaj de politikistoj de la registara koalicio, Köhler deklaris, ke lin tiel ataki estas malrespekte. Li abdikis en majo 2010.

Malpli ol du jarojn poste abdikis dua germana prezidanto. Christian Wulff, la posteulo de Köhler, rezignis pri la prezidanteco en februaro 2012.

Gastoj

Ne ĉiutage oni fariĝas prezidanto kaj la eventon volis festi Wulff. La feston la nova prezidanto deklaris privata, tamen ĝi estas organizita de profesiulo, kiu similajn eventojn aranĝas por eminentuloj. Kelkaj gastoj pagis 3000 eŭrojn por ricevi enirbileton.

Wulff agis ŝajne laŭ la principo “konatecoj kaj rilatoj”, kiel en la iama Sovetio. Volonte li akceptis invitojn al senkostaj feriovojaĝoj al Hispanio, Italio kaj Usono.

Rolon ludis ankaŭ la filmisto David Groenewald. Tiu mendis kaj pagis feriojn, pruntis monon, aĉetis poŝtelefonon por sia amiko Wulff. Nun prokuroroj priesploras la kontraŭleĝajn avantaĝojn kaj profitojn. Ekzemple, la federacia ŝtato Malsupra Saksio (kies ministroprezidanto estis Wulff) promesis garantii kvar milionojn da eŭroj por filmentrepreno, en kiu estas implikita Groenewald.

Donacoj

En Germanio al ĉiu ŝtatoficisto estas malpermesite akcepti donacojn. Nepre oni volas eviti suspekton pri korupto aŭ subaĉeto. Eĉ kristnaskaj donacetoj al poŝtisto aŭ stratpurigisto estas kontraŭleĝaj: nur esceptokaze ili estas permesitaj.

Dum longa tempo Wulff nur duonklare respondis demandojn kaj eĉ provis influi la gazetaron. Kreskis suspektoj. La 16an de februaro prokuroro petis nuligi la juran imunecon de la prezidanto. Unu tagon poste Wulff abdikis.

Perdinte duan prezidanton, kelkaj germanoj nun demandas, ĉu necesas la posteno. Aliaj germanoj opinias, ke ekzistas pli gravaj aferoj ol persekuti prezidanton pro donacoj de amikoj. Ĉiaokaze, prezidanto — la ŝtatestro, posedanto de la plej alta posteno en la lando — modele sin prezentu al siaj kuncivitanoj.

Jomo Ipfelkofer

Politiko

AFGANIO

Kreskas narkotaĵo-komerco

En Vieno okazis la tria ministra konferenco de la Pariza Pakto pri la kontaŭbatalo de narkotaĵo-kontrabando el Afganio.

Ĝin partoprenis ministroj kaj politikistoj el pli ol 60 ŝtatoj, inkluzive la ĝeneralan sekretarion de Unuiĝintaj Nacioj (UN) Ban Ki-moon, la direktoron de la UN-Oficejo pri Narkotaĵoj kaj Krimado Juri Fedotov, la kunprezidantajn ministrojn pri eksteraj aferoj Sergej Lavrov (Rusio) kaj Alain Juppé [alé jipé] (Francio).

Ban Ki-moon urĝis la mondan komunumon plifortigi la klopodojn por elradikigi narkotaĵojn el Afganio. Li menciis, ke kompare kun la antaŭa jaro la kultivado de papavoj pliiĝis je 7 % kaj la produktado de opio kreskis je 61 %.

Krimado

Li avertis, ke la problemo plivastiĝas sendepende de tiuj, kiuj misuzas narkotaĵojn, kaj minacas Afganion mem. La narkotaĵo-komerco kaj la internacie organizata krimado subfosas la sanon en malstabilaj landoj kaj malfortigas la jurŝtatecon.

Antaŭ ĉio, laŭ la ĝenerala sekretario de UN, la afgana registaro devas doni prioritaton al la problemo de narkotaĵoj, ĉar la jaraj enspezoj el afganaj opiaĵoj atingas 2,4 miliardojn da usonaj dolaroj. Oni ne povas esperi je stabileco, se tiu sumo prezentas 15 % de la afgana malneta produkto.

Responde la afgana ministro pri la kontraŭbatalo de narkotaĵoj, Zarar Osmani, diris, ke la narkotaĵoj povus esti elradikigitaj, se la sekureco en la lando pliboniĝus. Okazas 95 % de la kultivado de papavoj en naŭ malsekuraj provincoj de Afganio.

Kemiaĵoj

Kadre de la Pariza Pakto, kreita en 2003 kaj ampleksanta 56 landojn kaj 14 internaciajn organizaĵojn, oni celas redukti la produktadon kaj komercon je narkotaĵoj el Afganio, bloki la financajn fluojn de la kontraŭleĝa narkotaĵo-komerco, ĉesigi la fluon de kemiaĵoj por produkti heroinon kaj fortigi lokajn iniciatojn por kontraŭbatali narkotaĵo-misuzon fare de afganoj.

Tamen la konferenco ne havas devigan povon, kaj pro tio la internaciaj provoj solvi la afganan narkotaĵo-problemon havis ĝis nun malgrandan sukceson.

Laŭ januara raporto de la UN-Oficejo pri Narkotaĵoj kaj Krimado, la enspezoj de opia produktado pliiĝis en 2011 je 133 % al proksimume 1,4 miliardoj da usonaj dolaroj, aŭ ĉirkaŭ dekono de la afgana malneta enlanda produkto.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Plenkunsido de la tria ministra konferenco de la Pariza Pakto en Vieno. De maldekstre: Sergej Lavrov, Juri Fedotov, Ban Ki-moon, Michael Spindelegger, Alain Juppé.

Moderna vivo

KARNAVALO

Ludaj aludoj

Temas pri insulo. La koloroj de ĝia flago estas tri: la ruĝa, la blua kaj la blanka. Ĝin simbole estras reĝino sub protekto de la kavalira figuro de sankta Georgo.

Inter historiaj kaj legendaj memorindaĵoj pri la insulo ne mankas la kelta origino, la ĉeesto de romiaj trupoj en la epoko de Nerono, la legendo de bravulo, kiu prirabis riĉulojn por donaci al malriĉuloj, la helpo de pirato al reĝino en sukcesa batalo kontraŭ ĉiopova reĝo de Hispanio kaj interalie eĉ la invento de futbalo. La leganto ne miru, ke temas ne pri Britio, sed pri la karnavalo de Brazilo.

Sambo

Tiel regalis karnavalan spektantaron la elito de t.n. sambo-lernejoj (fakte, kluboj de sambo), la Unio de la Insulo. Partoprenis en la parado pli ol tri mil ludantoj, kiuj vere surprizis pro la nekutima temo, nome Britio.

La titolo de la karnavala sambo tekstis “De Londono al Rio: iam estis ... insulo”. La samba lernejo havas sidejon en insulo ne en Eŭropo, sed en la tropika golfo Gvanabaro, ĉe kies bordo sunbruniĝas Rio-de-Ĵanejro, iama ĉefurbo de Brazilo kaj ĉiama ĉefurbo de la enlanda karnavalo.

Inspiroj

Tamen la ĉi-jara temo, unuiganta tiel malsimilajn uniojn pere de la karnavala sambostilo, ne havas muzikan aŭ lirikan inspiron. Sub la karnavala masko la vera sekreto, kiu kunmetas kaj harmoniigas sportan ritmon kaj politikan lirikon, kuŝas en la fakto, ke la Unio de la Insulo propagande anticipis la Olimpiajn Ludojn.

En la nuna jaro la ludoj okazos en Londono, en 2016 en Rio-de-Ĵanejro.

Jozefo Lejĉ

Moderna vivo

TAĜIKIO

Radio kaj televido pli fortaj

Taĝikio estas agrikultura lando: 93 % de la teritorio konsistas el altmontaro. Pro tio la loĝantaro tre aprezas radion, ĉar ĝi estas facile akirebla.

Dum la sovetia tempo funkciis nur tri fakoj en la taĝika radio: ĉefurba, tutlanda kaj internacia. Diurne ili elsendis entute dum 39 horoj. Post la disfalo de Sovetio, Taĝikio fariĝis sendependa. Aperis novaj radiostacioj: Voĉo de Duŝanbo, Voĉo de Taĝikio, Radio Kulturo.

Hodiaŭ ĉiuj radiostacioj aŭdigas programerojn diurne entute dum 96 horoj kaj en ok lingvoj, inkluzive de la taĝika, la rusa, la angla kaj la araba.

Arto kaj kulturo

En la lastaj jaroj de Sovetio, la taĝika televido havis nur unu kanalon. Nun ĝi havas kvar. La ĉefa tutlanda kanalo estas socipolitika, la dua (Safina) elsendas pri arto kaj kulturo, la tria (Bahoriston) estas por gejunuloj, kaj la kvara (Ĝahonnamo) tut-tage informas pri novaĵoj.

Televidostacioj elsendas tuttage dum 72 horoj kaj kvinlingve: taĝike, ruse, uzbeke, angle kaj arabe.

Post la sendependiĝo la amaskomunikiloj funkciis pli libere. Aperas krome en Taĝikio ĉiusemajne pli ol 400 gazetoj, ĵurnaloj kaj revuoj. Pli ol 80 % de la loĝantaro povas senprobleme aŭskulti radion kaj spekti televidon.

Saidmurod Hoĝazod

El mia vidpunkto

Nia lando-principo: ĉu silentigilo?

Aperis lastatempe komentoj en la verda gazetaro pri la lando-principo de Monato. Mi memorigu: esence, laŭ la lando-principo, rajtas raporti en nia magazino nur tiu, kiu loĝas en la koncerna lando aŭ regiono.

Tiel unikas Monato. Legantoj akiras perspektivojn ne laŭ la tradiciaj metodoj de tiel nomata fremdlanda korespondanto, alivorte de — ĝenerale — samlandano aŭ samlingvano, kiu rigardas de ekstere enen. Male niaj korespondantoj rigardas de ene eksteren.

Mi ne volas nigrigi la reputacion de eksterlandaj korespondantoj. Kelkaj eminentas en sia profesio kaj kapablas “subhaŭtiĝi” por komprenigi al ni eventojn en partoj de la mondo, nekonataj al ni.

Kelkaj riskas kaj eĉ perdas la vivon. En februaro mortis en la sieĝata urbo Homs en Sirio Marie Colvin, renoma kaj kuraĝa anglalingva korespondanto de la brita gazeto Sunday Times; kun ŝi pereis franca fotoĵurnalisto Rémi Ochlik.

Se, en nia malgranda Esperanto-mondo, ni disponus pri ĵurnalistoj tiaj, aŭ se Monato posedus monrimedojn por sendi fidindajn, profesiajn raportistojn en la mondon, do eble tiam superfluus la lando-principo. Sed ni scias, ke tiurilate (same kiel en multaj aliaj rilatoj) restas Esperanto plorinde subevoluinta.

Do kion fari? En la interreto mi legis riproĉojn, ke pro la lando-principo “kvazaŭ laŭregule Monato ne povas, teknike ne povas skribi pri landoj regataj diktatore”. Jes kaj ne: se estus korespondanto en la lando, kiu malgraŭ ĉio povus prie artikoli, ni volonte aperigus raporton (eĉ anonime aŭ pseŭdonime, se ni certus pri la identeco de la korespondanto).

La riproĉo devenis de komento de iu, kiu “legas nuntempe novan germanlingvan biografion pri Ho Chi Minh kaj verkas artikolon pri la lezado de la homaj rajtoj far la vjetnamiaj komunistoj. Mi proponos ĝin al iu Eo-gazeto (mi ankoraŭ ne scias kiu).”

Artikolo-proponon tian Monato ne ricevis. Sed, se jes, ĉu ĝin aperigi? Eble mi eraras, ne posedante ĉiujn faktojn pri la biografio kaj, pli grave, pri la verkanto de la artikolo, sed mi hezitus akcepti komentojn (eble de nefakulo) pri la komentoj (do la biografio) de iu alia.

Ĉiu ĵurnalisto scias, ke abundas komentoj, malabundas faktoj. Precipe miksi ilin estas danĝere: tiamaniere el komentoj tro facile fariĝas faktoj. Ŝajnas al mi, ke, obeante la lando-principon, ni povas emfazi la faktojn: faktojn ĝenerale fidindajn (kvankam ĉiu povas erari), ĉar prezentatajn de tiuj, kiuj sendube pli bone konas la terenon ol eksterlandano.

Sed jen la dilemo. Ĉu malfermi la paĝojn de Monato al verŝajne sinceraj polemikistoj, avidaj prikomenti tiun aŭ alian eventon, kiu ilin ne rekte tuŝas, kaj surbaze de “brokantaj” gazetaraj aŭ televidaj raportoj — aŭ resti ĉe la limigoj de la lando-principo?

Kiel dirite, pro la lando-principo, legantoj akiras unikajn perspektivojn verkitajn, nu bone, ĝenerale de “amatora” ĵurnalisto, kiu kompense intime rilatas al sia temaro.

Aliflanke, kiel prave atentigis partoprenantoj en la diskuto pri la biografio, la lando-principo signifas, ke pluraj malgrandaj ŝtatoj — pro la verkemo de tieaj korespondantoj — reprezentiĝas en Monato malproporcie al sia politika aŭ ekonomia graveco.

La aferoj facile solviĝas. Monato bonvenigas artikolojn de kontribuantoj el ĉiuj landoj: se tiu aŭ alia lando malofte aperas en la magazino, ne kulpigu la lando-principon. Kulpigu tiujn, kiuj ne prie verkas.

Bonvenaj estas ankaŭ komentoj — sed prefere komentoj pri aferoj, kiuj rekte koncernas aŭtoron. Mi, brito, ne verkus pri aferoj en Germanio. Mi tamen verkus pri Germanio kadre de Eŭropa Unio kaj pri la efikoj de germana politiko rilate min.

Kaj la moralo de tiu ĉi “vidpunkto”? La lando-principo ne silentigas. Male: en socio, al kiu mankas aktivaj profesiaj ĵurnalistoj, ĝi starigas limojn, en kiuj talentaj sed netrejnitaj amatoroj tamen povas raporti el propra sperto, el propraj konoj.

Ni do laboru kun, ne kontraŭ ĝi. Kaj ni ĝin prifieru. Ĝi ne estas perfekta (kiu aŭ kio ja estas?) — sed ĝi donas voĉon unikan al Monato.

Paul Gubbins

El mia vidpunkto

Krimoj senviktimaj

Murditaj estas centoj da homoj ĉiusemajne en Britio — kaj la nombro kreskas. Kadavroj — mortpafitaj, venenitaj, ponarditaj — sterniĝas sur tapiŝoj de privataj hejmoj aŭ sur hotelĉambraj litoj. Tuj alvenas la polico, kaj komenciĝas plej rigoraj esploroj, ĝis, helpe de ĉiuj atestintoj, la murdinto estas senmaskigita.

Nur tiam rajtas ĉiu hejmeniri ... kaj nur tiam rajtas la viktimo sin gratuli pro rolo bone ludita. Se, entute, estis viktimo. Almenaŭ videbla. Sufiĉas foje krio sangofrostiga: iu elkuras por esplori kaj revenas, ŝokite, balbutante, ke Lordo X aŭ Lordino Y estas terure murdita ... kaj do iu bonvole voku la policon.

Kaj, jes, hejmenironte, tiu, kiu solvis la krimon (ĝenerale ne la detektivo), ricevas etan premion. Botelon da vino. Skatolon da ĉokoladaĵoj. Por ne mencii la admiron de ĉiuj atestintoj ... ĉar tiu, zorge kribrinte ĉion aŭditan, viditan, antaŭ, dum kaj post la murdo, lerte solvis la misteron — do murdo-misteron.

Furoras en Britio t.n. murdo-misteroj. Oni aranĝas familie, najbare; oni aranĝas komunume, bonfare. En vilaĝaj haloj, luksaj hoteloj, ordinaraj hejmoj, oni murdas, solvas, murdas, solvas. Pli socie, pli cerbotikle, ol vegeti antaŭ la televido. Aŭ inerti en la bierejo.

Eble en la brusto de ĉiu brito, kiu plenkreskis libre (nun televide) kun kreitaĵoj de Arthur Conan Doyle aŭ Agatha Christie, do kun Sherlock Holmes, Hercule Poirot aŭ Fraŭlino Marple, kuŝas eta spurĉasisto, eta detektivo. Aŭ eble ne temas sole pri fenomeno brita.

Aŭ eble frustriĝo. Frustriĝo, ke ne eblas solvi la financajn “krimojn” de la ŝakaloj, kiuj prirabis tiom da homoj, tiom da landoj. Eble en ĉiu murdito oni esperas vidi bankiston, financiston, politikiston. Aŭ ĵurnaliston.

Tamen la viktimoj, ĝenerale, ne apartenas al la menciitaj figrupoj. Tion mi scias, ĉar du konatoj miaj eĉ verkis proprajn murdo-misterojn (jes, tiom ili popularas: mi povas pli bone verki, miacele, oni argumentas, ol aŭtoroj, kiuj vendas interrete siajn misteraĉojn).

Kaj en la koncernaj misteroj mortis ne kapitalistoj, sed kompatindaj burĝoj: instruistino kaj urbestro. Ho, ve. Almenaŭ forpasis ili, sciante, ke iu ja solvos la misteron. Kaj ricevos botelon, skatolon da.

Tre varias murdo-misteroj. Ekzemple, ĉiu partoprenanto ricevas libreton enhavantan notojn pri lia rolo: nomo, profesio kaj, pli grave, informeroj, kiujn tiu enmetu en la konversacion (okazantan ĝenerale ĉirkaŭ tablo, kiam oni kune vespermanĝas). Post la lasta plado ĉiu estas invitita anonci la nomon de la krimulo, kaj indiki kialojn.

Aliaj murdoj estas pli detale strukturitaj. Ĉiu havas la tekston: la roloj estas voĉlegataj (ankaŭ foje laŭeble aktorataj) kaj, antaŭ la lasta akto, nepre okazu paŭzo, por ke ĉiu proponu la nomon de la murdinto. La lasta akto tiam enhavas la solvon.

Pli ambicia, tamen, estas profesie prezentata mistero. Lastatempe mia kuzino organizis grandan familian feston por sia 21-jaraĝa filino. Ĉeestis kvindeko da homoj, de diversaj aĝoj, ĉiuj dividitaj inter sep aŭ ok tabloj (do teamoj).

Inter servado de la pladoj, tri aktoroj, ludante plurajn rolojn, prezentis la misteron: temis pri ĵaluzaj kuiristoj, kiuj ĉiuj ŝtelis kaj publikigis la receptojn de la aliaj: sed kiu murdis la redaktoron de renoma prirestoracia magazino?

Verŝajne pro troa konsumado de vino, miaj samtablanoj ne venkis (tamen mi gajnis konsol-premieton pro la plej bona aktorado, kiam gastoj estis petataj kunludi — eble ja helpis la alkoholo).

Sendube multekosta afero. Mi dankemas, ke la fakturon ne mi ricevis: feliĉe floras, malgraŭ ĉio, pro laboremo, la firmao de mia kuzino. Sufiĉe floras, por murdi ŝian bankkonton — sed ankaŭ por agrable distri kaj amuzi familianojn kaj amikojn (kaj dungi, eĉ se dum nur unu vespero, tri talentajn aktorojn).

Talentajn aktorojn? Certe ... sed, malgraŭ mia premieto, mi ne aludas min.

Paul Gubbins

Leteroj

Papilia efiko

Kara redakcia sekretario Paŭl,

de longa tempo mi ŝuldas al vi grandan elkoran dankon! Plej diversaj engaĝoj distris min. Tial mi sentis konsciencriproĉon. Nun fine mi decidas esprimi al vi tion, kion vi meritas. Eble senintence, sed tamen, vi estis la necesa ĉenero de mia feliĉo!

En 2006 Julia Sigmond — tiam ne tro konata verkistino — sendis al Monato sian novelon Sep citronsemoj. Tiam vi jam estis redakcia sekretario, do certe vi ricevis la novelon, kaj decidis, ke ĝi estu traktita. Fakte ĝi aperis en Monato de januaro 2007.

Tiu novelo trafis min kiel la fulmo trafis Paŭlon survoje al Damasko. “Jen mia mensa ĝemelino”, mi pensis. Kaj tuj mi skribis al vi, petante la adreson de la aŭtoro. Kaj vi afable decidis tuj sciigi ĝin al mi, kvankam, laŭ la reguloj, vi povintus respondi “ni ne rajtas konigi la adresojn de niaj kunlaborantoj” (kio pruvas, ke kelkfoje neobei la regulojn kaŭzas bonon!).

Tiel komenciĝis la historio inter Julia kaj mi, kiu kulminis je la 9.9.9 per nia geedziĝo. Nun, danke al viaj du decidoj, ni estas tre feliĉaj geedzoj!

Tial nia dankemo al vi estas senlima.

Kore, amike,

Sen Rodin

Italio

Eseo

IRLANDO

De kelta tigro al orienta tigro

En pigraj momentoj de senokupiteco mi ofte pensas, ke la irlandanoj eraris, kiam, post sendependiĝo, ili konservis Dublinon kiel ĉefurbon de la respubliko.

Persone mi tre ŝatas Dublinon, sed mi opinias, ke la registaro devus imiti la ekzemplon de la antaŭa brazila prezidanto Juscelino Kubitschek [ĵuselinu kubiĉék], kiu en 1960 movis sian ĉefurbon el Rio-de-Ĵanejro al nova loko (nun nomata Braziljo), en la virga interno de tiu vasta lando.

Flanke, ĉu tiu translokigo sukcesis aŭ malsukcesis, min ne koncernas, ĉar mi naskiĝis en tute alia sud-amerika teritorio kaj delonge loĝas en la verda insulo Irlando.

Marbordo

Dublino tute ne taŭgas kiel administra kaj registara centro. Tiel ĝi fakte funkciis dum la longaj jarcentoj, kiam Irlando estis regata de la angloj. Tamen la fakto, ke ĝi troviĝas sur la okcidenta marbordo, signifas, ke la interno de la lando, kaj precipe la okcidento, neniam povis sufiĉe evolui.

Preskaŭ ĉiuj fervojaj kaj ŝoseaj komunikiloj elradias el Dublino. La fervoja reto, kiu en 1900 kovris la tutan insulon, nun enhavas truojn (kvankam modernigita). Pro tio, por atingi aliajn urbojn, fervojaj pasaĝeroj ofte devas unue vojaĝi al stacidomo en Dublino kaj ŝanĝi al alia fervoja linio aŭ al buso.

Funkciuloj

Plie, ĝis antaŭ nelonge, la tuta registara administrado estis enfokusigita en la ĉefurbo. Tiam la registaro decidis malcentrigi la administradon de publikaj servoj, dividante ĝin inter multaj urboj kaj urbetoj tra la lando.

Pro tio necesis aĉeti parcelojn en la urboj kaj tie konstrui oficejojn kaj hejmojn por la funkciuloj. Tamen la projekto fiaskis. Ĝi kostis grandajn sumojn, sed funkciuloj ne volis forlasi hejmojn, familianojn ktp en Dublino. Rezulte restis multaj novaj oficejoj neokupataj kaj la administrado de la ŝtato ne povis efike funkcii. Laŭŝajne neniu en la registaro proponis novan ĉefurbon en alia loko.

Do, jen mia propono: lasi Dublinon kiel literaturan kaj kulturan ĉefurbon de Irlando, sed krei novan administran ĉefurbon en la interno de la insulo. Tamen kie?

Nova ĉefurbo

Mia respondo: Athlone [atloon’] (gaele: Baile Átha Luain), provinca urbo preskaŭ en la mezo de la irlanda insulo. Nuntempe Athlone ne estas aparte granda aŭ impona. Ĝi havas nur iom pli ol 15 500 loĝantojn, sed ĝiaj ĉirkaŭaĵoj estas vere belaj kaj interesaj.

Ĝi situas en la regiono Westmeath (gaele Iarmhí) apud la rivero Shannon (gaele: Sionainn), la plej longa rivero en la insuloj brita kaj irlanda. La rivero estas parto de reto akvovoja, kiu inkluzivas kanalojn, kiuj kun iom da konstruado povus ebligi turisman surboatan esploradon de preskaŭ ĉiu parto de la lando.

Proksime troviĝas Clonmacnoise, unu el la plej gravaj monaĥejaj terenoj en Eŭropo. Iomete norde estas la lago Loch Ree [loĥ ri]; sude la eĉ pli bela lago Loch Derg.

La urbo havas teknikan altlernejon, kazernon (do sufiĉe da junaj familioj), radiodissendejojn, antikvan kastelon kaj iom da industrio. Per trajno aŭ buso eblas viziti aliajn lokojn en la irlanda insulo.

Koro

Ĉi-jare estis fine agnoskita la ekonomie strategia valoro de Athlone en la koro de Irlando. La regiona konsilantaro ĵus permesis konstruon de granda komerca centro por antaŭenigi internaciajn rilatojn, precipe kun Ĉinio, kvankam ĝi celos ankaŭ Usonon kaj Eŭropon.

La loĝantoj de Athlone jam nomas la estontan centron “ĉinurbo” pro la nombro de ĉinaj entreprenoj, kiujn oni atendas.

La projekto ricevis aldonan impeton en februaro 2012, kiam la ĉina vicprezidanto Xi Jinping vizitis Irlandon cele al amikaj kaj ekonomiaj ligoj inter la du landoj.

Post la kolapso de la konjunkturo en Irlando (la t.n. kelta tigro), irlandanoj urĝe bezonas profiti de kontakto kun la dua plej grava ekonomio kaj la home plej multnombra nacio en la mondo, nome Ĉinio. Tiel Athlone optimisme rigardas al la “Orienta Tigro”.

Garvan Makaj

Arto

PENTRADO

Laborista memoro

Ekde 1912 la siderurgia produktejo SMN (Societo Metalurgia de Normandio) estis la ĉefa uzino de la urbaro de Caen [kaŭ]. Dum la plej favoraj jaroj tie laboris pli ol 6000 homoj sen kalkuli multajn laboristojn de feraj minejoj en la departementoj Calvados [kalvadós] kaj Orne [orn]. Por sia laboristaro SMN konstruis lernejojn kaj metilernejojn, futbalterenojn, kinejon kaj parte subvenciis la konstruon de preĝejoj, interalie de ortodoksa preĝejo, ĉar multaj laboristoj venis de Rusio kaj Ukrainio. Inter la du mondmilitoj stariĝis novaj kvartaloj kaj urbetoj de samaspektaj dometoj kun porlegomaj ĝardenetoj. De la lulilo ĝis la tombejo vivis pluraj generacioj sub la protekto kaj kontrolo de siaj dungintoj.

Forta protesto

Kreiĝis forta laborista kulturo, kiu ludis gravan rolon en la urbaro, des pli pro tio, ke en la sesdekaj jaroj ekfunkciis novaj ampleksaj uzinoj (Saviem, Citroën [sitroé], Moulinex [mulinéks], ktp). Sed en 1993, malgraŭ la vigla protesto de la laboristaro kaj de la loĝantaro, la siderurgia grupo Sacilor [sasilor] decidis fermi SMNon samkiel aliajn produktejojn en la norda kaj orienta regionoj de Francio. En 2001 ankaŭ Moulinex fermiĝis kaj maldungis 1100 laboristojn, grandparte virinojn.

Nun, kun 9,4 % da senlaboruloj, Caen (200 000 loĝantoj) memoras sian siderurgian pasintecon, kaj oftas okazoj por ĝin honori, ĉu oficiale, ĉu spontanee. Kiam lastjare la urba loĝprizorga oficejo “Caen-Habitat” [kaŭ abitá] decidis detrui malnovajn dometojn, tipe SMNajn, por modernigi la kvartalon “Clos Joli” ([kloĵolí] — Beleta ĝardenaro) en la orienta parto de la urbo, junaj artistoj decidis pentri sur la detruotaj dometoj, kies fenestroj kaj pordoj estis definitive murigitaj.

Intervjuoj

Murpentraĵoj, kaŝe kaj haste faritaj, tro ofte makulas murojn, kelkfoje trajnojn, kaj multaj homoj ne komprenas, kaj malaprobas tian sinesprimon de nekonatoj. Sed tiufoje la 15 artistoj pentris dum pluraj tagoj kaj estis intervjuitaj de amaskomunikiloj. Kelkaj pentristoj loĝas en la kvartalo mem. Iliaj verkoj estas kompreneblaj por ĉiuj kaj aludas kun respekto pri la laboristoj, kiuj longtempe vivis en tiuj modestaj domoj.

Ni renkontis unu el tiuj artistoj, anon de la asocio “Aero” (www.aero.fr), Jérôme Lelièvre [ĵeróm leljévr].

— Kial vi decidis murpentri tiujn detruotajn dometojn?

— Mia patrino loĝas en tia dometo, kaj mi pasigis mian junecon en la kvartalo “Clos Joli”. Multaj loĝantoj estis ŝokitaj, kiam Caen-Habitat decidis modernigi ĝin per tute novaj konstruaĵoj. “Aero” proponis kunlaboron por murpentri la malplenigitajn domojn, sed Caen-Habitat ne estis favora. En aprilo 2011 ni decidis senpermese pripentri la murojn de la detruotaj dometoj por, unue, honori la pasintecon de tiu kvartalo kaj, due, elmontri, ke murpentrado povas esti vera arto.

— Kion vi celis esprimi?

— Plej multaj anoj de nia asocio venas de laboristaj familioj kaj fieras pri sia deveno. Ni pentris vizaĝojn de loĝintoj de tiu kvartalo kaj provis memorigi la luktojn, kiujn ili partoprenis. Ni deziris saluti forpasintan epokon kaj aludi pri la nuna sociala kaj ekonomia situacio.

— Kiel la homoj reagas?

— Ĉiuj miras, sed plej multaj aprobas nian iniciaton, ĉefe la loĝantoj de la kvartalo. Multaj homoj haltas por foti la pentraĵojn, kaj lokaj gazetoj plurfoje nin intervjuis. Caen-Habitat kaj la urbestraro — socialista — evoluis en sia opinio kaj nun pretas kunlabori, ĉar ili konstatis, ke niaj murpentraĵoj povas esti bona reklamo por la kvartalo kaj la urba politiko. Tiu evoluo tre gravas, ĉar ni esperas, ke la lokaj instancoj helpos nin trovi novajn lokojn por murpentri.

— Kion celas “Aero”?

— Ni deziras agnoskon de nia arto. Cetere, la afero evoluas de kelkaj monatoj, probable pro la murpentraĵoj de “Clos Joli”. Ni oficiale instruas ĝin al junuloj de malfavorataj kvartaloj; ni ankaŭ intervenis en loka malliberejo por murpentri tieajn promenejojn. Privatuloj mendas pentraĵojn por siaj eksteraj muroj. Mi nun surpentras ŝarĝaŭton ktp.

Ni rilatas kun samfakaj asocioj en Bretonio kaj la pariza regiono. Ni partoprenas naciajn kaj internaciajn ekspoziciojn.

— Kio inspiras vin?

— La movado HIP-HOP, kiu naskiĝis en Usono antaŭ tridek jaroj. Ĝi konsistas el dancoj, “rep”- kaj “ĝing”-muzikoj kaj murpentraĵoj per aerosolaj ŝprucboteloj.

Influas nin ankaŭ Street Art (strata arto), kiu venas de rok-muziko kaj sin esprimas per surstrataj afiŝoj kaj ŝablonoj.

Yves Nicolas

[FORIGITA!: bildo]

La murpentraĵoj en Normandio celas saluti forpasintan epokon kaj aludi pri la nuna sociala kaj ekonomia situacio.

Leteroj

Monero preferata

Dankon pro la aperigo de la artikolo Monfalsada ekonomio de D.J. Cane (Monato 2012/2, p. 18-19). Plue mi konstatas, ke la unuan interkonsenton por subpremado de monfalsado subskribis 32 ŝtatoj jam la 20an aprilo de 1929 en Ĝenevo.

Laŭ gazetara raporto de Eŭropa Komisiono de 27a januaro 2012 plej multe falsata eŭromonero en la pasinta jaro estas monero en nominala valoro de 2 eŭroj (94 500), sekvas 1 eŭro (34 500) kaj monero en valoro de 50 cendoj (28 000). La Eŭropa Komisiono administras la programon sub la titolo pericles, kiu estis speciale proponita por solvado de problemoj de monfalsado en Eŭropa Unio.

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

SLOVAKIO

Elcensa senco

Maljuniĝas la slovaka loĝantaro, laŭ la plej lastaj informoj de la slovaka instanco pri statistikoj. Censo el junio 2011 montras, ke Slovakio havas 5 397 036 loĝantojn, el kiuj 51,3 % estas virinoj.

La hungara etna minoritato reprezentas 8,5 % de la loĝantaro, la romaa 2,0 % kaj la ĉeĥa 0,6 %. Romkatolikoj estas 62 %, senkonfesiuloj 13,4 %.

Julius Hauser

Politiko

OPINIO

Honorsoldulo

Kiel Monato jam raportis (2012/4, p. 7), la germana federacia prezidanto Christian Wulff post 598-taga deĵorado cedis tiun postenon. La maldekstra opozicio trovis kelkajn dubindajn punktojn en lia antaŭa profesia laboro kiel ministroprezidanto de Nordrejn-Vestfalio.

La akuzoj estis internaciskale bagatelaj, ekzemple senpaga loĝado ĉe amikoj, akcepto de kredito de konato, mal- aŭ mis-informado de la regiona parlamento pri kontaktoj kaj personaj financaj rilatoj, uzo de firmaa aŭtomobilo.

La koncerna prokurorejo tamen longe ne vidis kialon interveni. Nur post kiam oni asertis, ke tiu institucio estas simpatianta, blinda, ne sendependa, ĝi ne plu hezitis. Post oficiala jura esplorado, Wulff, kiu sentis sin senkulpa, forlasis la postenon kaj Berlinon.

Juristoj

La kazon mem la publiko traktis ne tro severe . Sed leviĝis pluraj demandoj. Per kia monsumo oni pagu postofice prezidantan laboron, kaj ekde kiam? Laŭleĝe iama prezidanto tuj poste ricevu jare 199 000 eŭrojn, ankaŭ se tiu demisiis pro politikaj kialoj — sed ne pro privataj. Antaŭ ol juristoj ekkverelis, la Federacia Prezidanta Oficejo decidis pri la tuja pago.

Leviĝis alia demando, ĉu en 2012 ankoraŭ estas racie pagi pension al politikistoj alie ol al normaluloj. Se en Germanio ŝtatoficisto ricevas profesian agnoskon per (unufoja) “Leistungsprämie”, do premio (eble 500 eŭroj) pro, ekzemple, multjara pluslaboro, deĵorado ĝis videbla memeluzo, ĝoja obeemo al la reguloj kaj postuloj, kliniĝo antaŭ la superuloj ktp, la ŝtato senhonte forvoras duonon.

Kaj se la sama persono akiris per koncernaj pagoj rajton je pensia mono el aliaj fontoj, li devas rezigni pensiule tiun jam antaŭpagitan sumon. Laŭ burokrata logiko li meritas nur tiom, kiom la ŝtato mem atribuas. La kromo forfalu en la sakon de la ŝtato.

Pensioj

Sed politikistoj rajtas ricevi pensiojn el diversaj postenoj. Konata modelo estas Oskar Lafontaine, eksa prezidanto de la Socialdemokrata Partio Germana kaj nuna kungvidanto de la Maldekstrula Partio, kies nerifuzita enspezolisto estas longa.

Kaj kion pri la 598 tagoj de Wulff, pri sekvaj prezidantoj? Ĉu akceptendas, ke tiuj personoj sendistinge ricevu tiujn 199 000 eŭrojn, nomatajn, atentu! “Ehrensold”, honora soldo, kvazaŭ ili estus estintaj la unuaj soldatoj de la nacio?

Ĉu Wulff ricevu prezidant-salajron sen prezidanteco? Kaj kion pri la honoro? Ĉu Joschka Fischer, iama ministro pri eksteraj aferoj, ne perdis la reputacion per frubiografia ŝtonĵetado kontraŭ policanoj, ĉu la iama kanceliero Gerhard Schröder [ŝredr] ne miksis sian postenon kun privataj interesoj, estante nun soldulo de la rusa Gazprom?

Koncepto

Ĉiuokaze, oni devos pripensi en Germanio ne nur la koncepton de la honoro, sed ankaŭ la pensian sistemon por politikistoj.

Se, laŭ kelkaj, Wulff perdis sian honoron kaj eble devus penti kiel krimulo, pene laborante por la ĉiutaga pano, germana ironiisto scius solvon, kiu eĉ ŝparus multan monon al la ŝtato: krimulojn oni punlaborigu, por ke ili kompensu siajn deliktojn.

Nu, oni punlaborigu Wulff severe, senkompate. Li laboru ekscese kaj en altenspeziga profesio. Li deĵoru sub la akraj okuloj de bonaj homoj kiel — germana prezidanto. Prefere, por plej bone eluzi la okazon, ĝis la fino de la vivo.

Franz-Georg Rössler

Moderna vivo

RESPONDO

Horobato, korobato

Se la ĉefredaktoro de Monato publike elmetas demandon, estas inde kaj ende respondi ĝin.

Paul Gubbins demandis en Monato 2012/03, p 5: “Ĉu vi ankoraŭ portas brakhorloĝon?” Nu, mi ne devas rigardi al mia pojno por konstati, ke mi ne portas mian brakhorloĝon. Jes, mian solan, unusolan.

Ĝi havas apartan historion. Nur kiam mi fariĝis religie matura, mia patrono-onklo dumfestene enmanigis al mi skatoleton: “Jen, mia donaco!” Malferminte ĝin, mi trovis ne simple sopiritan horloĝon, sed miraklon, almenaŭ por kamparanvilaĝa knabo.

Vitro

La tempomontrilo ja antaŭaflanke brilis ore, sed la miraklo prezentis sin dorsflanke. Tie troviĝis ne metala kovrilo, sed vitro, tra kiu oni povis observi la estiĝon kaj forpason de sekundoj, minutoj kaj horoj, vidi la radetojn, hokojn, ŝraŭbojn, kiuj funkciigas kaj kuntenas la misteron de la tempo.

Memkompreneble tiu altvaloraĵo ne taŭgis por la ĉiutaga uzo en la kampa laborado, dum la biciklado, en la montoj ktp. Mi nur fojfoje surmetis ĝin, post la baldaŭ poste okazinta fizika maturiĝo, por impresi mian amikinon per tiu raraĵo. Kaj funkciis. Eble kulpas tiu brakhorloĝo nian geedziĝon, kiu daŭras ĝis hodiaŭ.

Ritmo

En la lernejo ne estis horloĝoj en la salonoj, do, mi adaptiĝis al la laŭta sonorada indiko de la instruhoroj kaj paŭzoj kaj al la kaŝa pridemandado de kolegoj. Pli poste, mem instruisto, mi tiom internigis la ritmon de la lecionoj, ke mi preskaŭ povis senrigarde diveni la minuton. Pasis 40 instruistaj jaroj sen brakhorloĝo.

Tamen pasis la tempo. Mi ja dorlotis mian tempomezurilon, tamen ĝi ne eltenis tiom bone kiom mi. Iam ĝi ne plu povis funkcii, ankaŭ riparoprovo ne sukcesis. Ĝi nun kuŝas en honora loko inter la konservinda rubo de mia vivo. “Omnia tempus habent”, scias la saĝuloj: ĉio havas sian tempon.

Sentenco

Intertempe mi scias, ke ankaŭ ĉiu, mi mem, havas propran tempon. Estas konsole, ke ankoraŭ validas la biblia sentenco: “Neniu scias la tagon, la horon”.

Nun jam eksterlerneje, bonvene aŭ malkonvene, sonoras en mi la lerneja takto, ne tiktake, sed subkonscie. Tial mi plu ekzistas sen brakhorloĝa kateno, ankaŭ evitante la poŝtelefonan surogaton.

Sed mi ne povis eviti malŝpari temperon al mi, al la redaktoro, al la legantoj per ĉi tiu artikolo. Ho, kioma horo? Ĉu la sinjoro ĉefredaktoro ankoraŭ estas atingebla? Nu, ankaŭ li lernos ne elmeti retorike demandojn, kiuj rezultigas respondojn, forkonsumante tempon, mezureblan per ekzaktaj horloĝoj same kiel per la netrompebla korobato.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Honoran lokon en la koro okupas ĉi tiu raraĵo ne plu riparebla.

Spirita vivo

OPINIO

Dio kaj religioj

Pri dio mi havas neklaran ideon. Niaj prapatroj nomas ĝin Maŭ (io, kion nenio superas). Tiun Maŭ niaj prapatroj ne adoris, sed ja siajn voduojn. Mi vizitis katolikan lernejon kaj tie oni instruis nin pri adoro al la dio de la biblio. Islamanoj adoras sian Alahon, kaj tial konsideras nekredantoj la kristanojn. Tiuj ĉi havas diversajn grupojn batalantajn inter si. Mi demandas min, ĉu dio vere aprobas tiajn kondutojn. Mi pripensadas. Subite io atingis mian kapon. Jen!

Dio montros sin al la homoj tre klare. Jes, ja la homoj malkovros dion, ne en la ĉielo, sed nur en la koroj de la homoj. Tiam vizitado de preĝejoj ne plu necesos. Kredantoj ne plu bezonos iri al preĝejo, kaj eĉ okazos, ke kredantoj ribelos kontraŭ la religiaj ĉefoj. Pastroj, pastoroj, imamoj ktp estos forpelitaj de la preĝejoj, kiujn oni bruligos. La homoj do vidos, ke dio donas al ili tutan liberecon, kiun la religiaj ĉefoj rabas de ili. Ne nur la liberon ili rabas, sed ankaŭ monon, devigante la fidulojn ĉiel ajn kotizi.

Kion mi komprenigu al mi mem?

Kio estas en la homo, ke ĝi vivas — tio estas dieco. Dio tute ne estas iu estulo ie, kiu punas aŭ rekompencas. Ĝi estas la forto en la naturo, kiu igas, ke plantoj kresku, homoj naskiĝu kaj mortu, ĉio okazu/moviĝu. Tiun dion kun miaj prauloj mi nomas Maŭ — aŭ FUKRo (Forto la Universon Kreanta kaj Reganta). Tiu dio, laŭ mi, tute ne bezonas adorkliniĝon de la homoj, nek de ĉio ajn en la naturo. Ĝi disponigas ĉion al la tuta mondo egale. Tial, ĉiu rajtas esti ĉio, kio la aliaj estas. Nia stato dependas de nia vivmaniero. Nenio de ekstere trafos nin, se ni mem de interne ne altiras tion. La mondo estas tia, ke kion vi semas, tion vi rikoltas. Maŭ estas tre justa, kaj lasas ĉiun libera agadi, kun la sciigo, ke la celo de la agado de ĉiu homo estas tiu ĉi mem. Tial, kiu volas, ke bono trafu lin, tiu faru bonon, kio validas ankaŭ por la malo. Kaj kio poste ...?

Jes, pliaj ideoj alvenas, kaj ilin mi baldaŭ disponigos al ĉiuj.

Ni iru kune sur la vojo liberiganta la homojn de ĉio katenanta ilin.

Gbeglo Koffi

Spirita vivo

BIBLIO

Ekspozicio migranta

Jam kelke da monatoj migras tra ĉeĥaj kaj slovakaj urboj la tre speciala migranta biblia ekspozicio nomata Biblio hieraŭ, hodiaŭ kaj morgaŭ, kiu prezentas la biblion kaj ĝian mesaĝon al la larĝa publiko.

Kion povas ekvidi la vizitantoj? Pli ol 300 diversajn ekspoziciaĵojn pri la biblio mem, por plenkreskuloj, junularo kaj infanoj, en preskaŭ 80 lingvoj. Krom la plej malnovaj biblioj el la jaroj 1549 kaj 1556 estas je dispono por la vizitantoj: diversaj pli novaj biblioj, kancionaloj (t.e. liturgiaj kantlibroj), simplaj kantaroj, preĝlibroj, bildobiblioj ktp. Inter la interesaj ekspoziciaĵoj estas eble indiki kancionalon en lingvo de zulua tribo, biblio en Esperanto, en la vjetnama kaj hebrea lingvo, bibliaj epizodoj en romaa lingvo, mana transskribo de la evangelio laŭ Marko sur cigaredpapero farita de politika arestito en jaro 1958, biblio en blindula skribo ktp.

Tutmonde unika estas la sola ekzemplero de la biblio en 66 lingvoj — ĉiu biblia libro en alia lingvo. La vizitantoj ankaŭ havas la eblecon rigardi originalan volvolibron de la Torao (la kvin libroj de Moseo), rekte el Israelo.

Julius Hauser

Leteroj

Klimatŝanĝaj fabeloj

La klimato ŝanĝiĝas jam dum milionoj da jaroj, kaj daŭre ŝanĝiĝos. Antaŭ mil jaroj, la planedo estis pli varma, ol nun, kaj la homaro ne dronis sub degelanta glacio.

Multe pli terure estos, kiam la temperaturoj denove renversiĝos, kiel okazis inter la 14a kaj 18a jarcentoj, dum la komenca periodo de la “malgranda glaciepoko”. Se oni parolas pri altiĝantaj temperaturoj kaj montras subtene grafikojn, tabelojn ktp, kun komenca punkto meze de la 19a jarcento, memoru, ke temas nur pri la natura (re-)varmiĝo, kiu sekvas la finon de tiu malgranda glaciepoko.

La “scienca konsento” ankaŭ estas ĥimero — eble kvindeko da sciencistoj verkas raportojn kaj kritikas la raportojn unu de la alia, aŭ tiujn de “eksteruloj”, por silentigi la malkonsentantojn kaj daŭrigi la pretendon je unueco kaj konsento.

Martin Purdy

Nov-Zelando

Medio

REAGO

Klimatŝanĝaj fabeloj, ĉu?

La titolo Klimatŝanĝaj fabeloj super la letero de Martin Purdy (Monato 2012/05, p.6) estis verŝajne pli trafa ol oni celis, ĉar la komentoj de sinjoro Purdy efektive prezentas serion da fabelaĵoj ne bazitaj sur la realo.

Neniu serioza homo disputus pri tio, ke “La klimato ŝanĝiĝas jam dum milionoj da jaroj, kaj daŭre ŝanĝiĝos.” Tio estas eĉ baza premiso de ĉia klimatoscienco; la celo de sciencaj esploroj estas malkovri, kiel kaj pro kio klimato ŝanĝiĝis antaŭe, por pli bone kompreni, kiel ĝi verŝajne ŝanĝiĝos dum venontaj jaroj kaj jardekoj. Sen tia kompreno nek ekonomie, nek politike eblas serioze plani.

Ĥimero

Precipe la aserto, ke “Antaŭ mil jaroj, la planedo estis pli varma, ol nun” estas senfunda fantaziaĵo. Povas esti, ke okazis periodoj antaŭ milo da jaroj, kiam iuj partoj de Eŭropo aŭ aliaj mondopartoj estis pli varmaj ol lastatempe, sed nenio pruvas, ke tio estis fenomeno tutmonda. Kaj multaj studoj montras, ke varmiĝoj dum la lastaj jarmiloj neniam estis tiom fortaj kiel la lastatempa.

S-ro Purdy simile starigas ĥimeron pri la “malgranda glaciepoko” inter la 14a kaj 18a jarcentoj (fakte, oni pli ofte parolas pri malvarmiĝo inter la 17a jarcento kaj komenco de la 19a, sed ankaŭ pri tio ne estas klare, ĉu temis pri tutmonda afero): kiel ajn oni analizas la ciferojn, temis pri pli moderaj temperaturvarioj ol la ŝanĝoj dum la lastaj jardekoj, do ekzistas nenia bazo por atribui lastatempan varmiĝon al “la natura (re-)varmiĝo, kiu sekvas la finon de tiu malgranda glaciepoko.” Ĉu kreskanta varmiĝo 200 jarojn post la fino de iu periodo vere povas esti nur natura reekvilibriĝo?

Studoj

Sed plej grave, estas absurde imagi, ke la nuna ĝenerala konsento en klimatoscienco baziĝas nur sur la laboroj de “eble kvindeko da sciencistoj”. Ŝajne mankas plej baza kompreno pri tio, kiel funkcias scienco: sciencistoj ne “verkas raportojn” sed faras studojn kaj prezentas la rezultojn de tiuj studoj en sciencaj revuoj, kie aliaj sciencistoj povas siavice kritiki tiujn rezultojn kaj konkludojn kaj prezenti pliajn studojn. En seriozaj sciencaj revuoj ne eblas “silentigi la malkonsentantojn” — se la malkonsentantoj havas almenaŭ kelkajn solidajn rezultojn de siaj studoj. En la reala mondo, la konstato pri scienca konsento rilate al ŝanĝiĝo de la klimato pro homkaŭzata pliiĝo de karbondioksido en la atmosfero baziĝas sur la konstatoj de vastega plimulto el la studoj aperintaj en la scienca literaturo.

La tuta temo de ŝanĝiĝanta klimato kaj kompreno pri ĝiaj kaŭzoj estas tro grava por esti tereno de misinformaj disputoj.

Brian Moon

Moderna vivo

AMASKOMUNIKILOJ

Kanalo-klano

Ekde la komenco de marto 2012, unuafoje en la balkana duoninsulo, la privata albana televido-kanalo KLAN elsendas per alta distingivo.

La kompanio KLAN ampleksas jam krom KLAN-Tirano ankaŭ KLAN-Kosovon kaj la novaĵkanalon TV ABC kaj aliajn televidajn servojn.

Kaŝe

La KLAN-direktoro Aleksander Frangaj diris: “La albanoj ege profitis de la sperto de italaj kolegoj, kies elsendojn ili kaŝe spektis antaŭ 1990. Ni estas feliĉaj nun, ke niaj elsendoj estas bonkvalitaj kaj konkurantaj eĉ kun tiuj italaj tv-kanaloj, kvankam pro relative malgranda enlanda loĝantaro la elspezoj estas sufiĉe grandaj.”

KLAN elsendas programojn, kiaj “Jarcentaj kanzonoj”, “X-Faktoro” kaj “Kiel fariĝu milionulo”. La kanalo spekteblas ne nur tra Balkanio, sed ankaŭ per satelito en aliaj partoj de la mondo.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Aleksander Frangaj: komence de la 90aj jaroj la nuna direktoro de la KLAN-kanalo eldonis la opozician tagĵurnalon Koha Jone.

Ekonomio

SLOVAKIO

Realaj salajroj falis

La slovaka Statistika Oficejo en marto informis, ke dum 2011 la averaĝa malneta monata salajro en la slovaka ekonomio altiĝis al 786 eŭroj. Kvankam la nominala averaĝa salajro lastan jaron kreskis je 2,2 %, la reala salajro, kiu enkalkulas inflacion, falis je 1,6 %, ĉar la prezoj kreskis pli rapide.

La plej altan salajron havis la oficistoj en la informa kaj komunikada sektoroj (1692 eŭroj). Sekvas financaj kaj asekuraj kompanioj (1468 eŭroj) kaj dungitoj de energi-kompanioj (1431 eŭroj).

La plej malaltan salajron havis laboristoj en la loĝigaj kaj manĝaj servoj (563 eŭroj) kaj en la agrikulturo (645 eŭroj).

Julius Hauser

Komputado

BITLIBROJ

De papero al komputilo: bitigo de presitaj dokumentoj

Tradicie skribitaj informoj estas kolektitaj en libroj, kajeroj, dosierujoj, skatoloj ktp. Se la tuto estas zorge ordigita, spertulo rapide retrovas la bezonatan informon. Bedaŭrinde, ofte la dokumentoj estas ĥaose ie deponitaj, kaj la serĉanto ne ĉiam estas spertulo. Komputilo povas helpi.

Gazeteltondaĵoj ...

Antaŭ kelkaj jardekoj mi komencis eltondi gazetartikolojn pri aferoj, kiuj interesas min. La eltondaĵojn mi ordigis laŭ kelkaj ĉeftemoj en dosierujoj, simple laŭ la datoj, unu sur alia. Kiam dosierujo estis plena, mi translokis ĝin al subtegmento kaj ekuzis novan. Finfine mi havis dekon da plenaj dosierujoj, sed konstatis, ke mi apenaŭ konsultas la kolektitajn informojn. Serĉado estis malfacila. De bezonata artikolo mi ja konis la proksimuman aperdaton, sed tamen mi devis serĉi tra dekoj aŭ centoj da dokumentoj. Almenaŭ unu dosierujo iel perdiĝis.

Prepare al planata translokiĝo, mi decidis raciigi mian arĥivon. Kelkajn temojn, kiuj ne plu tre interesis min, mi forigis. La aliajn mi registris en komputila tabelo, kun vicnumero, fontindiko, dato, titolo kaj eventuale kelkaj ŝlosilvortoj. Donante serĉinstrukcion al komputilo, mi tiel facile povis retrovi bezonatan tekston. Laŭ la disponebla tempo mi ankaŭ komencis skani la paperajn dokumentojn per hejma A4-skanilo. Tiel mi havis bildojn de la dokumentoj en la komputilo, kaj eblis iom post iom forigi la dosierujojn.

Tamen la solvo ne estis kontentiga. Multaj eltondaĵoj estis pli grandaj ol A4, kaj necesis trarigardi plurajn bildojn por vidi ilin komplete. Kaj estis nur bildoj de teksto en la komputilo. Kiam en longa teksto mi serĉis iun nomon, mi devis tute tralegi ĝin. Por la lasta problemo mi jam disponis solvon: signorekonan programon, kiun mi nur malofte uzis. Trovo de skanilo, kiu taŭgis por grandformataj dokumentoj, estis malpli facila. Ekzistas tiaj profesiaj skaniloj, sed ili kostas ege multe. Fine mi trovis A3-skanilon de Mustek je proksimume 200 eŭroj.

Samtempe mi ankaŭ konatiĝis kun la skanitaj dokumentoj ĉe Europeana kaj Google Books. Tio stimulis min por plivastigi mian bitigan eksperimenton al libroj kaj revuoj. Atentu, ke mi faris la bitigon por persona uzo. Profesiaj bibliotekistoj kaj arĥivistoj uzas multe pli striktajn (kaj temporabajn, multekostajn) procedurojn.

Bitigi la paperan dokumenton

Simpla A4-formata skanilo kostas maksimume 100 eŭrojn kaj ofte samtempe uzeblas kiel printilo kaj kopiilo. Kiu volas enkomputiligi sian paperan arĥivon pli efike, uzos A3-skanilon. Antaŭ kelkaj jaroj mi trovis nur Mustek, en mia regiono apenaŭ konatan markon. Nun ankaŭ Brother vendas A3-skanilojn-printilojn kontraŭ ĉirkaŭ 300 eŭroj. Profesiaj aparatoj kostas minimume dekoblon.

La uzanto povas difini la distingivon, tio estas, la precizecon de la skanado. Kutime sufiĉas 300 dpi (dots per inch, punktoj en colo) . Oni konsilas konservi la dokumenton en la dosieroformo TIFF, sed ankaŭ JPEG estas uzebla.

Fojfoje estas komplikaĵoj. Se pro iu kialo (tre grandformata aŭ fiksita objekto) ne eblas uzi skanilon, eblas anstataŭe foti ĝin. Bone binditan libron aŭ revuokolekton oni povas tute malfermi kaj bonkvalite skani du apudajn paĝojn samtempe. Glubindita libro damaĝiĝas, se ĝi tute malfermiĝas; tamen, se ĝi estas nur parte malfermita, la surfaco de la paĝoj ne estas plata, kaj la meza parto estas malbone skanata. Skanante libron, de kiu estas pluraj ekzempleroj, oni metu la plej uzitan sur la skanilon. De revuoj oni prefere skanu nebinditajn kolektojn. Profesiaj libroskaniloj (ekzemple Zeutschel) funkcias ne kiel hejma skanilo: la skanota libro estas metata duone malfermita en “liton”, kaj la du apudaj paĝoj estas fotataj desupre per du fotiloj.

Ne ĉiu scias, ke moderna oficeja fotokopiilo uzeblas ankaŭ kiel A3-skanilo. La rezulto de la skanado estas PDF-dokumento, uzebla por posta prilaboro. Tia uzo principe estas senkosta, ĉar ne konsumiĝas inko.

Konverto de bildo al teksto

Se en la bitigita dokumento ne estas teksto, la proceduro ĉi tie finiĝas. Restas eble kelkaj etaj taskoj: forigi la nebezonatajn randojn de la dokumento, decidi, en kiu formo oni konservos (JPEG aŭ TIFF; ambaŭ havas siajn avantaĝojn), doni taŭgan dosiernomon kaj kopii ĝin al almenaŭ unu plia komputila disko (por havi savkopion).

Preskaŭ ĉiam en dokumento estas teksto, kaj do estas bezonata plia paŝo: transformo de la bildo al komputile legebla dokumento. Tiu proceduro nomiĝas optika signorekono: la komputilo analizas ĉiun bildon de litero aparte kaj decidas, kiu litero estas. Ekzistas pluraj programoj por optika signorekono. Mi elektis OmniPage, ĉar ĝi enhavas menuojn en mia (nederlanda) lingvo kaj esperantan vortaron. La plej nova (baza) versio 18 kostas ĉirkaŭ 100 eŭrojn; la pli kapabla (sed ne nepre bezonata) profesia versio ĉirkaŭ 400 eŭrojn. Alia konata programo estas ABBYY FineReader. Ĝi kostas ĉirkaŭ 130 eŭrojn, sed ekzistas senpaga provversio kun limigitaj kapabloj uzebla dum 15 tagoj.

Mi spertis, ke la ekuzo de la programo ne estas facila. Ja ne plu estas liverata kun ĝi dika manlibro, kiel estis kutimo antaŭ dudek jaroj. Oni devas memstare ĉion lerni. Tamen, mi nun kvazaŭ sen pensi uzas ĝin, kvankam verŝajne en la menuoj estas kaŝitaj interesaj eroj, kiujn mi ankoraŭ ne malkovris.

La komputila proceduro konsistas el pluraj eroj: la akiro de la dokumento, ĝia plibonigo, la optika signorekonado kaj la eksporto al komputile legebla formo.

Akiro

Normale la programo mem stiras la skanilon; por tio necesas dum la instalo indiki, kiu skanilo estas konektita al la komputilo. La programo elektas la distingivon, ĝi donas instrukcion por meti dokumenton sur la skanilon, ĝi demandas, ĉu ankoraŭ paĝoj estas skanotaj aŭ ĉu estis la lasta paĝo de dokumento ktp.

Okazas, ke jam ekzistas skanaĵoj en bildoformo (JPEG, foto, PDF-dosiero produktita de komputilo); tiujn la programo aŭtomate importas. Se skanaĵo rekte akirita per la programo pro iu kialo ne estas bonkvalita (tio ofte okazas kun presaĵo sur kolora papero), oni mem skanu la dokumenton kaj lasu la programon importi la bildodosieron. Se eĉ tio ne estas sukcesa, indas provi per alia skanilo. Cetere, importado de skanitaj bildoj ebligas taskodividon: skani estas teda kaj temporaba, sed ne tre komplika tasko, plenumebla de alia persono. Eĉ facilas manipuli du skanilojn samtempe.

Plibonigo

La formato de la skanita dokumento kutime ne egalas al la formato de la skanilo. Pro tio restas randoj, kiujn oni fortranĉu. La tranĉilo estas nur unu el la multaj plibonigiloj de programo por optika signorekono. Enestas la kutimaj eroj de grafika programo por adapti la kontraston, la kolorojn ktp. Mi malofte uzas ilin, ĉar estas bezonata multe da faka scio por atingi kontentigan rezulton.

La bildoj de plurpaĝa dokumento aperas unu post la alia en miniatura formo sur la ekrano. Eblas ŝanĝi la vicordon, aldoni forgesitan aŭ forigi troan bildon.

Optika signorekonado kaj provlegado

La programo analizas la paĝojn laŭvice. Komence oni indiku, kiuj lingvoj estas en la teksto; en okazo de dubo pri iu vorto la programo klopodas per vortlistoj trovi la plej verŝajnan solvon. Post la analizo la programo montras la tekstojn kaj indikas la erojn, kiuj estas dubaj. Tiujn oni povas permane korekti. Se perfekta rezulto estas bezonata, necesas provlegi la tutan tekston, ĉar fojfoje la programo eraras.

Praktike mi akceptas la aŭtomatan analizon kaj nur escepte korektas iun okulfrapan eraron. Mi spertis, ke la rezulto surbaze de bonkvalita presaĵo estas je 95 ĝis 99 elcentoj ĝusta. La ĉefa celo de la bitigo estas la eblo aŭtomate traserĉi la tekston, kaj tiucele tia nivelo de ĝusteco sufiĉas. La granda tempo-investo en zorga provlegado ne valoras la etan plibonigon de la fidindeco. Kompreneble, la agmaniero dependas de personaj preferoj, kaj en iuj okazoj perfekta teksto ja gravas.

Eksporto

Eblas konservi la finan rezulton en multaj dosieroformoj; la kutimaj estas DOC (preferinda, se la teksto estas ankoraŭ prilaborota) kaj PDF (dosiero neŝanĝebla, kiu montras perfektan kopion de la originalo sur la ekrano). De la lasta estas du subformoj, kiuj gravas ĉe bitigo: simpla sinsekvo de bildoj kaj traserĉebla dokumento. Se la originalo ne taŭgas por optika signorekono (ekzemple presita teksto kun manskribitaj notoj, manuskripto, tajpaĵo per malbona skribmaŝino), oni ne faru la analizon kaj estu kontenta kun sinsekvo de bildoj, bone legeblaj sur komputila ekrano. Traserĉeblan dokumenton oni elektu, kiam analizo kaj provlegado donis kontentigan rezulton. La aspekto sur la ekrano estas kiel bildo de la originalo, sed kaŝite ĉeestas la teksto legebla de komputilo (kaj ankaŭ kopiebla/gluebla de la posta uzanto de la dosiero).

Gravas doni klaran nomon al la dosieroj. Se oni bitigus sian kolekton de la revuo Monato, oni povus doni la dosiernomojn “monato-1980-01.pdf”, “monato-1980-02.pdf” ktp. Se estas laŭtemaj gazeteltondaĵoj, utilas komence meti la (inversan) daton, ekzemple “20091213-GazetoA-Morgaŭ elektoj en Ikslando”, “20091216-GazetoB-Disputo pri la rezultoj de la elektoj en Ikslando” ktp. (Se oni uzas la saman ŝablonon por ĉiu nomo kaj metas la jaron antaŭ la monatonumeron, komputilo scios ĝuste ordigi la dosierojn en listo.)

Reklamoj de programoj por optika signorekono kutimas aserti, ke ili perfekte kopias la enpaĝigon de la originalo. Ili sukcesas preskaŭ atingi tian rezulton por simpla teksto, sed tute ne, se estas tabeloj, kolumnoj kaj aliaj komplikaĵoj. (Tio ne gravas por PDF, ĉar ĝi montras precizan kopion de la originalo.)

Posta uzo

Se oni donis al la PDF-dosieroj taŭgan nomon, kaj se oni elektis bonan dosierujo-strukturon, serĉado de artikolo en komputilo estas almenaŭ same facila kiel de papera folio en skatolo, sed per komputilo eblas pli. Ekzistas la senpaga programo Google Desktop, kiu aŭtomate indeksas ĉiujn dokumentojn en komputilo. Se mi deziras scii, kiuj tekstoj estas en mia arĥivo pri “Ikslando”, ĝi fulmrapide donas la liston. Malavantaĝo de Google Desktop estas, ke ĝi forrabas sufiĉe grandan kvanton de la laborkapacito de komputilo; precipe malnovajn komputilojn ĝi malrapidigas.

Centoj aŭ miloj da dosieroj ne estas problemo, se ili estas nur por propra uzo. La diskoj de nuntempaj komputiloj estas tiom grandaj, ke apenaŭ eblas plenigi ilin. Estas alia situacio, kiam oni ekzemple deziras disponigi revuokolekton interrete. La senpagaj retpaĝoj por individuoj kutime havas maksimuman kapaciton de 100 megabajtoj. Tio sufiĉas por kelkdekoj ĝis cento da PDF-dosieroj, ekzemple la revuo-arĥivo de malgranda klubo. Eblas mendi pli da retspaco, sed tio kostas monon kaj estas iom komplika. Ekzistas servoj, kie oni rajtas senpage meti kelkajn gigabajtojn, ekzemple www.mydrive.ch. Tie la dosieroj ne estas rekte alireblaj, sed nur per uzantonomo kaj pasvorto.

Aperigante dokumentojn interrete, oni atentu pri aŭtorrajtoj. En Usono la situacio estas simpla: presaĵoj de antaŭ 1923 estas liberaj de aŭtorrajtoj. En plejparto de Eŭropo estas aŭtorrajtoj ĝis 70 jaroj post la morto de la aŭtoro. Tio estas longa periodo kaj malfacile kontrolebla, precipe se temas pri revuoj, al kiuj kontribuis multaj aŭtoroj. Praktike bibliotekoj, kiuj rete disponigas bitigitajn gazetojn, konsideras eldonaĵojn ĝis 1940 kiel liberajn.

Fina rimarko

Ĉi tiun tekston mi verkis surbaze de miaj propraj spertoj dum la pasintaj jaroj. Mi legis la literaturon, kiu aperis pri la temo, sed preskaŭ ne havis kontaktojn kun personoj, kiuj faras la samon. Eblas, ke aliaj, uzante aliajn ilojn kaj laborante en aliaj cirkonstancoj, havas tute aliajn spertojn.

Roland Rotsaert

[FORIGITA!: bildo]

Jen ekzemplo de optika signorekonado (du paĝoj el Monato, oktobro 2011). Maldekstre estas miniaturoj de la skanitaj paĝoj. La unuan mi ne tuŝis, do restas granda nigra parto, ĉar mi uzis A3-skanilon kaj la formato de Monato estas iom malpli ol A4. La duan paĝon mi plibonigis: mi forigis la nigrajn randojn, la dekstran kolumnon (tio estas alia artikolo) kaj la suban parton (reklamo). La programo (malprave) dubas pri la vorto “konstruaĵoj” kaj proponas aliajn vortojn. Ĉar la du paĝoj de la artikolo troviĝas apude, per A3-skanilo eblus skani ilin kune. Tio plirapidigus la bitigon, sed sur malgranda komputila ekrano la teksto estus malpli facile legebla.

[FORIGITA!: bildo]

Per Google Desktop eblas traserĉi la tuton de la komputilo aŭ nur parton, ekzemple la retpoŝton. Eblas ankaŭ limigi la serĉadon al unu speco de dosieroj aŭ al unu dosierujo.

[FORIGITA!: bildo]

Gutenberg precize kopias la tekston de la originalo, sed sen la enpaĝigo kaj sen bildoj. Estas montritaj la komencaj alineoj (post la enkondukaj paĝoj) de Rikke-tikke-tak, verko de la flandra aŭtoro Hendrik Conscience, esperantigita de Maria Posenaer.

Komputado

BITLIBROJ

Projekto Gutenbergo

Pri Projekto Gutenbergo ni jam raportis en Monato (ekzemple en 2010/03, paĝoj 20-23). Tiu biblioteko de senpage elŝuteblaj libroj havas jam pli ol 33 000 verkojn, en multaj lingvoj, inkluzive kelkajn en Esperanto.

En Usono nur la libroj eldonitaj antaŭ 1923 estas ekster kopirajto, sed apud la originala, usona Projekto Gutenbergo ekzistas filioj ankaŭ en aliaj landoj, ekzemple en Kanado, kie oni ankoraŭ sekvas la bazan internacian regulon: vivofino plus 50 jaroj. Pro tio la kanada filio de Projekto Gutenbergo eble graviĝos kiel deponejo por esperantlingvaj bitlibroj.

Antaŭ nelonge disponiĝis nova rimedo por tiuj, kiuj volas kunhelpi pri tio: www.pgdpcanada.net. La signifo de la retnomo estas “Projekto Gutenbergo, distribuitaj provlegantoj, Kanado”, kaj tio pli-malpli resumas la aferon: diversaj homoj, diversloke en la mondo, kunlaboras por elsarki la erarojn el transskriboj.

La provlegantoj, kiuj devas unue krei konton en la menciita retejo, vidas sur sia ekrano paĝobildon supre, kaj transskribon sube, kaj havas la simplan taskon kompari la du tekstojn kaj redakti la transskribon, kie necesas.

Du esperantlingvaj libroj, ekster kopirajto en Kanado, jam eniris la sistemon. La tempo montros, ĉu tio estas la komenco de io pli granda.

Edmund Grimley Evans

Politiko

MAKEDONIO

Rajtoj “nerespektataj”

Fine de februaro mortpafis du albanajn virojn (26- kaj 29-jaraĝajn) etno-makedona policisto. La viroj erare parkumis sian aŭton. Ekestis kverelo kun la policisto, kiu tiutempe eĉ ne deĵoris.

Komence de marto okazis aliaj malagrablaĵoj. Maskitaj huliganoj, portantaj bastonojn, atakis 15 albanajn gelernantojn, 15-18 jaraĝajn, ĉe bus-stacio de la linio Skopje-Ĉiflig. Alia grupo estis simile atakata, kiam ĝi uzis la buslinion Skopje-Stankovsk.

Kondamnenda

Reagis forte albanaj partioj registaraj kaj opoziciaj, same reprezentantoj de la civila socio. La ministro pri internaj aferoj deklaris la perforton kondamnenda, egale, kiu respondecis. Albanoj tamen kredis, ke la ŝtato, nerespektante civitanajn rajtojn de la multnombra albana loĝantaro, ĉion planis.

Intertempe la polico sciigis, ke estas arestitaj jam ok etno-makedonaj huliganoj. Sed radikalaj grupoj nun postulas, ke albanoj sin organizu por defendi sian vivon kontraŭ huliganoj.

Bardhyl Selimi

Turismo

UKRAINIO

Krimeo

Administre Ukrainio konsistas el 25 teritoriaj regionoj, el kiuj ĉiu estas siaspece interesa kaj vidinda. Tamen inter ili kelkaj estas plej ŝatataj kaj unue vizitindaj. Al ili apartenas miaopinie la duoninsulo Krimeo. Tiu regiono situas en la suda parto de la lando ĉe la Nigra Maro. De pratempoj en la duoninsulo loĝis krimeaj tataroj. Al la rusa imperio oni alligis Krimeon nur aprile 1783. Kion plej interesan oni povus vidi en la duoninsulo?

Urboj

Indus viziti kelkajn urbojn, inter kiuj mi mencius ne la nunan ĉefurbon de Krimeo Simferopil, sed Baĥĉisaraj, la eksa ĉefurbo de la krimea ĥanejo. Ĝi situas en la centra Krimeo. La nomo de la urbo estas tradukata el la krime-tatara lingvo kiel ĝardeno-palaco. En ĝi la ĉefa vidindaĵo estas la Palaco de Ĥanoj.

Poste vi povus veturi al Sebastopolo. Ĝi situas sud-okcidente en la duoninsulo. La urbo estis fondita en 1783. Ĝia areo ampleksas 1100 km2, el kiuj 864 km2 estas surteraj. Sebastopolo estas la plej granda havenurbo de Krimeo, kie vintre glacio ne kovras ĝian ĉebordan marareon. Nuntempe ĉe ĝi baziĝas la nigramara militŝiparo de Ukrainio kaj Rusio.

La sekva vizitinda urbo estas Jalto. Ĝi estas mara ripozloko sude en la duoninsulo. Laŭ eldiroj de la plimulto de la vizitantoj la urbo estas perlo de Krimeo. Tamen survoje al ĝi ekde Sebastopolo indus nepre viziti la belan loĝlokon Foroso (Monato, 2009/8-9, p. 20) kaj la mirindan vidindaĵon Lastoĉkino gnezdo (Hirunda nesto). Proksime al Jalto, nur je 3 km sud-okcidente, troviĝas la pitoreska urbeto Livadija, kies ĉefa vidindaĵo estas la Livadija-palaco kaj plej alloga masandra portvino.

Eblas rakonti multon pri la urboj de Krimeo. Sed mi rekomendus ankoraŭ du. La unua estas Eŭpatorio, okcidente situanta ĉemara ripozloko, kies historio ampleksas pli ol 2500 jarojn (La antikva nomo de la urbo estas Kerkinitida.).

La alia urbo, oriente, ankaŭ antikva (ĝi estis fondita en la 6a jarcento antaŭ Kristo) estas Feodosio (de la greka lingvo — Donacita de Dio). Ties antikva nomo estas Kafa. Tiu urbo estas ĉefe vizitinda pro la tie situanta muzeo de la fama rusa pentristo, Ivan Ajvazovskij, kiu plejparte pentris la maron. Krome Kafa estas konata kiel la urbo, kie dum la mezepoko troviĝis la plej granda sklavbazaro.

Migrado

La ŝatantoj de aktiva turisma ripozo strebas ĉefe migradi en la montaj regionoj de la duoninsulo. Tie estas la plej konata monto, Aj-Petri, kiu situas tuj apud Jalto, kaj la monto Demerdĵi. La nomo Aj-Petri devenas de la greka lingvo kaj estas tradukata kiel Sankta Petro. La monto estas 1234 m alta. Sur la suda bordo de Krimeo troviĝas telfera kablovojo (Misĥor — Sosnovij Bor — Aj-Petri), de kiu eblas spekti belegajn vidaĵojn.

La alia monto estas Demerdĵi. En la krime-tatara tiu nomo signifas forĝisto. La ĉefaj vidindaĵoj sur tiu monto estas la akvofalo Dĵur-Dĵur kaj la tiel nomata Valo de Fantomoj, kie diversgrandaj ŝtonoj formas bizarajn siluetojn. La akvofalo Dĵur-Dĵur estas la plej akvoplena en Krimeo. El la armena lingvo la nomo estas tradukata kiel akvo-akvo. Plia allogaĵo de la regiono estas la multnombraj kavernoj, inter kiuj plej populara estas la Marmora.

Dmitrij Cibulevskij

[FORIGITA!: bildo]

Ĥana palaco en Baĥĉisaraj.

[FORIGITA!: bildo]

Livadija-palaco.

[FORIGITA!: bildo]

Hirunda nesto.

[FORIGITA!: bildo]

Telfera kablovojo al Aj-Petri en Jalto.

[FORIGITA!: bildo]

Monto Demerĝi.

[FORIGITA!: bildo]

Akvofalo Dĵur-Dĵur.

[FORIGITA!: bildo]

En la Valo de Fantomoj.

[FORIGITA!: bildo]

Vidaĵo de kaverno.

Moderna vivo

PIEDPILKO

Kipra Davido kaj eŭropaj Goljatoj

Por malgranda insulo kiel Kipro la kvalifikiĝo de loka futbal-teamo al la kvaronaj finaloj de la ligo de ĉampionoj povus esti komparata kun konkero de mondopokalo.

Por la unua fojo en la sporta historio de la lando estas ĵus plenumita granda atingaĵo tia. APOEL, klubo de la ĉefurbo Nikozio, estas nombrota ĉi-jare — sendepende de la estontaj rezultoj — minimume inter la unuaj ok teamoj de la malnova kontinento.

Kiel futbalistoj, alkutimigitaj ludi en anonimaj vilaĝetoj, sukcesis gajni rondbatalon, en kiu partoprenis teamoj kiel Zenit Sankt-Peterburgo, Ŝaĥtar Donecko kaj Porto, estas mistero, kiun tamen la zelotoj ĉi-momente ne havas tempon esplori.

Blazonhavaj

Oni havos multe da tempo por ĝin analizi kaj klarigi fine de la “revo”. La ĉi-jara partopreno de APOEL en la plej grava futbala turniro de Eŭropo estos neforgesebla ne nur pro la rezultoj kontraŭ ege pli blazonhavaj teamoj (ĝia lasta viktimo en la okonaj finaloj estis la franca Liono), sed ankaŭ pro la amasa partopreno de la zelotoj en la sukcesoj de la grek-kipra teamo.

Spite al la ekonomia krizo kaj la manko de bonaj aviadilaj kunligoj, la fervoruloj de APOEL sekvis sian teamon tra la tuta Eŭropo, de Albanio al Pollando, de Ruslando al Francio kaj Portugalio, ĉiam plenigante per miloj da ĉeestantoj la ŝtuplokojn al ili rezervitajn. En Liono, ekzemple, ĉeestis pli ol 5000 adeptoj.

En pluraj landoj oni nomas la publikon “dek-dua ludisto”, kaj ĝuste tiu faktoro ŝajne helpis la kipranojn redukti la senduban teknikan breĉon, almenaŭ okaze de la eksterhejmaj matĉoj.

Monhavaj

Oni ofte opinias, ke sportaj sukcesoj nuntempe dependas de grandaj investoj fare de ŝejkoj kaj riĉaj estroj aŭ sponsoroj. Sed foje, per motiveco kaj engaĝiĝo, futbalaj “davidoj” kun malgranda buĝeto sukcesas venki kontraŭ monhavaj “goljatoj”.

Indas mencii ĉi-rilate la venkon mem de Grekio en la tuteŭropa ĉampionludo de 2004, por kiu vetus eble neniu, inkluzive la amikojn de la ludistoj. Same impresas, en la nuna “degenera” epoko, la francaj gastigintoj, kiuj, anstataŭ akcepti la rivalojn per ŝtonĵetado aŭ insultado (kio ofte okazas), etendis al ili la manon.

La sinteno de la francoj montris sportecon. Estas bedaŭrinde, tamen, ke alveninte al Kipro, la franca teamo estis malbone akceptita de kelkdekoj da “obseditoj ”, kiuj klopodis bruegi dum la tuta nokto, antaŭ la matĉo, ekster la hotelo de la francoj, por ke tiuj ne dormu.

Tio tamen estis iniciato de unuopaj brulkapuloj, kiu havas neniun rilaton al la korekteco ĝis nun montrita en la tuta Eŭropo de la ceteraj zelotoj de APOEL.

Monumento

La triumfon de APOEL oni plejparte danku al la serba trejnisto Jovanović [jovánoviĉ], vera forĝisto de la kipra fabelo. Ja kontrastas, ankaŭ ĉi-rilate, la maldankemo de malmultaj, kiuj anstataŭ starigi al li monumenton, volus lin maldungigi pro kelke da mizeraj rezultoj en la kipra ĉampionludo.

Oni do “riskas” konkeri Eŭropon, igante etan teamon konata kaj admirata, kun grandaj sekvaj enspezoj por la klubo, sed oni konsideras la ununuran poenton, kiu disigas APOEL-on de la unualoke klasita teamo.

Ŝajnas, ke la acerba rigardo de iuj ne sukcesas pretervidi la limojn de apuda vilaĝo. Aŭ la nazopinton de ilia grimacanta vizaĝo.

Roberto Pigro

Politiko

SLOVAKIO

Koalicio: dekstruloj diras “Ne”

La 10an de marto 2012 okazis en Slovakio antaŭtempaj tutlandaj parlamentaj balotoj, ĉar post jaro kaj duono disfalis la kabineto de Iveta Radičová [radiĉova].

Ĝis 26 politikaj partioj esperis akiri favoron de la slovaka publiko. Kiel atendite, la baloton gajnis la politika partio SMER-SD (Direkto — Sociala Demokratio).

Ĝi okupis la unuan lokon kun 44,41 % da voĉoj kaj akiris en la 150-seĝa slovaka parlamento 83 seĝojn. La duan lokon okupis la politika partio KDH (Kristan-Demokrata Movado) kun 8,82 % da voĉoj (16 seĝoj). En la baloto partoprenis 59,1 % de la voĉdon-rajtigitoj. En 2010 partoprenis 58,83 %.

Rifuzis

Post publikiĝo de la rezultoj ĉiuj dekstraj politikaj partioj rifuzis krei novan koalician registaron kun SMER-SD.

La novan registaron de Slovakio, kiun gvidos Roberto Fico, prezidanto de venkinta politika partio, atendas multe da laboro, i.a. ordigi la publikajn financojn kaj impostojn, kreskigi la ekonomion, plibonigi la infrastrukturon (aparte aŭtoŝoseojn), malaltigi la senlaborecon, solvi diferencojn en la salajroj de viroj kaj virinoj ktp.

Oni atendas, ke Fico flegos rilatojn kun aliaj socialdemokrataj partioj en Eŭropo, kun ekzemple la aŭstra kanceliero Werner Faymann, la belga ĉefministro Elio Di Rupo kaj la dana ĉefministro Helle Thorning-Schmidt.

Julius Hauser

Moderna vivo

SLOVAKIO

Burgo bruligita

Parte detruita pro incendio estas slovaka nacia memoraĵo, la burgo Krásna Hôrka [krasna horka]. Damaĝitaj estis i.a. nova tegmento, sonorilturo kaj historiaj ekspoziciaĵoj.

Flamiĝis la herbo sur la kastela monteto, kiam du knaboj en la aĝo de 11 kaj 12 jaroj ekbruligis cigaredon. La flamoj atingis la burgon, konstruitan en la 14a jarcento kiel gotika fortikaĵo apud la slovaka urbo Rožňava [roĵnava], ĉirkaŭ 320 km for de la ĉefurbo Bratislavo.

La lasta posedanto de la burgo estis Andrássy Dénes, kiu konstruigis por sia edzino marmoran maŭzoleon.

Julius Hauser

Arto

EKSPOZICIOJ

Arto kreas arton

La “Internacia foiro por klasika moderneco kaj nuntempa arto”, mallonge nomata “art Karlsruhe” jam la naŭan fojon altiris dum kvar tagoj de marto pli ol 220 galeriistojn kaj preskaŭ 50 000 vizitantojn al ekspoziciejo proksime al la urbo. Epitetoj kiel “Paradizo por artaĉetantoj” aŭ “Bonfarta foiro” ne troigas.

Kompare kun la elitemaj artfoiroj en Kolonjo, Bazelo, Venecio, la “art Karlsruhe” ja celas altiri kapablajn artinvestantojn, sed samtempe kvalifikas sin mem “familieca”, do kompleza flanke de la ekspoziciantoj kaj interesa ankaŭ por artemaj klientoj ne aparte bonhavaj.

Aktualaj kreaĵoj

Ankaŭ ĉi-jare la kvar haloj ne estis tro ampleksaj por unutaga vizito. Ĉio estis alirebla kaj ne postlasis la impreson de troa hastado kaj neviditaj verkaroj. Prezentiĝis precipe aktualaj kreaĵoj de la juna kaj mezaĝa generacioj el Germanio kaj la najbaraj Francio kaj Svislando, sed ankaŭ artistoj orient-aziaj, inter ili multaj virinoj.

Aparte bonvenan oni konstatis la ĉeeston de regionaj palatinataj, badenaj kaj alzacaj artistoj, el inter kiuj intertempe kelkaj akiris sufiĉe da transregiona renomo. Memkompreneble la propono estis plene malkohera. Ĉia stilo, ĉia tekniko estis videblaj. Unukoloraj farbŝildoj, detalecaj klasikecaj pentraĵoj, simplaj serioj de brikoj el ruinoj, komplikaj mekanikaj aparatoj, fotaĵoj, skulptaĵoj ĉiamaterialaj, pormomentaj kreaĵoj kaj al la eterneco strebantaj ŝtonaj kaj metalaj instalaĵoj vekis atenton, admiron, sed ankaŭ kapskuadon kaj fojfoje silentan indigniĝon.

Kontribui

Aparta plezuro estis la kelkfoja propono al la vizitantoj, kontribui poze, penike, fote aŭ krajone al kreata artaĵo, kion la Monato-raportistoj volonte akceptis (vidu la apudajn fotojn).

En la pli klasikaj salonoj la kapoj moviĝis direkte al la prezoŝildoj. Se prezoj ne estis indikitaj kaj la ŝildoj invitis al la konsultado de la salonestro, la konkludo pri preza surprizo ne estis senkiala. Tamen, astronomiaj sumoj kiel antaŭjare por bildoj de Gerhard Richter mankis. Kompense oni regalis abunde per postrestintaj stokoj de Fritz Winter kaj Serge Poliakoff. Ankaŭ por bildoj de la amatora pentranto Hermann Hesse, multe pli fama kiel lingva aŭtoro, oni postulis ĝis 50 000 eŭrojn. Sed ĉiu, kiu volis aĉeti impresan objekton, trovis ion konvenan por la propra monujo. Kaj tio certe same estos en la venontjara jubilea ekspozicio “art Karlsruhe 2013” inter la 7a kaj 10a de marto.

Franz-Georg Rössler

Moderna vivo

NARKOTAĴOJ

Kreskanta Interret-minaco

Eksterleĝaj ret-apotekoj vendas malpermesitajn narkotaĵojn per Interreto kaj ĉiam pli celas gejunulojn, alarmas la Internacia Narkotika Kontrol-Konsilio (INKK) en sia raporto pri 2011, kiun oni prezentis en Vieno.

Koncentriĝante pri ret-apotekoj kiel kreskanta minaco, Hamid Ghodse, ĉefo de la konsilio, deklaris, ke sociaj komunikiloj povas grave plifortigi la mondskalan disvastigon de danĝeraj substancoj.

La konsilio, bazita en Vieno, urĝis registarojn fermi la eksterleĝajn ret-apotekojn. Ĝi alvokas ilin konfiski la narkotaĵojn, kiuj estas mendataj en Interreto kaj perpoŝte kontrabandataj.

Fabrikado

La konsilio prezentis nordan Amerikon kiel la plej grandan merkaton de malpermesitaj narkotaĵoj dum 2010, partojn de Eŭropo kiel lokojn de industriskala fabrikado de haŝiŝo kaj kreskantan kultivadon de papavoj en okcidenta Azio.

Ĝi notis altajn nivelojn de malpermesita narkotaĵproduktado, komerco kaj konsumo, kun grandegaj kvantoj produktataj en tri landoj — Usono, Kanado kaj Meksiko.

Ĉirkaŭ 90 % de la kokaino, atinginta Usonon, estis transportata tra Meksiko, en kiu ĉiam pli rigora kontrolo fare de la meksikaj aŭtoritatoj devigas iujn narkotaĵo-kartelojn transigi siajn operaciojn al centra Ameriko.

La raporto indikis, ke Honduro, Kostariko kaj Nikaragvo atingis la statuson de ĉefaj trairo-landoj por la kontrabandaj narkotaĵoj, ĉefe destinitaj por Usono.

Krimgrupoj

Haŝiŝo estis la ĉefa problemo en okcidenta kaj centra Eŭropo, kun plantoj ĉiam pli industriskale kultivataj, ĉefe hejme kaj kun partopreno de organizitaj krimgrupoj, konstatis la organizaĵo.

Eŭropo havas la plej grandan proporcion de mondskala opiaĵo-merkato, kaj en ĝi la konsumo de heroino estas la plej granda narkotaĵo-problemo rilate al morto- kaj malsano-niveloj.

La transporto de kokaino de suda Ameriko tra Afriko al Eŭropo evidentiĝis kiel granda minaco dum la lastaj jaroj, kun ĉiam pli kreskanta veturigo de narkotaĵoj en konteneroj sur ŝipoj kaj per komercaj aviadiloj.

Heroino eniris Eŭropon tra orienta Afriko kaj estas kontrabandata rekte aŭ tra okcidenta Afriko al Eŭropo kaj aliaj regionoj. Pasintjare la aŭtoritatoj en Kenjo kaj Tanzanio faris rekordajn konfiskojn de heroino.

INKK emfazis en sia raporto la konsiderindan kreskon de opioproduktado en okcidenta Azio kaj ĉefe en Afganio.

Evgeni Georgiev

Medio

REAGO

Klimatŝanĝaj fabeloj? Ne tute.

En Monato de tempo al tempo oni povas renkonti strangajn opiniojn pri diversaj temoj sen iuj ajn redakciaj komentoj. En numero 2012/3 la redaktoro tamen sentis sin devigita publikigi ampleksan rezervon pri la kontribuo de Walter Klag sub la titolo Klimatŝanĝaj fabeloj. Sed kial? La faktoj prezentitaj en lia artikolo estas bone dokumentitaj kaj konataj inter fakuloj. Verŝajne la redakcio intermiksis tiujn faktojn pri la nuna situacio kun la oftaj avertoj pri ebla estonta klimata katastrofo, pri kiu la scioj tamen estas tre necertaj. La sola manko en la argumentado de Walter Klag, laŭ mia opinio, estas ke li preterlasas la fakton ke la marnivelo iom altiĝas, kvankam la sumo de la glaĉeroj kreskas. Tion kaŭzas la plialtiĝo de la temperaturo de la atmosfero kaj siavice de la supraj martavoloj dum la 20a jarcento. Tiu altiĝo tamen ĝis nun estas marĝena kaj ankaŭ estonte certe estos malrapida, almenaŭ se pludaŭros la tendenco, ke la mondo dum la lastaj 10-15 jaroj ne plu plivarmiĝas.

(Mi estas emerita meteologo ĉe la Sveda Meteologia kaj Hidrologia Servo.)

Haldo Vedin

Eseo

LINGVO

Malgravaj lingvoj gravas

En la ĉapitro 25 de sia verko La infana raso la skota poeto William Auld asertas jene:

“Ĉiu -ologo konas nur sian -ologion,
ol ni nek pli nek malpli komprenas vivon, Dion:
kiu proklamas solvon mensogas. Provizora
estas plej certa fakto en nia mens’ esplora.”

Nia hodiaŭa sperto konfirmas tiun aserton. Kiu ajn havas kontakton kun fakuloj, ĉu kuracistoj, ĉu inĝenieroj, ĉu arkitektoj ktp, konstatas, ke ili ofte estas surprize sensciaj pri kampoj ekster la propra fako. Laŭŝajne la epoko de plur-sciuloj (greke: πολυμαθείς) forpasis, kaj ni revidos en nia tempo neniun novan Leonardon da Vinĉi (kiu, konfesinde, estis tute unika, estante pentristo, arkitekto kaj inĝeniero). Cetere ni ne plu vivas en la tempo de la Renesanco.

Ĝenerale la nuna scienco ŝajnas esti neeviteble limigita pro ekscesa specialiĝo. Ofte tamen enkonduko de tute alia fako en diskuton aŭ sciencan esploradon povas malfermi gravajn vojojn por kromaj kompreno kaj disvolvo. Mi rememoras, ke, kiam mi loĝis en malgranda kampara vilaĝo, la loka veterinaro grave kontribuis al la scio de niaj kuracistoj, danke al sia sperto pri ŝafa morbo.

Malsuperaj estaĵoj

Eĉ lingvoscienco kaj la lernado de lingvoj povas ĵeti lumon sur plurajn problemojn rilate arkeologion, etnografion, geografion kaj historion. La vorttrezoroj de multaj endanĝerigitaj kaj minoritataj lingvoj estas riĉaj je valoregaj informoj pri la karakterizoj kaj la efikoj de granda nombro da plantoj, arboj kaj aliaj specioj, pere de kiuj oni povus kuraci malsanojn kaj doni pliajn avantaĝojn al la homaro. Tion oni jam konstatis, esplorante inter tiel nomataj “primitivaj” popoloj, kiel ekzemple la indiĝenoj de la amerika kontinento. Kiam nia mondo perdas iun ajn lingvon, tio malriĉigas la homaron kulture kaj science. Sed iom post iom, bedaŭrinde, tiom da idiomoj estas mortantaj pro alkulturigo, malapero de medio, premo flanke de pli potencaj fortoj, indiferenteco, malamikeco al minoritataj kulturoj kaj malrespekto pri la digno de popoloj rigardataj kiel malsuperaj estaĵoj.

Eĉ en evoluintaj socioj, kiel la eŭropaj, la lingvaj kaj kulturaj rajtoj de la minoritatoj ne estas sufiĉe respektataj. Internaciaj institucioj, kiel ekzemple Eŭropa Unio, paradas per apogo kaj defendo de la lingva diverseco, sed tiu starpunkto estas pli ŝajna ol reala. Oficiale EU agnoskas la ŝtatajn lingvojn de ĉiuj membrolandoj, sed tio tute ne signifas, ke ĉiu lingvo estas rigardata aŭ uzata kiel efektiva laborlingvo. En la praktiko la plejparto de la afereca aktiveco de tiaj organizaĵoj okazas en la angla lingvo, certe ne en la malta, la gaela aŭ la bretona. Efektiva protekto de minoritataj kaj endanĝerigitaj idiomoj apenaŭ estas evidenta en la internaciaj rondoj.

Fervoja vojaĝo

Mi silente meditis pri tiu situacio dum fervoja vojaĝo inter la irlanda ĉefurbo kaj la kampara urbeto, kie mi loĝas. Vidalvide de mi en la trajno sidis mezaĝa paro, kiu konversaciis en lingvo, kiun mi ne rekonis. En tiu okazo la paro parolis tre mallaŭte kaj, pro la bruo en la ĉirkaŭaĵo, mi kaptis ne iliajn vortojn, sed nur la muzikecan kadencon de iliaj voĉoj. Iom stulte mi demandis, ĉu ili estas finnoj. “Ne,” respondis la sinjoro, “ni parolas la kimran lingvon. Ni estas kimroj.” Poste mi sentis iom da embaraso, ĉar dumtempe mi loĝis en Britio kaj sufiĉe ofte aŭdis la kimran en radiaj kaj televidaj programoj. Plie la kimra apartenas al la familio de keltaj lingvoj, tiu de la gaela mem: la lingvo de niaj skotaj antaŭuloj, kiun en mia hejmo mia edzino kaj niaj filoj ĉiam parolas.

Bedaŭrinde, por interkomunikado inter la diversaj keltaj popoloj (gaela, kimra, bretona kaj la iomete revigligita kornvala) la unuopaj idiomoj ne taŭgas, ĉar ili estas tro malsamaj. La gaela (skota, irlanda kaj manksa) subgrupo apartenas al la tiel nomata “Q-kelta” kategorio, dum la kimra kaj la bretona apartenas al la “P-kelta”. Ili distingiĝas pro tio, ke vortoj, kiuj ekas per la konsonanto “p” en la kimra/bretona subfamilio, kutime komenciĝas per “c” (prononcenda kiel “k”) en la gaela subfamilio.

Prakelta lingvo

Tiurilate mi menciu, ke en la jaro 1998 la fekunda franca erudiciulo André Cherpillod memeldonis valoran libreton titolitan “La galla lingvo”. Temis pri historio, gramatiko kaj leksiko de la mortinta kelta lingvo de Gallio (aŭ Gaŭlio), antikva franca regiono. (Parenteze, ankoraŭ ekzistas en la okcidenta Francio kelta idiomo, nome la bretona, kiu tamen ne estas rekta derivaĵo de la galla, sed estis enkondukita en la 5a jarcento de homoj enmigrintaj el Kornvalo, en la sud-okcidenta Britio.) Mi atente tralegis la verketon de Cherpillod kaj konstatis kun vigla intereso, ke en ĉiu paĝo estas granda nombro da vortoj tre similaj al respondaj vortoj de la gaela kaj/aŭ de la kimra. Ili supozeble devenas de iu sama prakelta lingvo.

Publikaj indikoj

Hazarde, nelonge post mia renkontiĝo kun la afabla kimra paro mia edzino, unu el niaj filoj kaj mi devis ĉeesti funebran solenaĵon en Cardiff ([kardif], kimre: Caerdydd), la ĉefurbo de Kimrio, malgranda lando en la sudokcidento de Britio. La moderna Cardiff ne aspektas ekzota kaj, fakte, tre similas iun ajn kompareble grandan anglan urbon. La lingvo, kiun oni plej ofte aŭdas sur la stratoj de Cardiff, estas la angla, ĉar laŭ statistiko triono de la loĝantaro venas de Anglio aŭ de eksterlando.

Kompreneble, tamen, la disvastiĝo kaj la ĉeesto de la loka, kimra lingvo estas evidenta eĉ en la ĉefurbo. (Antaŭ nelonge unu el niaj filoj vizitis unuafoje Kardifon, kaj rimarkis, ke, sidante en kafejo, tuj post sia alveno en la urbon, li aŭdis plurajn grupojn paroli la kimran inter si.) En tiu urbego la nomoj de la stratoj, publikaj anoncoj, informŝildoj ktp estas skribitaj dulingve (kimre kaj angle). Malgraŭ tio, ke ni estas parolantoj de kelta (do frata) lingvo, mi kapablis kompreni preskaŭ nenion el la kimraj indikoj. Mi ne rekonis la vorton “polico”, kiu en la kimra estas “heddlu”, nek la kimran “cerdd”, kiu signifas “muziko”. Temas pri vortoj, kiuj, laŭ mia scio, similas nenion de aliaj eŭropaj aŭ alikontinentaj lingvoj. Mi sentis, ke mi troviĝas en tute fremda, nekonata lando. La saman impreson mi havis en la hispana urbo Bilbao, kiam mi legis indikojn en la vaska (eŭska). Ĉiu publika indiko ŝajnis deveni ne de nia tero, sed de alia planedo.

Komunaj radikoj

Granda mistero por mi estis tiu evidente totala malsimileco inter la vortoj, kiujn mi legis en la stratoj de Cardiff, kaj la vorttrezoro de la irlanda lingvo aŭ de la parenca skotgaela. Poste, sidante en mia hejmo, mi decidis esplori la aferon helpe de vortaro kaj lernolibro pri la kimra. La rezulto de mia esploro forte mirigis min. Mi kolektis kaj skribis — paĝon post paĝo — listojn de kimraj vortoj kune kun ties ekvivalentoj en la gaela. La plimultaj estas mallongaj kutimaj vortoj, kiel “hundo”, “domo”, “homo” ktp. Kiam mi transskribis la kimran ortografion (laŭ kiu la literoj “w” kaj “y” estas vokaloj, ne konsonantoj, kiel en aliaj eŭropaj lingvoj) al la tre malsama gaela sistemo de literumado, mi konstatis, ke centoj da tiuj mallongaj, bazaj kimraj vortoj estas preskaŭ samaj kiel niaj gaelaj vortoj. Al mi tio klare indikis, ke iam la pralingvoj, de kiuj devenas la lingvoj de la du popoloj, estis aŭ la sama idiomo aŭ almenaŭ lingvoj ege similaj. Tamen, ĉar en plurjarcenta periodo la P-keltaj kaj la Q-keltaj idiomoj diverĝis, ili pli kaj pli malsimiliĝis, ĝis ili fariĝis ne plu interkompreneblaj.

La komunaj radikoj, kiuj ankoraŭ restas, provizas ege limigitan vorttrezoron, kaj ĝi enhavas precipe simplajn bazajn unu- aŭ du-silabajn substantivojn (o-vortojn) kaj kelke da adjektivoj (sed malmultege da verbaj radikoj), kun preskaŭ totala manko de abstraktaj esprimoj. Tio sugestas, almenaŭ al mi, ke la origina komuna lingvo, el kiu kaj la kimra kaj la gaela devenis, estis idiomo de anoj de simpla triba socio, kiu subtenis sin per ĉasado, bredado de bestoj kaj eble primitiva agrikulturo. Sendube, nur longe poste en la historio la popoloj parolantaj la idiomojn de ambaŭ keltlingvaj subfamilioj evoluis al pli kompleksaj kaj civilizitaj komunumoj, kiuj bezonis ege pli ampleksajn vorttrezorojn, inkludantajn nomojn de novaj inventaĵoj kaj institucioj, mensaj abstraktaĵoj kaj ĉiuj elementoj de alta kulturo, politiko, komerco, industrio kaj arto. Pro tio preskaŭ nenio komuna ekzistas, en iliaj evoluintaj kaj modernaj vortaroj, inter la kimra kaj la gaela. Do tute malsamaj estas la esprimoj en tiuj lingvoj koncerne terminojn pri registaro, reĝo, leĝo, industrio, arto, imago, penso, scienco, urbo, filozofio, transporto, medicino — alivorte, preskaŭ ĉio, pri kio la moderna homo konversacias, diskutas, legas kaj verkas.

Kompara studado

Ŝajnas al mi, ke la kompara studado de tiaj diverĝoj inter samdevenaj, sed malsamaj lingvoj povus prezenti riĉan kampon por formuli konjektojn kaj konkludojn pri la origino kaj la disvolviĝo de la homaj lingvoj, ties kronologio, historio kaj rilato al arkeologio, sociologio kaj aliaj sciencoj. Neniu fako devas resti en izolita geto. Ĉiu povas transfekundigi aliajn kaj tiel antaŭenigi la scion de la homaro. Neglektita, sed potenciale tre valora, estas profunda esplorado pri la intima rilato inter la studado de lingvoj — precipe de malpli disvastiĝintaj, minoritataj kaj endanĝerigitaj — kaj la estonteco kaj bonfarto de la homa raso.

Garvan Makaj (Garbhan Macaoidh)

Moderna vivo

KOSOVO

Tagnoktaj diskutoj

En la centro de Priŝtino, apud la sidejo de la registaro, situas la kafejo Dit e Nat (Tagnokte). Tie ariĝas homoj, ĉefe gejunuloj sed ankaŭ fremdaj turistoj, por diskuti grandajn, aktualajn temojn.

Kafejo tia estas raraĵo en Kosovo, ankaŭ en Albanio, sed, danke al la gusto de biero kaj teo kaj la aromo de libroj, oni sentas sin tie varme kiel hejme.

Egido

La diskutoj okazas sub la egido de la Instituto por Demokratio kaj Evoluo. Partoprenas profesoroj, advokatoj kaj eksaj politikistoj, kiuj pritraktas temojn, kiaj demokratio, ekonomio kaj la rolo de virinoj en la komerca mondo.

Unu el la partoprenintoj estas Azem Vllasi, politikisto en Kosovo, kiun en 1989 enprizonigis Slobodan Milošević. Li atentigis pri la demokratiaj ŝanĝoj en Kosovo kaj ilin komparis kun tiuj en Bulgario kaj Rumanio.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

La diskutejo Dit e Nat estas raraĵo en Kosovo.

El mia vidpunkto

Laŭdu lernejanojn!

Diktatoroj, demokratoj, ie ajn en la mondo — ili ĉiuj komprenas la gravecon de lernejanoj. Ne pro tio, ke la juna generacio reprezentas la estontecon de la nacio; ne pro tio, ke la ŝtato bezonas bone edukitajn civitanojn (kelkajn, jes, do la regontojn, sed plejparte ne, la regatojn, la kanono-, fabriko-nutraĵon, kiu mortos pro nebulaj principoj en distancaj dezertoj aŭ senproteste pagos troajn impostojn por subteni eternan militadon) ... ne, ne: gravas lernejanoj kiel aktoretoj en la grandaj pantomimoj de la ŝtato.

Se min vi ne kredas, turnu la atenton dum la venontaj monatoj al Britio. Tie okazos ĉi-jare du eventoj, kiuj — laŭ la esperoj de la dekstrema koalicia registaro, kiu prezidas super la plej profunda enlanda recesio ekde jaroj — forgesigos al la popolo la ekonomian krizon. Temas pri la tiel nomata diamanta jubileo de la reĝino Elizabeta 2a, kiu antaŭ 60 jaroj surtroniĝis (nur la dua brita monarko, kiu tiom longe okupis la tronon — la unua estis Viktoria), kaj la Olimpiaj Ludoj, okazontaj en Londono fine de julio/komence de aŭgusto.

Sendube ambaŭ eventoj alportos plezuron al milionoj da homoj, ne nur en Britio sed (precipe la Olimpiaj Ludoj) ankaŭ tra la mondo. Efektive jam komenciĝis la du aferoj. La reĝino, akompanata de la Dukino de Kembriĝo (la edzino de la dua tronheredonto Vilhelmo, kaj argumenteble jam survoje al la statuso de dua Princino Diana), jam formale vizitis la urbon Leicester [leste]: sekvos aliaj tiaj vizitoj al aliaj urboj en Anglio, Kimrio, Norda Irlando kaj Skotlando.

Kaj, en fotoj pri la vizito, inter la spektantoj, kiuj “bonvenigis” la paron, klare videblas junaj lernejanoj, en siaj ruĝ-puloveraj uniformoj, svingante naciajn flagojn. Sendube similaj fotoj reaperos ĉe ĉiuj aliaj vizitoj. Kaj, jes, prefere, de lernejana vidpunkto, iom da subĉiela flagumado ol klasĉambra matematiko (feliĉe ne pluvis): sed ĉu la lernejo kaptis la eblon samtempe instrui — ho, neimageble! — pri respublikismo, pri socio pli kaj pli dividita inter havuloj kaj nehavuloj, pri privilegiitoj kaj neprivilegiitoj? Dubinde. Do jam komenciĝis la cerbolavado.

Dume ne silentis la Olimpiaj Ludoj. Tutklare ne: sekvas raporto post raporto pri kreskantaj kostoj, aparte rilate sekurecon. Por gardi dum 17 tagoj 17 000 atletojn (kaj, pli grave, la sponsorojn) necesos laŭ lastaj prognozoj 27 700 sekuristoj (la unua takso estis 10 000) plus 13 500 soldatoj (pli ol la nombro de britoj nun militantaj en Afganio) plus — kredu aŭ ne — 1000 armitaj usonaj protektistoj. Apenaŭ mirigas, ke la sekureco-kostoj pli ol duobliĝis. Kompense multe profitas privataj sekureco-kompanioj, kiuj laŭraporte evoluigis novajn kaj sekretajn tiel nomatajn sekurigilojn, kiujn ili esperas poste vendi al ekzemple la polico.

Kaj kiu pagas? Ne la multaj britoj, kiuj volis spekti la ludojn, sed kiuj pro manko de biletoj (glutitaj verŝajne de sponsoroj) devos televide ĝui la spektaklon. Pli ol duono de tiuj, kiuj mendis biletojn, ricevis neniujn. Dume tiuj, kiuj loĝas en la orienta Londono dum la ludoj, devos toleri homamasojn, plenŝtopitajn subterajn trajnojn, baritajn kaj blokitajn stratojn, ŝose-koridorojn rezervitajn por atletoj kaj altrangaj gastoj (tiel ke, laŭraporte, eĉ ambulancoj atendu, se volas preterpasi tiaj karavanoj).

Ĉio pagita, fakte, inkluzive la sekurecon, almenaŭ parte de tiel nomataj provincanoj, do tiuj, kiuj loĝas ekster Londono, kies teatro-grupoj, orkestroj, muzeoj dum la lastaj jaroj suferis pro tranĉitaj aŭ eĉ nuligitaj subvencioj nun direktataj al la ĉefurbo. Ke do la tuta lando entuziasmiĝas pri la Olimpiaj Ludoj estas pli deziro pia, eĉ utopia, ol fakto pruvita.

Anoncita estis antaŭ nelonge la itinero de la olimpia flamo. Tra vilaĝoj kaj urboj kunkuros kun ĝi elektitoj (inter la kurejoj veturos per aŭto la flamo ... sendube kiel oni faris en antikva Grekio). Kaj denove: dum preterpasos la flamo, huraos, jubilos, flagojn flirtigos geknaboj el lokaj elementaj lernejoj. Pri la kostoj, pri la sekurecaj koŝmaroj, pri la narkotanta efiko de la diamanta jubileo kaj la Olimpiaj Ludoj tiom sopirata de la registaro (por forgesigi pri recesioj, por fierigi, brustojn ŝveligi ktp), la lernejanoj scias neniom. Al la geknaboj estas ĉio, eĉ la ludoj, ja simple ludo.

Popolo cinika povas ignori la ŝtatajn pantomimojn, kompreni ilin, kiaj ili estas. Ne la kompatindaj lernejanoj. Ili necesas, jeseme, entuziasme, antaŭ la kulisoj de la du grandaj ĉi-jaraj spektakloj okazantaj en Britio. Ili tiom gravas kiom la korteganoj, la funkciuloj, la organizantoj, la sponsoroj. Do — niaj lernejanoj estu laŭdataj!

Paul Gubbins

Ekonomio

SLOVAKIO

Senlaboreco restas alta

Raporto de la Organizaĵo por Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo (OEKE) de la 14a de februaro 2012 montras, ke dum decembro 2011 la senlaboreca pocentaĵo en Slovakio estis 13,4 %, kio signifas interjaran malkreskon je 0,4 %.

Inter la membro-ŝtatoj de OEKE Slovakio havas la kvaran plej altan senlaborecan pocentaĵon, post Hispanio (22,9 %), Irlando (14,5 %) kaj Portugalio (13,6 %).

Julius Hauser

Eseo

LINGVO

Lingva konfuzo — kaj Konfuceo

En Germanio Thilo Sarrazin [tilo saracin], iama estrarano de la Germana Federacia Banko (Deutsche Bundesbank) kaj eksa financ-senatoro (t.e. ministro) de Berlino, per sia verko Deutschland schafft sich ab (Germanio sin abolas) elvokis debaton pri la nesolvitaj problemoj koncerne la enmigrintojn. La aŭtoro provokas per darvinismaj biologiaj tezoj kaj insultas etnajn kaj religiajn grupojn per la aserto, ke la problemoj estas genetike determinitaj. La islamanoj, kaj precipe la turkoj kaj la arabecaj orientuloj, nek volas nek scipovas integriĝi al la germana socio. Ili ne lernas la germanan lingvon, ne aprobas la germanan leĝaron, ne partoprenas la socian vivon, ne adaptiĝas. Sarrazin malpravas kaj li mem konscias, ke li antaŭjuĝe elvokas la bildon pri “malamikaj” islamanoj kaj orientuloj.

Penvaloras serioza konsiderado de tiaj problemoj. Loĝantoj kaj magistratanoj pritimas la konstruadon de moskeoj kun minaretoj, timante, ke estonte fruhore krios la muezino, dum la krio de virkoko verdikte estis malpermesita de juĝistoj. Indas la demando, ĉu virinoj rajtas sin kaŝi per ĉadoro aŭ hiĝabo. La debato pri integriĝo kaj la postulo de adaptiĝo estas interesa, ne nur rilate islamanojn. Mi limigos mian kontribuon al la debato pri la uzo de lingvoj.

Fakulaj taksoj

En la mondo estas parolataj proksimume 6500 lingvoj. Inter ili, la plej multe parolataj estas la mandarena (ĉirkaŭ 726 milionoj), la angla (pli ol 400 milionoj), la hispana, la hinda, la araba, la portugala, la bengala, la rusa, la japana kaj la germana. Duono de la monda loĝantaro parolas unu el la dek plej disvastiĝintaj lingvoj. Antaŭ pli ol dek mil jaroj, la ege malpli granda homaro parolis ĉirkaŭ 12 000 lingvojn. En la jaro 1000, ekzistis 7500 lingvoj. Nuntempe restis 6500 lingvoj, dum en 2050 estos restintaj 4500. Tiel la fakuloj taksas (www.uni-leipzig.de/~muellerg/su/haspelmath.pdf).

Laŭlonge de la ekvatoro multas lingvoj, ĉar tie la homoj vivas en aŭtonomaj grupoj, sendependaj de la ceteraj. Ju pli da dependeco kaj sociaj rilatoj estas, des malpli da lingvoj parolatas. Grandaj, fortaj ŝtatoj kaŭzas lingvan homogenecon. Ne malmultaj ŝtatoj en la historio perforte subpremis lingvojn kaj instalis lingvan hegemonion. Ĉiuj konas la disvastiĝon de la latina lingvo en la romia imperio, tiun de la hispana kaj de la portugala en Sud-Ameriko, de la franca en Afriko kaj nuntempe de la angla kie ajn. Antaŭrevolucie Rusio malpermesis la litovan, la nazia Germanio la soraban, Turkio, ĝis antaŭ dek jaroj, la kurdan, kaj Francio siatempe la bretonan. Ankaŭ la hegemonio de la kastilia super la ceteraj lingvoj en Iberio, kiel la kataluna kaj la eŭska, montras la samon.

Onidire plej ofte lingva homogeneco estiĝas per akomodo kaj adaptiĝo al la lingvo de la plej forta. Tamen tio estas pridubenda, ĉar videblas multformaj protestoj kontraŭ lingva homogenigo. En multaj landoj okazas batalo por lingva egaleco, ne nur en Katalunio.

Nacia premio

Pro la uzo de gepatraj lingvoj en kelkaj lernejoj, en Germanio oni postulas, ke publike oni parolu la “oficialan” lingvon. La mezlernejo Herbert Hoover de Berlino ricevis en 2006 la germanan nacian premion pro la devigo paroli nur la germanan en la lerneja areo, kvankam — aŭ ĉar — naŭ el dek infanoj havis alian gepatran lingvon. Similaj reguloj konatas el aliaj lernejoj.

En Roterdamo la ministrino pri integriĝo, Rita Verdonk, postulis per t.n. Roterdama Kodo, ke ĉiuj loĝantoj surstrate parolu la nederlandan lingvon kaj eduku siajn infanojn en la nederlanda.

Ĉu maldecas postuli la uzon de la oficiala lingvo de regiono aŭ ŝtato, en kiu oni vivas? Ĉu estas maldece paroli la propran denaskan lingvon en alia lando kaj rifuzi la lernadon de la loka?

Lingvoj helpas homojn trovi identecon, simbolas apartenon al etno, popolo, religio (islamo: araba, judaismo: hebrea ktp). La lingvo donas al la homoj sekurecon kaj familiarkecan senton.

La limoj de lingvoj

La aŭstra filozofo Ludwig Wittgenstein [vitgenŝtajn] konstatis: “La limoj de mia lingvo signifas la limojn de mia mondo.” (Die Grenzen meiner Sprache bedeuten die Grenzen meiner Welt, Tractatus logico-philosophicus, 1922).

La lingvo estas grava ilo por kompreni la mondon kaj eĉ por gvidi/instigi homojn. Tio evidentiĝas en imperiismaj sistemoj kiel la romia, la rus-sovetia, la usona ktp. La latina lingvo dum pluraj jarcentoj estis la oficiala komuna lingvo en grandaj partoj de Eŭropo. Ne hazarde post la dua mondmilito oni lernis kiel unuan fremdan lingvon en okcidenta Germanio la anglan (kaj parte la francan) kaj en orienta Germanio la rusan. Intertempe la superregado de Usono kaŭzas, ke en la hodiaŭa germana lingvo estas uzataj tiel multaj anglaj vortoj kaj anglismoj, ke oni nur duonŝerce parolas pri la “germangla” (germane: denglisch).

Infanĝardeno

Antaŭ malmultaj jarcentoj estis modo paroli la francan aŭ almenaŭ uzi francajn vortojn en Rusio kaj multaj aliaj eŭropaj landoj. En Germanio eĉ nuntempe kelkfoje estas uzataj francaj esprimoj kiel Portemonnaie ([portmoné]: monujo), parapluie ([parapluí]: pluvombrelo), trottoir ([trotŭá]: trotuaro), vis-à-vis ([vizaví]: vidalvide).

Germanaj entreprenoj konstruis la fervojon inter Turkio kaj Bagdado. En la turka lingvo, la germandevena vorto fertikçi ([fertikĉi]: fervoj-oficisto, kiu stacidome signalas al la lokomotivestro la ekveturon per la vorto fertik (germane fertig, preta). Mi ne ekzakte scias, pro kio en la turka flegistinoj kaj vartistinoj estas nomataj şvester ([ŝvester], laŭ la germana vorto Schwester, fakte fratino, sed ankaŭ esprimo por monaĥinoj, kiuj ofte laboris en malsanulejoj). Certe la afero similas al la vorto kindergarten (infanvartejo, laŭvorte: infanĝardeno) en la angla.

Abundas similaj ekzemploj ĉie en la mondo. Pli evoluintaj landoj trudas teknikajn esprimojn. En la komputada branĉo preskaŭ la tuto de la fakesprimoj estas en la angla (usona). La uzo de iu lingvo en sciencoj, kiel ekzemple de la latina en medicino, zoologio kaj botaniko, havas du flankojn. La unueco favoras la tutmondan interkompreniĝon. Samtempe tio kaŭzas ioman misterecon. En la historio, sciencistoj distingiĝis de la ordinara popolo, kaj eĉ hodiaŭ kelkfoje la kuracistoj mistifikumas per latina faklingvo nekomprenata de iliaj pacientoj.

La germana sciencisto Gerd Gigerenzer, profesoro pri psikologio kaj direktoro de la instituto Max Planck en Berlino, skribas faklibrojn en la angla kaj tradukigas ilin poste en la germanan. En la ekonomia kaj komerca ĵargono oni anstataŭigas alilingvajn vortojn per anglaj, francaj, latinaj. Multege da varoj estas prezentataj per anglaj nomoj, parfumoj kaj modvaroj ofte per francaj. En la nuntempo multe da kantoj, televidaj intervjuoj kun politikistoj aŭ sportistoj uzas la anglan lingvon. Observeblas, ke homoj pli-malpli kaŝe parolas en fremda lingvo — krokodilas — por interŝanĝi maldecaĵojn pri la ĉeestantoj.

Imperiisma potenco

Kion konkludi? La lingvo estas necesa kaj taŭga ilo de komunikado; samtempe ĝi utilas al regado kaj manipulado kaj eĉ taŭgas por sekretumado. La lingvo apartigas la mondon, inkludas kaj ekskludas. La lingvo karakterizas la apartenon al socioj kaj subsocioj.

Konfuceo vidas klare la eminentan signifon de la lingvo kaj postulas aplikon de preciza lingvaĵo. Demandite, per kiu ago li komencus regi la landon, la majstro respondis: “Se mi estus diktatoro, mi komencus per redifino de la signifo de la vortoj. Mi plibonigus la uzon de la lingvo. Se la lingvo ne estas en ordo, tio, kio estas dirata, ne estas tio, kio estas pensata. Tiel verkoj ne efektiviĝas. Se verkoj ne efektiviĝas, moralo kaj arto ne prosperas. Se malprosperas moralo kaj arto, justico ne trafas. Se justico ne trafas, la nacio ne scias, kio estas antaŭe kaj malantaŭe, supre kaj malsupre. Nu, sekve oni ne toleru arbitrecon en vortoj. Tio estas, kio estas grava.”

Kiel Wittgenstein asertis, la lingvo limigas aŭ mallimigas la mond-percepton kaj la mond-koncepton. Inter-nacia kaj sen-nacia lingvo kiel Esperanto validas kiel mondvaste uzebla unueca lingvo kaj samtempe savas la variecon de lingvoj senkonsidere de ilia aŭtoritato kaj imperiisma potenco.

Jomo Ipfelkofer

Lingvo

LERNADO

Bratislavo, urbo kun (ĉina) klaso

Slovakio havas sian unuan ĉinan klasoĉambron, feste malfermitan en marto 2012 en elementa lernejo de la ĉefurbo Bratislavo. La murojn de la klasoĉambro dekoras grandaj koloraj festonoj, dum de la plafono pendas paperaj drakoj. La slovakaj infanoj lernas la ĉinan senpage. Intereson pri tiu ĉi lingvo esprimas ankaŭ iliaj gepatroj, kiuj tamen devos pagi por aliĝi al tia kurso pri la ĉina lingvo. La lernado estas enmetita en la lernejon, tiel ke la slovakaj infanoj povu lerni poste, en la ĉina, ekzemple geografion aŭ aliajn sciencojn (t.n. sistemo CLIL aŭ, angle, Content and Language Integrated Learning).

La instruadon de la ĉina en Slovakio subtenas senprofita publika organizaĵo, kies nomo estas Konfucea Instituto. Post la unua elementa lernejo en Bratislavo baldaŭ sekvos ankaŭ gimnazio.

Julius Hauser

Lingvo

LINGVOKREADO

Lingvoj, ĉu naturaj, ĉu artefaritaj?

La lingva filozofio difinas natura lingvon kiu estiĝas neantaŭpensite, kiel frukto de la kunnaskita lingvokrea kapablo de la homa intelekto. Tiu difino ŝajnas aparte trafa, kiam oni konsideras ekzemple la neskribitajn idiomojn de amazonaj aŭ novgvineaj triboj. Ofta nuntempa komparo estas tiu inter “ordinaraj” lingvoj kiel la angla, la franca aŭ la ĉina — kutime nomataj naturaj — kaj la komputilaj lingvoj kiel Algol, Fortram kaj C, kiuj evidente estas artefaritaj kreaĵoj. Kontraste kun tiu difino, tamen, la novzelanda lingvisto Steven Roger Fischer [stivn roĝr fiŝr] asertas en sia libro History of Reading (Historio de legado), ke naciaj lingvoj kiel la angla estas artefarita distilaĵo de diversaj lokaj dialektoj.

Dante kaj Lutero

Se ni observas la kazon de la itala lingvo, ni konstatas, ke neniu unueca itala idiomo ekzistis antaŭ Dante Alighieri. Eĉ hodiaŭ, laŭdire, la plimulto de la italoj preferas komuniki kun siaj samregionanoj en sia loka dialekto, ne en la tiel nomata lingua toscana in bocca romana (toskana lingvo en roma buŝo). Simile, la moderna germana (Hochdeutsch) estas parte rigardata kiel produkto de la lingvaĵo uzita de Lutero en lia traduko de la biblio. Lutero mem rakontas, ke li serĉis inter parolantoj de germanaj dialektoj taŭgajn vortojn por la propra verko. En Hispanio, Miguel de Cervantes certe ne inventis la kastilian lingvon, sed li ja forte kontribuis en la kreado de la hispana literaturo.

Skandinavio

Estas konataj eĉ la nomoj de unuopuloj, kiuj kreis naciajn lingvojn surbaze de regionaj dialektoj. Notinda ekzemplo estas tiu de Ivar Aasen, kiu en la mezo de la 19a jarcento prenis sur sin la taskon krei nacian norvegan lingvon por anstataŭigi la danan aŭ la dan-norvegan uzatajn dum tiu periodo, kiam Norvegion regis Danio. Efektive, oni povas aserti, ke ambaŭ oficialaj formoj de la norvega (Riksmål kaj Landsmål) estas artefaritaj inventaĵoj, kvankam “distilaĵoj” el ekzistantaj regionaj dialektoj.

Inventoj

En la jaroj inter la du mondmilitoj, ion similan faris diversaj skotaj poetoj kaj verkistoj, precipe Hugh MacDiarmid [hju mkdermid], cele de la konstruado de nacia skota lingvo surbaze de la multaj dialektoj parolataj en tiu lando (Lallans, Doric, Ŝetlanda, Nord-Orienta ktp). Cetere, Eliezar Ben-Yehudah estas rigardata kiel la patro de la moderna hebrea (Ivrit), kiu — malgraŭ tio, ke ĝi estas esence bazita sur la antikva lingvo de la biblio (Torao) — povas esti priskribita kiel kvazaŭ artefarita, aŭ parte artefarita, ĉar granda parto de ĝia vorttrezoro devis esti inventita aŭ pruntita de aliaj lingvoj.

La slovaka lingvo, kiu iam estis rigardata kiel nura dialekto de la ĉeĥa, ekzistas en sia aktuala formo danke al la klopodoj de Ľudovít Štúr kaj tuta aro da lingvaj entuziasmuloj. Plie, en Hungario, Ferenc Kazinczy faris el la idiomo de la popolo nacian lingvon, en kiu oni povas esprimi modernajn kaj sciencajn konceptojn. Estas evidente, ke la moderna angla ŝuldas multajn el siaj karakterizaĵoj al Ŝekspiro kaj al la lingvaĵo de la tiel nomata oficialigita versio (AV) de la biblio. Granda parto de la angla botanika kaj natura terminaro (floroj, kreskaĵoj, papilioj ktp) estis inventita de uloj kiel Nicholas Culpeper (1616-1654). Ĝi ne darvinisme aŭ aŭtomate evoluis.

Parolante pri pli aktuala terminaro, oni povus citi la vastan — kaj pli kaj pli internacie uzatan — leksikonon de informadiko, kiu konsistas preskaŭ tute el inventaĵoj (kelkaj el kiuj origine ŝercaj!) flanke de junaj teknikistoj en la usona Silikona Valo.

Resume

Oni ofte faras komparon aŭ vidas kontraston inter “naturaj” (angla, franca, germana) kaj “artefaritaj” lingvoj (aŭ planlingvoj) kiel Esperanto, Ido ktp. Tamen, kaj tiuj nacilingvoj kaj Esperanto estas kunmiksaĵoj de elementoj el malsamaj idiomoj, kies fremdaj ingrediencoj estis pruntitaj de eruditoj kaj verkistoj, do oni certe ne rajtas aserti, ke iu el ili povas esti taksata pli aŭ malpli artefarita ol alia. Ŝajne ankaŭ la literaturaj lingvoj de civilizitaj popoloj ne povus ne esti artefaritaj kreaĵoj, ĉar la skriba arto mem estas laŭdifine artefarita. Aliflanke en natura stato la homo librojn ne verkas.

Garvan Makaj

Medio

NATURO

Brutalaj birdoj

Ĉarme pepas la birdoj, pariĝas, konstruas nesteton, metas ovojn kaj senlace nutras siajn idojn. Perfekta idilio en paradizo. Aliflanke birdoj estas senkompataj brutaloj: ŝtelistoj, atakantoj, forpelantoj kaj murdistoj.

Laborante en mia domo en Stirio, mi aŭdas en la ĝardeno laŭtan kriadon de birdo. Mi alproksimiĝas kun fotilo kaj vidas turfalkon, kiu ĵus kaptis sturnon. Per la flugiloj kaj siaj ungoj ĝi tenas la kriantan predon sur la tero. Nur kiam mi estas tre proksima kaj fotas, ĝi forflugas kun sia kaptaĵo en arbaron.

Alia turfalko havis malpli da bonŝanco. Denove mi sidas en la ĉambro kaj aŭdas eksplodon. Flagras la elektra lumo. Rigardante tra la fenestro mi vidas malproksime leviĝantan nigran fumon. Evidente turfalko postflugis malgrandan birdon, tuŝis du diversfazajn elektrajn lineojn kaj tuj estis rostita. La rabobirda skeleto pendis pli ol unu jaron en la dratoj.

Printempo estas la sezono de la pariĝo. Rivaloj estu forpelitaj. Ĉiun jaron okazas same: paruo vidas sian spegulbildon en aŭta retrospegulo kaj senhezite atakas. Sed la “alia” idente reatakas. Post vana batalo la paruo saltas sur la supran parton de la spegulo — tuj la “alia” estas for! La sceno ripetiĝas ...

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Turfalko kun kaptita sturno.

Leteroj

Kial Egiptio?

Fake bonege verkita artikolo de Roberto Pigro sub la titolo Italio plurlingva: la deveno de la etruska (Monato 2012/03, p. 20-21). Mi volus nur rimarkigi, ke la mumio de Zagrebo, envolvita en kotona bendo, kiu entenas ĉirkaŭ 1200 etruskajn vortojn, estis trovita en Egiptio. Mia demando: Kial egipta mumio estis envolvita en bendo, kiu estis surskribita nur per etruskaj ritaj tekstoj?

Julius Hauser

Slovakio

Leteroj

Klimatŝanĝaj fabeloj (2)

Interesa artikolo de Walter Klag pri klimatŝanĝo sub la titolo “Klimatŝanĝaj fabeloj” (Monato 2012/03, p. 14-15). Mi ne estas fakulo pri klimatŝanĝiĝoj, sed laŭ mia opinio ili okazis en la fora pasinteco, kelkaj grandaj, iuj pli malgrandaj. Simple ni ne scias pri ili. Ili reguliĝas per (ne)konataj naturleĝoj, kiujn la homaro ne povas influi. Temas pri kompleksa sistemo de laŭgradaj ŝanĝiĝoj, kiu donas impulson al diversaj hipotezoj, kiujn ni devas preni en konsideron kun rezervoj. Iuj teorioj pri klimatŝanĝo estas interesaj, sed kontraŭ ĉiu teorio estas kvanto da kontraŭargumentoj. Ĉu rezulto? Du grupoj da opinioj de fakuloj kaj laikoj: (1) katastrofa perspektivo por la homaro kaj (2) malakcepto de apokalipsaj klimatŝanĝoj. Tiu ĉi diskutado estas tamen tute komprenebla, se ni rimarkas, kiel komplika estas la problemo.

Kelkaj profetaĵoj, ekzemple en la pasinteco brulaĵa krizo, gigantaj inundoj kaj naturaj katastrofoj ktp montriĝis esti troigitaj. Mi pensas, ke ankaŭ katastrofaj antaŭdiroj pri klimatŝanĝoj estas parte troigitaj. Esence temas pri grandega komerco kun miliardoj da dolaroj kadre de diversaj registaraj kaj neregistaraj organizaĵoj por antaŭdiro de naturaj katastrofoj. Juĝu mem! Kiel ni povas fakte antaŭdiri klimatŝanĝon por la homaro post 100 jaroj, se ni havas gravajn problemojn kun la precizeco de ordinara veterprognozo por la venonta semajno?

Julius Hauser

Slovakio

Eseo

DORMOESPLORADO

Dormu bone, vivu bone

Pli kaj pli da homoj spertas dormoproblemojn. Tiu temo ricevas multe da atento de sciencistoj.

Johan Verbraeken [johan verbraken] de la universitata malsanulejo en Antverpeno (Belgio) kalkulis, ke 23 % de la belgoj, pli aĝaj ol 50 jarojn, baraktas kun meza ĝis forta dormoproblemo. Hodiaŭ 3,3 % ĉiutage prenas dormopilolon: en 2004 nur 2,9 %.

Ju pli aĝa oni estas, des pli oftas la dormoproblemoj. La kvanto ĉe virinoj estas duoblo de tiu de la viroj. En Valonio (suda Belgio) oni konsumas 38 % pli da dormigiloj ol en Flandrio (norda). Malaltinstruitaj homoj englutas la kvinoblon kompare al altinstruitoj.

Noktohomoj

Ekzistas diversaj homtipoj laŭ la dormobezono. La granda plimulto estas dumtage aktiva. Veraj noktohomoj maloftas. Sed ekzistas matenuloj, kiuj plej efike funkcias en la antaŭtagmeza periodo, kaj vesperuloj. La meza virino estas pli matenula ol viro. Normalas, ke dekkelkjarulo pli longe dormas en la mateno.

Beboj pli longe dormas en periodo de forta kresko. Tiu konstato subtenas la ideon, ke dormo utilas kiel energiŝpara tempo. Por plenkreskuloj ĝia signifo estas pliigi la energirezervon kaj fari riparojn de la korpo, interalie per stimulado de la imunsistemo.

Sed dormo plej gravas por solidigi la memoron kaj la lernoprocesojn. Necesas periodo kun minimumo da impulsoj por fiksi necesaĵojn kaj forigi superfluaĵojn.

Fazo

En normala nokto, oni travivas kvin ciklojn de malprofunda ĝis profunda dormo. La movaj kapabloj fiksiĝas precipe en la profunda dormo; vidaj aspektoj dum la malprofunda fazo.

Pierre Maquet [pjer maké] de la universitato de Lieĝo malkovris, ke jam dumtage specifaj ĉelgrupetoj estas markitaj, kaj dumnokte ili ricevas specialan atenton. Gravas dormi seninterrompe por optimume funkcii.

Kiam oni vekiĝas, la proceso de la memorfiksado devas rekomenciĝi. Tio supozeble klarigas, kial maljunaj personoj perdas la memorkapablon: tio okazas, ĉar ili malpli bone dormas.

Televidiloj

La malkovro de elektraj lampoj estas katastrofo por nia normala biologia ciklo. Pro lumopolucio nun apenaŭ ankoraŭ troveblas kompleta mallumo. Televidiloj kaj komputiloj distordas nian biologian horloĝon.

Konsumo de kafeino kaj alkoholaĵoj malhelpas noktan ripozon, precipe ĉe maljunuloj. Sed plej malsaniga montriĝas la nokta uzo de sociaj komunikiloj: pli kaj pli da homoj kunprenas sian iPad en la liton.

Laboristoj

Ankaŭ la konsekvencoj estas alarmaj. Unu kvinono de la trafikakcidentoj verŝajne ŝuldiĝas al dormomanko. Homoj, kiuj dormas tro malmulte, vivas pli mallonge kaj havas pli da kor- kaj angio-problemoj. Tio validas ankaŭ por noktaj laboristoj. Manko de dormo stimulas malsatosenton kaj do rilatas al la kresko de dikeco en la nuntempa socio.

Pro la graveco de la dormo por bone vivi okazas pli kaj pli da esploroj rilate al dormado. Multaj hipotezoj restas necertaj kaj multaj demandoj nesolvitaj. Sed saĝa homo supozeble ne atendas la sciencistajn raportojn por konscii, kiom gravas bona dormo kaj kio malhelpas ĝin.

Ivo Durwael

Turismo

SLOVAKIO

Martin — centro de la slovaka kulturo

Martin (latine Sanctus Martinus, dum la periodo de Aŭstrio-Hungario hungare Turócszentmárton, germane Turz-Sankt Martin) estas belega kaj moderna distrikta urbo kun 60 000 loĝantoj, situanta en la nord-okcidenta Slovakio.

La urbo spegulas ne nur la riĉan historion de la slovaka nacio, sed prezentas ankaŭ multfacetan eblon por feriado. La urbo estas ideala elirpunkto por ekkoni la belaĵojn de la Martin-regiono, nomata “Turiec-ĝardeneto” (pro la rivero Turiec, kiu trafluas la distrikton Martin).

Martin proponas por turistoj admirindan naturon kun ebloj por somera kaj vintra turismo, biciklado kaj montarbiciklado, skiterenoj kun skiliftoj por skiistoj. Turistoj povas viziti diversajn muzeojn (tre konataj estas la muzeo de la slovaka vilaĝo, www.skanzenmartin.sk, kaj la muzeo de la pentristo Martin Benka) kaj aliajn vidindaĵojn en la urbo.

Historio

La unua skriba mencio pri Martin datumas de la jaro 1264. La urbonomo devenas de la nomo de la urba preĝejo. Martin fariĝis urbo en 1340. La husanoj bruligis ĝin en 1433, sed la urbo evoluis kaj en 1489 akiris ankaŭ rajtojn de kampurbo. En 1861 en Martin okazis granda kunveno de slovakoj, en kiu oni postulis aŭtonomion de la slovaka nacio. En tiu periodo la urbo transformiĝis en gravan centron de slovaka kulturo, politiko, scienco kaj arto.

En 1863 oni fondis en Martin la Slovakan Fondaĵon (slovake Matica slovenská) kiel simbolon de la slovaka nacia kultura konscio sub la hungara regado. La fonda statuto estis aprobita la 21an de aŭgusto 1862 fare de la aŭstra-hungara imperiestro Francisko Jozefo. La unua prezidanto fariĝis la katolika episkopo Štefan Moyzes [ŝtefan mojzes]. En 1875 la hungara registaro fermis la fondaĵon kaj konfiskis ĝian kapitalon. Post la ekesto de Ĉeĥoslovakio ĝi estis refondita en 1919. Al la Slovaka Fondaĵo apartenas hodiaŭ interalie ankaŭ la Patrolanda Muzeo, Slovaka Literatura Instituto, Slovaka Historia Instituto, Nacia Instituto de la slovaka Lingvo kaj Literaturo ktp.

La blazono de la urbo Martin prezentas orharan kavaliron (Sankta Marteno), sidantan sur arĝenta ĉevalo kontraŭ blua fono. Per la maldekstra mano li levas ruĝan mantelon, en la dekstra mano tenas glavon. Antaŭ lia ĉevalo genuas almozulo. Laŭ legendo Martin estis romia soldato ĉirkaŭ la jaro 338 en la franca urbo Amiens. Iun vintran tagon ĉe la urbopordego de Amiens li renkontis almozulon, kiu apenaŭ estis vestita kaj tre frostis. Martin — per sia glavo — dividis sian mantelon en du duonojn kaj donis unu el ili al la almozulo. Tiun agon prezentas la urba blazono.

Tre fruktodona estas la kunlaboro de la urbo Martin kun la eŭropaj ĝemelurboj Jičín (Ĉeĥio), Karviná (Ĉeĥio), Gotha (Germanio), Hoogeveen (Nederlando), Kalisz (Pollando), Baĉki Petrovac (Serbio).

Esperanto-agado

En Martin riĉan historion havas ankaŭ la Esperanto-movado. En 1907 ĉi tie estis eldonita la unua lernolibro de Esperanto por slovakoj, “Fundamento de Esperanto”. Post cent jaroj, en majo 2007 en Martin okazis kongreso de Slovakia Esperanta Federacio (SKEF).

En la nacia tombejo, kiun oni fondis fine de la 18a jarcento kiel urban tombejon kaj en 1967 proklamis kiel Nacian tombejon kaj nacian kulturmemorejon, estas entombigitaj ankaŭ konataj slovakaj esperantistoj, kiel la pentristo kaj grafikisto Martin Benka, la verkisto Július Barč-Ivan [barĉ-ivan], la muzikverkisto kaj granda propagandisto de Esperanto Ján Valašťan-Dolinský [valaŝtan-dolinski], la kuracisto kaj admiranto de Esperanto Ľudovít Izák, la honora membro de UEA Eduard Vladimír Tvarožek [tvaroĵek], kiu aŭtoris lernolibrojn por slovakoj (“Esperanto en 14 lecionoj”), verkis poezie, proze, didaktike kaj drame (“Ni ludas teatraĵojn”, “Sola en sunsubiro”, “Skizo de la Esperanta literaturo”, kaj aliaj).

Bedaŭrinde en la urbo ne estas Esperanto-broŝuro. Sed la turisma oficejo, kiu troviĝas en la ĉefplaco de Martin, disponigas fremdlingvajn broŝurojn. Vizitantoj povas trovi informojn ankaŭ per Interreto (www.martin.sk).

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Nova konstruaĵo de la Slovaka Fondaĵo.

[FORIGITA!: bildo]

Ĉefplaco de Martin: Turisma oficejo.

[FORIGITA!: bildo]

Nacia domo (nuntempe ejo de Slovaka Nacia Teatro).

[FORIGITA!: bildo]

Romkatolika gotika preĝejo el la 13a jarcento.

[FORIGITA!: bildo]

Historia konstruaĵo de la Slovaka Fondaĵo (1863).

Moderna vivo

EŬROPA UNIO

Fikciaj fiŝoj

Antaŭ kelkaj jaroj la itala justico ridindigis sin, kiam tribunalo de Napolo, pritraktante kazon pri falsado de vestaĵoj kaj aliaj akcesoraĵoj Disney, erare kunvokis — kiel ofenditan partion — Miĉjo Muso-n, Donaldo Anaso-n kaj aliajn “personojn” kreitajn de la karikaturisto Walt Disney. Temis pri senvola eraro, kiu tamen reeĥis almenaŭ en Italio.

Io simila okazis meze de marto, ĉi-foje kadre de Eŭropa Unio. La plej miriga fakto estas tamen, ke nun ne temis pri eraro, sed pri intenco. Spite al tio, ke laŭ proverbo “hundo ne manĝas hundon”, la greka komisionano de EU pri fiŝado, Maria Daganaki, en kunsido pri biodiverseco en Mediteraneo, malkaŝe kritikis kutimojn de la plej fama polica komisaro de la nuntempa itala literaturo.

Aventuroj

La nomo de la komisaro estas Salvo Montalbano kaj liaj aventuroj estas tradukitaj en multajn lingvojn. Li estis ankaŭ protagonisto en la lasta jardeko de pluraj filmoj por televido.

Unu el la kutimoj de komisaro Montalbano estas manĝi alvusojn, t.e. malgrandajn fiŝojn, laŭ loka tradicio, kiun Daganaki priskribis neakceptinda. Manĝi fiŝetojn aŭ malpermesitan ĉasaĵon estas la sama afero, laŭ la komisionano de EU, kiu eble pravas, sed surprize ne distingas inter realo kaj fikcio.

Daganaki, kiu ŝajne havas nenion pli seriozan por sin okupi, kvankam ŝi venas de lando (Grekio) en plena krizo, eĉ sendis al Andrea Camilleri, verkinto de la Montalbano-libroj, oficialan leteron.

Malvirto

Ŝi postulis, en la nomo de EU kaj, idee, de ĉiuj mondaj bestoprotektemuloj, tujan eligon el venontaj romanoj de tiu malvirto. Nekredeme, la aŭtoro respondis, ke temas pri fikciulo, pri homo, kiu ne ekzistas en la realo.

Li aldonis, ke estas mirige, ke, inter tiom da problemoj, kiajn Eŭropo lastatempe alfrontas, unuopa kutimo de cetere kuraĝa (kaj kiel ajn fikcia!) komisaro fariĝas temo de internacia konferenco kaj eĉ indignigas la eŭropajn aŭtoritatojn. Oni ne povas juĝi literaturan personon laŭ normalaj kriterioj, li asertis. Do li tute ne intencas cedi al la greka politikistino.

Cenzuro

Aliflanke, se oni akceptus tian enmetiĝon aŭ (ĉu anakronisman?) cenzuron, oni devus malebligi ankaŭ la disvastigon de verkoj, kiaj Drakulo (suĉanta la sangon de siaj viktimoj), Arseno Lupeno (ŝtelisto) kaj aliaj. Montalbano almenaŭ solvas plej malfacilajn kazojn, triumfigante la justicon en regiono (Sicilio) karakterizita de multjara ĉeesto de mafio kaj aliaj sociaj plagoj.

Kion li faras en la libertempo, en sia hejmo aŭ en ajna gastejo/restoracio, tio rilatas al lia privata vivo. Fiŝetoj kaj aliaj bestoj ja rajtas vivi, sed ekzistas ege pli gravaj krimoj ol fiŝ-manĝado.

Ridindeco

Iuj male opinias, trotaksante la aferon, ke li donas malbonan ekzemplon al la legantaro. Oni ja vidas, ne unuafoje, ke la bonmoreco kaj rekteco flanke de eŭropaj institucioj fojfoje faligas ilin en ridindecon.

Laŭ ili, ekzemple, la ĉefa problemo de Italio estas, ke plimulto de ĝiaj tradiciaj fromaĝoj estas nesekuraj el higiena vidpunkto. Samtempe en Eŭropo senlaboreco kaj malriĉeco — realaj problemoj de la reala vivo, ege malproksime de imagitaj regaladoj kaj festenoj — plu disvastiĝas.

Roberto Pigro

Eseo

ITALIO

Mizeriga petrolo

Mizero kaj petrolo: kombino malebla, oni dirus, en epoko de altegaj petrolprezoj. Kombino tamen ebla en la suda Italio, en regiono kiu — per ambaŭ siaj nomoj (itale: Lucania kaj Basilicata) — apenaŭ estas konata internacie, kvankam estante pli granda ol landoj kiel Kipro aŭ Montenegro, kvankam flosante sur laŭdire la plej granda petrola kaj gasa vejno de la kontinenta Eŭropo.

Kvazaŭ freŝa akvo

La loĝantoj de Val d’Agri — la valo, en kiu petrolo ie ŝprucas eĉ spontanee, kvazaŭ freŝa akvo — longe kredis je la promesoj de nedankema ŝtato, revante, ke Bazilikato fariĝos io simila al Araba Emirlando. “Sauda Lukanio” oni fojfoje nomas, ŝercante, tiun ĉi regionon, sed la homoj plu perlaboras la striktajn vivrimedojn pioĉante la teron kaj produktante fruktojn, olivojn kaj mielon, ne malsame ol en la pasintaj jarcentoj. La ununura diferenco estas, ke ili havas poŝtelefonon en la poŝo kaj ciferecan televidon en la hejmo.

Pinto kaj kalkanumo

Ni troviĝas inter la pinto kaj la kalkanumo de la tiel nomata boto (la formo de Italio sur geografia mapo). La homoj seniluziiĝis, kaj jam malpleniĝis la vilaĝoj. La promesoj ne estas plenumitaj, kaj tiu ĉi regiono estas laca pro atendado. La junuloj postulas estontecon kaj certecon, kaj, ĉiam pli ofte, devas serĉi ilin aliloke, en la riĉa Nordo ekzemple, aŭ eĉ eksterlande, adiaŭante la domojn kaj la vilaĝojn, kiuj eble neniam fariĝos metropoloj. La kialo? Certe ne la kvalito de la petrolo, kiu estas tre alta. Val d’Agri havas 47 putojn, kiuj gardas 465 milionojn da bareloj, el kiuj nur 11 milionoj estas ekstraktitaj dum la lastaj 15-16 jaroj. Laŭ la nuna valoro (90-100 dolaroj por barelo), tio estas trezoro de preskaŭ 50 miliardoj da dolaroj.

Sed ne ĉio brilanta estas diamanto, oni asertas, kaj tio aparte validas en la kazo de Bazilikato. La iama ŝtata kompanio ENI (akirita de la rusa Gazprom en 2007) destinas al la regiono tantiemojn inter la plej malaltaj de la mondo: nur 7 %, kaj eĉ nur 4 % en la okazoj, en kiuj la petrolo estas ekspluatata surmare. Estas bagatelo, se oni konsideras, ke jam en 1957 la fondinto de ENI, Enrico Mattei, konsideris ofenda la 15 %, kiujn la tiel nomataj “Sep fratinoj” (la sep grandaj petrolkompanioj, kiuj tiam regis la merkaton) destinis al la produktantaj landoj, parolante pri “rememoraĵoj imperiismaj kaj koloniismaj”, kaj ke en Venezuelo, Bolivio kaj Ekvadoro la kontraktoj estas nuntempe retraktataj por porti la tantiemojn al pli ol 50 %.

Mankas gasoduktoj

Pli avantaĝaj ŝajnas la akordoj inter la regiono Bazilikato kaj la kompanioj Total, Esso kaj Shell rilate la vejnojn de Tempa Rossa. Ili interalie devas havigi al la regiono novigan sistemon por la kontrolado de la medio kaj senpagan provizadon al la regiona energia kompanio de la tuta ekstraktata naturgaso (minimume 750 milionoj da metroj kubaj), kun sekva rabato (almenaŭ dekprocenta) por la lokuloj (ne multaj) jam konektitaj al la gasa reto. Malmultekosta gaso ja haveblas, sed kien ĝi iru, se mankas gasoduktoj?

Tio estas nur unu el la multaj paradoksoj de tiu ĉi cetere alloga regiono, kisata de la maro kaj de la suno (en la urbeto Maratea estas eĉ granda statuo de Kristo sur la maro, simila al la brazila), sed ankoraŭ ne de la bonŝanco. Eble kulpas la regiono nur pro tio, ke ĝi troviĝas en Italio, kiu investis eĉ ne unu cendon en infrastrukturoj, kiu ne kreis la premisojn por la ensorbo de la lokaj laborantoj, kiu rifuzas konsenti favoran krediton al la entreprenistoj, kaj italaj kaj fremdaj, kiuj volus investi en suda Italio.

Stranga paradokso

La prezo de la benzino, pro iu stranga paradokso, ne malkreskis, kaj la homoj daŭre elmigras, kiel en la vilaĝo Grumento Nova, kiu en la lastaj 15 jaroj perdis kvaronon de siaj 2500 loĝantoj, dum el la tuta Bazilikato (570 000 loĝantoj entute) malproksimiĝas de la “petrolejo” 4000 uloj ĉiujare.

Roberto Pigro

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Vento amikeca

Kadre de la tago de sendependeco de Grekio (la 25a de marto) okazis pluraj eventoj ankaŭ en Tirano, Albanio. Temis interalie pri libroekspozicio kun 600 titoloj kaj konferenco pri lingvaj kaj kulturaj esploroj albanaj-grekaj kaj pri la influo de la greka ekonomia krizo en Albanio.

Inkluzivitaj estis ankaŭ kanzonoj, filmoj, fotoj kaj pentraĵoj. Ne forgesitaj estis kuirartoj greka kaj mediteranea.

Invado

Dum 80 jaroj (1912-1992) la rilatoj de ambaŭ landoj estis problemaj pro la greka anekso de albanaj teritorioj kaj la itala invado de Grekio en 1940 el teritorio antaŭe okupita de Albanio.

Post 1992 ekblovis amikeca vento. Okazis diversaj interŝanĝoj ne nur ekonomiaj kaj politikaj, sed ankaŭ kulturaj kaj homaj. La plimulto de la albanaj elmigrintoj loĝas en la najbara Grekio, ekzemple 400 000 en Ateno.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

JAPANIO

Vintra varmo homa

En la norda Japanio — la norda parto de Honŝuo (la plej granda insulo en la japana insularo) kaj Hokajdo (la plej norda insulo en la japana insularo), kiu apartenas al multneĝa regiono, la loĝantoj kutimas al malvarma kaj neĝa klimato. Tamen ĉi-jare granda neĝofalo surprizis eĉ ilin.

Mi loĝas en eta urbo en la centra Hokajdo. Vintre la loĝantoj devas preskaŭ ĉiumatene forŝoveli neĝon de antaŭ la enirejo de la domoj. Ofte ili devas “elfosi” sian aŭton ekstere parkumitan. Tio estas kutima laboro dum vintro, kiu daŭras ĉ. kvin monatojn.

Profundis

Tamen en la lasta vintro la kutima laboro multoble peziĝis pro neĝego. Fine de februaro la neĝo profundis unu metron kaj duonon (en la antaŭa vintro iom sub duonmetro). Falis entute pli ol 13 m (antaŭe 6 m).

La gubernio Hokajdo rezervis naŭ miliardojn da enoj por forigi neĝon. Tiu ĉi sumo elĉerpiĝis jam frue dum la vintro. La gubernio aldonis pliajn 1,4 miliardojn da enoj, sed al multaj komunumoj fine ne sufiĉis monrimedoj.

Suferis la vivo de la loĝantoj. Ofte rompiĝis senhomaj domoj pro la pezo de la neĝo. Homoj vundiĝis, kaj unu eĉ mortis., kiam ili provis forŝoveli neĝon de sur tegmentoj. Kreskis la nombro de trafikakcidentoj kaj en Hokajdo haltis pro la neĝo 1700 trajnservoj.

Plifirmigis

Tamen la severa vintro havis alisence pozitivan flankon. Ĝi plifirmigis homan kunlaboremon. Ekzemple, en januaro mi kun miaj familianoj malestis hejme dum unu semajno. Kiam ni revenis, ni trovis la enirejon de nia domo senneĝa.

“Kiu faris tion por ni?” mi demandis mian edzon. Ni alportis donacon al najbaro kaj demandis pri la bonkoreco. La najbaro respondis: “Mi faris. Ne gravas.” Ni ripete danksalutis. Tiamaniere plifortiĝas homaj ligoj.

Severa norda klimato necesigas interhelpon. Mi esperas, ke tia kunlaboremo ne estos forgesita kiel portempa furoro.

Kawai Yuka

[FORIGITA!: bildo]

Rekorde falis neĝo en norda Japanio, tiel ke aŭtoj kaj hejmoj preskaŭ tute malaperis.

Politiko

DIPLOMATIO

Aliancanoj jam de jarcentoj

Okaze de la 90a datreveno de la starigo de diplomatiaj rilatoj inter Albanio kaj Hungario, la albana ĉefministro Sali Berisha, vizitante Hungarion, partoprenis diversajn solenaĵojn.

Kadre de ekspozicio pri la diplomatiaj rilatoj estas subskribitaj traktatoj ekonomiaj kaj kulturaj inter la du landoj. Malfermita en Budapeŝto estas ankaŭ katedro pri la albana lingvo.

Albanoj kaj hungaroj estas aliancanoj jam de la 15a jarcento. Komence de la 20a, ĝuste en Hungario, la ŝtata sekretario Hadik kaj la ministro Berchtold subtenis baldaŭan sendependiĝon de Albanio.

Bardhyl Selimi

Turismo

SLOVAKIO

Fajrobrigadanaj uniformoj

Unika kolekto de fajrobrigadanaj uniformoj troviĝas en la slovaka urbo Martin (urboparto Priekopa), situanta je ĉirkaŭ 230 km norde de Bratislavo.

En la deponejo de fajrobrigada muzeo oni povas rigardi 60 ceremoniajn kaj laborajn uniformojn de fajrobrigadanoj el 25 landoj. La plej raraj kaj maloftaj uniformoj estas el Indonezio, Sud-Afriko kaj Florido (Usono). Laŭ la direktoro de la fajrobrigada muzeo, Miroslav Pokrievka, la muzeo klopodas akiri uniformojn ankaŭ el Italio, Svislando, Norvegio, Britio, Portugalio kaj Ukrainio.

Intereson pri pli vasta kunlaboro esprimis jam muzeoj el Madrido (Hispanio), Norrköping (Svedio), Tula (Rusio) kaj Berlino (Germanio). La muzeo en Martin havas ankaŭ kontaktojn kun la muzeoj en Kanado, Aŭstralio, Ĉinio, Tajlando kaj aliaj.

La fajrobrigada muzeo funkcias surbaze de libervola kunlaboro de lokaj fajrobrigadanoj. En ĝi estas ankaŭ malnovaj rekonstruitaj fajrestingaj pumpiloj, kiujn oni kolektas jam pli ol 40 jarojn.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Ceremoniaj fajrobrigadanaj uniformoj.

[FORIGITA!: bildo]

Fajrobrigada pumpilo el la periodo de Aŭstrio-Hungario.

Novelo

Flugiloj de libereco

— Hola, Karlo! Bonvolu senkulpigi, ke mi atendas vian eliron ĝuste ĉi tie ĉe la pordo de via laborejo, sed mi estas devigata demandi, ĉu vi konsentus plenumi hodiaŭ unu plian taskon por nia movado?

— Ĉu!? ... Kian plian taskon, Rikardo?

— Elĵetado de pamfletoj.

— Kiacele tio, nun?

— Pro la ĵus okazinta falselektado registara.

— Se jam pasinta, kial plia ago prie?

— Por denunci la fraŭdon, kaj klarigi kiamaniere la ŝtata diktaturo refoje trompis la balotintojn.

— Ĉu ne jam de longe ĉiuj bone scias, kiel fiaj estas niaj ŝtatestroj? Nenio nova por iu ajn.

— Sed nia Demokrat-Unia Movado devas insiste kaj nelacigeble agi kontraŭ situacio tia. Krome la popolo devas esti informata, ke ni estas neendormiĝintaj batalantoj pri la vero. Jen tio estas ja nia misio! ... Do mi ree demandas, ĉu vi estos preta plenumi tiun ĉi plian agon tiucele.

— Tro danĝera faro nun, ĉu ne? ... De kie tiu flugfolia elĵetado?

— De la supraj fenestroj de Edeno-Kinejo.

— Ho! ... Tro danĝere ... Oni riskos arestadon fare de la politika polico ... Kiel mi faros tion?

— Tutsimple! Vi spektos ĉi-nokte mem la filmon tie surekranigata nuntempe. Ni aĉetos du biletojn por la supra balkono, ĉar ĝuste de tie eblas pli facile aliri al tiuj fenestroj.

— Du biletojn, vi diris ... Ĉu vi akompanos min?

— Ne! Estos alia amiko renkontonta nin ĉe nia baldaŭa vespermanĝo antaŭ ol eniri en la kinejon.

— Ĉu mi konas lin?

— Ankoraŭ ne; mi mem interkonatigos vin ambaŭ. Taŭga kamarado li estas!

— Bone, kiu filmo?

— “Flugiloj de Libereco”. Temas pri aviadilaj bataloj dum la lasta mondmilito.

— Kie estas la pamfletoj?

— Ĝuste en mia valizo, ĉemane.

— Ĉu tio ne estas danĝera?

— Ĉe tiuj ĉi aferoj ni estas devigataj iomete riski, ĉu ne?

— Kiel vi transdonos ilin al mi? Certe ne surstrate ...

— Trankviliĝu! En la restoracio dum vespermanĝo. Vi iros al la tiea banĉambro kun mia valizo. Tie vi elprenos unu el la du jam pretigitaj malgrandaj ligaĵoj, kaj ĝin kaŝos sub via ĉemizo aŭ ene de unu interna jakpoŝo, viavole. La flugfolioj estas falditaj por pli facila kaj diskreta forĵetado tra unu fenestro; sufiĉos mallaĉi ilin.

— Sed ĉu tiuj moviĝoj en la restoracio ne iĝos suspektigaj?

— La kelnero nin servonta estas nia amiko, ankaŭ apartenanta al nia Movado. Li helpos nin malrimarkigi niajn manovrojn ... Ho, atentu! Ĝuste ĉi tie la restoracio; ni eniru!

— Kien nun ĉi-ene?

— Al tiu kvieta kaj diskreta angulo ĉe la fundo de la salono ... sekvu min.

— Saluton, Rikardo!

— Ho jen vi jam ĉi tie, Marko; akurata alveno via! ... Mi tuj prezentas vin al nia ĉi-kuna amiko ... Jen Karlo, kun kiu vi agos ĉi-nokte.

— Plezure konatiĝi kun vi, Marko.

— Al mi same, Karlo.

— Ni eksidu ĉi tie. Jam alvenas la kelnero, Samuelo, ankaŭ kompano de nia movado.

— Bonan vesperon al vi ĉiuj. Estu bonvenaj. Jen la manĝolisto por via elekto. Mi rekomendas la tagan pladon: bongustan, malmultekostan, pli rapide surtabligotan.

— Povas esti, amiko, se tia estas via sugesto. Sed kiel vi jam scias, ni krome bezonas vian zorgan atenton pri niaj moviĝoj sur la tereno.

— Restu trankvilaj; agu tute diskrete, senafekte, kaj ĉio iros glate.

— Nun, dum atendo, vi, Karlo, kaj poste vi, Marko, prenos mian valizon; ĉiu iru laŭvice al la banĉambro, kaj sekvu la instrukciojn jam donitajn al ambaŭ.

— Karaj kamaradoj, mi esperas, ke la manĝo plaĉis al vi. Pri la pago mi zorgos, ĉar ĝi estos mia kunlaboro en la ĉi-nokta tasko plenumota de vi. Protestoj ne akcepteblaj, Rikardo.

— Ho, Samuelo! Mi ne protestas, mi dankegas.

— Bonan ŝancon, kamaradoj!

— Nu vi, Karlo kaj Marko, bone atentu miajn lastajn direktivojn.

— Jes, Rikardo ...

— Post ricevo de la jam rezervitaj enirpermesoj ĉe la biletejo, ni tri disiros, kaj vi ambaŭ eniros malkune en la kinejon, kiel nekonatoj. Viaj sidlokoj estos samvicaj, kvankam ne tujapudaj, sed apartigitaj de la interseĝeja ŝtuparo. Do vi povos vidi unu la alian por ke, je la fino de la filmo, vi kunokazigu viajn movojn por kiel eble plej nerimarkiga aliro al la fenestroj. Tamen eĉ ne unu vorton vi interŝanĝos; nur diskretaj orientigaj rigardoj, kvazaŭ hazardaj, sed nur se absolute necesaj. Post elĵetado de la pamfletoj vi, tutnature, miksiĝos kun la aliaj forirantoj ŝtupare malsupren. La rezultojn de viaj elĵetadoj mi observos de surstrate. Jen ĉio, bonan ŝancon!

Kiam la lumoj eksvenas en la kinejo-halo, ambaŭ interŝanĝas momentan rigardon. La projekciado komencas montri sur la ekrano la unuajn movbildojn de la filmo. Ĉar ĝi temas pri aerbataloj, daŭre eĥas senĉesa bruado de mitraloj kaj de motoroj, krome zumadoj de faligitaj aparatoj, sekvataj de eksplodotondroj surgrunde. Ne malofte aldoniĝas aplaŭdoj de la spektantoj entuziasmigitaj pro la krudaj scenoj, precipe kiam la frakasitaj aviadiloj apartenas al la diktatoreca militistaro.

Je la fino de la filmo oni prilumas denove la kinejo-halon, la spektantoj ekleviĝas preskaŭ samtempe, obtuzbruas la lasitaj sidlokoj. Karlo kaj Marko imitas la aliajn, sed direktas sin al la fenestroj, kie ĉiu elektas unu, kaj ĝin puŝas eksteren, ĉar ĝi funkcias klapsisteme. La du junuloj daŭre atente rigardas malantaŭen por certiĝi, ĉu iu atentas ilin, sed ili mem temperon malatentas diskretecon. Tuj poste la du paperligaĵoj ŝprucas aeren, kaj jen la pamfletoj ŝvebas rekte sur la elirejon de la kinejo, trafante la ĵus eksteriĝantajn spektantojn.

— Tiuj pamfletoj estas ja veraj “Flugiloj de Libereco”, sed paceme batalantaj kontraŭ loka despotismo — Karlo flustras al Marko kaj neglekteme fingromontras al la ŝvebantaj flugfolioj, kiujn ambaŭ rigardas kun malkaŝita kontento, ĝuante la spektaklan efikon.

Tiam ambaŭ sin turnas por malsupreniri la ŝtuparon kune kun la lastaj forirantoj.

Tamen, du minacmienaj uloj paŝas al ili montrante emblemojn, kaj anoncante:

— Ŝtata Sekureca Polico! Vi do venu kun ni trankvile, diskrete, malbrue, ne rimarkige. Ne risku fuĝi nek faru ian ajn stultan agon, se vi faros ion tian, ni ...

Eriko Navaro

Leteroj

Fervoja jubileo

Hieraŭ venis al mi la aprila numero kun interesa enhavo. Bonŝanca koincido estas, ke vi aperigis la artikolon pri la fervoja pasinteco de mia lando (Monato 2012/04, p. 18-19) ĝuste nun, ĉar la fervoja trafiko en Finnlando (tiam aŭtonoma parto de Rusa Imperio) komenciĝis la 17an de marto 1862, kaj nun estas festata la 150a jubileo.

Raita Pyhälä

Finnlando

Eseo

GERMANIO

Pena pedagogio

En Germanio la lerneja sistemo ŝanceliĝas inter la postulo pri tutlanda unueco kaj plej individuigaj streboj. Problemoj en tio estas la kulturmastreco, kiu apartenas al la tiel nomataj federaciaj landoj diverspartie regataj, la grandeco de la sistemo, la diverseco inter la lernantoj, la enmiksiĝo de memcertaj “fakuloj”, la fortiĝanta premo de la klientoj, la influo de eŭropaj instancoj, ktp.

Ordigo estas preskaŭ malebla, kaj la diversaj solvoprovoj ne trankviligas la situacion, sed kreas daŭran kirladon, same malfavore por lernantoj kiel por instruistoj. Krome la temo apartenas al la plej ideologie ŝarĝitaj, montriĝas batalkampo por sociaj ŝanĝemoj. Kiu akaparis la lernejojn, tiu posedas la popolon.

Jen tri ekzemploj, kiuj prilumas ne nur lernejajn aferojn, sed la aktualan staton de la germana socio.

1. Jaro perdita, jaro gajnita

En Baden-Virtembergo la Socialdemokrata kaj Verdula Partioj reenkondukas la naŭjaran gimnazion. La malvenko de la antaŭa registaro ŝuldiĝis aparte al tri kialoj: tro longa ekzisto ĝis krustiĝo, la nuklea katastrofo en la fora Japanio kaj la malkontento de kelkaj gepatroj kaj lernejanoj pri sentata streĉo pro la okjara gimnaziotempo enkondukita en 2004.

Tiutempe oni konsciiĝis, ke germanaj lernantoj tro longe frekventas la lernejojn, kaj mallongigis la gimnazian fazon de naŭ al ok jaroj. Por komplezi la delikatemajn balotantojn, la nuna koalicio promesis reiri al la naŭjara daŭro.

Sed nun, post jaro, evidentiĝas, ke, laŭ la koncerna ministrino, tamen “la okjara gimnazio restu la normo”. Nu, ĉu ok aŭ naŭ? La enigmo facile solviĝas. Unu el la du politikaj partneroj (Verduloj) mem favoras ok jarojn. Por kontentigi la alian (SPD) oni nun permesas “lerneje eksperimenti kun naŭ jaroj” — kvazaŭ la gimnazio ne ekzistus naŭjara jam dum pli ol jarcento.

Antaŭbalote

Sed oni scias pravigi tiun “teston”: “La naŭjara kursaro estas disvolviĝo, ne reiro al la antaŭa naŭjara gimnazio”. Oni kompromisis interkonsenti pri duoble 22 testaj lernejoj, anstataŭ la antaŭbalote promesitaj 120, kaj paralele gvidi la du specojn.

La granda cetero en la prospera lando, cetere pinta PISA-teste, restas tia, kia enkondukis ĝin la pro tio forbalaitaj konservativuloj. Kia ironio!

Klarigoj pri la ideologia fono de tia struktura ĥaoso postulus pli ol duoblan spacon. . La skribanto tamen volas mencii, ke antaŭ generacio neniu patro, patrino, lernanto aŭdacus prijuĝi la daŭron de instruaj fazoj.

Kapablulo

Due, ĉiu kapablulo jam antaŭe povis aliri la abiturientan ekzamenon. Trie, multaj lernantoj ne nur bezonis naŭ jarojn ĝis tia fino, sed ricevis dek, foje 11 aŭ 12.

La aŭtoro memoras, ke li “perdis” siatempe unu jaron pro nova strukturado de la lernojaro. Tiam oni eble plendis nur pro tro densa okupo de la klasĉambroj. Li mem ne rimarkis ian mankon, sed laŭ la aktualaj kriterioj li tiam tamen apenaŭ povis kontentige evolui mense kaj morale.

Montriĝas tio nelaste en lia malkapablo plenkore jesi ian sistemon, preferante kritikumadi en sendependaj gazetoj. Sed la sistemo kruele venĝis sin: la ŝparitan jaron oni igis lin pagi per katenado al la gimnazio ĝis la pensiiĝo.

2. Vortaj blufoj

La postmilitaj lernejaj specoj en Germanio estis travideblaj. La popola lernejo ampleksis ok aŭ naŭ klasojn. Ĝi edukis agokapablajn homojn kaj taŭgigis ilin por plenumi la vivbezonojn de la praktika popolo. Eksterordinare por abstraktaj sferoj dotitaj lernantoj povis post la unuaj kvar jaroj trapasi ekzamenon kaj postsukcese eniri la gimnazion kun ekzameno post naŭ jaroj.

Iam oni dividis la popolan lernejon en bazan lernejon kaj sekvan ĝeneralan lernejon (Hauptschule). Post kiam la politika volo decidis, ke ne nur 10 % de la jaraj lernantoj akiru la gimnazian maturiĝon, sed 40 %, ĉiu celas pli alten kaj provas eskapi la ĝeneralan lernejon.

Alinomado

Tamen, malgraŭ multa ŝtata subteno, ne malmultaj restas sur tiu ŝtupo, ĉar ili pro diversaj kialoj ne povas sekvi la aliulojn. Por ne stigmati tiun postrestadon, la Kristandemokrata Partio nun volas instali novan lernejo-specon. Sed ĉar ne temas pri alia lernantostrukturo, povas temi nur pri alinomado: Oberschule — supera lernejo ĝi estu. Bone, estu.

Sed iam oni taksis la gimnazion kiel la lernejan pinton, la “superan lernejon”. Kaj la universitato estis la “alta lernejo”.

Pretendoj

Ni vivas en tempo de inflacio, kaj ne temas nur pri monoj, sed ankaŭ pri nomoj, vortoj, titoloj, pretendoj, testoj, promesoj ktp. Ekde kiam la kulturministerioj devigis la lernejojn konkurenci inter si, oni ankaŭ tie kutimas imponi blufe: infanĝardenaj artistokonkursoj, bazlernejaj akademioj, la ĝenerala lernejo fariĝas supera, la gimnazio jam estu antaŭuniversitato.

Kaj tiu lasta studejo konas la rezulton: pli ol 40 % de la tien promociitaj studentoj malsukcesas en la universitataj ekzamenoj aŭ en sciencaj karieroj. Jam Zamenhof sciis: Ne sufiĉas (nur) nomi lingvon internacia. Same validas: ne sufiĉas (nur) nomi lernejon supera.

3. Resto en la sama nesto

En Baden-Virtembergo la nova ruĝa-verda registaro ordonis aboli la devigan, decidan bazlernejan rekomendon (permeson) por la transiro al reallernejo aŭ gimnazio. La volo de la gepatroj laŭaserte pli bone scias prijuĝi la lernejan taŭgecon de la infanoj ol la lernejo. La instruistoj tamen devas taksi, sed la rezulto ne plu malhelpas la gepatrojn sendi sian idon en malkonvenan lernejon.

Praktike tio rezultigas aktuale amasan strebadon aparte en reallernejojn. La ĝeneralaj lernejoj (iamaj popolaj lernejoj) perdas lernantojn, malpleniĝas. La realaj eksplodas, ĉar mankas spaco kaj instruistoj. Jen la solvo flanke de la kulturburokratoj: la ĝenerallernejaj instruistoj, perdinte siajn lernantojn, “dumtempe” deĵoru en la realaj.

Kurioza

Ne estu problemo eble mankanta kompetenteco por tiu ĉi ŝtupo, sed la manko de klasĉambroj pro troa alfluo. Kaj jen la sekva solvo: memkompreneble oni iru en la forlasitajn ĝeneralajn lernejojn. Estiĝas la kurioza situacio, ke samaloke renkontiĝos la samaj lernantoj kun la samaj instruistoj.

Ĉio restas la sama, nur la klasifiko de la lernejo ne plu enhavas la diskriminacian vorton ĝenerala, sed la pli noblan reala. Kaj baldaŭ, se efektiviĝos alia propono: supera.

Ĉu bona rimedo por venki la asertatan postrestintecon de Germanio en PISA-testoj? Tiun evoluon eĉ Nietzsche kaj Darwin ne supozus. Oni kreas la superhomon — per simpla alinomado. Sed se la fizika evoluo funkcius tiel, ĝis hodiaŭ ne unu kulturpolitikisto sidus fiere sur sia post ...eno.

Franz-Georg Rössler

Eseo

KOMERCO

Dumvivaj rabatoj

“Ĉu ci kolktas glumarketn?” Tian krude dialektan demandon mi kredis aŭdi lastfoje antaŭ 50 jaroj en nia sola vilaĝa bakejo, fariĝinte membro de la vendoĉeno “Vivo”. Ekzistis tiu por servi al la nove vekiĝintaj deziroj de vilaĝanoj postmilite kaj usonostile pli postulemaj pri veraj aŭ imagataj vivbezonoj.

La sola vendejo ĝi ja ne estis, sed la dua iom postlamis la pretendojn de la klientoj, kaj nur pli poste provis allogi per malavara, tamen tre senmanke pritraktata transdonado de rabataj glumarkoj.

Glumarkoj, lange salive preparitaj al la malhumida konservado en rabatmarka kajero, estis vere aprezataj objektoj de atenta akiro, kvankam en nur eta rilato al la varovaloro. Almenaŭ ni infanoj devis esti tre atentemaj ĉi-teme, ĉar post la kolektado de 100 tiaj paperetoj oni ricevis ian rabaton, malofte rekte monan rekompencon, plej ofte tukon, glason aŭ alian varon por ĉiutaga uzo. Ni mem volonte ĉasis la glumarkojn, kaj la patrinoj indikis tion grava kontribuo al la transvivado de la familio.

Kasistino

Glumarkoj, rabatmarkoj? La nuna kliento ja konas la nociojn, kaj kutime jesas ĉe la kasoj. Sed min, post 50 jaroj reaŭdanta tiujn vortojn, cetere ne en la loka dialekto, sed tra buŝo kaj idiomo de orientgermana kasistino en superbazaro, ili skuis funde.

Fakte mi opiniis venkitaj la modestajn tempojn postmilitajn kun rabatmarka ŝparado kaj postkurado de brokantistoj, kiuj post la transdono de ĉifonoj, metalpecoj kaj paperaĵo konfidenceme rekompencis per trinkglaso, preskaŭ magie eltirita el pajlokesto.

Feliĉe pasis tiuj tempoj, sed kun ili ankaŭ la vivo de la “Vivo”-ĉeno, forglutita de pli potencaj komercfirmaoj.

Klientaltiro

Longe mi bezonis por kompreni, ke ni ja vivas en modernaj tempoj, sed ke tamen la homa naturo ne ŝanĝiĝis. Klientoj kredas je rabatitaj ofertoj kaj multelcentaj gajnoj, vendistoj je klientaltiro kaj kreo de apartaj rilatoj. Do mi devas nun elteni similajn demandojn kaj reagas laŭe:

Mi hontas, sed rabatmarkojn antaŭkristnaske mi kolektis fervore, ĉar la predo estis du altvaloraj glasoj de renoma firmao. Do taŭga donaco por mia edzino, facile akirita. Eĉ duan kajeron mi komencis plenigi, ja ne plu necesas la propra salivo; memgluaj, preskaŭ sterilaj la markoj ja estas.

Sed kiam la kajero estis duone plena, mankis ĉiam ankoraŭ aĉeto de 200 eŭroj, kaj la oferto finiĝis. Pri gajnoj de aŭtoj mi estas pli prudenta. La lotuma feliĉo ĉiam preterlasis min, kaj mi ne volas spekulacii pri la vivoresto.

Fidela

Ankaŭ alian oferton mi ne akceptis. Al la demando, ĉu mi volas Treuepunkte, do fidelecajn poentojn, mi indigne respondis, ke mi ne volas esti fidela al superbazaro, sed al mia edzino, kaj por tio ne nepre bezonas poentojn en ora libro por kompensi tiujn en nigra. Nun la kasistinoj iom ironie rigardas supren al mi, sed lasas la demandon.

Se la vitra donaco ja estis iel inda afero, nun oni volas dorloti min per “kolektokartoj” kun bildoj de Bugs Bunni & Co. (tiel!) kun la slogano “La plene freneza kolektoagado en via XX-bazaro”. Tiun mi memkompreneble malestimas, kaj helpas persisti en tio, ke poenton oni ricevas nur ekde aĉeto per 15 eŭroj.

Mansaketoj

Lasu ni la aliajn proponojn, ekzemple miksajn sistemojn kun aldona pago por tenisludiloj, mansaketoj, poŝtelefonoj ktp, aŭ benzinrabatojn, stelulajn bildojn, muzikdonacon mp3-sisteman, t.n. pagu-poste-allogon, gajnoludojn ktp.

Ĉiu firmao laŭ la propraj strategiistoj rapide lernas de la konkurenco. Aliaflanke la popolo restas la sama kaj volonte akceptas surprizojn kaj ŝajnrabatojn.

Ni esperu, ke tio restas ludo kaj ne vivbezonaĵo kiel antaŭ 50 jaroj. Tamen, ĉu ni ne preferu mondon kun seriozaj prezoj, sen troigoj, kreema allogado, svagaj premioj kaj facile travidebla superruzado?

Franz-Georg Rössler

Medio

REAGO

Klimatŝanĝaj fabeloj? Tute ne.

Walter Klag pravas, ke en la nuna jarcento la plialtiĝo de la marnivelo pro la klimatovarmiĝo ne estas la plej granda minaco. Pli grava estas ekzemple la plua dezertiĝo. Tamen tiu plialtiĝo ne estas neglektebla. Ĝi estas mezurebla kaj mezurata, atingis 17 cm dum la lasta jarcento kaj aktuale ĝi plialtiĝas je 3,3 mm jare, tiel ke je la fino de la jarcento la maroj estos duonan metron pli altaj, kaj pli en la posta estonteco.

Satelita mezurado

Jam duona metro estas malprospera precipe por riverdeltaj regionoj. Antaŭ dudek jaroj oni pensis, ke la marnivelo plialtiĝas precipe pro la terma dilatiĝo de la supraj, rapide ruliĝantaj kelkcent metroj, kiuj estas varmigataj de la suno; la fandiĝantaj surteraj glaciejoj kontribuos nur kun prokrastiĝo, ĉar ilia glitado en la maron ne multe plirapidiĝos. (Glacio dekomence flosanta en akvo ĉe fandiĝo ne altigas la supraĵon.) Sed intertempe okazis surprize rapida malkresko de la surtera glacio, ankaŭ de la gronlanda. Tio laŭ taksoj kontribuas preskaŭ la duonon de la nuna plialtiĝo. Aktuale tiu kontribuo estas mezurata de la satelito Grace, kiu precize esploras la gravitokampon de la tero kaj tiel ankaŭ detektas grandskalan redistribuadon de masoj kiel tiun pro la glacifandiĝo.

Neniu trankviligo

Kompleta fordegelo de la gronlanda glacio plialtigus la marnivelon je 7 metroj (tiu de ankaŭ la antarkta glacio eĉ je 70 metroj). Tio okazos eble post 50 000 jaroj ĉe temperatura plivarmiĝo de 2 gradoj kaj post eble du mil jaroj kun 8 celsiaj gradoj. La longaj tempoj ne estas vere trankviligaj ankaŭ pro tio, ke jam frakcio de tiu plivarmiĝo estas danĝero. Cetere la nun antingita marnivelo jam malstabiligas la antarktan glacion: Ĝi iom levas ŝelfglacion, kiu sekve forrompiĝas kaj forflosas; ĉiujn kelkajn jarojn oni legas pri nova rekorde granda glacimonto de tie. La ŝelfglacio ĝis nun bremsis la fluadon de la glaciejoj.

Fine Walter Klag mencias, ke depost kelkaj jaroj “la temperaturo ne plu kreskas”. Iom surprize, se oni legas aliloke (ekzemple Vikipedio), ke la jardeko 2000-2009 estis la plej varma iam mezurita. Sed estas penseble por malpli da jaroj (mezurado bezonas pli, por glatigi hazardajn ŝanceliĝojn) pro la fakto, ke la suno estis iom malpli forta pro nekutime longa manko de sunmakuloj. Sed intertempe ĝi denove aktivas iom pli forte ol kutime. Do ŝajnas ne esti esperigo.

Werner Fuß

Medio

AKVO

Ĉu vivofonto aŭ profitfonto?

En Marsejlo (suda Francio) de la 12a ĝis la 17a de marto okazis la Monda Forumo pri Akvo. Tiu oficiala forumo, kiu okazas ĉiun trian jaron, venigis 140 landojn kaj iliajn reprezentantojn (ministrojn, respondeculojn) kaj centojn da multlandaj entreprenoj, kiuj proponas (=vendas) sistemojn por distribui, mastrumi kaj purigi akvon. Tiu forumo estis destinita al “profesiuloj” kaj malfermita al la publiko nur la lastan matenon. Paralele okazis neoficiala forumo, kiu kunigis ne-registarajn organizaĵojn, kiuj kontraŭas la kapitalisman aliron al tiu baza necesaĵo, “la blua oro”.

Akvo, vivofonto

Nia planedo estas nomata “la blua planedo”, ĉar el la ĉielo videblas multaj oceanoj. Sed el la ekzistanta akvo 97 % estas mara, do netrinkebla; 1,8 % konsistas el glacio, 0,9 % estas subtera kaj nur 0,02 % estas rekte konsumebla el lagoj, riveroj kaj fontoj. Do malmulte da trinkebla akvo estas je dispono por sensoifigi la sep miliardojn da loĝantoj.

Krome naŭ ŝtatoj (5 % de la ŝtataro) disponas 60 % de la tutmondaj resursoj: Brazilo, Rusio, Usono, Kanado, Ĉinio, Indonezio, Barato, Kolombio kaj Peruo. Tiuj rezervoj ne kongruas kun la loĝantaro: ekzemple Azio kun 60 % de la loĝantaro havigas nur 30 % de la resursoj, dum Amazonio kun 0,3 % de la loĝantaro disponas pri 15 % de la rezervoj.

Se la homa sango konsistas 92-procente el akvo, homo bezonas trinki (kvankam ni notu, ke unu litro da Coca-Cola englutas sep litrojn da akvo), manĝi (unu franca 200-grama pano necesigas 135 litrojn da akvo; produkti unu kilogramon da viando konsumas 15-oble pli da akvo ol produktado de unu kilogramo da grenoj), lavi kaj vesti sin (simpla T-ĉemizo el kotono englutas 2500 litrojn, kaj kotono konsumas kvaronon de la monda akvo, 5-oble la Nilo-fluon!), se ne paroli pri la fabrikitaj varoj.

Akvo, malsan- kaj morto-fonto

Nur 87 % de la monda loĝantaro havas aliron al trinkebla akvo, unu miliardo ne havas kaj trinkas la akvon, kiu plej proksimas; stagnanta, miksita kun la kloakaj malpuraĵoj aŭ kun kemiaĵoj, ĝi tamen estas akvo. Sekve mortas ĉiutage 4000 infanoj. Malsanas pro ĥolero, malario aŭ simpla lakso 40 milionoj da homoj: 88 % de la malsanoj venas el netrinkebla akvo, malbona korpa higieno kaj neadaptitaj aŭ neekzistantaj kloakoj. Plejparte en evoluantaj landoj, dum evoluintaj “profitas” de du milionoj da tunoj (tio estas 70 %) da kemiaj rubaĵoj rekte ĵetitaj en la riverojn sen ia pritraktado aŭ senkemiigo (pasintjare la fiŝoj de la franca Rodano mortis pro kemiaĵoj, ĵetitaj de proksimaj kemiaj entreprenoj).

Aldoniĝas pro klimatŝanĝiĝo troaj inundoj aŭ troa sekeco, kaj 175 milionoj da kamparanoj estas minacataj de malsato.

Akvo, profitdona

Evidente pro tiaj kialoj multaj landoj kaj entreprenoj komprenis la avantaĝon kaj profiton, kiun ili povos ricevi. Ne vane Ĉinio okupas Tibeton, aŭ Israelo instaliĝis ĉe Golano, same Kirgizio, ili anticipe komprenis la valoron de akvo. Do teni la akvofonton donas politikan forton. Kvankam 150 milionoj da baratanoj ne disponas trinkeblan akvon, akvovendistoj enkasigas 10 000 eŭrojn tage! En Francio 80 % de la loĝantaro ricevas akvon tra privataj entreprenoj (Suez, Veolia kaj Saur), kiuj ĉu kunligiĝas, ĉu konkurencas por kapti la merkaton, tiom profitdonan, de grandaj urboj. Iuj komunumoj povas eskapi el tiuj entreprenoj kaj havas publikan distribuon de akvo, ekzemple vilaĝo apud Marsejlo proponas eĉ liveri la 30 unuajn kubajn metrojn (do la necesajn por vivi) kontraŭ 1 eŭro. Evidente tio ne plaĉas.

Grandaj entreprenoj argumentas, ke ili devas vendi akvon, ĉar ili investas en esploroj diverskampaj por inventi novajn purigilojn, grenojn malpli akvovorantajn ktp. Tamen la ĉefa kritiko de tiu oficiala forumo estas, ke publika mono servas tiun komercan foiron, kien la mondaj entreprenoj venas por “butikumi”, kvazaŭ en bazaro, kaj vendi siajn instalaĵojn al la malriĉaj “sudaj” landoj.

Akvo, komuna posedaĵotrezoro kaj heredaĵo

Proteste la paralela neoficiala forumo donis la parolon al neregistaraj organizaĵoj kaj la civila socio. Estis diskutitaj ekzemple la agrikulturaj politikoj, la ekologiaj katastrofoj (konata estas la kazo de Arala Maro, sed malpli en Sud-Ameriko aŭ Andaluzio), la lokaj bataloj kontraŭ akvo-ŝtelo, la problemo de la lago Ĉado, la alproprigo kaj akaparo de akvo por ĝin enboteligi, la terura malŝparo de akvo por skistogasoj ktp.

Venis diversaj konkludoj postulstilaj: akvo estu agnoskita kiel komuna monda heredaĵo; akvo ne estu konsiderata komerca varo; ne estu privatigita la akvomerkato; ekestu partnereco inter publikaj kaj privataj moninvestoj; kreiĝu ĉe UN Monda Akvo-Aŭtoritato.

Venis el tiu forumo 1300 solvoj por ŝpari, kolekti, transporti aŭ senpoluigi akvon. Ili estas legeblaj ĉe SOLUTIONS FOR WATER (www.solutionsforwater.org). Baza konstato estas, ke akvouzo bone spegulas la malegalecon en la vivo: palestinano uzas 59 m3 jare kaj islandano 630 km3! Lernejanoj tion konsciis kaj decidis persvadi samklasanojn ne resti sub la duŝo dum 30 minutoj.

Eĉ oficialuloj promesis doni monon, por ke ĉiu nova lernejo en la mondo havu aliron al trinkebla akvo kaj kloako; ke ĉiuj mondaj pintaj kunvenoj (Rio+20, Doha ktp) traktu la temon de akvo. Multaj promesis doni monon por specifaj celoj. Intertempe ni ĉiuj, individue, atentu pri poluado kaj ŝparu nian komunan trezoron, la nemalhaveblan akvon.

Renée Triolle

Moderna vivo

AMASKOMUNIKILOJ

De analogo al cifereco: evoluo de persona historio

Jam delonge mi pensis verki pri miaj spertoj koncerne la evoluon de radio kaj televido. Mi vivas en periodo kun neimagebla evoluo en tiu ĉi kampo. Mi naskiĝis en 1956 kaj kiel eta knabo loĝis en Gento, Belgio.

En la 1960aj jaroj sur la tegmentoj staris mastoj kun longaj metalaj stangoj ligitaj per kabloj: televidantenoj. Ĉe ni alvenis du kabloj kun du konektoj: unu por “Brussel Vlaams” kaj “Brussel Frans” (flandra kaj valona televidoj tiam uzis komunan sendilon) kaj unu por “den Rijsel” (franca televido, kies elsendojn ni kaptis pere de forta sendilo apud la nord-franca urbo Lille (en la flandra Rijsel).

Perturboj

Nia supra loĝanto havis trian antenon por “den Hollander” (nederlanda televido), kiun ankaŭ ni povis spekti kun multe da “neĝo” (perturboj). Ĝin ni kaptis pere de la anteno direktita al Francio, do al la mala direkto de Nederlando. Tiam televidstacioj uzis nur la VHF-bendon (angla siglo por tre alta frekvenco) kun kanaloj 2 ĝis 12 (kanalo 1 estis uzata nur en Britio) kun nur unu programo por ĉiu lando.

Okaze de la monda ekspozicio de 1958 en Bruselo la televido regule dum kelkaj horoj elsendis vespere (se ne mencii testbildon dumtage por la teĥnikistoj).

Tiam okazis ankaŭ multe da teĥnikaj perturboj. La aviztabuloj “Storingen” (Malhelpoj) kaj “Beeldband gebroken” (Bildbendo rompita) furoris en tiu komenca tempo televida.

Subtitoloj

En la franca televido estis la interluda programo Le petit train rébus (La trajneto rebusa) en 1961-1963. Unu el la plej popularaj televidprogramoj en la flandra televido tiam estis The Lucy (Ball) Show (usona komedia serio), elsendata inter 1962 kaj 1968, kiun mi spektis kun subtitoloj.

Aliaj programoj el la sama periodo estis Kapitein Zeppos (Kapitano Zeppos), nigra-blanka aventura mistera serio kun melodio de Bert Kaempfert Living it Up, kaj Johan en de Alverman (Johano kaj la magiisto Alverman), nigra-blanka fantazia historio.

Restis multe da tempo por aŭskulti radion (mia prefero ĝis hodiaŭ). Ni havis grandan valvan radion kun diskoturnilo kaj varma sono (ne nur pro la tuboj). Longajn, mezajn kaj mallongajn ondojn ĝi havis kun tipa verdluma agordokulo. Ju pli ĝi fermiĝis, des pli bone la radiostacio kapteblis.

Sendiloj

Sur la staciomontrilo staris la nomoj de eŭropaj sendiloj (aŭ radiostudioj): ekzotaj, kiel la svisa Beromünster (uzata ĝis la fino de 2008), aŭ pli ordinaraj, kiel Hilversum (Nederlando), Brussel (flandra-belga), Bruxelles (valona-belga), Allouis (franca), Luxembourg (franc-luksemburga), Droitwich (brita).

Tiam jam furoris Arbeidsvitaminen (Laboraj vitaminoj) en la nederlanda radio (ekde 1946), nun ankoraŭ aŭskultebla de lundo ĝis ĵaŭdo inter la 10a kaj 12a matene en Radio 5 Nostalgia. Ĝi estas la plej malnova radioprogramo.

Intertempe la t.n. pirataj stacioj ekelsendis. Ekis Radio Veronica sur ŝipo antaŭ la nederlanda marbordo sur 192 metroj (tiam estis anoncata la ondolongo kaj ne la frekvenco): malbone kaptebla, sed kun pli populara muziko kaj multe da reklamo.

Vafloj

Ĝi rikoltis tiom da sukceso, ke baldaŭ ekis pliaj stacioj, kiel Radio Noordzee Internationaal (nederlandlingva dumtage kaj angla vespere) sur 219 metroj, malbone kaptebla pro forta franca stacio apuda, Radio Mi Amigo sur 259 metroj (de flandra entreprenisto, kio ebligis al li multe reklami la de li fabrikatajn vaflojn Suzy); sur la sama frekvenco ankaŭ poste elsendis Radio Atlantis.

En Anglio la plej konataj estis Radio Caroline, kiu plej longe elsendis sur diversaj frekvencoj kaj nun ankoraŭ estas kaptebla en la tuta Eŭropo pere de brita satelito, kaj Radio London. Ankaŭ Radio Luksemburgo vespere elsendis en la angla (kaj duonhore en la nederlanda) sur 208 metroj.

Ekde oktobro 1972 Radio Veronica uzis novan frekvencon 538 metroj (la nuna nederlanda stacio Radio 538) kun pli forta sendilo, kaj tiam iĝis kaptebla en la tuta Flandrio. Reage al tio ekis en Nederlando Hilversum 3 kaj en Britio BBC Radio 1. Ankaŭ ili elsendis la t.n. horizontalan programadon. Tio signifas ĉiutage la saman anonciston je la sama horo. Sekve ĉiu radiostacio elsendas propran muzikan ĝenron.

Kasedilo

Sed iam la prembutonoj lamiĝis, la valvoj elĉerpiĝis, kaj do aperis nova radio transistora kun diskoturnilo kaj kasedilo. Des pli ke FM (frekvencomodulado) alvenis kun stereofoniaj programoj. Jam unu funkciis dumtempe, nome BRT 3 (respektive RTB 3 por Valonio), kun muziko por “mortintoj”, do kun klasika muziko. Feliĉe mi nun pli aprezas muzikon tian.

Tiam aŭdiĝis inter 1967 kaj 1990 ankaŭ Te bed of niet te bed (En aŭ ekster la lito) de Jos Ghysen, radioprogramo kun gastoj, kaj Vragen staat vrij (Demandu laŭvole), dum 42 jaroj de 1969 ĝis 2011 la plej populara programo kun diskoj, petitaj de la aŭskultantoj.

La plej populara radiostacio BRT 2 ekis stereofonie en 1975. Mi povis kapti ĝin en Gento pere de ekstera anteno kun iom da stereofonia bruo pro iom malforta signalo, kvankam ĝia ricevo estis en la ruĝa zono de la signalforta indikilo.

Vetero

Alia memoro: en la verda zono (ĉu memore al la verdluma agordokulo?) la ricevo bonas, en la ruĝa sufiĉas kaj en la nigra malbonas. Krom la kutimaj stacioj kaj fojfoje germanaj, britaj kaj hispanaj, se la vetero kunludis, mi kaptis ankaŭ stacion por usonaj soldatoj en Eŭropo, nome AFN, kun plej aktuala muziko furora.

Ekis ankaŭ la unuaj lokaj neleĝaj stacioj. Krome la radio havis mallongajn ondojn, kaj pere de ekstera longa drato kupra mi povis kapti la nederlandlingvajn programojn de Sovetio, Sud-Afriko, Nederlando, Belgio kaj, sur mezaj ondoj, programon de DLF (Germanio). Sed mi aŭskultis ankaŭ alilingvajn programojn de DW (Germanio), BBC Worldservice, Radio Prago ktp.

Granda helpo en tio estis la ĉiujara eldono de la anglalingva “radiobiblio” WRTH (angla siglo por manlibro pri tutmondaj radio kaj televido). Mezonde ŝatata programo germanlingva estis Swing und Balladen dimanĉmatene sur WDR 1 (1593 kHz), dumvintre pli bone kaptebla pro krepusko kaj ĝis 2008 aŭskultebla sur WDR 4.

Antenoj

Intertempe pli da televidstacioj ekfunkciis, kaj, ĉar ankaŭ ni finfine volis bone kapti la nederlandan televidon, mia patro akiris novan antenon. Turneblan ĉi-foje! Ĝi konsistis el du antenoj: malsupre larĝa por VHF kaj supre mallarĝa por UHF (angla siglo por ultre alta frekvenco) kun la kanaloj 21 ĝis 69. Tiamaniere ni kaptis la duajn retojn de Nederlando kaj Francio. Dum nebula aŭ varmega vetero eblis kapti britajn aŭ germanajn programojn. Mi ĉiam miris, ke entute eblas kapti signalojn simple pere de dratara instalaĵo.

Teleregilo ankoraŭ ne ekzistis. Tio ne gravis, ĉar mia patro tamen devis sidi apud la televidilo por doni de tempo al tempo bezonatan frapon, kiam la sono de si mem saltis al maksimuma laŭteco, certe pro iu malbona konekto. Por plu povi spekti tiajn programojn (entute pli ol dek) estis enkondukita kabla televido kun promeso pri pli bonkvalitaj bildo (jam tiam!) kaj sono por la radioprogramoj, kompreneble kontraŭ pagado. Dum unu semajno spekteblis ankaŭ rusa televido, kiun la kabla firmao kaptis pere de grandega satelitanteno, sed politike ne estis akcepteble spekti programojn de la “malamiko”.

Komisaro

La tiamaj televidprogramoj furoris, i.a. Fabeltjeskrant (Fabla gazeto), komence bazita sur la fabloj de Jean de La Fontaine por etaj infanoj, sed ankaŭ pro politikaj aludoj populara ĉe plenkreskuloj; Tatort (Deliktoloko), germana krimserio (mi pensis, ke “Tatort” estas la nomo de komisaro); Die Sendung mit der Maus (La elsendo kun la muso), porinfana programo; Des chiffres et des lettres (Ciferoj kaj literoj), en kiu pere de literoj oni formis vorton kaj pere de ciferoj atingis la ĝustan rezulton; Onedin Line, brita serio pri la familio de ŝipkapitano; Antiques Roadshow, brita programo pri antikvaĵoj.

Venis la 70aj jaroj. Fine de la jardeko mi lernis Esperanton, pli profundiĝis en mallongonda kaptado, ĉar mi havis specialan t.n. mondricevilon Grundig Satellit 1400 (ne pensu, ke ĝi havis sateliton) kun signalforta indikilo kaj — plej grava — cifera indiko de la frekvenco. Tiam mi fervore aŭskultis Esperanto-programojn de Aŭstrio, Ĉinio, Italio, Kubo, Pollando, Portugalio, Vatikano kaj Zagrebo.

Konekto

Post mia lerneja finstudo miaj gepatroj kaj mi translokiĝis al Lissewege (vilaĝo inter Bruĝo kaj la marbordo). Tie ni havis kablan konekton kun aldono de du britaj programoj, sekvotaj dum kelkaj jaroj de du komercaj stacioj britaj, i.a. la bonkvalita Channel 4, do sume estis 16 televidstacioj kaj respektivaj landaj radiostacioj.

Plej allogaj programoj de la 1980aj jaroj estis por mi i.a. The Originals (La originaluloj); De taalstrijd (Lingva batalo), dusenca lingva ludoprogramo; Brillouet Boulevard kaj Brillotheek pri furora populara muziko ekde la 1950aj jaroj.

Motoro

Mi alproksimiĝas al hodiaŭ. Jam antaŭ kelka tempo mi interkonatiĝis kun mia tiam estonta edzino. Mi ekloĝis en Eupen (orienta Belgio), kie mia ne nur germanparolanta edzino posedis etan televidilon kun interna anteno, kaptanta valonajn kaj germanajn programojn, sed ne unu nederlandlingvan. Feliĉe mi konservis antenon kun motoro, nur bezonis pli bonan antenon por UHF, kaj la programelekto tuj plilarĝiĝis al 11 programoj kaj du aldonaj malpli bone kapteblaj.

En la komenco mia edzino pene legis la nederlandlingvajn subtekstojn dum krimserio en la germana. Mi rimarkis, ke en Eupen ankoraŭ pli da antenoj staras sur la tegmentoj kombine kun satelitantenoj. La kialo: la kabla entrepreno transdonas preskaŭ nur franclingvajn programojn — en regiono, kie la germana furoras. Tie la loka televido BRF nur perkable kapteblas (ekde 2013 ankaŭ perantene ciferece).

Elspezo

Nun la magia vorto estas “cifereca”. Plej interesa por la elsendantoj. Kun malpli da elsendpovo la servareo restas la sama kaj kun pli da stacioj sur unu frekvenco. Por la ricevantoj kompense estas pli bonaj sono kaj bildo, sed estas denove elspezo por kroma ricevilo.

Estas nekredeble, sed nur dum kelkaj jaroj mi uzis analogan sateliton kaj jen mi uzas la malnovan sateliton kun cifereca ricevilo. Ĉi-foje mi kaptas sateliton ASTRA precipe por la germanlingvaj programoj (pli ol 80 televidaj kaj radiaj). Kiam BBC kun Gardeners’ World (Ĝardenista mondo) iĝis senpage havebla, mi direktis duan ricevkapon al Eurobird. Poste ankaŭ senpage kapteblis ITV (brita komerca televido kun krimserioj sur la tria reto) kaj Channel 4.

Pli ol 100 televidaj kaj pli ol 40 radiaj programoj en la angla haveblas, krome en la gaela, kimra kaj kelkaj aziaj lingvoj.

Riceviloj

Ĉar la bildkvalito de nia televidilo iĝis malbona, ni nun havas novan larĝekranan televidilon kun enkonstruitaj riceviloj satelita kaj porantena kaj la eblo kapti HD (altdistingivan bildon sur 1250 linioj).

Nun, ĉar eblas al mi konekti kvar satelitojn, mi aldone uzas la sateliton Atlantic Bird, sur kiu troviĝas deko da francaj stacioj (tiel mi denove post tiom da jaroj povas spekti la vortludan programon Ciferoj kaj literoj. Pere de Astra 3 kapteblas leceburga televido kaj kelkaj provincaj stacioj nederlandaj plus la frislanda televido.

Versio

Okazas ankaŭ ciferecaj radiaj elsendoj de la naciaj retoj flandraj, valonaj kaj nederlandaj sur la VHF-bendo, kiun la televidstacioj forlasis. Ankaŭ por ĝi necesas speciala ricevilo. Sed estas bone, ke mi ne investis en tio, ĉar ekde marto 2012 estas uzata en Germanio pli nova versio, t.n. DAB +. Tiel eblas pli dense “kunpaki” radiostaciojn. Por la estonteco mi antaŭvidas, ke radio kaj televido nur ciferece elsendos kun nur analogaj lokaj radioj sur FM-bendo kaj laŭtemaj radiostacioj sur AM.

Do, de nigraj-blankaj televidprogramoj al cifereca HD-televido, kaj de analoga mezonda radio al cifereca radio ... jen la evoluo de mia propra historio.

Jean Pierre VandenDaele

[FORIGITA!: bildo]

Radio Veronica elsendis ĉefe multe da reklamo kaj popularan muzikon, ankaŭ fojfoje en kaj pri Esperanto.

Leteroj

Modeleco

Jomo Ipfelkofer sufiĉe modere verkis pri la retiriĝo de la germana prezidanto (laŭ mi prefere prezidento) Wulff (Monato 2012/04, p. 7). Eble li mem supozis, ke la akuzoj ne atingos altan juran konsideron. Li ne mencias, ke ili rilatas ne al lia prezidenteco, sed al lia antaŭa posteno. Frazo kiel “Wulff agis ŝajne ... kiel en la iama Sovetio” sonas konvinka, sed aldonas nur pluan misfamigan supozon. La titolo de la artikolo estus pli reala, se ne temus pri “perdita”, sed pri “persekutita prezidanto”.

La redakcio forgesis mencii la nomon de la karikaturisto, “supozeble” estas JI mem. Wulff dronas en monbiletoj (libere esprimu sin la arto ...), sed envere prezidento estas kompatinde malriĉa, se li devas prunti duonan milionon por familia domo. Ĉu li aĉetis personan favoron malfavore al siaj kuncivitanoj, tio evidentiĝos. Pri la postulo, ke la prezidento modele sin prezentu, nur tiom: JI bonvolu tuj ekverki pri la modeleco de la prezidenta posteulo Gauck, de iamaj superuloj Fischer, Schröder, Brandt ktp ... Eble pri la propra. Mi mem ne kuraĝus proponi min, bedaŭrinde.

Rössler Franz-Georg

Germanio

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Neakcepteblaj kaj nepravigeblaj

La brita ĉefministro David Cameron promesis, ke Britio neniam cedos la suverenecon de la t.n. Falklandaj Insuloj kontraŭ la deziroj de la iliaj insulanoj. La defioj de Argentino kontraŭ la rajto pri memregado de la insuloj (kiujn argentinanoj nomas Malvinoj) estas, laŭ Cameron, malakcepteblaj.

La ĉefministro kondamnis la klopodojn de la argentina registaro — 30 jarojn post kiam Argentino invadis la britajn insulojn en la suda Atlantiko — rompi perŝipajn ligojn kun la insuloj. Laŭ Cameron, “Argentino daŭrigas siajn nepravigeblajn klopodojn por disrompi la navigadon ĉirkaŭ la insuloj kun la intenco haltigi laŭleĝan komercadon”.

Flago

Lia interveno okazis, kiam Argentino persvadis grupon de sud-amerikaj landoj (la t.n. grupon Mercosur) malpermesi enhavenigon de ŝipoj flirtigantaj la flagon de la insuloj.

Cameron informis, ke Britio ĉiam subtenos la sekurecon kaj prosperon de siaj transmaraj teritorioj. Al la insulanoj li diris, ke la brita registaro batalos kontraŭ ĉiuj postuloj de Argentino pri suvereneco.

“La rajto pri memregado estas la fundamento de nia politiko. Britio neniam traktos la suverenecon de la insuloj krom en la okazo, ke la insulanoj tion deziros. Nenia speco de demokratio povus alimaniere agi”, insistis la ĉefministro.

Flamiĝo

La malpermeso de la grupo Mercosur — kiu inkluzivas ankaŭ Brazilon, Paragvajon kaj Urugvajon — estas la plej lasta flamiĝo en la disputo inter Argentino kaj Britio pri la insuloj.

Argentino havas longdaŭran postulon rilate la suverenecon de la insuloj kaj kolere reagis, kiam Britio permesis submaran prospektoradon pri nafto ĉirkaŭ la insuloj.

Fine de sia mesaĝo la ĉefministro diris, ke li volas “favoran interrilaton kun Argentino, sed la sinteno de la argentina registaro koncerne la insulojn estas netolerebla”.

Lenio Marobin

Moderna vivo

PEDAGOGIO

Mortas la libro, vivas la ekrano

Laŭ raporto de la Tutlanda Alfabetiga Organizaĵo de Britio preskaŭ kvar milionoj da infanoj ne posedas libron, kaj unu brito el ses trovas legadon malfacila.

En pluraj lernejoj en kvartaloj de grandaj urboj infanoj parolas la anglan kiel duan lingvon. Ne nur tiuj, sed ankaŭ aliaj geknaboj alvenas en la klasĉambrojn kun alfabetigo ĝis tri nivelojn sub tiu antaŭvidata laŭ la aĝo.

Komputiloj

Tamen la ĉefa problemo estas, ke lernantoj rifuzas legi librojn aŭ revuojn. Sed, aplikinte teĥnologiojn, ekzemple komputilojn, instruistoj notas, ke eĉ la plej kontraŭvola leganto ekinteresiĝas pri legado. Simple, la presita vorto pli allogas surekrane ol surpapere.

Jam delonge haveblas teĥnologio por disleksiaj lernantoj: nun oni aplikas similajn rimedojn rilate al tiuj, kiuj ne aparte entuziasmiĝas pri legado. Eksperimente, esploristoj disdonis al infanoj kun malaltaj lernoatingoj la retlibran legilon Kindle. Sukcesis la provo: la infanoj — kelkaj unuafoje en la vivo — legis librojn de komenco ĝis fino.

Plia pluso de Kindle: ĝia sonfunkcio ebligas aŭskulti tekston, kiam leganto ne plu povas koncentriĝi pri la presita vorto.

Progreso

Ankaŭ komputilajn interagajn programojn uzas la lernantoj. Programoj taksas la legokapablon de ĉiu aparta lernanto, instruante prononcadon, signifon de vortoj, kaj liverante tabelon montrantan progreson kaj pliboniĝon.

Spertuloj antaŭvidas, ke ene de kvin jaroj ĉiu infano lernos pere de poŝkomputilo, almenaŭ en evoluintaj kaj evoluantaj landoj. La prezidantino de la brita Asocio de Lernejoj por Knabinoj atentigis, ke lernolibroj malaperas el britaj lernejoj, ĉar infanoj pli kaj pli turnos sin al Interreto por aliri al informoj.

Tamen ŝi opinias, ke estos ankoraŭ tempo kaj loko por konsulti malnovan libron sur bretaro.

Lenio Marobin

Moderna vivo

TRADICIO

Preĝoj aŭ poemoj

Magistratoj en Britio ne plu havas laŭstatutan rajton enkonduki preĝojn kadre de oficialaj kunsidoj, laŭ lastatempa decido de la brita supera kortumo.

Pro la verdikto de la kortumo, lokaj konsilantaroj reekzamenu siajn kutimon kaj praktikon komenci kunsidon per preĝo. La decido kontraŭ la tradicio rezultis el interveno iniciatita de la Nacia Sekulara Societo, kiu taksas la kutimon malmoderna kaj ofenda al nekredantoj — kaj kontraŭ iliaj homaj rajtoj.

Reĝino

Kristanoj replikis, ke preĝis magistratanoj antaŭ siaj kunsidoj jam en la 16a jarcento en la epoko de reĝino Elizabeta la 1a. Iama ĉefepiskopo de Canterbury, Lordo Carey, taksis la verdikton atako kontraŭ la individua libereco kaj samtempe cinika manovro por eligi religion el la nacia vivo.

Magistrato en Londono reagis al la verdikto, anstataŭigante preĝojn per poemoj por eviti religiajn miskomprenojn.

Lenio Marobin

Politiko

SLOVAKIO

Registaro unukolora

Komence de aprilo, post antaŭtempaj tutlandaj parlamentaj balotoj, la slovaka prezidanto nomumis novan registaron. Ĝin gvidos Roberto Fico, prezidanto de la venkinta Socialdemokrata Partio (Smer-SD).

Jam inter 2006 kaj 2010 Fico estris kabineton. La nova kaj maldekstra registaro havas 13 ministrojn kaj tri vicĉefministrojn, inter kiuj estas kvin senpartiuloj. En la registaro estas nur unu virino, la ministrino pri sano.

Kompromisoj

La venkinta partio akiris en la 150-seĝa slovaka parlamento 83 seĝojn. Tio signifas, ke la partio povas sen politikaj kompromisoj sekvi sian programon. Tio signifas ankaŭ, ke Fico ne povos kulpigi aliajn pro mankoj en la realigo de siaj celoj.

Nepras i.a. ordigi publikajn financojn kaj impostojn kaj fortigi la ekonomion. Fico volas ĝis la fino de 2013 malaltigi la deficiton en la publikaj financoj ĝis sub 3 % de la malneta enlanda produkto. Pli alte impostataj estos cigaredoj, alkoholaĵoj kaj la mono de riĉuloj.

Senhejmuloj

Porinfanaj krompagoj al riĉaj gepatroj estos limigitaj kaj subvencioj al senhejmuloj kaj similaj estos pagataj eble en la formo ne de mono sed de nutraĵoj. Cetere Slovakio luktas kontraŭ alta senlaboreco.

Pri eksterlanda politiko respondecos profesia diplomato, Miroslav Lajčák [lajĉak], jam ministro pri eksterlandaj aferoj en la unua registaro de Fico. Analizistoj diras, ke la nova ministro prezentos stabilan elementon, stirante Slovakion al eŭrop-atlantikaj kaj uniaj strukturoj.

La eksa ĉefministrino, Iveta Radičová [radiĉova], turnis la dorson al la politika mondo kaj akceptis postenon ĉe la brita universitato Oksfordo, kie ŝi faris postdoktoriĝajn studojn en 1990.

Julius Hauser

Moderna vivo

LOĜADO

Hejmo de riĉuloj

Efikaj kaj favoraj impostaj leĝoj pri domposedo en Britio instigas riĉegajn eksterlandanojn aĉeti luksajn domojn en la centra Londono. En 2011 tiaj riĉuloj akiris proprietaĵojn kun valoro de pli ol kvin miliardoj da eŭroj.

Londono “ĝuas” la reputacion, ke ĝi posedas la plej multekostajn apartamentojn en la mondo. En la prestiĝa kvartalo Knightsbridge [najtsbrĝ] vendiĝis tegmento-apartamento (ĉ. 2300 m2) kontraŭ 163 milionoj da eŭroj.

Metropolo

Tamen pli ol tri kvaronoj de la proprietaĵoj super la prezo de ses milionoj da eŭroj estas venditaj al eksterlandaj aĉetintoj. Milionuloj elektas Londonon, ĉar la urbo posedas la statuson de kosmopolita metropolo. Krome la dokumentaro rilate aĉetadon kaj la diversajn negocojn montras sin relative simpla.

Nepagitaj

Ĉefe, tamen, eblas al nebrito aĉeti proprietaĵon pere de eksterlande registrita firmao kontraŭ reduktita aŭ eĉ nula imposto. Rezulte, Britio perdas ĉiujare unu miliardon da eŭroj pro nepagitaj impostoj rezulte de riĉulaj aĉetoj.

Fine, proprietaĵoj en Londono estas konsiderataj sekuraj investaĵoj en tempoj de konfliktoj, ekzemple en la meza Oriento aŭ en landoj de la iama Sovetio. Do pro kreskanta nestabileco en la mondo homoj venas al Londono por konservi sian vivnivelon.

Lenio Marobin

Leteroj

Politika reklamo

Monato nomas sin “magazino sendependa”, sed en pluraj numeroj (i.a. 2012/02, p. 9 kaj 2012/04, p. 11) super la averto “Artikolojn pri la politiko en via regiono sendu al ...” aperas foto de Hillary Clinton kun la franca prezidanto. Kune ili montras belegan rideton. La reva feliĉo mem!

Ĉu vi forgesas, ke la franca potencavida klaŭno sin prezentas al la ontaj balotantoj? Ĉiam montri la saman “ĉarman” kandidaton sen oponantoj ŝajnas indiki al la francaj legantoj: “Vidu tiun belan vizaĝon! Tute nature, vi voĉdonas por tiu sanktulo. Aŭdu liajn promesojn!” Do, sen diri tion, Monato subtenas lin, kaj tio igas min dubi pri via sendependeco. Ĉu vi friponas kun tiu hipokritulo, kiu promesas sunon kaj lunon al la popolo, sed kaŝe agas por riĉaj potenculoj? Eble mi troigas senpripensaĵon, mi esperas.

Michel Marko

Francio

Moderna vivo

SLOVAKIO

Projekto cifereca

La Slovaka Nacia Biblioteko en la urbo Martin (ĉirkaŭ 230 km for de la ĉefurbo Bratislavo) komencis realigi la projekton “Cifereca biblioteko kaj cifereca arkivo”.

Ĝis la jaro 2015 estos ciferecigitaj 2,8 milionoj da objektoj kaj proksimume 250 milionoj da paĝoj. La ciferecigo kovros ĉiujn slovakajn librojn, ĵurnalojn kaj sciencajn revuojn, antologiojn kaj almanakojn.

Acida papero

La ciferecigo savos grandan parton de la nacia skribita heredaĵo de Slovakio, kiu estas sur acida papero fabrikita kaj uzita ekde 1839 ĝis 1990. Eŭropa Unio dediĉis al la projekto preskaŭ 50 milionojn da eŭroj.

La cifereca arkivo ampleksos ĉirkaŭ 17 petabajtojn — ekvivalenton de ĉirkaŭ 4 milionoj da DVD-diskoj.

Julius Hauser

Moderna vivo

FUMADO

Premio alfrontas premon

En marto la ĉina ministerio pri scienco kaj tekniko publikigis bultenon pri rekomenditaj programoj por la ĉi-jara ŝtata premio pri scienco kaj tekniko. La programo de tabaka esploro, rekomendita de la ŝtata tabaka monopolo, estas en la listo.

Tio estigis fortan proteston de 30 prestiĝaj akademianoj, tamen la ministerio respondis, ke ĝi regule procedas pri kandidatigo de la tabaka programo.

La nacia tabaka korporacio, subordigita al la ŝtata tabaka monopolo, jam petis enlistigi sian esploron pri supozeble malpli danĝeraj cigaredoj kiel kandidaton por la ĉi-jara premio. La peto estas malfermita al kontrolo de la publiko ĝis la komenco de majo.

Grava risko

En intervjuo kun la novaĵ-agentejo Xinhua, Michael O’Leary [majkl oliri], reprezentanto de la Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) en Ĉinio, diris, ke estas grava risko en la esploro, kiu sugestas, ke iuj tabakaj produktaĵoj estas malpli danĝeraj ol aliaj kaj tial povas esti pli sekure konsumataj.

“Tia misgvida informo povas esti tre malutila al la publika sano”, diris O’Leary. “Estas neniu sekura nivelo de tabaka konsumado. La efika maniero redukti la damaĝon estas malpliigi la nombron de homoj, kiuj fumas aŭ kiuj estas senŝirmaj al pasiva fumado.”

Li diris, ke en multaj landoj oni provis proponi, ke iuj cigaredoj estas pli sekuraj, kaj tio kutime estas parto de la tabakindustria kampanjo trompi la publikon kaj instigi fumadon.

Ĉinio havas pli ol 300 milionojn da fumantoj, ĉ. 1,2 milionoj da homoj mortas pro tabako-rilataj malsanoj ĉiujare en la tuta lando, kaj aliaj 740 milionoj estas senŝirmaj al pasiva fumado, diras sanitaraj ekspertoj.

Malfacila batalo

Ili aldonas, ke Ĉinio alfrontas aparte malfacilan batalon por eviti la malhelpon en kontraŭfumada laboro de la nacia tabaka korporacio kun lukrega impostkontribuo kaj statuso kiel registara agentejo.

Tabakaj esplorprojektoj estis sep fojojn honoritaj per la ŝtata premio por scienco kaj tekniko dum la pasinta jardeko, raportis la novaĵ-ĵurnalo de Pekino.

La listo de kandidatoj por ĉi-jara premio estos decidita fine de la nuna jaro, kaj la gajninto estos anoncita komence de 2013, post juĝado de specialista grupo, laŭ reguloj de la ministerio pri scienco kaj tekniko.

Komence de aprilo al la debato aliĝis ankaŭ oficistoj el la ministerio pri sano. S-ino Fu Wei, proparolanto de la ministerio, diris en gazetara konferenco, ke la agnosko de tabaka esploro malobservas la spiriton de la premio, kiu klare asertas, ke ĉiu konsiderata esploro ne devas esti kontraŭ la protekto de publika sano.

Damaĝaj cigaredoj

Ŝi diris: “Ni oponas kandidatiĝon de la esploro pri la t.n. malmulte damaĝaj cigaredoj por la ŝtata scienca premio.”

La sinteno de la ministerio pri sano konformas al la kadra konvencio de MOS pri tabaka regado, kiu havas la starpunkton oponi ĉiujn formojn de propagando, kiuj celas instigi tabakan uzon, Fu aldonis.

Jiang Yuan, vicdirektoro de la tabak-regada oficejo sub la ĉina centro por regado kaj prevento de morboj, diris, ke la tabaka esploro, kiu sin dediĉas al “ĉin-stilaj” cigaredoj, misgvidas la publikon per la aserto, ke aldoni ĉinajn herbojn en la cigaredojn povas redukti ilian damaĝon.

En la lasta decembro sanitaraj ekspertoj tre koleris pri tabaka scienculo honorita per sidloko en la elita ĉina akademio pri inĝenierarto. Xie Jianping, kiu laboris dekojn da jaroj en esplorinstituto sub la nacia tabaka korporacio, estas konata pro sia studo pri cigaredoj enhavantaj malmulte da nikotino.

Alice Liu

Moderna vivo

PRAHISTORIO

Nova spuro pri perditaj fosilioj

La perdo de fosilioj de Pekina Homo restas eble la plej sensacia mistero en la paleoantropologia historio. Ĉi-jare la tria numero de Sud-Afrika Ĵurnalo de Scienco anoncis, ke ĉinaj kaj sud-afrikaj esploristoj trovis novan spuron pri la perditaj fosilioj en Qinhuangdao, havenurbo en la norda Ĉinio.

En 1941, kiam komenciĝis en Pacifiko la dua mondmilito, la fosilioj estis lastfoje viditaj. Ili estis metitaj en du kestojn kaj transportotaj de la usona mararmeo de Pekino al Usono por sekura konservo. Post tio ili perdiĝis.

Premio

Malgraŭ intensa serĉado, kun promeso pri premio, aperis neniu kredebla signo pri la perditaj fosilioj. Tamen en 2010 Lee Berger el la universitato de Witwatersrand, Sud-Afriko, ricevis mesaĝon de Paul Bowen, filo de Richard M. Bowen, eksa soldato de la usona mararmeo, kiu servis ĉe la usona garnizono en Qinhuangdao, Ĉinio, post la fino de la dua mondmilito. Richard Bowen rakontis, ke en 1947 ĉe la usona bazo en Qinhuangdao li uzis kestojn kun ostaj fosilioj kiel apogilojn por sia mitralo, kiam li kaj liaj kolegoj estis ĉirkaŭataj de 250 000 ĉinaj soldatoj.

Kaptite, Richard Bowen pensis, ke la fosilioj eble estis enterigitaj ĉe la sama loko. Berger kaj liaj kolegoj enketis, kaj trovis, ke ĝi estas probable la plej kredebla rakonto de la lasta vidinto de la gravaj fosilioj. Tamen en Qinhuangdao ili trovis, ke la loko, kie la kestoj estus refoje kaŝitaj, estas parkumejo inter multaj konstruaĵoj.

La kranio de Pekina Homo, kiu datiĝas de antaŭ ĉ. 500 000 jaroj, estis unuafoje malkovrita de la ĉina renoma paleoantropologo Pei Wenzhong en 1929 ĉe Zhoukoudian, okcidenta Pekino. En 1936 tri kompletaj kranioj kaj unu kompleta mandiblo de Pekina Homo estis trovitaj en la sama loko. Unue ili estis atribuitaj al Sinanthropus pekingensis, kaj poste al la specio Homo erectus.

Kolegio

La ora periodo de la elfosado daŭris ĉe Zhoukoudian ĝis 1937, kiam Japanio ekinvadis Ĉinion. Arkeologia laboro devigite ĉesis, kaj la elfositaj fosilioj de la kranioj estis konservataj en Usono-poseda medicina kolegio en Pekino.

La perdo de la fosilioj de Pekina Homo en 1941 estas detale dokumentita. En aŭtuno 1941, antaŭ la komenco de la milito en la malproksima Oriento, ĉinaj laborantoj preparis du grandajn kestojn por teni la fosiliojn de Pekina Homo kaj fragmentajn restaĵojn de 40 individuaj homoj, kun la celo transigi ilin al Usono.

Oni intencis transporti la fosiliojn unue al Qinhuangdao per trajno kaj poste al Usono per la ŝipo Prezidanto Harrison. Tamen la ŝipon trafis japanaj militŝipoj kaj pro tio neniam atingis Qinhuangdao. Do post ilia malapero ĉe la pordo de la medicina kolegio en Pekino, oni neniam plu vidis la kestojn. Tial ili fariĝis unu el la misteroj en la arkeologia historio.

Muelado

Ekzistas multaj onidiroj pri la sorto de la fosilioj, ekzemple enterigo apud la medicina kolegio, muelado por tradicia ĉina medicino, aŭ transportado al Japanio aŭ Usono. Tamen neniaj onidiroj ŝajnas veraj aŭ direktis esploristojn al sia predo.

Dum la lastatempa esplorado oni informiĝis, ke grandaj konstruaĵoj estos masonitaj tie, kie eble dormas la fosilioj en Qinhuangdao. Tiel la parkumejo kaj ĝia periferio estos elfositaj.

Oni prognozis, ke dum la rekonstruado oni mirakle trovos la kestojn menciitajn de Richard Bowen, kaj malkaŝos iliajn enhavojn. La Kultura Heredaĵa Oficejo promesis, ke ĝi zorgeme superrigardos la elfosadojn de la konstruejo.

Alice Liu

[FORIGITA!: bildo]

La kranio de Pekina Homo.

[FORIGITA!: bildo]

Richard Bowen ĉ. 1947.

Ekonomio

GREKIO

Mil senlaboruloj tage

En Grekio prancas ne nur koleriĝintaj ĉevaloj kaj artifike modifitaj motorcikloj, sed, depost la komenco de la ekonomia krizo, ankaŭ senlaboreco kaj ties “alia memo”: senespero. La nombro de senlaboruloj fakte atingis en januaro de 2012 la rekordan procenton de 21,8, nete pli altan (+7) kompare kun la pasintjara responda periodo.

Se tiu lasta donitaĵo ne sufiĉe impresas, oni konsideru, ke en la daŭro de 12 monatoj iĝis senlaboraj en Grekio 344 913 personoj, aŭ alivorte, ĉirkaŭ mil tage! Nur en la lasta decembro, la malfeliĉa sorto perdi la laborlokon okazis al 32 331 homoj. Tio ĉi montras la laŭgradan pligraviĝon, spite al ĉies atendoj, de situacio jam per si groteska kaj nebona eĉ por tiuj, kiuj ankoraŭ laboras, sed estis devigitaj akcepti drastajn salajromalpliiĝojn. Temas ne nur pri statistikoj, sed pri vera socia dramo. Ĝiaj sekvoj (nelaste elmigro, deprimo kaj eĉ memmortigo) fariĝas pli kaj pli ofte evidentaj, tiom en la ĉefurbo Ateno, kiom en pli malcentraj regionoj. Multaj personoj asertas, ke ne plu eblas pagi amortizojn, lupagojn kaj fakturojn.

Bulgaraj salajroj

Precipe la elektrofakturo iĝis nepagebla, ĉar jam de kelkaj monatoj ĝi aŭtomate enhavas, krom la abonkotizon por la televido, nove enkondukitan hejm-imposton, laŭdire treege “salitan”. Ricevi tiun fakturon do fariĝis vera inkubo por la grekoj, kiuj en multaj okazoj jam en la lasta vintro rezignis en kunposedaĵoj pri centra gasojla hejtado. La ĉi-jara malvarmo (kun neĝo eĉ meze de aprilo en pluraj regionoj) certe ne helpis.

Aŭtomobilon pluraj ne uzas, ĉar la benzino kostas ĉirkaŭ 1,90 eŭrojn por litro. Estas la dua plej alta prezo en EU, post Italio, kiu tamen havas pli altajn salajrojn. La laborpagoj, proksimaj ŝajne al tiuj de Bulgario, cetere tute ne sufiĉas por plenigi plurfoje la benzinujon. Eĉ ekaperis en interreto paĝaroj, pere de kiuj oni povas trovi nekonatojn, kiuj laboras en la sama areo kaj deziras veturi laborejen per unu aŭtomobilo por malpliigi la kostojn. Kompreneble oni ne volas labori nur por labori kaj disipi la tutan salajron ĉe benzinstacioj.

La vendejoj vakiĝas, dum fremdaj rabataj ĉenoj (kiel la germana Lidl), ĝis lastatempe skeptikece snobumataj de la plimulto, montris, ekzemple en la sankta semajno (tiu antaŭ Pasko), longajn eksterajn vicojn. Iuj grekoj timegas la ŝtatan bankroton, aliaj preĝe alvokas tion kun sekva eliro de Grekio el la eŭrozono. Tio tamen, laŭ la fakuloj, havus eĉ pli ruinigan efikon.

Demisiinta registaro

Elirvojon neniu vidas, certe ne la junularo (inter 15 kaj 24 jaroj). La donitaĵoj pri ilia senlaboreco estas eĉ pli senkompataj: 50,8 % ne havas ĉi-momente laboron. Estas ankaŭ interese rimarki, ke neaktivaj virinoj (25,7 %) estas pli multenombraj ol viroj (18,7 %), en mediteranea lando, en kiu paroli pri egalaj ŝancoj estas ankoraŭ miraĝo.

La plej trafitaj regionoj estas Makedonio (la propre dirita, situanta en la nordo de Grekio), Trakio, Epiro kaj Tesalio. Iom pli bona (eĉ se ne kontentiga), probable pro la turismo, estas la situacio en Atiko, en Kreto, en Peloponezo kaj ĝenerale en la insuloj de Egea Maro.

Baldaŭ okazos baloto kaj ja estos kurioze vidi, kiumaniere la nova registaro, post tiu — ĵus demisiinta — de la “pramisto” Papadimos, intencos alfronti la gravegajn financajn kaj sociajn problemojn, kiuj turmentas la grekan duoninsulon. Antaŭvoĉdonaj promesoj ĉi-foje ne sufiĉos. La homoj urĝe bezonas laboron por transvivi, oksigenon por spiri.

Roberto Pigro

Leteroj

Tragedio en Tivaro

Se tia masakro (Monato 2012/04, p.9) estis farita en aŭtuno 1945, tio estis sub la ĉefa kontraŭfaŝista komando de Marŝalo Tito. En lia armeo estis anoj el ĉiuj popoloj kaj malplimultoj de Jugoslavio, ja el la albana popolo, komunistoj kaj nekomunistoj.

Sed tiu evento, se ĝi okazis, ne havas ligon kun la centjariĝo de la kreado de Albanio.

En 1912 okazis balkana milito. Serbio, Bulgario, Grekio kaj Montenegro ekmilitis por liberiĝo de siaj landoj, el plurcentjara turka okupado. Sekvis la 20an de decembro 1912 londona konferenco de ambasadoroj de la grandaj potencoj, kie estis proponita la kreado de ŝtato, el triboj kiuj nomiĝas Ŝkipni. Proponita estis, por tiu nova ŝtato, surpriza elpensita nomo Albanio. La 30an de majo 1913 estis fiksita la londona traktato pri paco, kie oni aprobis la limojn de la balkanaj ŝtatoj kaj de la nova Albanio.

Atanasije Marjanović

Politiko

TOGOLO

Man’ en mano por homaj rajtoj

Kunigis siajn fortojn 18 organizaĵoj por defendi homajn rajtojn en Togolo. “Kolektivo savu Togolon” estas kreita de politikaj partioj kaj aliaj organizaĵoj, sed gvidan rolon ludas defendantoj de homaj rajtoj.

Laŭ la advokato Zeus Ajavon, kiu kunordigas la kolektivon: “Ni volas agi man’ en mano por savi Togolon.”

La kolektivo celas ĝisfunde ŝanĝi la nunan situacion en la lando rilate al defendo, protektado kaj progresigo de homaj rajtoj. Ĝi celas bridi la povon de la juĝistaro kaj certigi laŭ internaciaj normoj justajn kaj travideblajn elektojn.

Justeco

Por sukcesigi la iniciaton kaj tiel “savi” Togolon, la kolektivo alvokis al ĉiuj togolanoj kunlabori nome de libereco, egaleco kaj justeco. Kiel unua paŝo ĝi okazigis meze de aprilo tagon de fasto kaj preĝo.

La organizantoj de la kolektivo ne celas povon. Konsciaj, tamen, pri la influo de kolektivoj en ekzemple Niĝero kaj Senegalo, ili deziras reformojn post preskaŭ 50-jara regado de la familio Gnassigbé.

La ok politikaj partioj, kiuj membras en Kolektivo savu Togolon, kontraŭas la nunan reĝimon.

Adjé Adjévi

Medio

ORNITOLOGIO

Cikonioj interrete

Laŭ slovakaj ornitologoj en Slovakio ĉiujare nestas ĉirkaŭ 1350 paroj da blankaj cikonioj (latine Ciconia ciconia). Oni ĝenerale konsideras la cikonion simbolo de feliĉo kaj fekundeco.

Danke al kameraoj la administracio de la nacia tatra parko, kiu troviĝas en la nord-okcidenta parto de orienta Slovakio ĉe la ŝtata limo kun Pollando, ebligas al naturamantoj observi kvalitajn interretajn transsendojn el la natura parko. La slovakoj lastatempe povis observi — per kameraoj — la vivon de marmotoj, ĉamoj, agloj, falkoj ktp.

Lastatempa interreta projekto ebligas al naturamantoj kontinue observi la neston de blanka cikonio — de kuplado, dum elkovado de ovmetadoj ĝis elflugado de junaj cikonioj el la nesto. Se vi estas naturamanto kaj havas intereson observi la vivon de cikonioj el via varma loĝoĉambro, ne hezitu malfermi la TTT-paĝon www.kukaj.sk.

Julius Hauser

Politiko

INTERNACIECO

Sekureco sekcata

La ekonomia krizo kaj la estonteco de eŭro troviĝis inter temoj traktataj dum internacia konferenco pri tutmonda sekureco okazinta en Bratislavo, Slovakio, en aprilo.

La forumo GLOBSEC (el la anglaj vortoj global, tutmonda, kaj security, sekureco) diskutis ankaŭ usonajn eksterlandajn prioritatojn, la integriĝon de okcidenta Balkanio, la ciberminacon, la t.n. araban printempon kaj defendan kunlaboron inter la kvar membroj de la Visegrada Grupo (Ĉeĥio, Hungario, Pollando kaj Slovakio).

Ĉefministro

Malfermis la konferencon la slovaka ĉefministro Robert Fico, kiu prezentis la principojn de la nova slovaka registaro en eksterlanda politiko, precipe la orientiĝon de Slovakio al Eŭropa Unio kaj Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO).

Partoprenis pli ol 600 delegitoj el 47 landoj kaj kvar kontinentoj. La konferenco ekestis kiel studenta iniciato sed nun rangas inter la plej gravaj internaciaj prisekurecaj forumoj en la mondo.

Julius Hauser

Leteroj

Breivik

Mi ie legis aŭ vidis, ke Breivik alvenis ĉe la insulo Utoya en privata aŭto, sola. Ĉeestinto sur la insulo atestis, ke Breivik, kvankam vestita kiel policisto, ne estis ĝuste vestita. Lia ĉemizo montriĝis el lia pantalono. Kial neniu atentigis lin pri tio kaj tiam havus la okazon alparoli lin?

Kiam li alvenis ĉe la insulo, tute sola, kun granda valizo, li petis la helpon de la ekipistoj de la pramo porti ĝin. Ene certe estis la multa municio kiun li intencis uzi. Sed verŝajne la ekipistoj ne demandis ion pri lia terura celo.

Estas bedaŭrinde, ke neniu en lia ĉirkaŭaĵo alparolis lin aŭ demandis ion pri lia “policista tasko”.

Simon Smits

Nederlando

Politiko

TOGOLO

Nova partio, novaj promesoj

Novan Togolon, bazitan sur unuiĝo kaj prospero, promesas nova politika partio, fondita en aprilo. Unuiĝo por la Respubliko (UNIR) celas kunigi la landon por evoluigi justan mastrumadon politikan, ekonomian kaj socian surbaze de dialogo kaj partopreno de ĉiuj elementoj de la togola socio.

Samtempe estas malfondita la partio Kuniĝo de Togola Popolo, kiu regis dum 43 el la 52 jaroj da togola sendependeco.

En la ĉeesto de la ŝtatestro Faure Gnassingbé [for gnasinbe], kiu provizore prezidos la novan partion, estas substrekita la neceso plifortigi demokration en Togolo kaj krei freŝan etikon, bazitan sur egaleco kaj frateco. Plibonigi la vivkondiĉojn de la togolanoj kernas en la agado de la partio.

Simbola

Simbola estas la dato de la fondiĝo de unu partio, la malfondiĝo de alia. La 14an de aprilo 1967 establis Kuniĝon de Togola Popolo generalo Gnassingbé Eyadema [gnasinbe ejadema].

Samtage en 2012 malfondis la partion lia filo, kiu post la morto de sia patro enposteniĝis kiel prezidanto en 2005 en cirkonstancoj tre pridisputataj. Nun la filo enterigis la partion de sia patro. Togolanoj demandas sin, ĉu la filo definitive rompis kun la malnovaj praktikoj — aŭ ĉu li senvestigis Paŭlon por vestigi Petron?

Aliaj, efektive multaj, opinias, ke ekzistas pli gravaj aferoj ol krei novan partion en lando, en kiu multaj homoj apenaŭ unu fojon tage manĝas. Necesas solvi ankaŭ problemon pri studentaj stipendioj, respekti homajn rajtojn, konstrui kuracejojn — kaj anonci, ke la prezidanto retiriĝos en 2015 post du sinsekvaj mandatoj.

Adjé Adjévi/pg

Leteroj

Honorsoldulo

En la artikolo Honorsoldulo (Monato 2012/05, p. 8) Franz-Georg Rössler skribis: “La germana federacia prezidanto Christian Wulff post 598-taga deĵorado cedis tiun postenon. La maldekstra opozicio trovis kelkajn dubindajn punktojn en lia antaŭa profesia laboro kiel ministroprezidanto de Nordrejn-Vestfalio.”

Fakte Christian Wulff estris la registaron ne de Nordrejn-Vestfalio, sed de Malsupra Saksio.

Thomas Heberlein

Germanio, Malsupra Saksio

El mia vidpunkto

Multe da horoj, malmulte da vestaĵoj

Vere dorlotita knabo mi estas. Mi loĝas en malgranda, sufiĉe kampara urbo, fakte rande de ĝi, kaj vespere, antaŭ ol endormiĝi, mi aŭdas nenion, krom fojfoje — se temas pri aparte brua nokto — muĝadon de bovinoj ĉe apuda bieno.

Krome, de tempo al tempo — imagu, kiom tio ĝenas — kriĉas iu rabobirdo ĉasanta muson aŭ alian surkampan noktomanĝaĵon. Damninda birdo: dormo interrompita dum maksimume kvin sekundoj.

Kompatu min, do, kiam mi vizitas grandan urbon kaj gastas en pensiono aŭ hoteleto. Spacon mi dividas ne kun kverelantaj bovinoj aŭ preterflugantaj strigoj, sed kun homoj — malabundaj, kaj ĝenerale serenaj, en mia urbeto, sed, diable! abundaj kaj aparte malserenaj en la granda urbo.

Klare, pro la trafikbruo — aŭtoj, aŭtobusoj, tramoj, kamionoj — kaj pro la fonaj sonoj de urbo vibranta, zumanta, laboranta, amuziĝanta, nepras, ke la loĝantoj, evidente surdiĝintaj, alkriu unu la alian. Tion mi komprenas. Kaj kompatas.

Sed, ho ve, ĉu en hotelaj koridoroj? Ĉu necesas trakti hotelon kiel specon de fejsbuko aŭ pepejo, do kiel anoncejon por ĉiu vana kaj vaka (kaj ĝenerale ebria) eldiraĵo? Aparte dum la fruaj horoj de la mateno? Kaj ĉu necesas averti, ke baldaŭ la dankema hotelmondo ricevos novan anoncon per laŭtaj hihihi-oj, eĉ pli laŭtaj ss- aŭ ŝŝ-oj, kaj per klakfermado de ĉiu pordo — ĉefa, kontraŭincendia, urĝokaze eskapila, aŭ simple dormoĉambra — en la ejo? Ĉu necesas, homoj? Mi kredas, ke ne.

Pleje kulpas — kaj tion mi hezitas surpaperigi, ne volante perdi gravan tavolon de la legantaro de Monato — junuloj, aparte, mi diru, junulinoj aŭ, eble pli precize, junaj virinoj.

Virinoj, kiuj, sin ŝminkante, en siaj ĉambroj ebriiĝante, bruante, bezonas multe da horoj por surmeti malmulte da vestaĵoj, antaŭ ol forlasi la hotelon ĉirkaŭ noktomezo por taksii (pli da pordo-klakfermado, pli da kriado) en la urbon por tie dumnokte diboĉi.

Poste, inverse, ĉirkaŭ la kvara aŭ kvina matene, denove la tuta pantomimo. Kaj, se vi eliras el la propra ĉambro, duonvestite, duondorme, por plendi, almenaŭ por ĝentile peti iom da silento, vin salutas koktele parfumitaj riproĉoj, ke oni pagis la ĉambron kaj do rajtas tie (ankaŭ ekster ĝi) fari kion oni volas, kiel kaj kiam ajn.

Ĉu eblas en tiaj kondiĉoj dormi? Neniel ... kun fingro en la orelo, kapkuseno sur la kapo, aŭskultante la dumnoktan sibladon de la hotela hejtado kaj min demandante, kial mankas al la lavpelvo ŝtopilo ... kaj ĉu la sekvan tagon mi disponos pri sufiĉe da energio — da vekeco — por prelegi dum la Esperanto-kongreso, kiu min forŝiris de mia hejma trankvilo.

Sin proponas diversaj solvoj. Unue: neniam plu promesi dumkongrese prelegi (neniu bedaŭros), tiel ke mi ne estos devigata dividi hotelon kun aercerbaj junulinoj. Due: organizi kongreson en mia urbeto, aŭ proksime (ne, dankon: jam faris, tro da laboro). Trie: lanĉi internacian kampanjon (pere de nia kara lingvo, evidente) por silentigi la gastejojn de la mondo.

La kampanjo, fakte, kiel ĉiuj plej bonaj ideoj, 16-regule simplas. Kiam vi mendos ĉambron, vi nepre indiku: (a) vian aĝon, (b) la celon de via vizito, (c) ĉu vi grupete veturas. Se, ekzemple, vi anoncas, ke vi ferietas por kune festi kun sesopo da amikinoj vian baldaŭan nuptofeston, bone, la hotelo akceptos vian mendon — sed ŝovos vin en kelajn ĉambrojn, kun dikaj muroj kaj eĉ pli dikaj pordoj, kie, izolite, vi povos laŭplaĉe kliki, kluki, klaki kaj klaĉi, kvazaŭ en via propra hejmo.

Tiel aliaj gastoj — familioj, solveturantoj, esperantistoj (almenaŭ pli maturaj) kaj mizeruloj (mi) — dividos trankvile la ceterajn ĉambrojn, sciante, ke ni povos pace kaj seninterrompe ronki dum plenaj ok noktohoroj.

Bela plano, ĉu ne? Nu, eble mi ŝercas. Kaj eble ne.

Paul Gubbins

Moderna vivo

KELTIO

Morto de granda gaelo

En marto mortis Ruaraidh MacThòmais [mahkhomiŝ], konata en la angla kiel Derick Thomson, sendube grava kolono de la moderna skotgaela lingvo.

Kiel profesoro pri keltaj lingvoj, poeto, verkisto kaj eldonisto li pli ol iu ajn alia lastatempe kontribuis al la lingvo kaj kulturo de la ŝrumpanta, sed ankoraŭ vivanta, gaelparolanta komunumo en Skotlando.

MacThòmais naskiĝis en 1921 sur la hebrida insulo Lewis (gaele: Leòdhais). Li instruis en la universitatoj de Edinburgo, Aberdeen kaj Glasgovo: en ĉi-lasta, estante denaska parolanto de la gaela, li okupis la katedron pri keltaj lingvoj.

En 1952 li fondis la kvaronjaran kulturan revuon Gairm (“Alvoko”), kaj komencis eldoni gaelajn librojn. Gairm iĝis unu el la plej gravaj skotaj literaturaj revuoj.

Inspiris

Ne ekzistas iu ajn renoma gaela verkisto, kiu ne kontribuis al Gairm. Krome MacThòmais inspiris kaj instigis junajn verkistojn, denaskajn kaj nedenaskajn gaelparolantojn, ankaŭ eksterlandajn, verki kaj publikigi en la gaela.

Li enkondukis malgrandajn, sed signifajn, reformojn kaj normigojn de la gaela ortografio, kaj Gairm montris, ke la antikva gaela lingvo povas esprimi ion ajn, eĉ modernajn kaj sciencajn konceptojn, per sia vasta vorttrezoro.

MacThòmais unike kontribuis al la revigligo, riĉigo kaj agnosko de la gaela lingvo en Skotlando. Keltio multegon ŝuldas al tiu granda klerulo kaj poeto.

Garvan Makaj

Politiko

AŬSTRIO

“Amara” medikamento

La aŭstra registaro volas ŝpari 27,9 miliardojn da eŭroj ĝis 2016. Post vigla parlamenta debato la ŝparpakaĵon fine akceptis deputitoj de la reganta socialdemokrata-popolpartia koalicio.

La pakaĵo mem entenas 98 leĝo-ŝanĝojn por stabiligi la financojn kaj ekvilibrigi la buĝeton ekde 2013 ĝis 2016. La plej granda parto de la pakaĵo rilatas al pensioj, malsano-asekuro kaj la labormerkato, i.a. dungado de ŝtatoficistoj. Novaj impostoj enspezigos pliajn 9,2 miliardojn da eŭroj.

Resanigi

La federacia kanceliero, Werner Faymann, emfazis, ke ĉiuj paŝoj estas sen alternativo. Tiu ĉi “amara” medikamento, laŭ la vic-kanceliero Michael Spindelegger, necesas por resanigi la ŝtaton.

Per la ŝparprogramo la buĝeta deficito, kiu en 2011 konsistigis 3,3 % de la malneta enlanda produkto, estu ĝis 2013 malpliigata sub 3 %. Tiel ĝi akordiĝos kun la Traktato de Mastriĥto kaj la pakto pri stabileco kaj kresko de EU.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Vic-kanceliero kaj kanceliero: de maldekstre Michael Spindelegger kaj Werner Faymann.

Moderna vivo

DEMOGRAFIO

Kreskas popoloj, kreskas problemoj

La loĝantaro de Afriko kreskos de 414 milionoj ĝis pli ol 1,2 miliardoj en 2050, kaj la loĝantaro de Azio de 1,9 miliardoj ĝis 3,3 miliardoj. En la du kontinentoj la pligrandiĝo konsistigos 86 % de la kresko de la monda loĝantaro, laŭ informoj de Unuiĝintaj Nacioj (UN) prezentitaj en Vieno.

Tiu senprecedenca kresko de la loĝantaro certigos novajn eblojn plibonigi klerigadon kaj komunuman priservon en Afriko kaj Azio, ĉar la loĝantaro, pli koncentrita en urboj, estos pli facile atingebla.

Tamen tio estigas ankaŭ novajn problemojn pri laborlokoj, loĝejoj, energio kaj infrastrukturo por mildigi urban mizeron, pligrandiĝon de malriĉulaj getoj kaj ruinigon de la urba medio.

Migrado

Ĉe duono de la loĝantaro la urbanizado estas grava problemo. Urboj pleje sentas la premon de migrado, tutmondiĝo, ekonomia evoluo, sociala malsameco, poluo de la medio kaj klimatŝanĝoj. Tamen, urboj estas samtempe motoroj de la ekonomio kaj centroj de novigaĵoj, kie solviĝas multaj mondaj problemoj.

La plej grandan kreskon de la urba loĝantaro oni prognozas en Barato, Ĉinio, Niĝerio, Usono kaj Indonezio. Dum la sekvaj kvar jardekoj (2010-2050) Barato ekhavos pliajn 497 milionojn da homoj en siaj urboj, Ĉinio 341 milionojn, Niĝerio 200 milionojn, Usono 103 milionojn, kaj Indonezio 92 milionojn.

La prognozata plialtiĝo de la urba loĝantaro en Barato kaj Niĝerio inter 2010 kaj 2050 estos pli granda ol dum la lastaj 40 jaroj. Tiu tendenco estas aparte rimarkebla en Niĝerio, kie la urba loĝantaro kreskis je nur 65 milionoj inter 1970 kaj 2010. Nun oni antaŭvidas, ke ĝi pliiĝos je 200 milionoj inter 2010 kaj 2050 — la trie plej granda kresko de urba loĝantaro en la mondo.

Esploristoj

Unuafoje la UN-raporto (revizio de 2011 de Mondaj perspektivoj de urbanizado) inkluzivas geografiajn koordinatojn por ĉiuj urboj kun pli ol 750 000 loĝantoj. Tio helpas al esploristoj ligi prognozojn pri la loĝantaro al mediaj apartaĵoj kiel proksimeco al bordoj, tertremaj lokoj aŭ klimataj zonoj.

Komenca analizo montris, ke inter la 450 urboj kun unu miliono kaj pli da loĝantoj en 2011 (havantaj entute 1,4 miliardojn da personoj) 60 %, kun proksimume 890 milionoj da loĝantoj, situas en regionoj elmetataj al almenaŭ unu ĉefa risko de naturkatastrofo.

Urboj en Eŭropo kaj Afriko tiurilate estas plej malmulte minacataj de naturkatastrofoj. Tamen urboj en Latin-Ameriko kaj ĉe Kariba Maro, en norda Ameriko kaj aparte en Azio kuŝas ofte en regionoj, elmetataj al danĝeraj naturfenomenoj.

Evgeni Georgiev

Spirita vivo

KATOLIKISMO

Ne tre konata eklezio

Via redaktoro Gerrit Berveling havis interparolon kun sinjorino pastro Wies Kuiper [vis kejpr] en Zwolle (Nederlando), kiu prezentas sian eklezion al vi: la Libere Katolika Eklezio.

La Libere Katolika Eklezio estas mondvasta, sed malgranda eklezio, fondita en 1916 en Britio. Ĝi estas ligita al la eklezio de la jarcentoj per la apostola tradicio de la seninterrompa episkopo-konsekrado. En tiu ĉi eklezio renkontiĝas la praaj kristanaj tradicio kaj liturgio kaj aliflanke la teozofia movado. La spaco, kiu ĉe tio estas petata por la kredo je reenkarniĝo, ofte montriĝis krita momento en katolikaj rondoj.

Teozofio

En 1875 en Novjorko estis fondita la Teozofia Unuiĝo de Helena Blavatsky kaj aliaj; tiu ĉi organizaĵo enkondukis la teozofion en okcidentajn landojn. Teozofio konsideras sin universala praa doktrino, kiu diskonigas karmon kaj reenkarniĝon en Okcidenton.

En la Libere Katolika Eklezio oni ĝenerale deiras de la principo, ke la homo estas ne nur tera, ĉi tie vivanta estaĵo, sed pere de reenkarniĝoj ĝi devas realigi sin ĉi tie kaj poste. Same kiel la ideoj de la framasonoj, ankaŭ tiuj ĉi nocioj estis vaste kontraŭataj en romkatolika rondo. Pere de kelkaj prakatolikaj kaj anglikanaj episkopoj en Britio, Arnold Harris Mathew, Frederick Samuel Willougby kaj James Ingall Wedgwood, en Aŭstralio finfine Charles Webster Leatbeater fariĝis la unua prezidanta episkopo de la intertempe memstariĝinta Libere Katolika Eklezio. Nuntempe ĝi havas komunumojn en 45 landoj, en ĉiuj kontinentoj.

Niceo

La eklezio deiras de la praa kristana kredkonfeso de Niceo, sed havas krome propran nuntempan kredkonfeson. Tre gravas en la Libere Katolika Eklezio la liturgia formo de la diservoj, senigita de ĉio kio en la praa romkatolika tradicio estis negativa, dum oni atribuas multan atenton al la nocio “eterna vivo”, aŭ “vivo senfina”. Ekzemple ĉe preĝado por malsanuloj, por mortintoj, por patrinoj naskontaj kaj por infano renaskiĝanta sur ĉi tero.

En la urbo Zwolle la komunumo estis fondita ĉirkaŭ 1950. Antaŭe oni jam okazigis endomajn diservojn, sed bedaŭrinde pri tio ne restas plu arkivo. La unua komunumo en Nederlando estis en la urbeto Bloemendaal [blúmendal] en 1922.

Nag Hamado

Tre karakteriza en tiu ĉi eklezio estas la teozofio, la gnostiko, la mistiko — apud la simbola legado de, ekzemple, bibliaj tekstoj. Krom la Evangelio laŭ Johano oni regule uzas tekstojn el la biblioteko de Nag Hamado (kiun oni trovis en 1945 en Egiptio): ekzemple, la Evangelio de la Vero, la Evangelio laŭ Filipo, aŭ la Evangelio kopta laŭ Tomaso.*

La teozofio deiras de la praa saĝeco-nocio: la homo devas konsciiĝi pri sia dia, spirita fono, kaj serĉas sian lokon fronte al la materio.

Pastro Wies Kuiper: “Ni estas ne nur tera estaĵo, korpo, sed efektive ni estas dia miraklo kun tera vestaĵo”. La atento devas iri prefere al la tuto de spirito, animo kaj korpo kune.

Gerrit Berveling

* 1. En Esperanto pri tiu lasta aperis traduko de Gerrit Berveling en 1981.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Kafo kun kato

Ĉu vi volas kafon kun kuko kaj kato en Vieno? Nenia problemo ekde majo 2012 en la unua katokafejo Neko. Kvin veraj katoj vivas en tiu kafejo kaj estas je dispono de gastoj dorlotemaj. Kaj, se kato tro forte gratas vin kaj sango fluas, vi ricevas senkostan sparadrapon kaj kontraŭinfektaĵon.

La ideo venas de Japanio, kie en multaj loĝejoj la ludonanto ne permesas katojn. Ankaŭ la nomo estas japana: neko signifas kato.

Kiam mi vizitis la kafejon, unu kato dormis sur alte situanta breto, alian karesis infano. La aliaj verŝajne retiriĝis, ĉar la kafejo estis tute plena; tial multaj gastoj devis stari kaj nur fotis la scenon.

Kelneroj

Malbonajn ŝercojn daŭre devas elteni la kelneroj: Ĉu oni rajtas manĝi katon? Ne! Ĉu hundoj estas permesataj en la kafejo? Ankaŭ ne! Ĉu oni rajtas viziti la kafejon kun propra kato? Denove ne!

La kvin katoj venas el la Viena Katoazilo, kie loĝas pli ol 150 katoj. Do kun ili eblus malfermi 30 novajn katokafejojn.

Kafejo Neko estas malferma ĉiutage de la 10a ĝis la 20a horo. Adreso: Blumenstockgasse 5, proksime de la Stefankatedralo. Telefono +43 1 512 14 66, www.cafeneko.at.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

“Taso da kato, mi petas”: ĉu mendebla ĉe la katokafejo Neko?

Moderna vivo

FUNEBRAĴOJ

Lastatikle motorcikle

Inter kutimaj varaj kaj metiistaj ofertoj ĉe la 22a Manhejma Maja Foiro, en Germanio, ne allogis multo nova. Tamen en “Tendego por tombejaj bezonoj” elstarigis sin regiona entrepreno per novspeca altombigilo specife por motorciklistoj kaj ties afliktitoj.

La transportilo aspektas jene: al motorcikla kromĉaro oni fiksas ladan keston kun grandaj fenestroj, multe pli ampleksan ol la kutima seĝo por iel kaŭranta krompasaĝero.

Tie ne viva volviĝema kunvojaĝanto bezonas spacon, sed komforte kuŝanta kadavro, en bunta ĉerko, plenumanta sian lastan vojaĝon.

Vivostilo

La firmao varbas tiel: “En nia socio mortas ĉiujare preskaŭ 40 000 entuziasmaj motorciklistoj, por kiuj la motorciklo estis pli ol simpla transportilo, nome vivostilo. Tiuj personoj indas je konvena entombigo. Por ili ni konstruis tombejo-motorciklon. La ĉerko estas bone videbla kaj surhavas regionajn simbolojn. La maŝino aldone kapablas transporti same vidvon aŭ vidvinon al la loko de la eterna ripozo. Tiel digne plenumiĝu la lastaj motorciklaj aspiroj de la kara mortinto.”

Se motorciklisto volas tiel rezervi sian lastan vojaĝon, tiu estu ano de la germana regiono Rejno-Nekaro kaj bonhavulo: kostoj komenciĝas ĉe 1200 eŭroj. Informoj troveblas en Interreto ĉe The Last RunMotorradbestattungen.

Franz-Georg Rössler

Ekonomio

STATISTIKO

Historia jarlibro

La Ĉeĥa Statistika Oficejo (www.czso.cz) eldonis komence de majo 2012 la unuan historian jarlibron de naciaj kontoj de Ĉeĥio kaj Slovakio pri la periodo 1990 – 2010. Laŭ la statistikoj la malneta enlanda produkto kreskis en dudek jaroj en Slovakio je 65 %, kaj en Cheĥio je 50 %, t. e. jare je 3,25 % kaj 2,5 %. Grave ŝanĝiĝis la fina konsumo de ĉeĥaj hejmoj. En 1990 pli ol 27 % de la elspezoj estis por nutraĵoj kaj senalkoholaj trinkaĵoj; en 2010 ili respondis nur 15 % de la elspezoj.

Julius Hauser

Politiko

DIPLOMATIO

Plifortigi grupan identecon

Renkontiĝis komence de majo tri el la kvar prezidantoj de ŝtatoj de la Visegrada Grupo.

La ĉeĥa prezidanto Václav Klaus, la pola prezidanto Bronisław Komorowski kaj la slovaka prezidanto Ivan Gašparovič kunvenis en norda Slovakio por plifortigi grupan identecon, ankaŭ turismon.

Samtempe ili diskutis la starpunktojn de siaj landoj antaŭ la kunveno de Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo en Ĉikago.

Ne ĉeestis la pintorenkontiĝon la novelektita prezidanto de Hungario János Áder, ĉar li ankoraŭ ne enposteniĝis.

Julius Hauser

Politiko

MIGRADO

Stato de la ŝtato

Azilon donis Slovakio en 2011 al nur 12 eksterlandanoj. Tamen raporto eldonita de la slovaka ministerio pri internaj aferoj indikas, ke slovakan ŝtatanecon akiris 303 eksterlandanoj el 41 landoj.

Slovakiĝis interalie 62 ukrainoj, 53 serboj kaj 45 ĉeĥoj. Ŝtatanecon akiris ankaŭ 34 eksaj slovakaj civitanoj, kiuj pro loĝado en Usono perdis sian civitanecon.

Krome, Slovakio elpelis pli ol 600 eksterlandanojn pro kontraŭleĝaj transiro de la ŝtata limo aŭ restado en la lando. Laŭ analizistoj, tia nerajtigita migrado al Slovakio malkreskas.

Julius Hauser

Leteroj

Ĉu filo perdita?

Kun intereso mi tralegis la artikolon sub la titolo Geniulo mondcivitana (Monato 2012/05, p. 16) de Franz-Georg Rössler. Bone verkita artikolo, kiu informas la legantojn pri la vera vivo de granda eŭropa muzikisto.

Mi volas nur rimarkigi, ke la origino kaj la ŝtataneco de Franz Liszt estas relative komplikaj kaj ankoraŭ historie definitive nesolvitaj. Kialo: la etna diverslingveco de Aŭstrio-Hungario. Laŭ la svisa slovako, muzikteoriisto kaj instruisto Miroslav Demko, kiu verkis kaj eldonis la libron Franz Liszt, slovaka komponisto (Demko, Miroslaw: Franz Liszt, compositeur slovaque, Lausanne 2003), la patro kaj la patrino de Liszt, eĉ liaj pragepatroj, estis slovakoj. Li citas ankaŭ kelkajn historiistojn, kiuj nebulkovras la identecon de Liszt kaj lian rilaton al Bratislavo, kiun li vizitis en la 19a jarcento almenaŭ dek kvin fojojn. La vero estas, ke la prauloj de Liszt reale vivis kaj laboris en la teritorio de la hodiaŭa Slovakio, sed tio ne estas pruvo de lia slovaka identeco.

Julius Hauser

Slovakio

Spirita vivo

RADIO

Indonezio preĝas por Germanio

La germana stacio NDR elsendis fine de 2011 en sia televida programo Hallo Niedersachsen programeron titolitan Evangelikale Erziehung mit der Rute (Evangeliisma edukado per la vergo). La sama temo aperis samaserte ankaŭ en la radia programo de la sama stacio kaj en ĝia interreta paĝo. La skandaliĝpunkto estis prelego de la kristana aŭtoro Wilfried Plock* pri la kristana devo vere akcepti siajn infanojn. Nur tre marĝene la aŭtoro menciis ankaŭ la biblian starpunkton pri la devo aŭ la rajto de la gepatroj uzi korpan punon (vergo), kion la biblie analfabetaj ĵurnalistoj kaj politikistoj senpripense miksis kun senbrida sadismo. Ili skandaliĝis ankaŭ pri diversaj libroj kaj publikaĵoj de unuopaj kristanaj eldonejoj, kiuj mencias la bibliajn starpunktojn kaj ilin prenas por same valida vorto de Dio kiel aliajn ordonojn kaj konsilojn el la sama libro.

La redaktoroj de la menciita stacio forlasis la bazajn regulojn de la ĵurnalista etiko kaj per manipula muntado de krudaj bildoj sen reala rilato al la kredo kaj praktiko de la kristanaj gepatroj al la spektantoj sugestis, kvazaŭ la evangeliismaj kristanoj, do tiuj, kiuj sian kredon kaj vivon bazas ekskluzive sur la vorto de Dio, sovaĝe batus siajn infanojn per bazpilka batilo. La manipulaj skandalinformoj estis tiel draste mensogaj, ke la stacio NDR kaj kelkaj aliaj agentejoj, kiuj senkritike transprenis la mensogon, devis tion depreni de siaj interretpaĝoj.

Proceso

La skandalanta informbato havis tre malfavoran reeĥon ne nur sur la komunikiĝaj paĝoj de Interreto, sed ankaŭ sur la politika kaj eĉ la jura niveloj. Tiel la prezidantino de la verda partifrakcio en la parlamento de Malsupra Saksio Miriam Staudte tuj, sen kontroli la realon kaj veron de la elsenditaj misinformoj, minacis per kortuma proceso kontraŭ Wilfried Plock kaj kontraŭ la misprezentitaj kristanaj eldonejoj, antaŭ ĉio Betanien Verlag. Ne estas klare, ĉu la rapidega, sed eble malpli rapidpensa politikistino la denuncformularon fakte sendis al jura instanco.

La hipokrita sinteno de la partio, kiu en la federacia germana lando Malsupra Saksio trude akceptigis la leĝon, laŭ kiu estas al la gepatroj malpermesite uzi iun ajn formon kaj gradon de korpa puno de propraj infanoj, vidiĝas el la fakto, ke la sama partio ne havas problemon kun tio, ke la ŝtata ekzekutivo senĝene povas uzi ne eduke briditajn, sed eĉ sadisme sovaĝajn formojn de korpa perforto kontraŭ la manifestacianta junularo surstrate. Sed eĉ pli grave: la sama partio postulas plenan “liberon” de la patrinoj laŭ propra trovo detrui la vivon de sia ne jam naskita infano.

Ĵurnalisme persekutataj

Multaj misinformitaj personoj tre krudlingve reagis kondamnante la evangeliismajn kristanojn, kiuj ŝajnas baldaŭ stari ekster la leĝo, tamen ankaŭ multaj kristanoj el la tuta mondo, ne nur el Germanio, kaj eĉ nekristanoj kaj unuopaj nekredantoj reagis pozitive kaj solidare. Komunumo de la evangeliismaj kristanoj el Indonezio, la statistike plej granda islama lando, preĝas por siaj ĵurnalisme kaj jure persekutataj gefratoj en Germanio, la patrujo de la reveno al la aŭtenta kristana kredo kaj libero de ĉiu homo ĝin libere alpreni aŭ ne alpreni.

Vinko Ošlak

* 1. Lia libro Jesus ist der Weg (Jesuo estas la vojo) ekzistas ankaŭ en Esperanta traduko. La elektronikan version oni povas ricevi senpage, mendante per la adreso oslak.vinko@gmx.at. (V.O.)

Spirita vivo

AŬSTRIO

Ĉu baldaŭ du katolikaj eklezioj?

Eble eĉ en la tuta Eŭropo kaj finfine en la tuta mondo? Almenaŭ la viena katolika sacerdoto Helmut Schüller tion esperas. En 2011 li lanĉis kuraĝan kaj unikan iniciaton de “malobeo” al la hierarkia strukturo de la romkatolika eklezio en Aŭstrio. La malobeo, precipe tiu fare de la sacerdotoj mem, havas kiel celon radikalan reformon de la romkatolika eklezio.

Ni estas eklezio

Kion la ribelanta entreprenema sacerdoto Schüller, la iama ĝeneralvikario de la viena kardinalo kaj ĉefepiskopo d-ro Schönborn (papabilist.e. ebla kandidato por papeco!), volas reformi? Liaj postuloj kaj esperoj estas identaj kun la jam jardekon ekzistanta iniciato de la katolikaj laikoj en Aŭstrio Wir sind Kirche (Ni estas eklezio). La ĉefaj postuloj estas: pli forta konsidero de la laikoj ankaŭ en supraj etaĝoj de la eklezia gvidantaro; forigo de la celibato (malpermeso de geedziĝo por la katolikaj sacerdotoj); sacerdota ordinado de la virinoj; permeso ricevi eŭkaristion por la divorcintaj kaj denove geedziĝintaj personoj; pli da demokratio kaj klareco en la eklezio.

Vorto de Dio

Kion diri pri la “radikaleco” de la postulataj reformoj kaj ŝanĝoj? Eĉ se ili efektiviĝus, ili neniel povus esti konsiderataj radikalaj. La radikoj de la kredo kaj de la eklezio troviĝas ne en la plaĉo kaj arbitro de la homoj, sed en la vorto de Dio. Kaj tiu vorto klare diras, ke unuflanke ĉiu kristano estas sacerdoto, negrave ĉu infano, viro, virino, en geedzeco aŭ celibateco (1 Pet 2:5+9) kaj la eklezio, se temus pri tiu, kiun vere fondis Kristo, ne bezonas ion ŝanĝi — kaj duaflanke, ke la virino ne rajtas gvidi kaj instrui en la komunumo (1 Tim 2:12). Tio ne koncernas la sacerdotecon de la virino, sed ŝian agfunkcion en la komunumo. Tion povas ŝanĝi nek papo nek koncilio nek s-ro Schüller.

La sola vere radikala reformo de la eklezio, nome de tiu, kiun Kristo ne fondis, estus reveni al la pura evangelio, kiel tion provis atingi Lutero, sensukcese, ĉar la eklezio de Romo volis kaj volas resti ekster la normoj de la evangelio.

Ĉiuokaze la iniciato de s-ro Schüller ĝuas pli kaj pli larĝan eĥon ne nur en Aŭstrio, sed ankaŭ en aliaj eŭropaj landoj kaj eĉ ekster Eŭropo. Principe povas esti, ke post la fondo de la malnov-katolika eklezio en la jaro 1871 pro la dogmo de la senerareco de la papo, kiam li parolas “ex cathedra” (de sia papa katedro), ni eble baldaŭ havos ian nov-katolikan eklezion, kiu ordinados virinojn, kvankam ankaŭ la viroj ne povas esti ordinitaj; kiu liberaligos siajn moralajn normojn; kiu eĉ pli ol la eklezio de Romo similos al la eksterkristana mondo — sed ĉio ĉi tuŝus eĉ ne la plej maldikan radikharon por ne diri radikon de la vera kristana instruo.

Vinko Ošlak

Libroj

Brile versform-fidela traduko ĝuinda

Nur malmulte da versoj mi konis el ĉi mirinda ciklo Myricae — Mirikoj de Giovanni Pascoli — antaŭ ol aperis tiu ĉi traduko. Estas poezikolekto, kiu iom post iom dum siaj reeldonoj ĉiam pli ampleksiĝis. Finfine ĝi estas kvazaŭ “la” ekzemplo de klasika itala lirika poezio.

La titolo Myricae (latina vorto kun senco: tamarisko) famiĝis ĉe Vergilio — Eklogo 4, verso 2: “Plaĉas ne ĉiujn arbustoj kaj ĉi tamarisk’ humila”. Ĝi do simbolas simplan, ne altflugan poezion. Ne estas hazarde, ke Pascoli elektis latinan titolon kun aludo intima al latinlingva poemo, ĉar li estis forte trapenetrita de la latina literaturo. Mem li ankaŭ verkis poemojn latine, kaj plurfoje en la nov-latina movado li akiris internaciajn premiojn pro tio. Krome Pascoli instruis pri la latina kaj greka lingvoj kaj literaturoj en pluraj universitatoj, ĝis fine li fariĝis docento pri la itala en la universitato de Bologna.

En Esperanto jam aperis traduko de lia latinlingva poemo Thallusa (trad. Luigi Minnaja, Roma 1969).

La verko enhavas 15 sekciojn: de aŭroro ĝis sunsubiro, rememoroj, ekpensoj, kreitaĵoj, la suferoj de l’ poeto, la lasta promenado, la ĝuoj de l’ poeto, fenestro iluminita, elegioj, en kamparo, printempo, dolĉecoj, tristecoj, sunsubiro, arboj kaj floroj. Kelkaj “memstaraj” poemoj intersekciaj kvazaŭ aŭdigas dialogon inter la “mio” de la poeto kaj la ekstera realo, mitecigita en naturpentrado.

Morto

Tre grava en diversaj poemoj estas la temo “morto”, en ĉagreno kaj rememoro. Sed la priskriboj elvokivaj de la kampara naturo estas minimume same gravaj.

Ofte la metriko aŭ la rimskemo reliefigas sin kvazaŭ kuntena poeziilo: same kiel ĉe la sola poemaro de Katulo en la latina, kie oni laŭmetrike ordigis la poemojn. Pascoli tion certe sciis, do eble tio influis lian elekton de ĉi ordiga rimedo.

Poezia lerteco

Min foje kaj refoje frapis la mirinda poezia lerteco de la tradukinto: tiaforme legi poemaron estas vere plezuro. Kiaj versritmoj, kia riĉeco da senkliŝaj rimoj! Persone mi ne tiom amas la rimadon, sed Nicolino Rossi tradukis — tute prave! — formfidele, do en rimoj.

Unu cito montru, kiel tio sonas:

La monaĥinoj de Soljano

Ĝemprofundas la orgen’
en la lanta kandelfumo:
jen virina voĉozum’
ĉe la klostra preĝejlumo.

Jen murmure maljunul’
el altaro kantilenas:
post ĉi tio kun hastem’
la virinoj ĉantrefrenas.

Sed enmeze de ĝemlong’,
el vidkaŝa kurtenlino,
levas sin en svingsekur’
iu voĉo de knabino;

kaj al tiu zumas ek,
ĉiuj flugaj, strikte kunaj,
kaj ĝin sekvas en postkur’
kromaj voĉoj de la junaj.

Por ni preĝu, ho Virgin’,
por ni preĝu, Patrin’ pia;
ili preĝas en ripet’:
Sankta, Sankta, ho Maria!

Kaj por fini mi ne retenu min de nova cito: el la ciklo Ekpensoj jen la eta, sed tre bildalvoka strofo Ploro:

Pli belas floro kie pluv’ somera
lasas guteron, kiu sunrebrilas;
pli belas kiso, kies lum’ fajrera
ĉe plor’ scintilas.

Gerrit Berveling

Giovanni Pascoli: Myricae (Mirikoj). Versa esperantigo de Nicolino Rossi. Eld. EVA, 2012, 142 paĝoj.

Prezo ĉe FEL: 16,85 eŭroj + afranko

Moderna vivo

GERMANIO

Memore al la viktimoj

Florkronojn ĉe la iama nazia koncentrejo Dachau [daĥaŭ], norde de Munkeno, Germanio, lasis reprezentantoj de la bavara kaj germana registaroj okaze de la datreveno de ĝia liberigo fine de aprilo.

Partoprenis la solenaĵon ankaŭ ambasadoroj aŭ konsuloj, iamaj arestitoj, kelkaj nun tre aĝaj, kaj kontraŭfaŝistaj grupoj.

El pli ol 200 000 arestitoj en Dachau mortis almenaŭ 41 000. Usonaj trupoj, kiuj liberigis la koncentrejon, trovis pli ol 30 000 duonmorte kaj kruele turmentitajn kaj malsatajn enkarcerigitojn.

Jomo Ipfelkofer

[FORIGITA!: bildo]

Por ke oni neniam forgesu: iamaj enkarcerigitoj en Dachau, kune kun politikistoj kaj aliaj, lasis florkronojn okaze de la datreveno de la liberigo de la koncentrejo.

Moderna vivo

ROMAOJ

Arto kaj amuza angla ...

Tuttaga instruado por romaaj infanoj estos enkondukita ekde septembro en 200 slovakajn lernejojn, en kiuj romaaj geknaboj konsistigas pli ol 20 % de la lernantaro.

La infanoj povos elekti novajn instrumaterialojn kaj kursojn. Ekzemple, en bazaj lernejoj, en la 1a ĝis 4a klasoj, estos proponataj kursoj pri interalie romaaj rakontoj, amuza angla kaj infana mondo en arto.

Enposteniĝos en ĉiu lernejo du help-instruistoj, kiuj partoprenigos ankaŭ la gepatrojn de la romaaj infanoj. La projekto, kiu kostos 27 milionojn da eŭroj pagotaj de Eŭropa Unio, daŭros almenaŭ ĝis 2015. Laŭ spertuloj, ĝi pli kaj pli envicigos romaajn lernantojn en la slovakan socion.

Julius Hauser

Politiko

JAPANIO

Mankas elektro, mankas memkritiko

“Kial japanoj ankoraŭ kroĉiĝas al atomenergio post tia terura katastrofo en Fukuŝima?” Tion prave demandas multaj homoj en la mondo, precipe aŭstroj kaj germanoj, kiuj jam decidis forlasi la uzadon de atomenergio en respektive 1978 kaj 2011.

La 5an de majo 2012 la sola funkcianta reaktoro en la nuklea centralo Tomari en Hokkaido ĉesis labori pro regula kontrolo. Rezulte, en tiu momento en Japanio neniu atomcentralo funkciis kaj neniu elektro el nuklea energio estis produktata.

Ĉu tio signifas, ke Japanio definitive ekpaŝis sur vojo de elservigo de nukleaj centraloj kaj uzo de alternativaj energifontoj? La afero ne estas tiel simpla.

Ekzistis

Antaŭ la granda tertremo kaj cunamo en marto 2011 ekzistis 54 reaktoroj en 17 nukleaj centraloj, produktantaj ĉirkaŭ 30 % de la tuta elektro en Japanio. Kutime pli ol 10 reaktoroj ne funkcias pro kontroloj laŭleĝaj post ĉiu 13-monata periodo.

Pro la akcidento kvar reaktoroj estas frakasitaj en la centralo Fukuŝima Daiiĉi de la Tokia Elektro-Pova Kompanio. Aliloke 12 reaktoroj estas haltigitaj. Dum unu jaro kaj du monatoj post la akcidento aliaj ĝis tiam funkciantaj reaktoroj ĉesis labori unu post la alia pro laŭleĝaj kontroloj.

Preferas

Fronte al situacio, en kiu ĉiuj reaktoroj haltis, multaj homoj opinias, ke oni por ĉiam ĉesigu la uzadon de atomcentraloj kaj finfine liberigu Japanion de la risko de pluaj nukleaj akcidentoj. Laŭ opinisondado ĉi-printempa pli ol 80 % de la japanoj preferas sendependiĝi de atomenergio, inkluzive de laŭgrada elservigo de la atomcentraloj.

Unu el la problemoj nun arde diskutataj estas, ĉu oni permesu refunkciigon de reaktoroj, kies kontroloj montras ilin pretaj por produkti elektron. Ĉiuj naŭ elektraj kompanioj, kiuj posedas kaj mastrumas atomcentralojn, kaj la japana registaro intencas ilin refunkciigi .

Rifuzas

La registaro fakte permesis refunkciigi la unuajn du reaktorojn en la gubernio Fukui. Tamen lokaj instancoj, inkluzive de guberniestroj de Fukui kaj najbaraj gubernioj, hezitas aŭ portempe rifuzas konsenti.

Ili postulas apliki por refunkciigo pli severajn normojn, akiritajn el la spertoj pri la akcidento en Fukuŝima. Aliflanke, multaj urboj, en kiuj situas tiuj centraloj, vole-nevole akceptas refunkciigon de la reaktoroj, por ke ili tenu dungadon kaj subvencion donatan de la registaro kaj de la elektraj kompanioj.

Tiuj minacas, ke, se iliaj reaktoroj ne refunkcios, estiĝos rezulte manko de elektro, precipe 16 % de la elektro bezonota en la regiono Kansai dum la venonta somero, kiam altiĝos la elektro-uzado. Sed multaj pridubas tiun ĉi ciferon kaj opinias, ke oni povos ŝpari elektron kaj eviti kaj mankon kaj minacon pri elektropaneo.

Sklavigos

Antaŭ pli ol 30 jaroj Robert Jungk, ĵurnalisto, avertis en sia libro Der Atomstaat (“La atomŝtato”) pri la danĝero de la nuklea epoko, kiam nuklea industrio sklavigos popolon. Ŝajne lia timo realiĝis almenaŭ en Japanio laŭ iom mola kaj nerekta maniero.

Ĉi tie jam delonge formiĝis fortika komunumo, t.n. atomvilaĝo. “Vilaĝaj” loĝantoj konsistas el politikistoj, burokratoj, elektra industrio, amaskomunikiloj kaj fakuloj pri nuklea scienco.

La kulpo de la “atomvilaĝo” konsistis en tio, ke oni kaŝadis informojn pri akcidentoj kaj paneoj en atomcentraloj, manipulis datumojn kaj ignoris avertojn pri danĝeroj de tertremoj kaj cunamoj prezentataj de konsciencaj sciencistoj.

Malhelpis

Grandaj subvencioj kaj kontribuaĵoj de la ŝtato kaj la elektraj kompanioj enfluis en la “vilaĝon” kaj kunigis la loĝantojn. Tio malhelpis studi kaj disvolvi informojn pri aliaj energifontoj, t.e. suno, vento, tervarmo kaj tajdoj. La “vilaĝanoj” respondecas pri kreado kaj disvastigado de la mito pri la sekureco kaj malalta kosto de atomenergio.

En Japanio ne ekzistas neŭtrala organo por kontroli kaj reguligi la nuklean industrion. Ekzemple, la Subministrejo pri Nuklea kaj Industria Sekureco (NISA) apartenas al la ministro pri ekonomio, komerco kaj industrio, kiu delonge engaĝiĝis en disvolvado kaj akcelado de la uzo de nuklea energio. La registaro intencas fondi novan neŭtralan organon anstataŭ NISA, sed tio ankoraŭ ne realiĝis.

Senkulpigas

Multaj sciencistoj, plejparte profesoroj ĉe universitatoj, kiuj rilatas al registaraj komisionoj kaj enketaj komitatoj por kontroli kaj plani nukleajn aferojn, ricevas subvenciojn de la elektraj kompanioj por siaj studaĵoj. Ili senkulpigas sin, dirante, ke la mono neniel influas ilian neŭtralecon.

Hodiaŭ Japanio alfrontas grandajn taskojn: reteni la frakasitajn reaktorojn en sekura stato, ŝtatigi la Tokian Elektro-Povan Kompanion, kiu efektive bankrotis pro la enormaj ŝarĝoj por kompensi al viktimoj de la katastrofo, purigi vastan terenon radiigitan, eviti interrompon de elektro-provizo, decidi ŝtatan planon pri energifonto ktp.

Sed antaŭ ĉio necesas memkritiko de la koncernatoj kaj drasta dismembrigo de tiu skandala “atomvilaĝo”.

Isikawa Takasi

Poezio

La Herezulo

Dion li serĉis en ĉiu loko,
al ĉielo li volis iri por trovi ŝin.
La dio de Papoj kaj kardinaloj,
per iliaj veroj,
malverigas la rabenon kaj imamon.

Inferen li kuris, ĝis plej fajra fajro,
renkontis Vislipusli-n kaj Mefiston,
kiuj mokis lin pro homa naiveco.

Fine li trovis veron plaĉan
ĉe filozofo kiu diris,
“Kreu propran Ziguraton!
kaj brakumu la hodiaŭan sciencon
kiu estos la malvero de morgaŭ.”

Jakvo Schram

Poezio

Anders Behring Breivik

En propra sango ili dronis
geknaboj de junaĝo
por nur kontentigi
la fanatikismon kiu ĝermis
en la putrigita penso
de apartigo malhumana.

Nur vi pravas, vi zeloto,
sed kredu, nur en dimensio
kiun vi kapablis krei.

En socio ni havas regulojn,
konvenciojn kaj demokratajn
interkonsentojn de la homoj.

Vi rebatis nin al tempo
kiam superhomoj pravis
kaj la tuta monda sufero
estis ŝoko al homaro.
Sed vi batalis en via marĉo.

Jakvo Schram

Turismo

FRANCIO

La stacidomo de Kolmaro

Kolmaro (Colmar) estas urbeto, kiu situas sude de Strasburgo, en la regiono Alzaco (orienta Francio). Plurfoje en tri militoj ĝi estis pribatalata fare de Francio kaj Germanio. Ekde tiu stacidomo iras trajnoj ankaŭ al la belega valo de Munster kaj al la apuda montaro Vogezoj. Malgajega rememoro: La kolmara stacidomo estis ankaŭ deiro-punkto por junaj alzacanoj, kiujn Hitler devige soldatigis ekde 1942. La plimulto de ili neniam revenis hejmen.

Monumento

La stacidomo de Kolmaro estis klasifikita kiel historia monumento nepre konservinda. Ĝin konstruigis la germana ŝtato en 1907. Tio okazis en la periodo 1871-1918, kiam Alzaco estis parto de la Germana Imperio. La stacidomo bone reprezentas la prusan stilon kun miksaĵo de novgotika, novrenesanca kaj centra-eŭropa stiloj. Laŭ onidiroj ĝian arkitekton inspiris la planoj de stacidomo de la urbo Danzig (nuna Gdansk), kiu ĝis la fino de la unua mondmilito apartenis al Germanio.

La horloĝturo de la stacidomo estas videbla de tre malproksime, kio ebligas al la vojaĝantoj ne maltrafi sian trajnon. Oni povas rimarki, ke de fore la stacidomo similas al la silueto de vaporlokomotivo, kies kamentubo estas la turo.

Tegmento

La ĉefa enirejo estas en la orienta fasado. Dekstre videblas la norda parto de la konstruaĵo kaj maldekstre la suda parto kun tegmentaj elementoj pli malnovaj. Hodiaŭ oni povas sekvi la evoluon de konstrutekniko, rigardante ĝian tegmenton, kiun oni kovris per ardezplatoj laŭ du malsamaj metodoj.

En la norda parto de la stacidomo, dekstre de la enirejo, la tegmento estis kovrita per ardezplatoj muntitaj laŭ la franca metodo (nomata ankaŭ Angers-metodo). Ŝajnas, ke tiu parto estis renovigita, ĉar en la suda parto, maldekstre de la enirejo, la tegmento konsistas ankaŭ el ardezplatoj, muntitaj laŭ la franca metodo, sed kun multaj trajtoj de la tradicia germana metodo. Ĉi-lasta estas tre malsimila: por ĝi estas uzataj skvamformaj ardezplatoj, nomataj Schuppen [ŝupen], “skvamoj”. Oni muntas ilin per najloj laŭ oblikvaj linioj, dum ĉe la franca metodo oni fiksas la ardezplatojn per hokoj (kaj najloj) en horizontalaj kaj vertikalaj linioj (vidu la fotojn).

Diferencojn inter ambaŭ metodoj de tegmentkovrado eblas rimarki ĉe la rondigitaj randoj flanke de lukarnoj*, ĉe tegment-valoj kaj ĉe levitaj partoj laŭlonge de la muroj.

Pierre Grollemund

[FORIGITA!: bildo]

La stacidomo de Kolmaro

[FORIGITA!: bildo]

Belega rondigita tegmentrando laŭ la franca metodo flanke de lukarno.

[FORIGITA!: bildo]

Rondigita tegmentrando laŭ la germana metodo flanke de alia lukarno.

[FORIGITA!: bildo]

Norda parto de la stacidomo.

* 1. Lukarno estas tegmenta kromkonstruaĵ(et)o. Vd. TAKE-jarkolekton 2010 pp 5ss.

Leteroj

Centjara hipokriteco

Bonege, ke aperas en Monato informo pri la pli ol centjara postulo de Argentino pri Malvinaj Insuloj (Monato 2012/06, p. 7). Neakceptebla estas la pli ol centjara hipokriteco de Britio koncerne tiujn ĉi okupatajn insulojn, ankoraŭ senhonte brita kolonio en nia jarcento ...

Du foje Britio atakis nian landon en la praargentinaj jaroj kaj estis venkita. Tamen ĝi sukcesis senpune plurfoje prirabi nin per siaj ruzaj “monpruntoj”, el kiuj tiu el la Baring Brothers estis historia ...

Mi ne povas peti de Lenio Marobin, juristo, ke li skribu pli pri la afero. Mi nur volus korekti, ke estis la tuta Sud-Ameriko (Unasur, ne nur Mercosur), plie la centra kaj kariba regiono, kiuj apogis la argentinan postulon.

Roberto Sartor

Argentino

Leteroj

Aĉeti kanabon en Afganio

Legante en Monato (2012/05, p. 7) la artikolon pri la narkotaĵo-komerco, mi indigne vidis la foton de kanaba planto. Kial tiu planto, kiu tamen bone kreskas en Afganio, ĉeestas en artikolo, kiu parolas pri tute alia afero? Dum el la papavo oni eltiras danĝerajn drogojn, la kanabo ne estas toksa kaj estas fumata de simpatiaj kaj respondecaj homoj. Tiu malbona kunigo estas maljustaĵo, kiu jam tro longe daŭras.

Kial la internacia komunumo ne aĉetus parton de la afgana rikolto, almenaŭ la duonon por fari medikamentojn? La afgana popolo bezonas tiun monon por bone vivi kaj por plibonigi sian landon. Ĝi ne bezonas esti ĝenata de policanoj; ĝi jam sufiĉe suferas.

Yves Buttex

Svislando

Libroj

Bonvena aperigo en malkutima ĝenro

Jen historia rakonto, kiu disvolviĝas en fikcia landaro el iu mezepoka aŭ praepoka erao — kun kasteloj, nobeloj, popolanoj kaj servantoj. La karakteroj vivas por ni kaj estas kredeblaj. Tamen, kiel ofte en tia ĝenro, la leganto iel devas havi enciklopedian kapablon distingi kaj memori diversajn rolulojn, kiuj gamas tra generacioj, kune kun la motivoj kaj planoj — tiu sekvokapablo tiom pli necesas, se vi ne ĝuas la lukson konsumi la verkon unupafe.

La centra rolulo estas junulo, kiu fariĝas lakeo en la servo de reĝaro, specife de kronprincino. La rakonto sekvas lian kreskon el juneco al matureco, en kiu li lernas la arton fariĝi efika lakeo, ne nur sklavece obeanta, sed ruze plenumanta la bezonojn de la gemastroj, taksante situaciojn kaj animstatojn, eltrovante necesajn informojn, sed ĉiam provante (ne ĉiam sukcese) respekti la ekstremajn (kaj fojfoje kontraŭdirajn) postulojn de kortuma etiketo: “Liveru sukajn informojn, sed ne trudu vin arogante, ne kontraŭdiru; parolu nur kiam alparolata ...”

Intrigoj

La eventoj densiĝas apud la fino, kun tiom da intrigoj kaj kontraŭskemoj, tiel ke ili ironie kolizias, fine oni apenaŭ imagas, kiu fakte superruzas kiun. Pli da detaloj pri la lasta kvindeko da paĝoj mi ne fordonos.

Francis bone regas sian ĝenron, kaj esprimas sin per bonstila, matura Esperanto. Ne eblas spuri kun certeco la verko-jaron, sed ni imagas ĝin unu el la pli fruaj verkoj de tiu kvaropano. Sed jes, tiu bona lingva stilo reliefigos sin pli klare en liaj postaj verkoj — elstare La granda Kaldrono.

Vi do kaptiĝos en triparta historia romano, en mondo de kavaliroj, reĝaj kortegoj, regantoj, regatoj kaj servantoj. Svarmas intrigoj, komplotoj, suspektoj kaj strategio, ĉio pene realigita en pra-teknologia epoko.

Lingvaj juveletoj

La verko ja postulas regon de ampleksa vort-trezoro; svarmas historiaj vortoj: livreo (p. 26), repso (p. 28), devanci (p. 28), krabli (p. 38), ektikis (p. 43), panegiro (p. 47), laŭbo ktp. Troveblas lingvaj juveletoj, kiaj lakefrajo (p. 56), nervojnskuaj (p. 120), scifiero (p. 162) kaj (p. 48) “tutrutine nazalnazas”.

Apenaŭ influas la anglalingveco de la aŭtoro: nur kelkfoje tio vidiĝis: “Kiel okazas” por esprimi As it happens, kie “Hazarde” pli trafus la idiomon (p. 70), “enketi” anstataŭ “demandi” (p. 129), “oportuno” anstataŭ “okazo” (p. 135) kaj “lokigis” anstataŭ “lokis”.

Resume, jen facile digestebla junul-aventura rakonto kun amplekso kaj kvalito malofta en la esperanta literaturo. Ni devas laŭdi la eldonintojn pro la konigo kaj sekve eternigo de ĉi tiu verko; ĝuste en la jaro antaŭ la forpaso de la aŭtoro.

Stefan MacGill

John Francis: Kronprincedzino. Eld. FEL, Antverpeno, 2011. 189 paĝoj. ISBN 9789077066478.

Prezo ĉe FEL de la tradicia libro: 16 eŭroj + afranko, de la e-libro: 9,60 eŭroj.

Diskoj

Zhou-Mack invitas al nova regeo

Nun estas bona tempo por rege-ŝatantaj esperantistoj. Post Jonny M nun aperis elstara disko de Zhou-Mack Mafuila. Zhou-Mack jam delonge konas Esperanton kaj preskaŭ tuttempe okupiĝas pri muziko; tamen ni devis multajn jarojn atendi por tiu ĉi disko. Nun li portas altkvalitan muzikon al Esperantujo kaj regalas nin per riĉa muzikilaro, klaraj voĉoj kaj dancigaj melodioj.

Ne ĉiuj titoloj sukcesas teni la atenton de la aŭskultanto, sed Marcelina, Ĉu bone? kaj Intergenta am’ rekaptas ĝin kaj invitas al dancado. Kun 15 titoloj la albumo estas iom pli longa ol kutime en Esperantujo, kio justigas la iom pli altan prezon de la disko.

Zhou-Mack Mafuila: Originoj. Eld. Vinilkosmo, Donneville, 2012. 15 titoloj, 66:54 min.

Prezo ĉe FEL: 19 eŭroj + afranko.

Rogier Huurman

Libroj

Fidinda komputilrilata terminaro

Komputado estas unu el la plej rapide evoluantaj partoj de la tekniko. Kun la komputado mem evoluas fulmrapide ĝia terminologio, plej ofte unue en la usonangla, tuj poste en la aliaj lingvoj. Iuj el tiuj lingvoj fojfoje emas asimili la originajn terminojn, kiel la pola laptopy i notbuki aŭ la rumanaj site-ul kaj mouse-ul, sed Esperanto plej ofte havas siajn proprajn terminojn kiel “tekokomputilo” kaj “retejo”. Trovi tiajn esperantlingvajn vortojn nun iĝis tre facile danke al la prikomputila terminokolekto Komputeko. La verko volas stimuli la ĝustan lingvouzon kaj kontraŭi la uzadon de (ofte fuŝa formo de) la usonangla vorto.

Komputeko registris 7800 komputilrilatajn vortojn. Ĝi, tamen, ne preskribas aŭ altrudas. Se pli ol unu termino estas uzata, la kompilintoj lasas la elekton: ĉu vi uzas “operaciumo”, kiel ReVo aŭ Pokrovskij sugestas, aŭ “mastruma sistemo” kiel PIV, jen via decido. Komputeko donas ambaŭ.

La valoron de la verko substrekas i.a. la fakto, ke pluraj tradukteamoj konfirmis uzi Komputekon kiel unu el siaj ĉefaj fontoj por la tradukado: ekzemple la sociaj retejoj Facebook kaj Ipernity kaj la programoj OpenOffice.org kaj Firefox.

Se vi regule verkas aŭ parolas pri temoj komputilrilataj, vi akiru tiun ĉi fidindan ĝisdatan helpilon.

pp

Komputeko, Yves Nevelsteen: Eld. Espero por E@I. ISBN: 978-80-89366-14-9. 116 paĝoj; gluita.

Prezo ĉe FEL: 6,60 eŭroj + afranko.

Libroj

Mezepoka nederlanda kavalirromano

Efektive tre interesa libreto, romaneto verse verkita kaj tradukita. La temo estas iom granda: Reĝo Karlo la Granda dumnokte ricevas de Dio ordonon iĝi ŝtelisto. Plurfoje li ricevas tiun ordonon, ĝis li decidas obei ĝin. En arbaro li renkontas Elegaston, kiun li iam mispunis per senigo de lia grafostato. Elegasto konsekvence devis ŝtelistiĝi por sin vivteni. Obee al la dia ordono, Karlo amikiĝas kun Elegasto kaj kun li rompŝtelas. Montriĝas, ke Elegasto havas sorĉokapablon, kiu helpas ilin sukcesi. Reĝo Karlo ankaŭ informiĝas, ke li misjuĝis la senkulpan Elegaston; krome, ke viro nomita Egeriko planas murdi Karlon. Elegasto duelas kun Egeriko, kaj Egeriko mortas. Laŭ la tiama kredo, morto per duelo indikas verdikton de Dio, kaj venko pravigon fare de Dio.

La simplaj 1414 versoj de la poezia rakonto estas klaraj kaj senrimaj. La traduko tre facile legebla.

La originalo estas unu el malmultaj flandralingvaj tiaj verkoj kaj, kiel diras Gerrit Berveling, “unu el la plej belaj perloj de la mezepok-nederlanda literaturo” (p. 8). Miaopinie, certe li pravas.

Al tiuj, kiuj deziras legi vere ĉarman literaturaĵeton, mi forte rekomendas ĉi tiun.

Donald Broadribb

(nekonata): Karlo kaj Elegasto. El la nederlanda tradukis Piete xml:lang=""r-Jan Doumen. Eld. Gerrit Berveling, Zwolle, 2012. 65 paĝoj, gluita. Neniu ISBN indikita.

Prezo ĉe FEL: 9,00 eŭroj + afranko.

Libroj

Historiromano duoble tradukita

Hella S. Haasse (1918-2011) estis unu el la plej sukcesaj modernaj verkistoj nederlandaj, kaj ŝia romaneto Urug estis ŝia unua romano, unue eldonita en 1948.

Inter proksimume 1800 kaj 1949 Indonezio estis kolonio de Nederlando (kvankam dum la dua mondmilito Japanio suverenis ĝin ĝis 1945). La jaroj tuj post tiam estis periodo de ribelo, dum la “indiĝenoj” strebis sendependigi sian arkipelagon. Haasse dum la antaŭmilita periodo estis lernejano en Nederlanda Hindio, kiu fine renomiĝis Indonezio.

Ĉarma

La romaneto Urug havas nur fone la politikan/kulturan baraktadon inter la nederlandaj mastroj kaj la indiĝena loĝantaro. Multe pli, ĝi estas tre ĉarma, bele verkita rakonto pri du najbaraj infanoj. Unu estas knabo, kiu senescepte koniĝas simple kiel “mi”, do kvazaŭ pseŭdoaŭtoro de la verko. Li estas la juna filo de regiona estro el Nederlando. La alia infano estas indiĝena knabo samaĝa, nomita Urug.

Kvankam laŭteorie devus esti granda abismo inter la ĉiutaga vivo de la nederlandaj mastroj kaj tiu de la indiĝenoj, en ĉi tiu rakonto tio preskaŭ tute mankas. La patrino de la nederlandfamilia knabo estas intima amiko de la patrino de Urug, kaj ambaŭ patrinoj urĝas la du knabojn kunludi kaj viziti unu la alian. Granda parto de la romaneto temas pri tiu kunludado kaj la infana amo inter ili.

Indoneziaj vortoj

Sed kial du samtempe aperantaj kaj pseŭdokonkuraj tradukoj kaj eldonoj de la rakonto? Mi zorge ekzamenis kaj komparis ilin, unu kun la alia. Kaj mia konkludo: ambaŭ egale bonas. Ambaŭ tradukoj estas bone faritaj, la lingvaĵo estas bona en ambaŭ. Komposteraroj proksimume same oftas en ambaŭ. Iomete ĝena karakterizaĵo de ambaŭ estas la relative abunda uzo de indoneziaj vortoj, kvankam miaopinie por multaj el ili ordinaraj nialingvaj esprimoj kaj terminoj ekzistas. Ambaŭ eldonoj klarigas tiujn indoneziajn vortojn per apendico.

Aspekte, la eldono de VoKo estas pli alloga, ĉefe ĉar ĝi uzas iometete pli facile legeblan literaron. Tamen la presliteroj en la eldono de Internacia Esperanto-Instituto estas pli grandaj, do pli favoras personojn, kies vidkapablo estas iom neakra. Ĝi ankaŭ havas nelongan enkondukon, dum la VoKo-a eldono donas nur la rakonton kaj vorteksplikan apendicon.

Mia takso pri la rakonto: tre leginda literaturaĵo, interesa, facile legebla verko, de talenta romanisto.

Donald Broadribb

Hella S. Haasse: Urug. El la nederlanda tradukis Gerrit Berveling. Eld. VoKo, Zwolle, 2012. 79 paĝoj gluitaj. Neniu ISBN indikita.

Hella S. Haasse: Urug. El la nederlanda tradukis Piet Buijnsters. Eld. Internacia Esperanto-Instituto, Hago. 114 paĝoj gluitaj. ISBN 978-90-805651-0-4.

Prezo ĉe FEL: 13,00 eŭroj + afranko

Moderna vivo

KATALUNIO

Mi ne volas pagi ...

Dimanĉo la 20a de majo fariĝis koŝmaro por la katalunaj aŭtoŝoseoj. Miloj da ŝoforoj, partianoj de la kampanjo #novullpagar (“#minevolaspagi”), stiris sur la pagovojoj kaj, alveninte al la pagobudoj, tutsimple deklaris: “Saluton! Mi ne volas pagi” por protesti kontraŭ sistemo, kiun ili konsideras maljusta kaj ekscesa.

Temis pri la dua granda kunvoko, de kiam spontane komenciĝis tiu kampanjo, kelkajn semajnojn antaŭe, kiam uzanto rifuzis pagi kaj alŝutis filmeton en Youtube (ligilo: www.youtube.com/watch?v=IDSlLJZd-j4).

La uzata metodo simplas. Laŭ la leĝo, se uzanto de pagŝoseoj asertas, ke li ne volas pagi, oni devas permesi al li plu veturi, kvankam eblas noti la matrikulnumeron de la veturilo por posta denunco.

Publika aŭtoritato

Ĉar la laboristoj de la pagejo ne apartenas al publika aŭtoritato, estas neleĝe, ke ili retenu la veturilon, ĉar la koncesi-entrepreno farus delikton de kontraŭleĝa aresto.

Ekzistas, krome, pasia publika kaj jura debato pri tio, ĉu ne pagi vojpason estas delikto aŭ ne, ĉar la trafik-kodo silentas pri tio kaj ne difinas ĝin kiel delikton. Ĉiuokaze, temus pri jur-konflikto inter privata entrepreno (al kiu oni koncesiis la ekspluatadon de la vojo) kaj kliento (la ŝoforo).

Lavango da rifuzantoj

La kampanjo de la 20a de majo disvolviĝis tra la tuta Kataluna Landaro, krom en Nord-Katalunio. Tiel, ekzemple, en Majorko oni fermis la tunelon de Sóller pro la lavango da uzantoj rifuzantaj pagi.

Kvankam la koncernataj entreprenoj ne deziris precizigi la nombron de denuncoj kontraŭ la malobservantoj kaj eĉ etigis la sekvojn de la kampanjo, aliaj fontoj asertas, ke ili denuncis totalan nombron de 16 000 stiristoj al la polico ekde la komenco de tiu movado.

La origino de tiu protesto estas duflanka. Unuflanke, multaj katalunoj konsideras, ke la pagŝoseoj en Katalunio estas fakta monopolo pro la manko de vere uzeblaj alternativaj vojoj, kaj ke la periodo de la koncesioj estas tro longa.

Multoble amortizis

Efektive, la plimulton de la pagovojoj trafis plilongigo de la koncesiperiodoj kaj en ĉiuj okazoj la enspezoj multoble amortizis la komencajn investojn. La profitoj de la koncernaj entreprenoj atingis nivelojn malfacile kompreneblajn por la loĝantaro.

Ekzemple, la konstruo de la aŭtoŝoseo de Martorell, apud Barcelono, postulis investon de 15 milionoj da eŭroj en la jaro 1968, sed la enspezoj de la koncesio atingis jam 1,17 miliardojn da eŭroj, kaj la koncesio finiĝos en la jaro 2021.

Por fari al si ideon pri la amplekso de la negoco pri la katalunaj pagŝoseoj sufiĉas tre multdira fakto: la katalunaj pagoŝoseaj entreprenoj, mastrumantaj ĉirkaŭ 700 kilometrojn da vojoj, havas nivelojn de profito similajn al tiuj de la francaj, mastrumantaj 7000 kilometrojn.

Tro multaj pagoŝoseoj

Aliflanke ekzistas grava politika flanko. La katalunoj perceptas, kaj tiun senton pravigas la statistikoj, ke en Katalunio troviĝas tro multaj pagŝoseoj, dum en la cetera parto de Hispanio la rapidaj aŭtoŝoseoj kutime estas senpagaj.

La nombroj konfirmas tion: se en Katalunio 67 % de la rapidaj aŭtoŝoseoj estas pagendaj, en Hispanio estas tiaj nur 20 %. En la Madrida Aŭtonoma Komunumo la komparo estas eĉ pli skandala: nur 3,4 % de la rapidvojoj postulas pagon.

Pro tio tiu kampanjo glitas en la direkto de la partianoj de memregado, kaj la sendependismaj partioj eksubtenis ĝin.

Jaume Clotet

Moderna vivo

RADIO

Tonoj maratonaj — kaj adiaŭaj

Post 65 jaroj la monda servo Radio Nederland Wereldomroep (Radio Nederlando mondaj dissendoj) emociplene adiaŭis al siaj nederlandlingvaj aŭskultantoj pere de maratona elsendo 24-hora.

Finiĝis la servo la 12an de majo je la 22a horo mezeŭropa sur meza kaj mallonga ondoj. Ankaŭ la alilingvaj elsendoj sur mallonga ondo haltis fine de junio. Retaj programoj ankoraŭ restas disponeblaj.

last

Moderna vivo

GREKIO-ALBANIO

Bileta batalo

Kiam eblis al albanaj civitanoj libere moviĝi tra Ŝengen-landoj, naskiĝis kelkdekoj da internaciaj albanaj buslinioj, ekz. Tirano-Ateno, Tirano-Tesaloniko, Gjirokastër-Ioanino, Sarandë-Ioanino, kaj aliaj. Centmiloj da albanoj vojaĝis senprobleme la tutan jaron, speciale okaze de festotagoj. La prezoj estis moderaj.

Tamen lastatempe Grekio blokis la agadon de tiuj kompanioj, pretekste ke ili respektu EU-normojn. La vera kaŭzo estas la konkurenco fare de albanaj buskompanioj pro la relative malalta kosto de biletoj.

Instigis

Bileto Ioanino-Ateno (ene de Grekio) kostas 48 eŭrojn, dum Sarandë (suda ekstremo de Albanio) ĝis Ateno kostas malpli ol 20 eŭrojn. Tio instigis ankaŭ grekajn civitanojn uzi albanajn busojn.

La greka registaro postulas, ke albanaj kompanioj interkontraktiĝu kun grekaj, tiel ke la vojaĝo ĝis la limo okazu per grekaj busoj. Al albanaj kompanioj tio ne akcepteblas.

La afero memorigas pri la trajnlinio Priŝtino (Kosovo)-Skopjo (Makedonio). Laŭ postuloj de la makedona registaro nepris ĉe la landlimo ŝanĝi kosovan lokomotivon kontraŭ makedona.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

INSTRUADO

Kristalklare falsaj

Ekde 1992 ankaŭ en Albanio funkcias ekster ŝtata klerigado t.n. nepublikaj, do privataj lernejoj de la elementa ĝis la universitata niveloj. Tio estas ĉefe komerca afero.

Oni atendis ne nur disvastiĝon de la kleriga sistemo, sed ankaŭ pli bonan kvaliton. La registaro subtenis kaj kuraĝigis la privatan sektoron, ĉar komercaj interesoj povas investi tie, kie la ŝtato disponas pri nur limigitaj financaj rimedoj.

Ekzamenoj

Dume la ŝtata kontrolo rilate privatajn lernejojn, aparte universitatojn, fariĝis malforta. Sekve studentoj konstatis, ke eblas akiri diplomojn per mono kaj ne per ĉeesto de kursoj aŭ eĉ ekzamenoj. Ankaŭ fremduloj profitis: oni ekparolis pri “diploma turismo”.

Lastatempe eksplodis skandalo rilate diplomon de Renzo Bossi, filo de la itala politikisto Umberto Bossi. Finstudinte en mezlernejo en 2009, Enzo estis samjare registrita ĉe privata albana universitato Kristal en la fako pri ekonomiko. Unu jaron poste, oktobron 2010, li akiris bakalaŭrecon, trapasinte 29 ekzamenojn en la albana lingvo.

Gazetaro

Renzo Bossi neis la akuzojn. Tamen la itala gazetaro malkovris, ke pliaj 50 italaj civitanoj tiamaniere diplomitiĝis en Albanio, paginte po 10 000 ĝis 12 000 eŭrojn kaj ne ĉeestinte kursojn.

Poste esploris la albana gazetaro. Ĝi malkovris, ke 5000 albanoj akiris falsajn diplomojn, paginte po 7000 eŭrojn.

En Albanio estis lanĉita enketo pri la afero. Intertempe la ministerio pri edukado provizore por unu jaro nuligis la permesilon de la universitato Kristal.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

FOTOGRAFIO

Rivelita: la movado de la suno

Solargrafio (angle “solargraphy”) estas relative nova tekniko, kiu ebligas foti ekzemple la movadon de la suno inter somera kaj vintra solsticoj. La metodo baziĝas sur la plej malnova fotoprincipo — trueta kamero (angle “pinhole”) — kaj bezonas ĉi-okaze ekspondaŭron de 183 tagoj.

La ideo produkti solargrafaĵon datiĝas de 2001, kiam la principo estis prezentita en internacia seminario en Pollando. La penso ravis la finnan artistinon Tarja Trygg, kiu tiun ĉi ekpenson pliperfektigis kaj poste prilaboris internacian solargrafan projekton.

Kamero

La solargrafo estas miniatura trueta kamero (ekzemple skatoleto, tubeto ktp), hermetike fermita kontraŭ humideco, kiu fotas la sunon en la ĉielo inter du solsticoj. En la antaŭa parto de tiu ĉi kamero estas malgranda trueto, tra kiu pasas lumo. La lumo falas sur la malantaŭan parton, kie estas kreita bildo sur imprespapero.

La trueto funkcias kiel primitiva objektivo; ju pli eta estas ĝia diametro, des pli fokusita estas la bildo. Kombini minimuman lumecon kaj sentivan fotopaperon ebligas longigi la ekspondaŭron ĝis ses monatoj.

Sinuslinio

La plej supera sinuslinio sur la fotografaĵo prezentas someran solsticon (la plej longan tagon de la jaro), la plej malalta sinuslinio inverse vintran solsticon (la plej mallongan tagon).

La sinuslinioj estas ie tie intermitaj aŭ mankas, kiam ekzemple pluvis aŭ venis nuboj. La longo de la sinuslinio respondas al la longo de la koncerna tago. Pliaj informoj legeblas ĉe www.solargraphy.com.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

La foton faris Vladimir Hauser inter la 20a de junio kaj la 21a de decembro 2011. Al la sinuslinioj de la suno estas aldonita pejzaĝo fotita per tradicia aparato.

Eseo

LITERATURO

Elĉerpita trezoro

Kvankam la lingvo, en kiu ĉi tiu magazino estas verkita, estas juna, ĝi jam estigis respektindan literaturon, kaj poezian kaj prozan. Ĉi-jare mortis unu el la plej elstaraj verkistoj niaj, nome John Francis [ĝon fransis], la lasta vivanta ano de la tiel nomata Skota Skolo, kaj aŭtoro de verko, kiu estis priskribita kiel la plej grava romano en Esperanto, La granda kaldrono.

La aŭlda listo

Antaŭ jaroj, William Auld, kunano de la Skota Skolo kaj instiginto de Francis, eldonis liston de la literaturaĵoj, kiujn li persone rekomendis al ĉiuj, kiuj deziras konatiĝi kun nia literaturo. Ĝi enhavas multajn el la plej elstaraj poetoj kaj romanistoj verkantaj en la lingvo, kaj kompreneble inkludas la verkaron de Francis.

Bedaŭrinde, granda parto de la verkoj en la aŭlda listo estas elĉerpitaj, kaj ne plu facile akireblaj. Dum longa tempo mi deziris posedi ekzempleron de La granda kaldrono, sed tute malsukcesis. Feliĉe, bona amikino en Skotlando pruntedonis al mi sian ekzempleron, do mi finfine povis realigi mian ambicion, legante ĝin. La romano temas pri la historio de skota familio, kaj ampleksas la periodon ekde la unua mondmilito ĝis la dua. Ĝi vive priskribas la hororojn de la milito, precipe la sperton de soldatoj en la tranĉeoj dum la unua. Aparte kortuŝa estas la okazo, kiam unu el la rolantoj devas mortpafi sian severe vunditan ĉevalon, senkulpan partoprenanton en tiu masakro. Francis elokvente esprimas sian fortan kontraŭstaron al ĉiu milito. Samtempe li evidente dividas la starpunkton de la skotaj socialistoj, kiel la fama John MacLean [ĝon makléjn], kiu ludas gravan rolon en la mezaj ĉapitroj de la romano.

Du plej valoraj verkoj

Sendube, La granda kaldrono ne estas perfekta. Samkiel pluraj aliaj gravaj specimenoj de la monda literaturo, ĝi profite povus esti iom mallongigita. Kelkaj dialogoj de la familianoj en Glasgovo estas iom tedaj, kaj kontribuas malmulton al la intrigo. Tamen, kune kun la iom simila kontraŭmilita romano Kiel akvo de l’ rivero de Raymond Schwartz, ni havas ĉi tie du el la plej valoraj verkoj de nia literaturo.

Skribante ĉi tiun eseeton, mi ne intencis fari recenzon de La granda kaldrono, sed pli ĝuste fari fortan pledon por la reeldono de gravaj neglektataj — aŭ eĉ preskaŭ forgesitaj — ekzemploj de la literatura arto de nia juna lingvo. Nenio en la riĉa kultura heredaĵo de la homaro devas esti perdita, kaj tio certe ne povas ne inkludi la kontribuon de esperantaj beletristoj.

Garvan Makaj

[FORIGITA!: bildo]

La lasta verko de John Francis estis “Kronprincedzino”, kiu aperis kelkajn tagojn antaŭ lia morto.

Politiko

NEPALO

Fiasko konstitucia

En 2006 Nepalo fariĝis respubliko. Tiam estis promesita post du jaroj nova konstitucio — la unua demokratia konstitucio en la historio de la lando. Tamen la promeso neniam realiĝis.

Fine anoncis politikistoj, ke konstitucio estos prezentita al la popolo la 28an de majo 2012. Tamen pasis la dato sen konstitucio. Samtempe la ĉefministro, Baburam Bhattarai, deklaris, ke okazos en novembro balotoj. Tamen la nuna, provizora konstitucio ne pritraktas balotojn: ne certas, do, kiamaniere la novembraj balotoj estos organizitaj.

Ne pretis la maja konstitucio nur pro manko de interkonsento pri disdivido de la lando en provincoj. Sed nun la popolo, kiu surstrate manifestaciis proteste al la daŭra konstitucia fiasko, frontas al nestabila politika estonteco.

Navin Shrestha/pg

Moderna vivo

AŬSTRIO

Tramo sen enir-dramo

Vieno, la ĉefurbo de Aŭstrio, kun 1,6 milionoj da loĝantoj, havas densan reton de publikaj trafikiloj: fervojo, metroo, tramo kaj buso. Ankaŭ fiakroj, per kiuj volonte veturas turistoj. Fiakroj estas ĉevaltirataj ĉaroj, kiuj veturas tra la historia centro de la urbo. La nomo fiakro devenas de la franca. En Parizo estis atendejo de tiaj veturiloj en la strato Fiakro, kiu akiris sian nomon de la monaĥo Fiakrius (Fiacrius).

La kreskanta tramreto de Vieno estas la kvina plej longa en la mondo: entute 28 linioj kun 172 km. La plej longa reto estas tiu de Melburno (Aŭstralio, 245 km). Sekvas Sankt-Peterburgo (Rusio, 240 km), Berlino (Germanio, 190 km) kaj Moskvo (Rusio, 181 km).

Kajo

Novtipa viena tramo nomiĝas ULF. Tiu angla akronimo signifas Ultra Low Floor (ege malalta planko). Inter la strato kaj la trama planko estas nur 22 centimetroj, eble rekordo. Multaj el la 1000 haltejoj havas kajon, tiel oni povas ebene en- aŭ el-iri ULF-on.

Por pli facile aĉeti biletojn la aŭtomatoj nun “parolas” krom la germanan dek fremdajn lingvojn: ili estas la angla, ĉeĥa, franca, hispana, hungara, itala, kroata, rusa, slovaka kaj slovena.

Daŭre kreskas la nombro de turistoj. En 2011 venis kvin milionoj al Vieno, el tiuj kvar milionoj el eksterlando. Okulfrape venis pli da rusoj: + 36 % kompare kun 2010.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Ankoraŭ videblas en Vieno fiakroj.

[FORIGITA!: bildo]

ULF-tramo antaŭ la operejo en Vieno.

[FORIGITA!: bildo]

Tuŝ-ekrano kun 11 laborlingvoj de biletvenda aŭtomato en Vieno. Tamen, se oni komprenas nek la germanan nek la anglan, ĉu oni ja elektos — laŭ la instrukcioj — la ĝustan lingvon?

Scienco

KLIMATO

Protektanta biodiversecon

Du mil dek estis la internacia jaro de biodiverseco, kaj tiurilate antaŭ nelonge aperis interesa novaĵo: baldaŭ fakte realiĝos la unua “banko”, kiu enhavos plantosemojn el la Nacia Parko Sagarmatha, kun la celo protekti la lokan vegetalan biodiversecon kontraŭ la eblaj konsekvencoj de la klimata ŝanĝiĝo. Temas pri iniciato senprecedenta, kiun oni ŝuldas al efika, jam multjara sinergio inter la itala Ev-K2-CNR (scienca komitato) kaj NAST (Nepala Akademio pri Sciencoj kaj Teknologio), kunlabore kun la universitato de Pavio en Italio.

Himalaja flaŭro

Tiu pionira projekto — kies nomo estas HSB (t.e. Himalaja Sem-Banko) — strebas al la konservado de la himalaja flaŭro, karakterizata de 3000 specioj endemiaj (alivorte ekskluzivaj por tiu teritorio), kun la celo preventi ilian estingiĝon en areo, kiu jam de 200 jaroj estas minacata de senarbigo, incendioj, poluado kaj ekscesa ekspluatado.

Klimata monitorado

La interkonsento estis subskribita en novembro 2010 en Katmando. Ĉe tiu okazo la nepala ĉefministro Madhav Kumar Nepal laŭdis la laboron de la komitato Ev-K2-CNR en la sektoro de grandalteca esplorado kaj de klimata monitorado: jam de pli ol dudek jaroj Ev-K2-CNR sukcese mastrumas, kune kun NAST, la internacian laboratorion-observejon Piramido, kiu troviĝas je alteco de 5050 metroj super marnivelo sur Ĉomolungmo, la monto kun la plej alta montpinto de la mondo, pli konata kiel Everesto kaj situanta sur la limo inter Nepalo kaj Tibeto.

Tergloba varmiĝo

La sem-rikolto komenciĝis antaŭ kelkaj monatoj, en oktobro 2011. Oni do celas, kiel dirite, krei bankon por gardi la semaron de la endemiaj sovaĝaj vegetaloj, precipe ja de tiuj, kiuj kreskas je altitudo 3500-metra ĝis 6000-metra, klarigis Graziano Rossi, profesoro de la universitato de Pavia. La semoj estos parte konservataj en la laboratorio de NAST, kiu troviĝas en Lalitpur, kaj parte sendataj al Italio, submetotaj al apartaj ekzamenadoj kaj esploradoj. La tipologioj de plantoj, kiuj interesas la sciencistojn, estas du. La unua konsistas el oficinaj plantoj, treege ekspluatataj por komuna uzo kaj komercado. La dua rilatas al plantoj el la t.n. alpaj zonoj, kiuj vere riskas malaperi kaŭze de la klimata ŝanĝiĝo: ili inkluzivas edelvejsojn, rododendrojn kaj aliajn plantojn tute similajn al tiuj de la eŭropaj Alpoj. La fakuloj volas ekde nun kompreni, kia estos la reago de la himalajaj plantoj pro la tergloba varmiĝo, ĉu ili malaperos kaj estos anstataŭitaj de aliaj specoj — tipaj por pli malaltaj altitudoj — aŭ ĉu ni rajtas esperi adaptadon de la flaŭro kaj ĝian sekvan pluvivon.

Sekureca provizo

Krom tio, ili volas doni al tiuj ĉi semoj kaj al iliaj embrioj la eblon pluvivi ekster sia vivmedio, ĉe strukturoj aparte progresintaj. Tio estontece ebligos havi “sekurecan provizon” por eventuala renaskigo de jam estingiĝintaj specoj. La ĉefstabejo de la projekto troviĝas en Nepalo, dum Italio provizos siaflanke la azian landon per la necesa ekipaĵo kaj ĉiuspeca scienca subteno, tiel ke estonte la nepalanoj povos aŭtonome mastrumi la sem-bankon.

Jardekkvino

En Italio la sciencistoj okupiĝos pri esplorado el scienca vidpunkto. Ĉi-rilate rimarkindas, ke la universitato de Pavio jam de jardekkvino paradas per tutmonde renoma strukturo, anglalingve nomata Lombardy Seed Bank. En la laboratorioj — asertas la sciencistoj — oni povos fari multe da eksperimentoj pri ĉiuj ĉi plantoj, tipaj por malvarmaj klimatoj, submetante ilin al temperaturoj pli altaj, kun la celo kalkuli kaj mezuri ilian efektivan riskon de estingiĝo.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Por studi la biodiversecon tre taŭgas Ĉomolungmo, la monto kun la plej alta pinto de la mondo, pli konata kiel Everesto kaj situanta sur la limo inter Nepalo kaj Tibeto.

Leteroj

Notindaj rilatoj

Dankante s-ron Julius Hauser pro lia afabla kaj flata komento koncerne mian prietruskan artikolon kaj respondante al lia interesa demando (Monato 2012/05, p. 6), mi volas aldoni, ke en la unua duono de la 19a jarcento, la kroata Mihail de Brariae portis de Egiptio al sia patrolando mumion kiel trofeon el sia vojaĝo. Nur fine de la jarcento, en 1892, la teksto estis priesplorita de la egiptologo Brugsch kaj identigita kiel etruska. Temis pri lina libro, kiu laŭ la plej disvastiĝinta teorio apartenis origine al iu etruska haruspekso.

La libro estis poste recikligita kaj striigita por vindi la mumion. La skribmaniero, tre preciza kaj zorga, estas la sama uzata en la norda Etruskio inter la 3a kaj la 2a jarcento a.K. Spite al la evidente malalta prikonsidero de la etruska “literaturo” flanke de la ulo, kiu uzis la libron por ĉirkaŭvolvi la mumion, la ĉeesto de etruska teksto en Egiptio pruvas minimume la ekziston de notindaj rilatoj inter la du civilizoj.

Roberto Pigro

Kipro

El mia vidpunkto

Pika partio

Antaŭ nelonge mi ĉeestis la naskiĝon de nova politika partio. Nu, ne tute nova: fakte la Sendependiga Partio de la Unuiĝinta Reĝlando (angle United Kingdom Independence Party, mallonge UKIP) “naskiĝis” en 1993. Tamen nur lastatempe ĝi provis fariĝi plurplatforma partio por serioze kampanji sur loka, regiona kaj eble ŝtata niveloj.

Ĝia deirpunkto: sendependigi Brition de Eŭropa Unio kaj “revenigi” perditajn leĝdonajn kaj aliajn povojn al la brita parlamento en Londono. Evidente, en la Eŭropo-skeptika Britio, kaj aparte nun pro la valuto-krizo, ĝiaj argumentadoj trovas pli kaj pli da aprobo.

Nun, tiel kaptinte la atenton de la publiko, la partio klopodas pliprofundigi sian politikon kaj ekaktivi en la distriktoj kaj la komunumoj de la lando. Pro tio, en mia urbo, ĝi okazigis publikan kunvenon por lanĉi lokan partion — tial mi parolas pri “naskiĝo”.

Ĉeestis interalie UKIP-membro de la Eŭropa Parlamento. Danke al proporcia voĉdonado dum eŭropaj elektoj, la partio disponas pri Eŭropo-deputitoj (ironie, ĉar ili membras en organizaĵo, kiun kontraŭas la partio). UKIP (se oni inverse legas, estiĝas la esperanta vorto “piku”: ĝuste tion, mi kredas, volas fari la sendependigemuloj rilate pli establitajn partiojn) ne posedas deputitojn ĉe la nacia parlamento en Londono.

La deputito marŝis tien kaj reen en la ĉambro, elbuŝigante evidente bone parkerigitajn “verojn”. Senteblis preskaŭ religia etoso: la kompleto kaj la kravato de la deputito (uniformo portata de pluraj samaĝaj junaj viroj en la ĉambroj) subite memorigis min pri atestantoj de Jehovo — iom tro nenature puraj kaj kun sama blinda fervoro.

Do ... estas nia “destino”, trumpetis la deputito, rikolti pli da voĉoj en la Eŭropo-balotoj en 2014 ol ĉiuj aliaj politikaj partioj en Britio. Hmm ... “destino” en la buŝo de politikistoj, religiemuloj — ajnaj profetoj — timigas. Tamen klare: krei politikan partion, konvinki pri unusola vera vojo, estas kvazaŭ religia misio.

Pri kelkaj proponoj de tiu ĉi dekstrema partio mi — mi, eĉ mi, ĝisosta socialdemokrato, entuziasmulo (malgraŭ ĉio) pri la granda eksperimento, kia ankoraŭ estas Eŭropa Unio — povis konsenti. Nepras regiona angla parlamento: ekzistas tiaj, en diversaj formoj, en Kimrio, Norda Irlando, Skotlando, do kiel ne en la alia parto de la tiel nomata Unuiĝinta Reĝlando?

Male pri alia, kaj kerna, propono. Ni britoj, aldonis la deputito, ne bezonas Eŭropon. Ni turnos nin al la landoj de Commonwealth of Nations (la komunumo de nacioj, la Brita Regnaro, do esence la ekskolonioj), kiuj bonvenigos nin kiel komercajn partnerojn. Alivorte, ni komercos kun tiuj, kun kiuj (tion substrekis la deputito) ni povas paroli angle.

Helpu min, afrikaj, aŭstraliaj, barataj, kanadaj kaj nov-zelandaj legantoj de Monato. Ĉu vere tiamaniere vi “bonvenigus” la iaman imperian mastron, la tiel nomatan patrino-landon, kiel komercan partneron?

Mi povas imagi, ke vi bonvenigus iun ajn, se temus pri komerca avantaĝo via — sed ĉu aparte britojn? Eble mi eraras, sed mi kredas, ke vi havas proprajn interesojn, pli apudajn, pli regionajn. Do miaopinie la baza UKIP-kredo kondukos nenien.

Aliflanke tiu ĉi alvoko, denove laŭ la deputito, ke estinteco fariĝu estonteco, forte reeĥiĝos tra la konservativa, retrorigardanta Britio. Mi atendas, ke en lando, kiu taksas la nunajn politikistojn (ne tute malprave) malkompetentaj, malfidindaj, la sirena kanto de nova, forte tradicia, dekstrema partio (limigu enmigradon, altigu la militistaran buĝeton, konstruigu pli da malliberejoj) varbos pli kaj pli da adeptoj — kaj pikos aliajn politikistojn.

Do atentu. Eble la sursojle staranta juna sinjoro, elegante vestita en sobre griza kompleto, kun blankaj dentoj, iom tro sane sunbruligita haŭto kaj mallonga, iom blonda hararo, tenas en la mano ne biblion, sed pamfleton surhavantan la britan nacian flagon. Alia kialo por klakfermi la pordon.

Paul Gubbins

Moderna vivo

UNESKO

Protekti kaj eduki

Komence de junio oficiale vizitis Slovakion Irina Bokova, ĝenerala direktoro de Organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj por Edukado, Scienco kaj Kulturo (Unesko).

Ŝi renkontis la prezidanton de Slovakio kaj la ministrojn pri eksterlandaj aferoj kaj pri edukado, kiuj subtenas la aktivaĵojn kaj agadon de Unesko. Dum la vizito Slovakio decidis kontribui 10 000 eŭrojn por protekti kulturajn heredaĵojn dum armitaj konfliktoj, eventuale ilin poste rekonstruigi.

Dum la traktadoj leviĝis i.a. la temo de la romaa edukado, kiun Slovakio subtenas kadre de Unesko. La ministro pri eksterlandaj aferoj diris, ke Slovakio nun esploras la eblon establi katedron (aŭ centron) de Unesko por inkluziva edukado de romaaj infanoj.

Julius Hauser

Leteroj

Ne la insuloj, sed la insulanoj

Roberto Sartor parolas pri la “hipokriteco de Britio” koncerne la “okupon” (miaj citiloj) de la Falklandaj Insuloj (Monato 2012/06, p. 7). Ne gravas, ĉu Mercosur, Unasur aŭ iuj aliaj apogas la argentinan postulon. En ĉi tiu kazo, eĉ la papo ne povus helpi. La kerna demando estas, ĉu iu ajn iam demandis la insulanojn pri iliaj preferoj?

Laŭ mia kompreno per la redono de la Falklandaj Insuloj al Argentino, s-ro Sartor volas ŝanĝi la lojalecon de la insulanoj de unu “kolonia” mastro al alia. Kial ne demandi rekte la insulanojn, ĉu ili volas esti kolonianoj de Britio, de Argentino aŭ simple, ĉu ili volas mem regi siajn proprajn aferojn?

Mi ne scias, ĉu la pragepatroj de s-ro Sartor estas elmigrintoj, sed milionoj da elmigrintoj loĝas en Argentino dum jardekoj. Ĉu ili sentas sin loĝantaj en lando, kiu ne estas ilia? Ĉu la insulanoj de la Falklandaj Insuloj sentas sin loĝantaj en lando, kiu ne estas ilia? Tre bedaŭrinde Roberto Sartor en sia letero manifestas sian starpunkton nur pri la stato de la insuloj, sed ne pri la stato de la insulanoj. La saman eraron faris la argentina registaro en 1982 kun katastrofaj rezultoj.

Lenio Marobin

Britio

Leteroj

Subtila ironio

En la artikolo Laŭdu lernejanojn de Paul Gubbins (Monato 2012/05, p. 5), plaĉas al mi la subtila ironia kontrasto inter la bela kovrilfoto de la reĝino Elizabeta 2a kun la dukino kaj la temo de la kostoj de la diamanta jubileo de la reĝino kaj la olimpiaj ludoj okazantaj ĉi-jare en Londono. Laŭ mi tiu artikolo devis pli trafe havi la titolon Jam cerbolavado, cerbolavado per celebroj, kiuj provas kovri la ne tiel belan bildon de la stato de la lando.

Husejn Al-Amily

Britio

Lingvo

ALFABETOJ

Plej granda invento de la homaro

En 2011, en la februara numero de Monato, Roberto Pigro laŭ ĉefaj punktoj eksplikis la originon de la greka kaj latina alfabetoj. La verkinto de la ĉi-subaj linioj ree alfrontas (kaj plivastigas) la temon.

Ĉu vi iam demandis vin mem, pro kio en la latina alfabeto la literoj havas la ordon al ni konatan? Kaj kiom longe tiu ĉi ordo ekzistas? Profunda esplorado de la demando permesis al la verkinto konkludi, ke tiu sinsekvo ĉiam ekzistis depost la ekapero de la alfabeto, kvankam — honore al la vero — en la praa latina alfabeto ĉeestis malpli ol la nunaj 26 signoj: la literoj “G”, “J”, “U”, “W”, “Y”, “Z” aperis fakte pli malfrue, kiel rezulto de la evoluo de la origina latina alfabeto. La ordo tamen de la primaraj 20 literoj ne aliiĝis post la 6a-4a jarcentoj a.K., kiam la latina alfabeto formiĝis.

Dikaj foliaroj

Ni parolos ĉi tie ankaŭ pri kelke da aliaj alfabetoj, havantaj komunan historion kun la latina. Pri la origino kaj la evoluo de ĉiu alfabeto oni povus verki dikajn foliarojn, sed, mallonge dirite, la historio de la ses alfabetoj, kiujn ni ekzamenos en ĉi tiu loko, jenas. Kiel rezulto de la evoluo de la hieroglifa skribo, meze de la 2a jarmilo a.K., aperis la fenica alfabeto. Kompare kun hieroglifaj skriboj, ĉi tiu estis pli progresinta kaj komencis disvastiĝi kaj orienten (kie, sur ĝia bazo, aperis la skriboj hebrea kaj araba), kaj okcidenten (kie ĝi estigis la grekan skribon). El la greka devenis la latina, la rusa kaj — sciencistoj ne estas certaj pri tio — eĉ la armena kaj la kartvela alfabetoj. La tabelo interkomparas ses nunajn alfabetojn. La fenican mem ĝi ne enhavas: tiu alfabeto ja konis dum sia evoluo plurajn variantojn, sed en la nuntempaj lingvoj ĝi ne plu estas uzata. La tabelo, pro koncizeco, enhavas nur modernajn alfabetojn. Iel ajn, la fenica alfabeto devus sin trovi inter la hebrea kaj la greka. Inter la grekaj kaj la hebreaj literoj ne ekzistas klare videbla simileco: tiuj du alfabetoj formiĝis de malsamaj variantoj de la fenica alfabeto, kaj ili evoluis aŭtonome. La ordo, tamen, de la literoj en la du alfabetoj estas mirinde simila, se oni ne konsideras iom da literoj specife hebreaj kaj grekaj. Plena identeco cetere ne povus esti, pro tio ke la hebrea kaj la greka estas lingvoj “genetike” diferencaj.

Cirilo kaj Metodo

El la greka alfabeto, pere de malsamaj vojoj, evoluis la latina kaj la rusa. Oni povas simple konstati, ke ekzistas multe da similaj literoj. En kelkaj ĉeloj de la tabelo estas du aŭ eĉ pli multaj literoj anstataŭ unu. La kromaj literoj estis kreitaj en la latina kaj la rusa alfabetoj poste, sendepende de la greka. Ekzemple, “J” formiĝis el “I”; “U” kaj “W” el “V”; “Q” originas de la pragreka litero “koppa”, tute ne ekzistanta en la novgreka alfabeto. Kiam la aŭtoroj de la rusa (aŭ, se diri pli ĝuste, de la slavona) alfabeto Cirilo kaj Metodo akomodis la grekan alfabeton, mankis al ili multaj literoj. Por la slava fonemo responda al la esperanta “c” ili prenis la hebrean literon “צ”, kaj por la fonemo “ŝ” la literon “ש”. Poste tiuj literoj transformiĝis en “Ц” kaj “Ш”, kaj surbaze de ili naskiĝis ankaŭ du novaj literoj: “Ч” kaj “Щ”. Tiuj literoj kaj kelkaj pliaj estis aldonitaj fine de la nova alfabeto: la ordo de la greka bazo ne aliiĝis. Male la pure greka litero “” (psi) en la ceteraj alfabetoj estis superflua.

Stiligitaj signoj

Io estas direnda ankaŭ pri la armena kaj la kartvela alfabetoj, sed ilia historio estas malpli simpla. Tiuj du formiĝis sur la greka filozofia kaj religia bazo, sed iliaj literoj estis kreitaj per la uzo de stiligitaj signoj arameaj (ili mem havis fenican devenon). La stiligado estis tiel inventema, ke nun en la armenaj kaj kartvelaj literoj ne plu estas videblaj la arameaj formoj. Krome, la multjarcenta historio multon aliigis.

Arda reformanto

Cetere, la origina ordo de la literoj en ĉiu alfabeto restas dum jarcentoj senŝanĝa. Kiel okazas, ke la ordo ĉiam samas, kvankam pasis jarcentoj kaj jarmiloj, okazis militoj kaj malsatoj, ekestis epidemioj kaj revolucioj? Verŝajna klarigo povas esti la jena: alfabeto estas tre oportuna aĵo. Uzante alfabeton, oni povas kompili kaj facile uzi listojn, katalogojn, vortarojn, informilojn ktp. Tiuj dokumentoj kaj libroj estas uzataj dum dekoj, centoj, miloj da jaroj. Ni supozu, ke iam aperis arda reformanto, ema modifi la sinsekvon de la literoj. Li devintus renversi kaj refari de komenco tiom da listoj, katalogoj, vortaroj. Sed ĉu tio ĉi estus racia? Afero tia ja estus multekosta.

Danke al tio, la hebrea alfabeto kun sia ordo jam ekzistas dum 3000 jaroj, la latina dum almenaŭ 2500 jaroj ktp. Laŭ ĉio, kio supre diritis, oni povas havi la impreson, ke ĉiuj alfabetoj de la mondo originis de la fenica skribo. Tute ne estas tiel. Orientaj skriboj — la ĉinaj hieroglifoj, la japanaj kanaoj, la korea Hangeŭlo, la hindia Nagario kaj aliaj — estas neniel ligitaj kun la fenicoj. Ĉiuj ĉi skriboj estas ne malpli interesaj, sed ni skribu pri ili estonte. Ĉiujn enigmojn rilate alfabeton ne eblas solvi tuj. Alfabeto finfine kio estas? Ĉu konvencio, ĉu neceso, ĉu io efemera aŭ eterna valoro? Ni diru: ĝi estas unu el la plej grandaj inventoj de la homaro.

Mihail Korotkov

[FORIGITA!: bildo]

La tabelo komparas ses nunajn alfabetojn. Pro koncizeco ĝi enhavas nur modernajn alfabetojn, ne la fenican, kiu ne plu estas uzata.

Moderna vivo

VALUTOJ

Monero ĉampiona

Litova monero dediĉita al korbopilkado estas agnoskita la plej bela en la mondo. La sukceso de la unu-lida monero estis anoncita en Vieno en la konferenco de la asocio de direktoroj de monfarejoj (angle: Mint Directors’ Conference), okazanta ĉiun duan jaron.

La monero, el kupra-nikela alojo, estis emisiita en 2011 okaze de la eŭropa korbopilkada ĉampionado en Litovio. Laŭ la konferencanoj, la monero prezentas sian temon simple kaj klare. Jen la unua fojo, ke litova monero estas tiel agnoskita.

Ŝtatblazono

La litova banko produktis milionon da korbopilkaj moneroj, kiuj montras unuflanke pilkon kaj ŝtatblazonon kaj aliflanke la nomon de la ĉampionado.

La sporto estas la plej populara en Litovio. Ĝi komenciĝis en la lando en 1920 kaj neniam perdis popularecon. La plej sukcesa teamo estas “Zalgiris” el la urbo Kaunas.

last

[FORIGITA!: bildo]

La plej bela monero en la mondo: litova unu-lida monero, kiu memorigas pri la korbopilka ĉampionado okazinta en Litovio en 2011.

Moderna vivo

HOMOJ

Tempo estas trezoro

Lastatempe mi partoprenis en renkontiĝo kun miaj kunlernintoj. Antaŭ 30 jaroj mi diplomitiĝis kun, laŭ mia memoro, 45 kunlernantoj, inkluzive de 15 virinoj. Poste la registaro liveris al ni ĉiuj laboron, tamen en diversaj urboj, tiel ke ni apenaŭ kontaktiĝis.

Do, post tiom da jaroj, la komenca etoso en la renkontejo estis stranga, eĉ neesprimebla, kvankam ni ĉiuj kunlernis dum kvar jaroj ĉe la universitato. Evidente ni multe ŝanĝiĝis. Antaŭe ni estis nur gejunuloj, sed intertempe ni fariĝis mezaĝuloj, kelkaj eĉ avoj aŭ avinoj.

Ni ne povis rekoniĝi pro la ŝanĝiĝintaj vizaĝoj, kaj ni devis nin prezenti, kvazaŭ ni neniam konatiĝus. La organizanto diris, ke du el niaj kunlernintoj jam mortis. Unu kunlernintino memmortigis baldaŭ post la diplomitiĝo pro amafera fiasko. Alia perdis sian vivon en trafika akcidento.

Ridetoj

Post nia memprezentado la etoso pli kaj pli vigliĝis, kaj ni ĉiuj streĉe serĉis la memoron pri niaj kun-lernado, -vivado kaj -ludado, kvazaŭ ni revenus al la lernaĝo. La renkontejo komencis esti plenplena de ĝoja babilado kun ridetoj.

Niaj paroltemoj estis diversaj, ĉu pri laboro, familio, socio, aŭ la mondo. Antaŭ 30 jaroj nia vivo estis tre malriĉa, kaj ni ĉiam elektis laŭeble plej malmultekostajn manĝojn kaj vestaĵojn. Intertempe la situacio multe boniĝis. Pri vivtenado ni nun ne multe zorgas: male pri nia sanstato.

Partoprenis ankaŭ tri blankharaj geinstruistoj. Kompreneble ili jam emeritiĝis kaj ŝajne bezonis helpon en sia vivo. Nia instruistino pri matematiko malfacile piediris al mi kaj diris, ke ŝi memoras mian nomon pro tio, ke miaj notoj ĉiam estis bonaj. Al ĉiuj instruistoj plaĉas lernantoj kun bonaj notoj.

Sekreto

Mi havas sekreton. Iu kunlernantino aparte plaĉis al mi, sed mi ne kuraĝis esprimi mian amon. Post nia diplomitiĝo ŝi laboris en alia urbo, kaj pro tio mi ne havis ŝancon renkonti ŝin. Krome kaj ŝi kaj mi starigis propran familion.

Kvankam pasis 30 jaroj, tamen en mia koro ŝi kiel sankta belfloro ankoraŭ vivis. Ni renkontiĝis, kaj mi demandis, ĉu ŝi povas min memori. Ŝia respondo estis nea, kio forte min doloris. Aferoj tiaj ofte okazas en la vivo.

Pasis kvin horoj da interbabilado, sed ni ĉiuj sentis, ke vortoj por diri ankoraŭ en la buŝo troviĝas, tamen tempo mankis. Interesa renkontiĝo ĝi ja estis.

Reveninte hejmen, mi trovis, ke tempo estas trezoro por ni ĉiuj, kvankam ĝi senĉese tempas. Ni do kaptu la nunan tempon por beligi nian mondon kaj feliĉigi niajn kunhomojn.

Xu Jinming/pg

Spirita vivo

HEBREA ARTO

“Hagado” denove antaŭ publiko

La tre konata sarajeva “Hagado”, hebrea ceremonia libro, iluminita manuskripto el la 14a jarcento, estis denove antaŭ publiko la 18an de majo 2012 (Monda tago de la muzeoj) ĉi-jare en la Landa Muzeo en Sarajevo. Ĝi estis kaŝita kaj zorge gardata, travivis la hispanan inkvizicion, du mondajn militojn kaj la lastan bosnian militon — kaj nun estas denove antaŭ ŝatantoj de arto.

Mondkonata

Ĉi tiu mondkonata verko de la hebrea arto ekestis en la dua duono de la 14a jarcento en Hispanio. Kiam judoj estis forpelataj el Hispanio (1492) ili kunportis la manuskripton. De la fino de la 19a jarcento la manuskripto estas posedaĵo de la Landa Muzeo en Sarajevo. Tiam (1894) la muzeo aĉetis la libron de la sarajeva sefarda familio Kojen. La aŭtentecon de la libro certigis fakuloj de viena muzeo.

Tiu sankta hebrea libro estas la plej grava objekto de la Landa Muzeo de Bosnio kaj Hercegovino. Ĝia taksita valoro estas sep milionoj da usonaj dolaroj.

La libron oni gardas sub apartaj kondiĉoj, en ejo kun speciale prilaborita vitrino.

Kopio

Dum la tuta jaro la vizitantoj de la muzeo povas vidi kopion de la libro. La originalon oni povos vidi nur kvarfoje jare: la unuajn mardojn de julio kaj aŭgusto, dum la internacia muzea tago, kaj okaze de la granda hebrea festotago Pasĥo.

Pli ol sescent jarojn, de la foriro el Hispanio, la “Hagado”, kiu travivis multajn malfeliĉojn, ŝanĝadis posedantojn kaj landojn, estis konservata en diversaj kondiĉoj, nun, tamen, estas en sia domo kaj antaŭ publiko.

Dimitrije Janiĉiĉ

[FORIGITA!: bildo]

“Hagado”, hebrea ceremonia libro, iluminita manuskripto el la 14a jarcento, estas denove antaŭ la publiko.

Scienco

SANO

Dormu bone, vivu bone (per melatonino)

Iu amiko mia spertis, ekde la pasinta somero, gravegan dormoproblemon. Li provis multajn rimedojn, komencante per la plej naturaj kaj sendanĝeraj (precipe tizanoj aŭ tablojdoj de valeriano, pasifloro kaj aliaj herboj, vendataj eĉ en superbazaroj). La problemo — spite al la esperoj — restis, do li aĉetis en apoteko libere vendatan antihistaminaĵon, kiun oni uzas por sekundare kaŭzi dormemon. Post bona komenco, la rezultoj estis tamen ne ĉiam kontentigaj. Li tiam komencis paroli pri tiu ĉi problemo kun sia kuracisto, kiu preskribis al li sedativon sufiĉe fortan, sed same, en lia okazo, ne aparte efikan.

Ne ĉiuj scias aliflanke, ke tiuj kuraciloj kaŭzas dependon kaj tute ne garantias bonan kvaliton de dormo. Krom tio, mi legis lastatempe, ke eĉ t.n. sendanĝeraj dormigiloj plialtigas rimarkinde la probablon, ke oni mortas dum la dormo! La grava dormoproblemo kaj la eblaj sekvoj de iuj provitaj terapioj igis mian amikon suferi multe kaj eĉ plori pro malespero: kvankam li ne trinkis kafon kaj male klopodis sekvi ĉiujn konsilojn pri vesperaj ritoj/farendaĵoj, li ne sukcesis dormi pli ol 2-3 horojn nokte. La venontan matenon, imagu lian humoron kaj lian funkcikapablon ĉe la laborejo.

Senriska rimedo

Liaj konatoj diris al li, ke li iru al psikiatro pro ebla deprimo kaŝiĝanta malantaŭ la dormoproblemo. Neniu, inkluzive la kuraciston, parolis al li pri tiel efika kaj senriska rimedo por preskaŭ ĉiuspeca dormoproblemo: melatonino. Li malkovris ĝin danke al televida elsendo. Tiu substanco estas vendata sub diversaj komercaj nomoj en apotekoj, kutime (almenaŭ en Italio kaj Kipro) sen iu neceso montri kuracistan recepton. Temas pri la sama hormono produktata de ĉies cerbo, kiu igas onin “kompreni” interalie la alternadon de tago kaj nokto. Multaj plenkreskuloj, nelaste pro troa laboro kaj iom da streĉo (aferoj pli-malpli komunaj al ni ĉiuj), montras nuntempe ian malabundon de melatonino. Ilia cerbo komencas ĝin produkti tro malfrue kaj tio igas ilin turniĝadi en la lito dum horoj.

Horŝanĝa misfarto

Melatonino kaŭzas nek dependon nek iajn riskojn por la homa sano. Matene, ĉe la vekiĝo, eventuala dormemo tuj malaperas kaj oni sin sentas preta por bonhumore alfronti novan tagon. Pluraj personoj uzas tiun naturan metodon de tempo al tempo, post longaj vojaĝoj, por solvi la t.n. horzonozon, horŝanĝan misfarton, kaj alkutimiĝi al la nova loka horo. Ial oni malofte mencias tiun substancon, kies efiko kaj sekureco (se la dormoproblemo ne estas ligita al kromaj pli grandaj sanproblemoj) estas tamen agnoskataj de multaj fakuloj. Mi ne volas priskribi ĝin kiel panaceon aŭ eliksiron, sed la ŝanĝoj en la vivkvalito de mia kolego mirigis min. Do, se vi suferas de ajna formo de dormoproblemo, estas bona ideo provi tiun substancon, antaŭ ol eniri la tre danĝeran tunelon de psikomedikamentoj. Memoru: kiu suferas de dormoproblemo ne nepre estas frenezulo aŭ deprimito. Oni estas simple filo de la nuna tempo.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Melatonino kaŭzas nek dependon nek iajn riskojn por la homa sano.

Medio

AŬSTRIO

Gigantaj ventoturbinoj

Du ventoturbinoj E126, produktitaj de la germana firmao Enercon, ekfunkciis en Potzneusiedl (federacia lando Burgenland). Ĉiu el ili disponas pri produktokapacito de 7,5 megavatoj, produktas ĉirkaŭ 14 ĝis 15 milionojn da kilovathoroj kaj kostas 14 milionojn da eŭroj. La ventoturbinoj provizas per elektro pli ol 4000 privatajn mastrumojn.

Estonteco

La novkonstruitaj ventoturbinoj ĉi-momente apartenas al la plej potencaj en la mondo. “Ili ebligas enrigardon en la estontecon de ventoteknologio”, klarigis Michael Gerbavsits, parolisto de la estraro de la burgenlanda elektrokompanio BEWAG okaze de la ekfunkciigo.

Unu el la ventoturbinoj estas prizorgata kune kun la produktanto Enercon por esplor- kaj evolu-celoj. La ricevitaj informoj rezulte de tio povas esti uzataj de la ventenergia entrepreno Austrian Wind Power (AWP), filia kompanio de BEWAG. BEWAG investis ĝis 2013 entute 450 milionojn da eŭroj en la plukonstruon de ventoturbinoj kaj retoj. Burgenland estas ekologia modelregiono por la tuta Eŭropo.

Betono kaj ŝtalo

La konstruado de ambaŭ grandegaj ventoturbinoj komenciĝis en majo 2011. Entute estis forkonsumitaj 1400 kubmetroj da betono kaj 120 tunoj da ŝtalo. La naboj troviĝas en alteco de 135 metroj. La nacelo — kiu portas la rotor-padelojn — estas 14 m alta, 22 m longa kaj pezas 650 tunojn. La diametro de la rotor-padeloj estas 126 m. La tuta konstruaĵo pezas 7500 tunojn. En decembro 2011 ekturniĝis la unua ventrado, poste sekvis provfunkciado. Ventoturbinoj estas nun nedisigebla parto de la burgenlanda pejzaĝo.

AWP estas la plej granda produktanto de ekologia elektro en Aŭstrio kaj sukcesa ekzemplo de tio, ke la ventenergia uzado povas funkcii en difinita regiono. En 10 ventparkoj kun 138 ventoturbinoj kaj potenco de 242 megavatoj ĝi produktas jare pli ol 507 milionojn da kilovathoroj de ekologia elektro.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Ventoturbinoj en Burgenland.

[FORIGITA!: bildo]

La diametro de la rotor-padeloj estas 126 m.

Moderna vivo

FESTIVALOJ

Feoj kaj fiŝoj

En junio okazis la 15a internacia nikso-festivalo en la slovaka ĉefurbo Bratislavo. Nikso estas mitologia akvo-feo kaj la festivalo estis ligita al internacia konkurso pri kuirado de fiŝsupo.

La nikso-tradicio baziĝas sur fabeloj kaj legendoj. Laŭ unu el tiuj, nikso procesiis kun urbestro, kiu promesis fari nur bonon. Laŭ aliaj onidiroj, nikso estis friponeto, kiu dronigis ŝtelistojn, fraŭdintojn kaj malhonestajn magistratanojn.

Gildoj

La festivalon organizas neprofitcela civitana asocio, Devina Pordego (slovake Devínska brána). La eventoj sekvas historiajn paradojn de fiŝkaptistaj kaj ŝipistaj gildoj, dokumentitajn jam en la 18a jarcento.

En la mezepoko la fiŝkaptistoj, post la komercistoj kaj la vinberkultivistoj, apartenis al la trie plej granda komunumo en Bratislavo. Pro tio la tradicia bratislava kuirarto konas centojn da receptoj por prepari danubajn fiŝojn.

Julius Hauser

Scienco

RUBEOLO

Elimino atingeblas

Baldaŭ post la sciigo — okazinta en majo 1980 fare de la Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) — pri fakta likvido de variolo asembleo de la sama organizaĵo akceptis en 1988 rezolucion pri elimino ankaŭ de poliomjelito ĝis la jaro 2000. Tiun certecon donis la alta efikeco de la viva kontraŭ-poliomjelita vakcino de Sabin. Kompleta neniigo de tiu malsano ankoraŭ ne estas atingita ĉiuloke, tamen estas rimarkinde, ke poliomjelito jam malaperis almenaŭ en Ameriko kaj Eŭropo kaj en landoj, kiel Rusio, Ĉinio, kaj en serio de ŝtatoj de Azio kaj de Pacifiko.

La sekva infekto, kiu povos esti eliminita en la tuta mondo danke al vakcinado, estas morbilo. Ĝi estis likvidita en Ameriko jam en 2002, kaj en 2010 estis akceptita rezolucio de MOS koncerne iom-post-ioman likvidon de morbilo en la tuta mondo ĝis 2020. Kaj jen nun oni malkaŝas al la homaro la noblan celon likvidi en la tuta mondo eĉ rubeolon, kaj precipe la tiel nomatan kunnaskitan rubeolon, kiu prezentas la plej grandan danĝeron por la novnaskitoj.

Kio estas rubeolo

La plimulto de la malsanuloj estas infanoj kaj adoleskantoj, kvankam adoltoj mem povas malsaniĝi, se ili ekzemple ne estis infektitaj dum la propra infanaĝo. Post la malsano restas al la infektitoj persista imuneco. La viruso de rubeolo transmisiiĝas aerogute kaj rapide pereas en la ekstera medio.

Komence plialtiĝas al malsanulo la temperaturo. Aliaj simptomoj estas konjunktivito kaj doloro (kapa, gorĝa, muskola, artika ktp). Jam en la unuaj tagoj ekaperas la tipa disvastiĝinta makula ekzantemo. Karakterizaj simptomoj estas pligrandiĝintaj doloraj limfonodoj, precipe en la malantaŭa kola kaj okcipita regionoj. Plejofte la malsanuloj resaniĝas post 7-10 tagoj, sed ĉe kelkaj personoj kun malbona imunsistemo povas aperi diversaj komplikaĵoj, la plej gravaj el kiuj estas encefalitoj. Krome ekzistas, en multaj okazoj, rubeol-malsanuloj sen klaraj simptomoj. Ili estas malbone diagnozataj, kaj tio estigas minacon por la proksimuloj.

La plej timiga danĝero kuŝas en la kunnaskita rubeolo. Ĉe infektitaj gravedulinoj la viruso de rubeolo trairas la placenton, kaj ekzistas risko, ke ĝi trafas la embrion, kaŭzante al tiu diversajn difektojn al la sistemoj kardiovaskula (korangia), nerva kaj ne nur. Ĝi povas endanĝerigi ankaŭ la vidan kaj la aŭdan kapablojn de la infano (kuntrenante katarakton, surdecon ktp).

La likvido de rubeolo

En 1969, unue en Usono, estis lanĉita vakcino kontraŭ rubeolo, entenanta vivajn, sed senfortigitajn (mildigitajn) virusojn de rubeolo. Kontraŭ ili produktiĝas en la organismo antikorpoj, kiuj protektas ĝin kontraŭ la malsano kaj, kompreneble, ankaŭ kontraŭ ties kunnaskita formo. La vakcinon oni enigas en la organismon per injektoj. Nun ekzistas vakcinoj de pluraj firmaoj. En 1970-1980 la vakcino kontraŭ-rubeola estis vaste uzata, komence en la evoluintaj landoj kaj poste en multaj aliaj. Sed eĉ en 1996 mondskale estis registritaj pli ol 100 000 (oficialaj) kazoj de kunnaskita rubeolo, precipe en evolulandoj.

Nun la plimulto de la landoj enigis la kontraŭ-rubeolan vakcinon en la kalendaron de la devigaj vakcinadoj. En multaj okazoj oni submetas al la vakcinado infanojn 12-monatajn, ofte samtempe kun vakcinado kontraŭ morbilo kaj parotidito (mumpso). Tre gravas post kelkaj jaroj okazigi revakcinadon. Danke al tiu agado, en 2009 MOS estis informita pri apenaŭ 165 kazoj de kunnaskita rubeolo en la tuta terglobo.

En 2003 la membro-ŝtatoj de la Tut-Amerika Organizaĵo pri Sano (angle Pan American Health Organization) akceptis rezolucion pri elimino de rubeolo kaj kunnaskita rubeolo en la amerika kontinento ĝis 2010. Krom deviga vakcinado, kiu koncernis pli ol 95 % de la unujaraj infanoj, estis efektivigita amasa vakcinado de adoleskantoj kaj de plenkreskuloj. Gravan rolon ludas ankaŭ la fruaj malkaŝo kaj izolado de rubeol-malsanuloj. La batalon kontraŭ la malsano aktive partoprenis, krom medicinistoj, miloj da volontuloj — studentoj, lernantoj, instruistoj, sociaj aŭ religiaj agantoj kaj aliaj. Jam en 2006, kompare kun 1998, la nombro de kazoj de rubeolo en Ameriko estis malpliiĝinta je 98 %. En februaro 2009 estis registritaj la lastaj malsanuloj pro rubeolo en la kontinento. En 2010 endemia rubeolo estis definitive eliminita.

Nuntempe oni registras nur enportitajn kazojn de tiu malsano. En oktobro 2010 estis akceptita la rezolucio de MOS pri likvido de rubeolo kaj kunnaskita rubeolo ankaŭ en la eŭropa kontinento, kaj tio ĝis la jaro 2015. En multaj aliaj regionoj oni klopodas trafi la celon signife rapidigi la batalon por likvido de rubeolo, kvankam ĝis nun sen iu indiko de konkreta limdato.

Konkludo

Do ĝuste en la amerika kontinento estis unue likviditaj variolo, poliomjelito, morbilo kaj antaŭ nelonge rubeolo (kaj kunnaskita rubeolo). Kaj ĉio ĉi malgraŭ grandaj sociaj kaj ekonomiaj diferencoj inter la diversaj ŝtatoj de la kontinento kaj eĉ rilatoj ne tre amikaj inter iuj el ili. Homa sano ŝajne iĝis pli grava ol politikaj malkonkordoj: inda ekzemplo por landoj de aliaj kontinentoj.

Vladimir Lemelev

Scienco

EKSTERTERA VIVO

Kiel vi fartas, alimondanoj?

Ĉu ni estas solaj en la universo? Ĉu la tero estas la unusola planedo, en kiu la vivo ĝermis tiel, kiel ni ĝin konas? Banalaj demandoj, al kiuj tamen ni klopodos doni nebanalan respondon, per statistika metodo.

En multaj fakoj, oni rekonas la valoron de statistiko kiel respektinda scienco. Kuboj ne havas memoron, oni fojfoje asertas, sed estas neeble, ke, se oni ĵetas kubon centfoje, ĝi montros ĉiam la saman faceton. Statistiko donas, se ne sendubajn respondojn, almenaŭ klarajn indikojn, kvankam iuj preferas ĝin ignori.

Ĉefe koncerne la eblon, ke ankaŭ sur aliaj planedoj estas iuspeca vivo, estas strange vidi kiom da uloj (ofte pro religiaj kialoj, sed ne nur) montras sintenon de totala negado: vivo, onidire, povas ekzisti en neniu alia loko de la universo, kiom ajn vasta ĝi estas. Tiu ĉi estas aksiomo, kvazaŭ laika dogmo, kiun neniu kaj nenio povas ŝanĝi. Se diri la veron, oni apenaŭ komprenas la kialon de tia rifuzo, kiu verdire kontraŭdiras la (kvankam malmultajn) sciencajn certaĵojn, kiujn tiurilate la homoj havas, sed ankaŭ ajnajn statistikajn kalkulojn, ĝis nun pacience plenumitajn de tutmondaj scienculoj.

Universalaj leĝoj

Iel ajn direndas, ke ne ĉiuj neas la ekziston de aliaj planedoj, kie vivo povas esti ekinta. Tiu alproksimiĝo al la demando ja estas komuna al la plimulto de la scienculoj. Laŭ tiu, se vere ekzistas universalaj leĝoj pli-malpli validaj en la tuta universo, oni rajtas kredi, ke fenomeno jam okazinta en unu loko de la universo povas esti okazinta, okazanta aŭ okazonta ankaŭ aliloke, se la kondiĉoj estas similaj.

Plilumantan klarigon pri tio, kio plej verŝajne okazas en la universo, mi ricevis antaŭ jardeko. Tiam mi plezure tralegis libron de itala scienculo (Piero Angela), kies plej granda merito estis la kreado de televidaj programoj, kiuj kunigas utilon kun amuzo, t.e. sciencon kun kompreneblo. Li publicadas ankaŭ librojn, kiuj klarigas same simple al la legantaro sciencajn konceptojn, iufoje eĉ komplikajn.

Teoria ekzerco

Malnova libro de Piero Angela, rilate tiun temon, donas spacon interalie al la esploroj de du scienculoj de la universitato de Romo, la profesoroj Alfonso Cavaliere kaj Daniele Fargion. Iliaj kalkuloj ebligas loki du “fostetojn”, unu optimisman kaj unu pesimisman, unu dekstren kaj unu maldekstren, se tiel diri, al ies galopanta fantazio.

La unua kalkulado, la t.n. optimisma, respondas al la iamaj konsideroj de homoj, kiaj la verkisto Isaac Asimov kaj la astronomo Carl Sagan, kiuj deklaris sin certaj pri la ekzisto de la vivo en iu parto de nia aŭ almenaŭ de alia galaksio. En propra verko, Isaac Asimov plenumis atentan analizon de la probabloj, ke “alimondanoj” ekzistas. Laŭ iuj, liaj nombroj estas eĉ tro singardaj, sed ni utiligos ilin kiel plej optimismajn.

Rilate pesimismon, estas malfacile aserti, kiom oni povas esti pesimisto. Iel ajn, ŝajnas al ni, ke la jenaj t.n. pesimismaj nombroj respondas al aliro kaj al pensmaniero sufiĉe restriktaj. La ciferoj menciotaj en la unua parto de la artikolo rilatas nian galaksion (t.n. Laktan Vojon), kies kondiĉojn ni kontentige konas kaj de kiu ni relative bone scipovas kvantigi la stelojn. Oni asertos, ke temas pri arbitraj asertoj kaj almenaŭ parte oni ja pravos, ĉar statistiko certaĵojn ne prezentas. Temas tamen pri teoria ekzerco, kiu neniom kostas kaj samtempe utilas por provi kompreni la efektivan realon.

La Lakta Vojo

Nu, kiom da steloj estas en la Lakta Vojo? Laŭ disvastiĝinta teorio ili estas ĉirkaŭ 300 miliardoj. Plej pesimisme, ni limiĝu al “nur” 100 miliardoj. Sekva demando: kiom el tiuj ĉi steloj povus havi sunsistemon similan al la nia? Se oni forigas la stelojn duoblajn, la tro grandajn, la tro malgrandajn ktp, oni povos aserti, ke plej optimisme 1,7 % de la 300 miliardoj da steloj (do 5 miliardoj!) povus havi sunan sistemon tian, dum plej pesimisme ni diru maksimume 0,1 % de la 100 miliardoj da steloj, kio same respondas al 100 milionoj de steloj: nombro ne neglektinda. Se do vere ekzistas en la galaksio tiom da sunsistemoj similaj al la nia, kiom verŝajnas la ekzisto — ene de ili — de planedoj sin trovantaj je la ĝusta distanco de la propra suno, t.e. kun temperaturo nek tro varma, nek tro malvarma?

Temas pri delikata, malfacila demando: kelkaj fakuloj, kiel Michel Hart, opinias, ke estas preskaŭ neeble, ke planedo sin trovas ĝuste je tia distanco. Laŭ li, la tero estas preskaŭ certe la unusola, kiu plenumas tiun gravan kondiĉon. Tamen la plejparto de la scienculoj emas kredi, ke trovi planedon ĉe ĝusta orbito ne estas tiel nelogika afero. Optimisma kalkulo sugestus procenton de 20 % (do 1 miliardon da steloj), dum pesimisma aliro haltigus nin je 10 %, do 10 milionoj da steloj. Kiel videblas, per nur du transiroj, pesimisto alvenas al nombro jam centoble pli malalta ol tiu de optimisto. Sed eĉ tio ne ŝanĝos la finan rezulton.

La brikoj de la vivo

Nova baro ekaperas nun: eĉ se ni agnoskas, ke en la galaksio ekzistas milionoj da potenciale taŭgaj planedoj, kiu estas la probablo, ke vivo tie komenciĝis samkiel sur la tero? Tiu ĉi estas eble la plej malfacila demando. Ĉiuj samopinias, ke, ĉiuloke, povas formiĝi organikaj molekuloj, kiuj — kiel konate — estas la brikoj de la vivo.

En la nuna momento tamen oni ne povas facile diri, kiuj estas la probabloj, ke ili ankaŭ unuiĝis kaj kreis grandajn molekulojn, kapablajn reproduktiĝi kaj estigi bakteriajn vivformojn. Asimov siaflanke asertis, ke tiu procezo estas tutcerta: se planedo estas je la ĝusta distanco, la fenomeno de reproduktiĝo estas spontana sekvo. Optimistoj, inkluzive de Asimov, alivorte kredas, ke estas miliardo da steloj en tiu ĉi galaksio, kie la vivo ja komenciĝis samkiel ĉe ni. Pesimisto emus male aserti, ke tiaĵo povas okazi en apenaŭ la 0,01 % de la okazoj, do ĉe nur 1000 steloj de nia galaksio.

Plurĉelaj estaĵoj

Inter tiuj du ekstremismaj pozicioj, ni povus aldoni tiun de imaga moderulo (sufiĉe, sed ne tute pesimisma), laŭ kiu tiu fakto rezultas en 50 % de la okazoj, do ĉe 5 milionoj da steloj. La sekva etapo estas la evoluo de la vivo: pri ĉi tio, ĉiuj samopinias, asertante ke la vivo, se ĝi sukcesas eki, iam certe evoluos.

Laŭ optimisto, la ekapero de plurĉelaj estaĵoj estas do nura demando de tempo: 70 % de la probabloj (kaj 700 milionoj da steloj). La moderulo povus diri 20 % (1 miliono da steloj) kaj la propre dirita pesimisto 5 % (50 steloj).

La venonta fazo estas la evoluo de inteligenteco. Laŭ optimisto, la transiro de plurĉelaj estaĵoj al inteligentaj vivformoj estas preskaŭ certa (90 %, do 600 milionoj da steloj). La moderulo elektus pli malaltan procenton (25 %, do 250 000) kaj la pesimisto 2 % (do apenaŭ unu). Post la ekapero de inteligentaj estaĵoj, la optimistoj asertas, ke la transiro al iu formo de socia vivo estas certa (600 milionoj da steloj). Tion opinius ankaŭ moderulo (250 000), dum pesimisto asertus, ke tio povas okazi tre malofte, ni diru en nur 5 % de la okazoj (do ĉe nur 0,05 steloj).

Samtempaj civilizoj

Ni ankoraŭ ne alvenis al la fino de la elnombrado, ĉar ni devas pripensi ion plian: se ni volas ne nur certiĝi pri la ekzisto de alia civilizo, sed ankaŭ komunikiĝi kun ĝi, kompreneble ni ne interesiĝas pri eventualaj pasintecaj civilizoj, jam malaperintaj, aŭ pri tiuj, kiuj ankoraŭ ne naskiĝis ... Ni devas konsideri nur tiujn, kiuj ekzistas nun, en nia erao. Por plenumi tiun kalkulon, ni devus scii, kiom longe povas daŭri iu teknologia civilizo. Se ĝi daŭras longe (aŭ tre longe), do ekzistas pli multaj probabloj, ke niaj ekzistoj iam “kruciĝos”. Se male la daŭro de tia civilizo estas tro mallonga, tiam la probabloj de iu interkomunikado ege malaltiĝas.

Mezume, tera mamulo rezistas dum 5-10 milionoj da jaroj. Ĉu la homo, kun sia teknologia civilizo, daŭros tiom longe? Asimov opinias, ke la homo malaperos post miliono da jaroj. Laŭ la scienculoj, eĉ optimisto ne rajtas opinii, ke ekzistas pli ol 0,1 % de la steloj en la Lakta Vojo, kie nuntempe povas ekzisti evoluinta civilizo, kia la nia. Moderulo parolos pri 0,02 % (do pri 50 steloj) kaj la pesimisto pri 0,0002 %, do pri nur 0,0000001 steloj en nia galaksio kun planedo simila al la tero kaj kun tia civilizo, kia ebligus al ili komunikiĝi kun ni.

Optimismaj kaj pesimismaj ekscesoj

Memkompreneblas, ke la optimisma elkalkulo estas troiga: 600 000 kromaj civilizoj en nia galaksio estas certe tro multaj (ni jam malkovrintus almenaŭ kelkajn). La moderulo alvenas al pli kredinda nombro: 50 civilizoj nuntempaj, similaj al la nia: la tero sekve estus unu el la 50 teknologiaj civilizoj ĉeestaj en nia galaksio. Se ni ne estas pesimistoj, sed almenaŭ moderuloj, ni do devas opinii, ke ekzistas inter minimume 50 kaj maksimume 600 000 evoluintaj civilizoj en la Lakta Vojo! Koncerne pesimiston, li mem troigis, kaj laŭ ties kalkuloj ŝajnas, ke eĉ ni ne devus ekzisti, se ne pro nekredebla hazardo!

Mil pliaj civilizoj

Kio okazas, tamen, se ni komencas konsideri ankaŭ la ceterajn galaksiojn? Ni estas certaj, ke ne ekzistas en la universo nur la nia. Oni male opinias, ke estas en la universo ne malpli ol 10 miliardoj da galaksioj observeblaj de la tero ... La nombroj nun ŝanĝiĝas rimarkinde kaj fariĝas abrupte optimismaj, ĉiuokaze: multiplikante per 10 miliardoj la probablojn kalkulitajn por nia galaksio, ni alvenas al la jenaj nombroj: la teknologiaj civilizoj, similaj al la nia kaj nuntempe ĉeestaj en la universo, estus 6 milionoj de miliardoj laŭ optimisto, 500 miliardoj laŭ moderulo kaj 1000 (mil!) eĉ laŭ plej konvinkiĝinta pesimisto ... Por ekskludi, ke la vivo ekzistas en iu ajn loko de iu ajn galaksio, ni alivorte devus esti treege (miloble, dekmiloble, centmiloble ...) pli pesimismaj ol la plej granda pesimisto de la mondo ...

Malsamaj okuloj

Tio pruvas, se ne la certecon de la ekzisto de “alimondanoj”, almenaŭ la verŝajnon de tiu hipotezo. Eble en nia jarcento ni ne sukcesos komunikiĝi, renkontiĝi aŭ batali kun ili, sed la sento, ke ni eble ne estas solaj en la universo, kaj ke ĝi probable estas pli “varma” ol ĝi tiom ofte ŝajnis al ni, eble donos al ni kroman instigon al la daŭrigo de tiurilataj esploradoj kaj igos nin rigardi estonte la ĉielon per malsamaj okuloj. Cetere, facilan, logikan, neŭtralan lingvon por komunikiĝi kun alimondanoj ni jam havas, ĉu ne?

Roberto Pigro

Spirita vivo

SPORTO

Patro nia parodia

Estas konate, ke la homaj bezonoj de adorado, kultado, komuna korleviĝo kaj sentesprimo vastaterene forlasis la sferojn de la tradiciaj religiaj institucioj kaj transiris al sekularaj medioj, formante novajn strukturojn, ritojn kaj ceremoniojn. Aparte la popmuziko kaj la sporto kun siaj intensa emociado kaj brilaj idoloj kapablas kontentigi religiajn aspirojn ekster preĝejoj kaj diservoj.

Memkompreneble la reklamindustrio utiligas la novan orientiĝon por propraj celoj, lerte miksante iamajn religiajn simbolojn kun modernaj bildoj. Aparte draste tio montris sin antaŭ la futbalmatĉo inter Bayern München kaj FC Chelsea London la 19an de majo en Munkeno. Por allogi spektantojn, kiuj fariĝu klientoj de la akompana reklamo, la televida entrepreno SAT.1 produktis filmeton rekte celantan religiajn sentojn. Oni opiniis taŭga sekvi la formon kaj enhavon de Patro nia. Voĉo solenatone kun skriba sublinio prezentis la travestion, kiu sonus esperantlingve tiel:
“Kara Futbal-dio,
venu Via pilko. Fariĝu Via ludo. Niajn golojn donu al ni hodiaŭ. Kaj pardonu al ni niajn faŭlojn, kiel ankaŭ ni pardonas al niaj arbitraciantoj. Kaj ne konduku nin en ofsajdon, sed liberigu nin de kontraŭbatoj. Ĉar Via estas la ludo kaj la venko kaj la Champions League eterne.
Auf geht’s!

La du lastaj fremdlingvaj citoj simple redonas la anglalingvan titolon de la konkurso, kiun ja ĉiu globano komprenu sentraduke, kaj la bavaran fonon de la konkursoloko, la lasta cito estas tradukebla per “Ek al!”.

Krom heroaj bildoj pri koncernaj ludosituacioj subtenis la kvazaŭreligian etoson la triumfaj finotaktoj de la fama tokato en d-minoro, kiel se temus pri himna fino de solena meso. Perfekte la filmstrio parodiis la pastrajn vortojn antaŭ la prefacio: “Leviĝu viaj koroj!”

Ekleziaj reagoj

Estis interesa la reago de ekleziaj oficialuloj. La protestanta eklezio protestis kaj postulis la tujan forigon de tiu ĉi reklamfilmo, sed la katolika kondutis mole, modere: “En la futbala sfero estas uzata kutime lingvaĵo kun religiaj pruntoj. La spektantoj komprenas, ke oni ne prenu la tekston serioze.” Pri la seriozeco de tiaj komentoj kelkaj personoj ironie indikis al la akraj reagoj de kristanaj institucioj, se temas pri publika ridindigo de eksterkristanaj religiaj simboloj. Kaj tiuj homoj ne nepre estas fundamentistoj, kiuj rekte rilatigis la aferon al la dua ordono de Dio al Moseo, el la hebrea originalo tradukita de Lazaro Ludoviko Zamenhof: “Ne malbonuzu la nomon de la Eternulo, via Dio; ĉar la Eternulo ne lasos senpuna tiun, kiu malbonuzas Lian nomon.”

Futbala rekviemo

Cetere, estus esplorinde, ĉu SAT.1 ricevis punon. Almenaŭ la bavaroj post katastrofa malvenko kuŝis post la matĉo dum minutoj kvazaŭ faligitaj, detruitaj de dia mano. Tiel neniiĝis aspiroj, deziroj, fidoj, inklinoj, revoj, preĝoj. La futbaldio de la aliuloj montriĝis nekontesteble pli forta. La postan tagon Munkeno silente funebris en profana rekviemo.

Franz-Georg Rössler

Moderna vivo

HOMAJ RAJTOJ

Ge(j)edziĝoj

Malmilde katolikaj episkopoj rifuzis agnoski gejan ceremonion en la slovaka ĉefurbo Bratislavo. Ankaŭ lokaj civitanoj bojkotis la trian samseksemulan feston Pride Bratislava [prajd bratislava].

La evento, oficiale apogata de la urbestro de Bratislavo, malfermiĝis per tri simbolaj geedziĝoj. “Jes”, diris tri paroj: virina, vira kaj virin-vira, por kune atentigi pri la jura malegaleco spertata de gejoj, lesbaninoj kaj transseksuloj.

Ĉeestis la tiel nomatan ĉielarkan paradon ne nur ambasadoroj el 18 landoj, sed ankaŭ 700 nepolitikistoj, precipe gejunuloj. La evento, organizita en junio de la slovaka civila asocio Queer Leaders Forum [kŭir liderz foram], estis gvatata de policanoj el helikoptero.

Julius Hauser

Moderna vivo

ALTLERNEJOJ

Kvalito kaj kvanto

Rifuzita estas nova altlernejo pri filmkreado en Slovakio. La kialo: jam abundas altlernejoj. Slovakio kun 5 milionoj da loĝantoj havas 39 altlernejojn, kreitajn plejparte inter 2002 kaj 2006.

La ministro pri edukado, Dušan Čaplovič [duŝan ĉaploviĉ], haltigis la altlernejan programon, dum spertuloj ellaboras raporton pri la plej taŭga lerneja sistemo por Slovakio. Čaplovič volas altigi la nivelon de la altlernejoj, limigante la nombron de studfakoj.

La problemo kuŝas en tio, ke altlernejoj ne spegulas la labormerkaton. Ili produktas senbezone multe da finlernintoj, kiuj ne trovas postenojn. En 1990 Slovakio havis 62 000 studentojn, en 2010 proksimume 217 000. Popularas sciencoj, ekonomiko kaj sociallaboro.

Julius Hauser

Politiko

ALBANIO

Finfine elektita

Enpostenigita estas la sesa postkomunisma prezidanto de Albanio. Bujar Nishani, ministro pri internaj aferoj, akiris pli ol duonon de la voĉoj.

Nishani estis iom surpriza kandidato, elektita post pluraj provoj trovi taŭgan reprezentanton. Se oni ne estus sukcesinta interkonsenti pri prezidanto, Albanio alfrontus ĝeneralajn balotojn.

La nova prezidanto naskiĝis en 1966, finstudis en militista akademio kaj laboris en Usono kaj aliaj landoj. Li fariĝis parlamentano en 2005.

Bardhyl Selimi

Spirita vivo

KOMUNAJ VALOROJ

Klareco kaj simpleco, fundamento por nova epoko

Diversaj konfesioj, tradicioj kaj religiaj kutimoj pli kaj pli altiras nian atenton. La Fakultato pri Komparaj Religio-Sciencoj de la universitato de Bruselo kuraĝigas la serĉadon de komunaj valoroj inter malsamaj religioj. Kelkaj el tiuj valoroj estas “klareco” kaj “simpleco”, kondiĉoj “sine qua non” (= “nepraj”) por kompreni la metaforon de la “filozofia tujo”, t.e. la “sefira arbo” aŭ la “arbo de la vivo”. La arbo de la vivo estas simpligita imagaĵo de la dia kreo-plano kaj ŝlosilo por akiri informojn pri la transcenda origino kaj la evoluo de la universo. Ĉi tiu arbo troveblas en multaj antikvaj kulturoj kaj estas ankoraŭ nun konata kaj studata. Por inicitoj “klareco” kaj “simpleco” estas eternaj premisoj por kompreni la misterojn de la vivo.

Lingvouzo

La strebado al klareco rimarkiĝas ankaŭ en la lingvouzo. Ni parolas kiel ni estas: klaraj aŭ konfuzaj, laŭ la naturo aŭ la spirito de nia persono. Krom pli ol kvin mil parolataj lingvoj en la mondo ekzistas ankaŭ lingvoj per gestoj (gestlingvo de surdmutuloj), la korpa lingvo (esprimo de sentoj, pensoj kaj intencoj, videblaj per rigardoj, sintenoj, movoj, ŝanĝiĝo de haŭtkoloroj ktp.), la lingvo de la muziko, kaj nature ankaŭ la lingvo de la amo, la plej universala idiomo aŭ esprimilo unuiganta homojn, bestojn, plantojn kaj mineralojn. La hinda mistikulo kaj poeto Kabir prave diris: “Dio estas la spiro de ĉiuj spiroj” ... sen kiu neniu lingvo povas ekzisti.

Lingvokonfuzo

Malgraŭ ĉi tiuj poeziaj konsideroj ofte regas “lingvo-konfuzo”. La historio pri Babelo estas konata: ekaŭdiĝis pli kaj pli da lingvoj kaŭze de manko de klareco kaj simpleco kaj la homaro, kiel kolektiva unuaĵo, paŝon post paŝo disiĝis. La babela spirito jam ne mortis. Ĝi kreadas ankoraŭ nuntempe ĉiajn banalajn, sensencajn, stultajn vortojn kaj frazojn, kiuj montras pli da malsaĝeco ol da kleriĝo. Dezirendas pli da atento al la simpla semantiko, kiu instruas al ni vidi kaj kompreni la foran originon de vortoj por atingi pli da klareco kaj simpleco cele al la plialtigo de la konscio de estontaj generacioj.

Bedaŭrinde, simpleco ne ĉiam troviĝas en niaj instru-programoj. Vortoj kiel kredo, religio, libereco, universo, leĝo kaj aliaj malmoliĝintaj konceptoj, ofte diskutigas nin kaj ne kondukas al vera kompreno. Ni parolas pri la “kosmo” anstataŭ pri la “universo”, ne komprenante ke la kosmo estas nur parto de la universo. “Kosmos” en la antikva greka lingvo signifas “ordo”, kontraŭe al “ĥaoso” signifanta “malordo”. Ambaŭ vortoj — kosmo kaj ĥaoso — formas unuaĵon, nomendan “universo”.

Simila konfuzo ekzistas rilate la terminon “leĝo”. Ŝajnas ke ni forgesis pri la filozofia difino ke “leĝo estas neceso ekzistanta ĉie kaj ĉiam”. Jen dogmo. Konsekvence, niaj tiel nomataj “leĝoj” fakte ne estas leĝoj, sed nur portempaj “reguloj”.

Libero

Dume pensuloj kaj verkistoj daŭrigas rompi al si la kapon per la koncepto “libero”, ne rimarkante ke libero “de facto” (= “efektive”) ne ekzistas. Ĉu ni ja estas liberaj de l’ gravito de la tero? Ĉu ni estas liberaj de l’ aero, kiun ni spiras? Ĉu ni estas liberaj de la etero, kiu ĉirkaŭas nin? Ĉu ni estas liberaj de la akvo, kiu kovras nian planedon kaj kiu sensoifigas nin? Ĉu ni estas liberaj de la fajro kaj la sunlumo, kiuj varmigas nin kaj kies fotosintezo donadas al ni energion kaj vivon? Ĉu ni estas liberaj de l’ miliardoj da pensoj kaj sentoj, kiuj traŝvebas la universon kaj kiuj fekundigas nin individue kaj kolektive, mense kaj emocie? Ĉu ni estas liberaj de ĵurnaloj kaj novaĵoj, kiuj envenas nian salonon? Ĉu ni estas liberaj de la vetero, de l’ sorto kaj fortuno, de amikoj kaj malamikoj, havantaj grandan signifon el la vidpunkto de la disvolviĝo kaj la evoluo de la dia plano? Ĉu ni estas liberaj de la fortoj, potencoj kaj leĝoj, kiuj kreis nin? Ĉu ni estas liberaj de la ĉiutaga pano, de nia karmo kaj de la biologia ĉeno al kiu ni apartenas?

Ni povas, kompreneble, libere elekti aŭ decidi, sed ankaŭ tiu eblo estas determinita de la Kreinto. Ni ja tuj post nia decido estas denove ligataj kun la objekto de nia elekto. Verdire, libero estas la plej granda iluzio ekzistanta jam multe da eraoj, dormiga pocio altrudita al la homaro depost prahistoriaj tempoj. Kiu scipovas liberigi sin de tiu iluzio estas vere libera, kio signifas harmonia, komforta, kunigita kun la Kreinto, -anto, -onto nomita Dio, Alaho, la Eternulo, Bramo, la Granda Manituo aŭ kiu ajn preferata nomo. Libereco signifas plena konfido, asimiliĝo en la universo, kuniĝo kun la Granda Arkitekto, konsciante pri tio, ke ĉiu kreitaĵo, ĉiu homo, ĉiu besto estas ero de l’ Sublima Kreanto, ia ĉelo, ento vokita kaj destinita al relative mallonga restado sur nia planedo por partopreni en kvazaŭ nesondebla dia procezo.

Vero

Ankaŭ la koncepto “vero” estas ofte miskomprenata. Blaise Pascal diris: “Ni deziras trovi la veron, sed trovas nur necertecon” kaj Immanuel Kant aldonis: “Se ni povas klare nek certigi nek nei, ni povas nur kredi”. Laŭ tiuj ĉi vidpunktoj eklezianoj ne certas sed nur “kredas”, deziras, esperas. Se ili kontraŭe “certus” pri la ekzistado de Dio, konforme al la konscio, ke la fonto de la vivo estas amo kaj surbaze de la vortoj de Sankta Johano: “Dio estas amo” (N.T. 1 Joh. 4:8, vers. 16), ili pli bone diru ke ili estas “certuloj” anstataŭ nuraj “kredantoj”. Ja, kiu neniam reale spertis amon? Do, kiu ne “certas” pri la ekzistado de Dio?...

Religio

Alia vorto ofte miskomprenata estas la vorto “religio”. Superrigardo de ĝiaj nenombreblaj difinoj montras ke preskaŭ ne eblas ĝuste klarigi tiun ĉi koncepton. Lactantius derivas ĉi tiun vorton de la latina “religare” (re-ligi, konekti, re-konekti) — en la franca “relier” — donante specialan atenton al la ligo inter la Kreinto, la homoj kaj ilia medio. Religi (unuigi) estas unu el la plej sublimaj esprimoj de kulturo. Ĝi estas “ago” konektanta ĉiujn aspektojn de la vivo, ne nur fizikajn sed ankaŭ metafizikajn. La koncepto “religare” transcendas la limojn, kiujn inventis ekleziuloj kaj filozofoj. Ĝi trarompas la monopolon de la tradiciaj tiel nomataj religioj, kiuj ne ĉiam tre “religie” kondutis kiel la vorto esence montras. Rigardu, kiel ili ne malofte malamis sin reciproke, kiel ili malbenis aliajn, luktis kaj murdis. La historio estas plena de tiaj eventoj. Tial preferindas nomi ilin “konfesioj”, dum re-ligi estas ilia strebado.

Esti religia — praktiki religion — kontakti, rilati, intersanĝi en la plej nobla senco de la vorto, liberigita de historiaj kaj konfesiaj miskomprenoj, estas ege grava kaj krea laboro. Eĉ liberpensuloj kaj ateistoj ne povas nei ĝin, same kiel kemiistoj, fizikistoj kaj politikistoj, kiuj ade klopodas utiligi siajn materialojn, rilatojn kaj kontaktojn por kolekti avantaĝojn kaj atingi deziratajn rezultojn. Sen bonaj rilatoj inter kontraŭaj aŭ antifortoj la vivo ne povas daŭri.

Klara lingvouzo gravas. Ĝi montras la nivelon de la konscio kaj la kvaliton de la parolanto.

Jo Haazen

Eseo

ĈINIO

Scenoj el la familia vivo

El kvar homoj konsistas mia familio: mi kaj miaj patrino, edzino kaj filino, kiuj apartenas do al tri generacioj. Miaopinie, ĝi estas tre ordinara ĉina familio.

Mia patrino estis kamparano, sed pro sia alta aĝo perdas laborkapablon. Ŝi nun loĝas en urbo kun ni. Ŝi estas laborema kaj purigema kaj laŭ sia kapablo ŝi faras ankoraŭ hejmajn laborojn, ekzemple kuiradon, purigadon ktp.

Alitempe ŝi babilas kun najbaroj kaj, vespermanĝinte, promenadas surstrate kun siaj similaĝaj amikinoj. Kompreneble ŝi finance bezonas mian helpon, kvankam la ĉina registaro ĉiumonate donacas al ŝi 110 juanojn (ĉ. 13,6 eŭrojn). Tio ne sufiĉas por vivteni ŝin. Mi do kun granda ĝojo liveras al ŝi monon por montri min bona filo.

Salajro

Mia edzino laboras en hospitalo. Ŝia salajro ne estas granda, tamen jam sufiĉas por ŝia vivo. Dum liberaj tagoj ŝi aŭ dormas aŭ vizitas vestaĵo-vendejojn.

Vespere ŝi ŝatas spekti televidfilmojn diverstemajn. Plaĉas al ŝi ankaŭ ĵurnaloj kaj gazetoj. Mi diras, ke ŝi estas legemulino kaj scioriĉulino, kiu havas vastan vidkampon danke al informoj de la amaskomunikiloj.

Mia filino lernas en gimnazio. Kvankam per mia aŭto la lernejo situas nur kvin minutojn for de nia hejmo, ŝi devas laŭregule tie tranokti. Lecionojn ŝi havas ekde frumateno ĝis enlitiĝo.

Ekzamenoj

Preskaŭ ĉiuj ĉinaj gimnazianoj tiel energie lernas por sukcesi en ekzamenoj kaj eniri bonan universitaton. Nur sabate mia filino povas hejmeniri, kiam kune ni ĝuas familian etoson. Tamen ĉiuvespere ŝi telefonas al mi kaj mia edzino por saluti nin. Tio trankviligas nin.

Mi laboras kiel policisto. En ĉiuj landoj mi havas kolegojn, ĉar miaopinie ĉiuj homoj volas vivi en situacio sekura kaj paca. Nur policistoj havas kaj devon kaj kapablon liveri tian vivkondiĉon.

Do tage mi diligente laboras por vivteni mian familion kaj vespere mi disponas pri mia propra tempo. Vespermanĝinte, mi kutime tuj sidiĝas antaŭ la komputilo kaj tiel interparolas kun geamikoj diverslandaj, ĉu tajpe, ĉu voĉe. Ĝuinda tempo ĝi ja estas.

Interreto

Kvankam mi kaj miaj kunbabilantoj loĝas en diversaj lokoj tra la mondo, mi sentas, ke ili estus ĉe mi kvazaŭ en la sama ĉambro. Danke al Interreto nia mondo fariĝas pli malgranda.

Menciindas ankaŭ mia alia hobio. Temas pri fumado — en la okuloj de nefumantoj “helpo de diablo”. Mi bone sciis, ke mia “hobio” ne nur malutilas al fumantoj sed ankaŭ al proksimuloj. Bedaŭrinde, kvankam mi kelkfoje decidis ĉesigi la fumadon, mi fiaskis.

Kvankam ĉiu en mia familio havas propran vivmanieron, ni bone fartas en etoso harmonia kaj ĝojoplena. Ĉiuj komplete sentas sin kontentaj pri la vivo.

Xu Jinming/pg

Ekonomio

JAPANIO

Konkurado al ŝtata paneo

En Eŭropo ankoraŭ furiozas ekonomia krizo kaj ne videblas la lumo de elirejo. Ankaŭ en Azio tiktakas prokrasta bombo de ekonomia krizo kaŭzita de la ŝtata ŝuldo.

En Japanio, pro maljuniĝo de la socio, pli kaj pli grandiĝas la elspezoj por sociala asekuro, kaj la sinsekvaj registaroj prodigadis amason da mono por stimuli la ekonomion laŭ la postuloj de la popolo. Rezulte en la daŭro de kvar jaroj ekde 2009 la sumo de la jara emisio de ŝtata ŝuldo superas la impostenspezon.

Ĉi-jare la elspezoj precipe pligrandiĝos por rekonstrui kaj revivigi la damaĝitan regionon de tertremo kaj cunamo. Pro tio oni certas, ke la restanta sumo de la ŝtata ŝuldo atingos jarfine pli ol 1 000 000 000 000 000 da enoj (tio estas 1015 enoj aŭ miliono da miliardoj da enoj aŭ dek mil miliardoj da eŭroj). La proporcio de ĉi tiu astronomia sumo al la malneta enlanda produkto (MEP) estos 235 %, superante la ŝuldojn de Grekio, kaj eĉ duoble pli granda ol tiuj de Germanio kaj Francio.

Interna konflikto

Ĉiuj ja scias, ke Japanio ne plu povas daŭrigi tian senbridan administradon de la ŝtataj financoj. Fine de marto 2012 Noda Yosihiko, ĉefministro kaj estro de la registara Demokratia Partio (DP), prezentis al la parlamento proponon por plialtigi la akcizon (elspezimposton) de la nunaj 5 % al 10 %. Ĉi tiun proponon aprobas la du plej grandaj opoziciaj partioj, sed la plej granda frakcio de DP, komandata de Ozawa Itiro, eks-estro de la partio, malaprobas la plialtigon pro tio, ke impostaltigo rompos la promeson al la popolo. Tial DP alfrontas la danĝeron de skismo.

Eĉ se la proponita altiĝo realiĝos, tute ne sufiĉos la enspezo por sanigi kaj ekvilibrigi la ŝtatajn financojn, parte pro la longedaŭra deflacia ekonomio kun preskaŭ nula kresko kaj parte pro la persista rezisto al redukto de elspezoj.

Daŭre stabila

Sub tiuj cirkonstancoj estas nature, ke la japanajn ŝtatajn obligaciojn malalte rangigas la pritaksaj kompanioj kiel Moody’s kaj Standard & Poor’s. Malgraŭ tiu malalta taksado, la kurzo de la japanaj ŝtatobligacioj estas stabila kaj ilia jara interezo estas sufiĉe malalta je ĉ. 1 %. Ŝajne tiu ĉi fenomeno baziĝas sur la fakto, ke 95 % de la japanaj ŝtatobligacioj estas aĉetitaj enlande, dum 77 % de la grekaj ŝtatobligacioj posedas alilandaj instituciaj investantoj. Krome, kvankam la ŝtata ŝuldo baldaŭ atingos unu milionon da miliardoj da enoj, japanaj individuoj havas ĉirkaŭ 1,4 milionojn da miliardoj da enoj kiel financan posedaĵon.

Ne malaltiĝis la rilata valoro de eno kontraŭ usona dolaro kaj eŭro. Male, ĉiam kiam disvolviĝas eŭropa ekonomia krizo, altiĝas eno, ĉar eno estas rigardata kiel relative sekura kaj pli stabila mono ol dolaro aŭ eŭro. Sed pro la altiĝo de eno, severe suferas multaj japanaj kompanioj, kiel Sony, Toyota, Panasonic kaj Toshiba, kiuj grandskale dependas de eksportado. Ili jam maldungis multajn el siaj laboristoj kaj translokadis siajn fabrikojn eksterlanden, tiamaniere reduktante la enlandan labormerkaton.

Nun ĉefministro Noda trovas sin inter amboso kaj martelo: kompromisi kun la ribelantoj en sia partio aŭ kompromisi kun la opoziciaj partioj. Estas jam tempo por li rezolute agi. Ĉiaokaze, ne eviteblas ŝtormo en la japana politiko kaj ĝenerala elektado de la parlamento. Rilate al la diskutota temo por la eventuala elektado, rimarkinde ankaŭ validas por Japanio la nuntempa debato inter ŝparema politiko kaj politiko por kreskigado de la ekonomio en eŭropaj landoj.

Isikawa Takasi

Eseoj

SCIENCO

Ĝis la tero tremas

Tertremo (aŭ sismo) estas vorto triste konata en multaj lokoj de la planedo: Japanio, Indonezio, Ĉilio tremadas daŭre, se ne ĉiutage. En Eŭropo, kune kun Grekio kaj Turkio, eble estas Italio la plej kutima viktimo de tiu natura evento, kvankam antaŭ nelonge rimarkindaj tremoj okazis ankaŭ aliloke (Irlando, Norvegio, Pollando, Bulgario, por mencii nur kelkajn landojn, kie la fenomeno estas malpli ofta). Oni fojfoje eĉ aŭdis, ke la mondo alproksimiĝas al sia fino, laŭ (miskomprenita) majaa profetaĵo. La realo estas tamen, ke “subitaj eligoj de energio akumulita en la terkrusto pro la interpremo de terkrustaj platoj” (tiel klarigus geologo la signifon de tiu vorto, el scienca vidpunkto) ĉiam okazis sur nia tero. Por ke ni povu paroli pri tuj minacanta apokalipso, la mondo devus esti skuata de katastrofaj tertremoj, ege pli detruaj ol la sume mezpovaj (kvankam timigaj), kiuj okazas nuntempe.

Duonjarmila paŭzo

En Italio, entute, ne maloftas tertremoj eĉ pli katastrofaj ol la lastjaraj. Oni memoru ekzemple, en la lastaj 35 jaroj, tiujn, kiuj skuis Friulon (1976, 6,4 Richter, 989 viktimoj), Irpinion (1980, 6,9 Richter, 2914 viktimoj), Umbrion (1997, 6,1 Richter, 11 viktimoj), Molizon (2002, 5,4 Richter, 30 viktimoj pro la falego de bazlernejo), Abrucon (2009, 6,3 Richter, 308 viktimoj). Iel ajn, ankaŭ tiuj, kiuj frapis en majo 2012 Emilia Romagna-n (ĝis 6,0 Richter, kaŭzintaj 26 viktimojn) ne estis neglektindaj. La malsamo inter la unue menciitaj regionoj kaj la lasta estas, ke Emilia Romagna ĝis nun estis apenaŭ konsiderata kiel danĝera areo el sisma vidpunkto. Ni ne troigos, asertante, ke la loĝantaro vivis laŭ sia opinio en tute senriska regiono: la lastaj kompareblaj tremoj en tiu regiono okazis fakte antaŭ duonjarmilo. Kaj estas klare, ke la memoro pri tiuj tremoj, okazintaj en epoko, en kiu oni ankoraŭ ne kolektis sciencajn, fidindajn donitaĵojn pri sismologio, estis en la kapo de la lokuloj — kvankam ne en tiu de la fakuloj — tute malaperinta.

Detruo kaj instruo

En aliaj landoj de la mondo tertremoj detruas, sed ankaŭ instruas aferojn. Ĉefe en Japanio kaj en socioj pli maturaj ol iuj mediteraneaj, la homoj lernis bone kunvivi kun la “surprizoj” de la naturo. Tie homoj rigardas tertremon kiel pluvon, neĝon aŭ ajnan naturan fenomenon, nepre akceptendan kaj akordigeblan kun la normala vivo. En Italio tio neniam okazis ĝis nun: la plimulto de la italoj konas nek la danĝerecon de sia loĝareo, nek statistikojn pri la lastaj tertremoj en la areo, nek — tiom pli grave — la ĝustan sintenon, kiun oni devus montri okaze de tertremo: kaŝiĝi sub tablo, kuri sub pordon aŭ tuj eskapi eksteren (descendante ŝtuparon aŭ eĉ saltante de la balkono) por la italoj estas pli-malpli la sama afero.

Sed instinkto ne sufiĉas, ĉar kelkfoje oni mortas ĝuste pro erara agado en tiuj panikaj momentoj kaj ne pro la sisma evento mem. Italio tremadas, sed ĉiu fojo estas egala al la unua. Oni volas scii, kial en tiel granda mondo la tertremo okazis ĝuste sub la propra hejmo, kial Dio permesis tion. Oni ne preventas kaj oni ne scipovas leviĝi post la falo (nur en 1976 oni montris grandan, rapidan kaj laŭdindan reagon en Friulo). Bedaŭrindaj, anakronismaj aferoj, kiuj devas ŝanĝiĝi.

Cunamo kaj subakva vulkano

Oni forgesas, ke Italio ĉiam estis en sia historio malimuna kontraŭ tertremoj. Tio dependas de ĝia geologio kaj neniu respondecas pri tio. En la lastaj jaroj, Interreto kaj la ceteraj teknologioj helpis disvastigi rapide kaj facile la novaĵojn pri la du “grandaj” tertremoj okazintaj en la centrosuda kaj centronorda Italio. Kaj iuj eksterlande falis el la nuboj.

Ĉu do eblas tertremo en Italio? Tamen tute ne temas pri nova afero. Io plia direndas: Italio estas relative facile trafebla eĉ de cunamo. Terura (mortiginte 100 000 personojn) estis tiu de 1908, kiu trafis Sicilion kaj Kalabrion, sed pri kiu la italoj, inkluzive la registaron, jam estas forgesintaj. Fakte oni emas konstrui longan ponton ekzakte en la sama punkto, kie cunamo tiam okazis, dum aziaj fakuloj asertas, ke ĝi neniuokaze rezistus al tertremo supera al 7 gradoj de la skalo Richter, kia okazis antaŭ malpli ol jarcento.

Krom la ofteco de tertremoj kaj martremoj, kelkfoje detruaj, oni menciu ankaŭ la ĉeeston en Italio de vulkanoj. Pluraj el ili, kiel Etno kaj Vezuvio, kaj Strombolo, estas ankoraŭ aktivaj, kaj nenion bonan signifas la fakto, ke Vezuvio dum 2000 jaroj dormas. Iam ĝi vekiĝos, kiel ĉiuj dormantoj. Eventuale, tio plialtigas la riskon de nova detruega erupcio en la venontaj jaroj aŭ jardekoj. La fakuloj scias, ke ĝi normale havas fortan erupcion ĉiujarmile, kaj jam pasis bedaŭrinde, por tiuj, kiuj konstruigis vilaojn sur ĝiaj flankoj, la duoblo de la tempo. Oni lastatempe parolas ankaŭ pri granda vulkano (nomiĝanta Marsili), kiu sin trovas subakve en Tirena Maro. Tiu mem estas rigardata aktiva kaj ĝia vekiĝo, iutage ne malprobabla, havus katastrofajn sekvojn en Italio kaj ne nur tie.

Stranga interplekto

Ni revenu tamen al tertremoj. De kio dependas la sismeco de Italio? Kaj kiuj estas la plej danĝeraj lokoj?

Pli facile estos komence aserti, kiu regiono (ĉar temas pri unusola) estas sekura: Esperanto-parolantoj vizitu sentime Sardinion, kiu estas, ne nur pro tio, vere rava insulo. La ceteraj regionoj de la t.n. kontinenta Italio (inkluzive tamen de Sicilio) male riskas, precipe Friulo, Abruco, Umbrio kaj Irpinio (inter Kampanio kaj Basilikato). Tute ne hazarde en ĉiuj ĉi areoj okazis en la lastaj 35 jaroj fortegaj tertremoj. Oni imagu Italion kiel aĵon estantan inter martelo kaj amboso: senvole, ĝi sin trovas ĝuste mezvoje inter Afriko kaj Eŭrazio (t.e. la ega kontinento, kiu enhavas kaj Eŭropon kaj Azion). La t.n. nigra kontinento, Afriko, supreniras iom post iom ĉiujare, kaj Italion puŝadas nord-orienten.

La sorto de la itala duoninsulo, eĉ se post milionoj da jaroj, estos komplete unuiĝi kun la balkana duoninsulo, dum la fekunda Pada Ebenaĵo (aŭ Valo de Pado) malaperos, kunpremiĝinte inter Apeninoj kaj Alpoj. La lastaj tremoj rilatas ekzakte tiun kunpremon, kiu fariĝos pere de tertremoj ĉiam pli evidenta al la ĝis nun trankvilaj loĝantoj. La strangeco de Italio estas, ke la du platoj (la afrika kaj la eŭrazia) tranĉas ĝin je du partoj. Pro iu ne facile klarigebla kialo, nord-orienta Italio apartenas al la afrika plato, dum kelkaj partoj de Sicilio al la eŭrazia. Temas pri stranga interplekto. Tiu situacio stringas Italion same kiel makzelo. Kaj la premo kaj la rezisto estas grandaj: kaj laŭregule, post deko aŭ dekkvino da jaroj, jen neeviteble nova tertremo, ne malofte supera eĉ al 6 gradoj de la skalo de Richter. Ĉi-rilate, estus interese vidi, kial neniu plu uzas la skalon, koncernan la damaĝojn kaj ne la precizan magnitudon, kreitan de la italo Mercalli.

Praavaj rakontoj

La ĉi-jaraj tertremoj okazintaj en Emilia Romagna, kvankam ne aparte fortaj laŭ la sismologoj, igis Apeninojn supreniri, ene de malmultaj tagoj, je 15 cm. Oni devas rigardi la trafitan regionon eĉ bonŝanca, pro tio, ke la tiea tertremo okazis je du ĉefaj fazoj: se, anstataŭ du, estus okazinta nur unu granda tertremo, hodiaŭ ni certe parolus pri ege pli multaj ol 26 mortintoj, eble pri miloj, kiel aliflanke okazis en la 1970-aj kaj 1980-aj jaroj en aliaj regionoj.

Oni opinias, eĉ konvinkite, ke tertremoj ne estas antaŭvideblaj. Tamen aperas de tempo al tempo “iluminitoj”, kiuj, kvankam ne oficiale rekonitaj de siaj kolegoj, jam de jaroj sonorigas alarmon (senrezulte) antaŭ plej grandaj sismaj eventoj. Iuj scienculoj de la t.n. International Centre for Theoretical Physics (ICTP) kaj de la Universitato de Triesto, jam en marto 2012 rimarkigis, ke forta tertremo povus trafi Emilia Romagna-n, kaj la 4an de majo 2012 ili eĉ havis asembleon por pridiskuti tion. Post 16 tagoj, la tertremo ja okazis. Neniu informis la loĝantaron, ĉar oni tute ne memoris avajn kaj praavajn rakontojn pri tertremoj en la areo, kaj ankaŭ ĉar en Italio, se iu asertus publike tian aferon, aliuloj jure plendus kontraŭ tiu pro “senkiala alarmo”. Ĉu oni ne rajtas en demokratia lando libere paroli? Prizorgi tion, kio povus okazi, por ĉiu eventualaĵo, ne estus malutila afero. Se nenio okazas, des pli bone. Sed scienculoj neniam parolas malsaĝe. Ili ŝajne scias sian fakon.

Empiriaj esploroj

Hodiaŭ estas iu fakulo, prof. Alessandro Martelli, kiu informas, ke terura tertremo (eble ĝis 7,5 gradoj de la skalo de Richter) “verŝajne” (ĉu por ne esti linĉita?) frapos ene de kelkaj monatoj la sudan Italion (Kampanion, Kalabrion, Sicilion). Oni havas instrumentojn por kalkuli, surbaze de la lastaj tremoj, kio povos okazi en aliaj regionoj de la lando. Sed neniu aŭskultas lin. Li deliras, li estas viziulo aŭ folulo. Samkiel Giampaolo Giuliani, kiu en 2009 en Abruco estis antaŭvidinta la tertremon, kiu poste ja trafis la ĉefurbon de la regiono (L’Aquila). Surbaze de empiriaj esploroj, bazitaj sur la kvantoj de radono subtere, li estis certa pri la tujeco de terura tertremo, sed li ne povis savi ies vivon, ĉar neniu donis al li la eblecon disvastigi vastaskale siajn teoriojn. Koincidoj. Tertremo povas okazi ie ajn, iam ajn. Kial ne lasi la loĝantojn dormi trankvile kaj kaŝi la kapon subtere? Pri struta (kaj stulta) politiko oni devus paroli.

Etkomprena lando

Sendube ne estus simple aŭ saĝe tute evakui regionojn, kie miloj aŭ milionoj da familioj loĝas, pro nura supozo, ke io danĝera povus okazi. Sed kiom kostus almenaŭ informi pri la simpla ekzisto de tia risko kaj pri la maniero sinteni dumtertreme aŭ posttertreme? Tiajn aferojn ĉiuj devus ekscii en bazlernejo, kiel ajn. La nombro de eventualaj viktimoj ŝajne malsuprenirus, kaj oni ĝenerale “maturiĝus” kiel popolo. Aliflanke ne temas pri nura hipotezo, pri senkiala timo, sed pri kalkuloj, kiuj estis plenumitaj sur la bazo de statistikoj kaj precipe de realaj tremoj, kiuj ĵus okazis en la norda Italio, klare ligita el geologia/tektonika vidpunkto al la suda.

Sed fatalismo plaĉas pli multe al la italoj, kiuj preferas atendi katastrofon por poste direkti la fingron al la proksimulo, kalkulante kaj pagante la damaĝojn (ĉiam kun malmultaj bonŝanculoj/ruzuloj pretaj ekspluategi la situacion por pliriĉiĝi, kio okazis ekzemple ekde 1980 en la suda Italio, kie oni ankoraŭ frotas siajn manojn dankante por la tiama tertremo), anstataŭ elspezi maksimume trionon de tiu tuta monsumo por preventi falojn, konstrui (aŭ rekonstrui) laŭleĝe kaj tiel precipe savi plurajn homajn vivojn. Prefere preventi ol kuraci, diras itala reklamo pri dentopasto. Sed en mia etkomprena lando, kaj aliloke, oni preferas vivi en ĝuo kaj bruo, dum tio eblas, ĝis la tero tremas.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Nord-orienta Italio apartenas al la afrika plato, dum kelkaj partoj de Sicilio al la eŭrazia. Tiu situacio stringas Italion same kiel makzelo. Kaj laŭregule, post deko aŭ dek-kvino da jaroj, jen neeviteble nova tertremo.

[FORIGITA!: bildo]

Granda vulkano (nomiĝanta Marsili) sin trovas subakve en Tirena Maro. Ĝia vekiĝo, iutage ne malprobabla, povos okazi cunamon, kiu havos katastrofajn sekvojn en Italio kaj ne nur tie.

Ekonomio

BRITA REGNARO

Falklandaj Insuloj prosperas

La milito kontraŭ Argentino en 1982 atentigis pri la ekzisto de antaŭe neglektita insularo. De tiam sur ĝi okazis socia kaj ekonomia revolucio. Estis konstruita socio multe pli entreprenista ol antaŭe. La loka ekonomio ne estis trafita de la lastatempa monda ekonomia krizo. La pasintan jaron la registaro montris pluson de 20 milionoj da eŭroj en siaj kontoj.

La ĉefurbo Stanley (antaŭe Port Stanley), kie loĝas kvar kvinonoj de la 3000 insulanoj, transformiĝis de stagna, provinca vilaĝo al regiona centro. Kelkaj plej aĝaj loĝantoj ankoraŭ portas sportjakojn kvazaŭ ili estus membroj de golfklubo en la 1950aj jaroj, sed la plej granda parto de la lokaj viroj nun vestas sin per ŝaflanaj puloveroj, portas spegulajn sunokulvitrojn kaj kaprobarbon — la fasono de la prosperaj blankuloj de la suda hemisfero.

Ŝtatorientita kapitalismo

Neniu dubas, ke ĉi tiu longdaŭra prospero ekestis post la liberigo de la insuloj fare de la brita registaro sub la regado de la tiama ĉefministrino Margaret Thatcher, sed la vero estas iom pli komplika. La prospero rezultis de kvar jardekoj de ŝtatorientita kapitalismo, ekonomia filozofio senkreditigita de Thatcher, kiu anstataŭe favoris privatan entreprenemon.

En 1975 la Falklandaj Insuloj estis eta, malproksima brita teritorio, tre dependa de ŝafobredado kaj grava zorgo por la tiama ĉefministro Harold Wilson. En Stanley kaj en la internlando estis granda divorcprocento, tre malmultaj virinoj kaj tro multe da drinkado. Laboristoj en la agrikulturo dependis de siaj estroj en kvazaŭ feŭda rilato. Manko de publikaj oportunaĵoj kaj preskaŭ neekzistantaj karieroportunoj aŭ entreprenemo turmentis la insulanojn.

Kiel solvo proponita estis ŝtata investado. Oni rekomendis la konstruadon de pliaj ŝoseoj, pli granda lernejo kaj flughaveno. Oni donis helpon al la farmantoj dezirantaj aĉeti sian bienon. Plej gravaj proponoj estis la esplorado pri la ekzisto de ekspluateblaĵoj submaraj kiel nafto kaj gaso, kaj la kreado de fiŝkapta zono ĉirkaŭ la insuloj. La mono por financi ĉi tiujn projektojn venis plejparte el Londono.

Ekonomia miraklo pro fiŝkaptado kaj nafto

La loka registaro pagas por la insulanoj la studadon ĉe britaj universitatoj kaj ankaŭ la tutan infrastrukturon de la insulo. La kvazaŭ skandinava nivelo de ŝtata protektado ne postulas skandinavan impostadon. En la insuloj tute ne ekzistas aldonvalora imposto. Benzino kaj dizelpetrolo estas senimpostaj. Domposedado estas senimposta kaj laŭenspeza imposto estas konsiderata malalta kompare al la niveloj de Britio.

Du kialoj klarigas tiun ekonomian miraklon. La unua estas la speciala traktado donita de Britio al la insuloj post la milito kontraŭ Argentino. Ĝi inkluzivas la pagon de la defendkostoj de la insuloj (po 24 000 eŭroj por ĉiu insulano, preskaŭ la duoblo de la nivelo de la publika elspezo por ĉiu civitano loĝanta en Britio). La dua motivo rilatas al la fiŝkapta industrio. Verŝajne estas pli da homoj laborantaj sur fiŝkaptantaj boatoj en iu difinita tempo ol la tuta civila loĝantaro sur la insulo. Ekde 1986, post la fondo de fiŝkapta zono bazita sur la 200-mejla dummilita ekskludozono ĉirkaŭ la insuloj, la registaro de la Falklandaj Insuloj vendis licencojn por fiŝkaptado al ŝipoj el Hispanio kaj la ekstrema Oriento. Tiu komercado reprezentis inter kvarono kaj tri kvaronoj de la tuta jara enspezo de la registaro.

Pro la malkresko de la fiŝkapta industrio la esperoj por la longedaŭra prospero kuŝas nun sur la naftoindustrio. En la 1970aj jaroj oni trovis, ke la ĉirkaŭa marfundo apartenas al sedimenta baseno taŭga por naftoprospektorado. En la 1990aj la registaro aŭkciis licencojn por la prospektorado de nafto. Iom da minerala oleo estis trovita, sed tuj poste la prezo de nafto falis, farante la prospektoradon neprofitdona. Nun la prezo de barelo da nafto en la internacia merkato estas relative alta kaj esplorado rekomenciĝis.

Bone investi la abundajn enspezojn

La impostoj kaj esplorrajtoj alportos al la registaro de la Falklandaj Insuloj enspezon de kelkcentmilionoj da eŭroj sen iu ajn malfacilo. La totala nuna jara enspezo de la registaro estas 50 milionoj da eŭroj. Pro la nafto la vivmaniero de la insulanoj ŝanĝiĝos radikale. Ekaperas nova falklanda socio, kie nur duono de la loĝantoj naskiĝis sur la insulo. La restantaj estas precipe britoj dungitaj pere de fiksitaj kontraktoj, kelkcento da ĉiliaj elmigrintoj kaj loĝantoj venintaj el la brita atlantika teritorio Sankta Heleno.

Kiel plej bone uzi la monon rezultontan de la naftoprospektorado, fariĝis la ĉefa zorgo por la loka registaro. La plej bezonata infrastrukturo rilatas al la nova kajo por turistoj en Stanley, por akcepti la kreskantan nombron da krozoŝipoj survoje al Antarktio. Tamen malgranda loĝantaro, eĉ kreskanta kaj kun grandaj esperoj, apenaŭ povos eluzi tiel grandan publikan investadon. Post kompletigo de la publika infrastrukturo la enspezo de la prospektorado de nafto tre verŝajne estos investita en socian ŝtatfonduson, simile al la norvega modelo.

En Britio tradicie oni rigardas transmarajn teritoriojn kiel la Falklandaj Insuloj kaj Ĝibraltaro velkantaj imperiaj restaĵoj. Eble tiu sinteno estas malaktuala. Nun, aparte de historia kaj politika graveco, la insuloj povos havi influpovon komparan al la plej disvolviĝintaj regionoj de Britio.

Lenio Marobin

Moderna vivo

OPINIO

Kiom da protektado?

Antaŭ 40 jaroj, en epoko, kiun oni povus nun konsideri la pratempo de komputado, komputiloj estis tiel grandaj, kiel la ĉambroj ilin enhavantaj. Ili postulis speciale trejnitan dungitaron por ilin funkciigi. Ili estis lokitaj en komputilaj centroj, kaj datumtransigo eblis nur pere de fizika kopiado al magnetaj bendoj. Jam en tiu tempo oni antaŭvidis la bezonon de leĝofaro protektanta la bazajn personajn informojn registritajn en arkivoj.

Landoj pioniraj en tiu agadkampo estis Svedio (1973), Germanio (1979) kaj Francio (1978). Britio sekvis en 1984.

Informoj

Hodiaŭ oni vivas en malsama mondo ol dum tiuj komencaj jaroj de komputado. Personaj informoj multobliĝis en maniero tute neimagebla en la 1970aj jaroj. Ni ĉiuj postlasas ciferecajn spurojn, uzinte poŝtelefonojn, Interreton aŭ bankaŭtomaton.

Amaso da personaj informoj troviĝas en komputiloj de niaj kuracistoj aŭ ĉe impostoficejo. Interreta butikumado kreis vastan informaron pri la butikumintoj kaj iliaj aĉetpreferoj. Konservi kaj trakti ciferecajn informojn estas malmultekoste, kaj tio ebligas tre detalan kaj rapidan analizon de la sinteno de individuoj.

Grupoj

Opinioj malsamas pri tio, kiu povu aliri personajn informojn kaj por kiuj celoj. Kelkaj opinias la informojn profiteblaj komercaj ebloj; aliaj, kiel civilrajtaj grupoj insistas, ke privataj informoj restu privataj kaj protektataj.

En eŭropaj landoj varias reguligo de privataj informoj pri civitanoj. La problemo kuŝas en la protektado de personaj informoj. Tio estu afero de parlamentoj, kaj ne simple de registaraj agentejoj.

Ĉu individuoj havu la rajton sin retiri el datumbazo aŭ pli draste tute malpermesi la uzon de siaj personaj informoj por komercaj celoj? Tio nepre estu afero de estonta debato.

Lenio Marobin

Moderna vivo

DEMOGRAFIO

Centmiloj da centjaruloj

Pli ol triono de la infanoj naskitaj ĉi-jare povos atingi la aĝon de 100 en la dua jardeko de la 22a jarcento, laŭ statistikoj liveritaj de la Oficejo de Landaj Statistikoj de Britio. Ĝi prognozas, ke 35 % de la 826 000 personoj naskitaj en 2012 vivos ĝis sia centjariĝo.

Longa vivado ne ĉiam estas bona novaĵo. Laŭ la Internacia Centro pri Longa Vivado en la Unuiĝinta Reĝlando, longa vivo povas signifi socian izolecon pro postvivado post amikoj kaj familianoj, fizikan izolecon pro netaŭga loĝejo kaj malbonan sanstaton en la finaj jaroj de la vivo.

Duonjarcento

Kvankam oni bone solvas la nunajn ĉiutagajn problemojn, oni tamen tre malbone planas por la estonteco. Kiam temas pri prognozo por la venonta duonjarcento, oni ne havas la necesajn planojn por trakti la problemojn.

Ĉi-jare estos 14 500 centjaraĝuloj en Britio, cifero kreskonta al 111 000 ĝis la jaro 2035. Kalkuloj liveritaj en 2011 indikis, ke pli ol kvarono de la infanoj sub la aĝo de 16 povas antaŭvidi sian centjariĝon.

Lenio Marobin

Moderna vivo

STERILIGADO

Kortumo kompensas

Verdiktis la Eŭropa Kortumo pri Homaj Rajtoj en Strasburgo kontraŭ Slovakio en kazo de steriligo de juna virino. En 2001 la tiam 17-jaraĝa virino estas steriligita sen sia konsento.

La kortumo konstatis, ke slovakaj kuracistoj rompis artikolojn de la eŭropa konvencio pri homaj rajtoj kaj lezis la fundamentajn liberecojn de la virino. La kortumo kompensis la viktimon per 25 000 eŭroj, aldononte 5000 eŭrojn pro advokato-kostoj.

La kortumo notis, ke la kuracistoj agis nek pro malbona intenco nek pro ajna rasa motivo. Steriligado ne estis parto de organizita sanpolitiko.

Julius Hauser

Leteroj

Realaj arkitektoj

Al la artikolo Kutamaku, la lando de Betamariba de Adjé Adjévi (Monato 2012/06, p. 19-20) mi volus aldoni, ke la popolgrupo Betamariba estas konata ankaŭ sub la nomo Tamberma, kio signifas en la loka lingvo “realaj arkitektoj de la tero”. La membroj de ĉi tiu popolgrupo estas esence simplaj terkulturistoj kaj ĉasistoj, sed ili povas konstrui belajn kaj teknike celkonformajn argilajn domojn en harmonio kun la naturo. Mi bonvenigus pli da informoj ankaŭ pri la lingvo kaj historio de la popolo Betamariba.

Julius Hauser

Slovakio

Scienco

PARKINSONA MORBO

Ĉu vakcino ĉe la horizonto?

La viena firmao Affiris komencis testi ĉe pacientoj propran vakcinon kontraŭ la t.n. parkinsona morbo. La vakcino, nomita PD01A, atakas la proteinon alfa-sinukleino (germane: Alpha-Synuklein), kiun oni konsideras kaŭzo de tiu malsano. Kiel la firmao komunikis, temas pri la unua fazo de esplorado pri ĝiaj sendanĝereco kaj bonefikeco. Al tiu estis jam submetitaj 32 pacientoj. La sidejo de la testado estas la privata kliniko Confraternität Josefstadt en Vieno. La vakcino, kiu nuntempe troviĝas ankoraŭ en frua klinika stadio, devus proponi perspektivojn pri la eblo kuraci tiun disvastiĝintan malsanon. La vakcino entenas la unuan preparaĵon, kiu alcelas kuracadon direktitan rekte al la kaŭzo de la morbo, anstataŭ al ĝiaj simptomoj. Rimarkinde estas, ke la usona fondaĵo The Michael J. Fox Foundation (MJFF) for Parkinson’s Research finance subtenas la projekton per 1,5 milionoj da dolaroj.

Genetika dispozicio

Alfa-sinukleino ludas gravan rolon en la ekesto kaj progreso de la parkinsona morbo. Iu patologia formo de tiu proteino amasiĝas, dum la malsaniĝo, en la homa cerbo. Per ĉi tiu vakcino oni volas stimuli la imunan sistemon produkti antikorpojn, kiuj direktu sin ĝuste kontraŭ la alfa-sinukleino. Pro la malsano okazas laŭgrada morto de iuj ĉelgrupoj de la cerbo, kiuj estigas la signalan substancon dopamino (germane: Dopamin). Rezulte de tio, aperas tipaj simptomoj, kiel la ĝenerala manko de mova aktivado kaj la karakteriza tremado. Unu el dek trafitoj havas fortan genetikan dispozicion por la malsano. Post la t.n. alchajmera demenco, la parkinsona morbo estas la plej ofta nervodegenera malsano en la mondo. Ĉirkaŭ unu elcento de tiuj, kiuj havas pli ol 60 jarojn, suferas pro ĝi. Oni taksas, ke en Aŭstrio proksimume 20 000 personoj havas la parkinsonan morbon.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

La sidejo de la testado estas la privata kliniko Confraternität Josefstadt en Vieno.

[FORIGITA!: bildo]

La vakcino testata de aŭstria firmao atakas la proteinon alfa-sinukleinon, la veran kaŭzon de la parkinsona morbo.

Ekonomio

AŬTO-INDUSTRIO

Profitdona fuzio

Post la jaro 2005 la germana firmao Porsche, produktanto de luksaj sport-aŭtoj, intencis pro bonegaj financaj rezultoj akiri la multe pli grandan konzernon Volkswagen (VW). Tiam altiĝis ties borsa valoro foje pli ol dekoble. Baldaŭ evidentiĝis, ke Porsche pro tiaj novaj kondiĉoj ne plu povos aĉeti la sopiratan objekton.

Kiam en 2009 krevis la revo, kaj same la financa veziko, inversiĝis la situacio. Nun VW aspiris enkorpigi al si la firmaon Porsche. La traktadoj tamen nur etpaŝe progresis, ĉar kun Porsche la entrepreno VW akirus riskajn jurajn procesojn.

Temas pri akuzoj, ke la firmao trompis akciulojn. Entreprenisto eĉ mortigis sin pro giganta spekulacia perdo. Pliaj kialoj por la malrapida progreso estis hezito antaŭ altaj impostoj kaj aliaj financaj demandoj. Ĉiu el la partneroj klopodis savi la propran profiton.

VW kaj Porsche profitas, ŝtato perdas

Nun oni trovis elegantan metodon por eviti impostadon, profitante de impostregulo kiu celas faciligi restrukturadon de entreprenoj. Formale, VW ne aĉetos Porsche, sed transprenos nur parton de la strukturo, nome Porsche AG, tiel samtempe evitante eventualajn procesojn. Porsche ricevos 4,5 miliardojn da eŭroj kaj unu bazan akcion de VW — kaj evitas impostpagon de 1,5 miliardoj da eŭroj.

Tiun proceduron kritikantoj nomas “truko” aŭ “eskapa truo” kaj memkompreneble la ministro pri financo en Baden-Virtembergo jam plendis pro la fordrivantaj 1,5 miliardoj, sed la procedo ŝajnas esti plene laŭleĝa.

Tiu imposteja decido malfermos la finan akton de la fuzio. Profitos precipe la familio Piech, ankoraŭ privata posedanto de la Porsche-grupo. Ties patriarko samtempe estas la ĉefo de la akcia firmao VW, kiu pagos la Porsche-prezon al la familio.

Certe loĝas multaj homoj en Germanio, kiuj same ŝpareme ŝatus transformi aŭ restrukturi sian vivon preter la impostado. Sed ili ne konas la vojetojn, la truojn kaj trukojn — aŭ por ili tiaj simple ne ekzistas.

Franz-Georg Rössler

Ekonomio

INDUSTRIO

Monda produktado modere kreskas

Laŭ raporto de la Organizaĵo de UN por Industria Disvolvado (UNIDO), publikigita en Vieno, la monda industria produktado dum la unua kvaronjaro de 2012 pliiĝis je 3,9 % kompare al la sama periodo de la antaŭa jaro.

Landoj

La industrilandoj notis ioman kreskon de la produktado, taksata je 1,6 %, pro la pliboniĝanta negocado en norda Ameriko kaj orienta Azio. Fortan kreskon oni observis en Usono, Kanado, Japanio kaj Singapuro. Tamen, en la ĉefaj ekonomioj de la eŭro-regiono, escepte de Germanio, la industria produktado malgrandiĝis. En aliaj eŭropaj landoj la kresko malrapidiĝis rezulte de malfortikaj financaj kondiĉoj. La produktado reduktiĝis en Bulgario, Hungario kaj Svedio.

La evolulandoj atingis pli altan industrian kreskon je proksimume 8,7 %, sed en multaj gravaj evolulandoj la kresko iĝis malpli rapida. En Ĉinio la kresko reduktiĝis je 2,5 % ekde la komenco de 2011, ĉefe pro la malfortiĝo de la postulado de konsumvaroj en la internacia merkato. La industria kresko en Brazilo malpliiĝis dum du sinsekvaj kvaronjaroj. En Barato la industria produktado kreskis je nur 0,1 % dum la unua kvarono de 2012 kompare al la sama periodo de 2011.

Sektoroj

La produktado de aŭtoj, maŝinoj kaj ekipaĵoj estis grava fonto de industria kresko en la industrilandoj, aparte en Usono kaj Japanio. La UNIDO-raporto konkludas, ke la kreskanta postulo de investaĵoj estas indiko de pliboniĝanta situacio. En Eŭropo la kresko en tiu sektoro pliiĝis en Germanio kaj Britio, sed en Francio kaj Italio malgrandiĝis.

La evolulandoj bone sukcesis en primaraj sektoroj de industria produktado kiel la produktado de nutraĵoj, teksaĵoj, papero kaj bazaj metaloj. La produktado de vestaĵoj, de radio-, televid- kaj komunik-ekipaĵoj, kiuj konsistigas gravan parton de la eksporto al industrilandoj, kreskis modere je nur 5 %.

Evgeni Georgiev

Scienco

EVOLUISMO

Noktiĝas ... kaj la papilio noktuiĝas

Ni ofte aŭdas pri evoluismo, t.e. la biologia teorio de Alfred Russel Wallace kaj Charles Darwin, laŭ kiu — kadre de t.n. natura selektado — la diversaj specioj iom post iom konformigas siajn trajtojn por garantii al la sekvaj generacioj la pluvivon en medio ĉiam pli dorna.

De Argentino ĝis Surinamo

Tiu ĉi scienca koncepto ŝajnas facile komprenebla, se oni konsideras la kunmetitajn fotojn, kiujn mi mem faris pasintsomere en la itala vilaĝo Pertosa [pertoza] (sufiĉe fama en la regiono Kampanio kaj en la cetera lando ankaŭ pro siaj grotoj). Tie, en areo, rava el natura vidpunkto, oni organizis monatan ekspozicion pri papilioj. La vizitantoj povis vidi ekzemplerojn tutmondajn, kiuj fojfoje estas eĉ tre malsamaj ol tiuj, al kiuj italoj kaj eŭropanoj estas alkutimiĝintaj. La plej kurioza kaj miriga estis la t.n. noktu-papilio (scienca nomo Caligo memnon). Tiu papilio, kafkolora kaj disvastiĝinta en la suda Ameriko (de Argentino ĝis Surinamo), havas — sur la malalta parto de ambaŭ flugiloj — desegnitajn, flavajn okulojn, surprize similajn al tiuj de noktuo.

Sagaca ago

Kiel la gvidisto klarigis, tia papilio amas mallumon, do aktivas precipe je la horoj de sunleviĝo kaj sunsubiro, samkiel noktuoj. Antaŭ ia danĝero kaj ĉefe por eviti rabiston, ĝi kapablas resti tute senmova sur branĉo. Tio ebligas al ĝi kamufli sin inter la foliaro. Sed noktu-papilio, por savi sian vivon, kapablas eĉ turniĝi, tiel levante alten la falsajn okulojn kaj donante al observanto la impreson, ke vere ĉeestas noktuo surbranĉe. Tiu sagaca ago helpas malproksimigi eventualajn malamikojn. Turnante je 180 gradoj tiun ĉi paĝon, ĉu la leganto ne trovas impresa ĝian similecon al noktuo?

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Antaŭ ia danĝero kaj ĉefe por eviti rabiston, noktu-papilio kapablas resti tute senmova sur branĉo. Tio ebligas al ĝi kamufli sin inter la foliaro.

[FORIGITA!: bildo]

Noktu-papilio, por savi sian vivon, kapablas eĉ turniĝi, donante al observanto la impreson, ke vere ĉeestas noktuo surbranĉe. Tiu sagaca ago helpas malproksimigi eventualajn malamikojn.

Eseo

SOCIO

Unueco, ne diskriminacio

Ĉi-jare, vojaĝante en Lagoso, la plej popolamasa urbo niĝeria, mi aŭdis viron demandi pri sidloko, kaj ĉu li povos ĝin okupi. Virino, kiu sidis proksime al mi, respondis en la joruba, mia gepatra lingvo: “Tie ne eksidu. La loko apartenas al haŭsa sinjoro.”

Ŝi pravis. La loko ja apartenis al alia homo, sed ne plaĉis al mi, kiel respondis mia samtribanino. Ŝi estus dirinta prefere, ke la loko apartenas al sinjoro — iu ajn sinjoro —. Tiel ĝuste, ĉar la sinjoro estis al ŝi nekonata.

Komercas

Iam ĉina fraŭlino kaj mi vizitis Guangzhou, prosperan sudan urbon ĉinan, kie nun loĝas kaj komercas miloj da afrikanoj kaj mez-azianoj. La ĉinino demandis: “Ĉu vi feliĉas kaj sentas vin hejme, vizitante lokon, kie troviĝas homoj kun via haŭtkoloro?”

Mi respondis: “Mi feliĉas kaj sentas min hejme, kiam oni ne parolas pri haŭtkoloro kaj nacieco por montri diferencojn inter homoj.”

Iam junulo diris al mi, vidinte, ke usona blankulo kaj mi survoje renkontiĝis kaj babilis: “Surprizas min, ke vi, afrikano, povas amikiĝi kun blankulo.” Mi ne memoras mian precizan respondon, sed mi klarigis, ke, por iuj, haŭtkoloroj ne baras interhomajn rilatojn.

Priskribas

Priskribi homon per lando, haŭtkoloro, alteco, nacieco ktp tute normalas, depende de la situacio, ekzemple kiam temas pri krimo. Sed en nia mondo oni tro maljuste tiel priskribas por indiki neapartenecon.

La lagosa samtribanino mia (eble kristanino) el la sudo de mia lando eble tiel parolis, ĉar la sinjoro (eble islamano) venis el la nordo. Inter ili mankis unueco. Se la sidloko apartenus al samtribano, ŝi estus dirinta simple, ke la loko jam estas prenita, ne menciante la naciecon de la okupanto.

En nia mondo ni lernu festi niajn diversecojn. Ni aŭskultu unu la aliajn kun granda intereso, ĝuante rakontojn pri niaj mirindaj malsamecoj. Ni vidu niajn diversecojn kiel benojn, kiel kialojn por interesplori, ne por indiki, ke ni ne apartenas unu al la alia.

G. O. Òshó-Davies

Leteroj

Nekongrua biciklo

Leginte la rakonton Biciklo de mia patro (Monato 2012/06, p. 21), mi trovis preskaŭ ĉion interesa. Mi scivolas nur, kial oni uzis bildojn de moderna sporta biciklo en artikolo pri antikva ordinara biciklo. Bildoj nepre ĉiam kongruu kun la rakontoj, kiujn ili akompanas, sed en tiu verko la bildo ege malhelpis profundigi la emocion, kiun la verkinto eble intencis generi en la koroj de la legantoj.

G. O. Òshó-Davies

Niĝerio

Leteroj

Inform-manka artikolo

Pri Kutamaku mi eklegis kun plezuro ĝis mi atingis la abruptan finon (Monato 2012/06, p. 19). Certe Unesko trovis ion interesan pri la loko pro kio ĝi meritis eniron en la listo de mondaj kulturheredaĵoj. Rakonto pri loko sub la rubriko “Turismo” celus allogi homojn viziti la prirakontitajn lokojn. Sed miaopinie, la inform-manka artikolo kun bildoj pri tre malpuraj vivkondiĉoj neniel helpas tiurilate. La aŭtoro devus nepre esplori la decidon de Unesko antaŭ ekverki. Tiel ni havus artikolon interesan. Se li ne mencius la rilaton de la loko kun Unesko (kaj eĉ nun kun tiaj bildoj) oni normale pensus ke Kutamaku estas ordinara malpura loko, kien oni nepre malsaniĝos dum vizito.

G. O. Òshó-Davies

Niĝerio

Leteroj

Tubero sub la tero

La artikolon pri topinamburo de Julius Hauser (Monato 2012/04, p.20) mi trovis tre interesa. Mi ŝatas ĉiujn plantojn, prefere sovaĝajn kaj manĝeblajn, sed mi ne sciis ke topinamburo estas tiel sano-profitiga. La lastan jaron amikino donis al mi maljunajn, malbelajn, ŝrumpajn etajn tuberojn, kiujn mi plantis. La plantoj kreskis ĝis preskaŭ 3 m alte, sed ili havis neniun floron. Mi estis kompreneble ege surprizita, kiam mi volis transloki ilin kaj entere mi trovis tuberojn inter kiuj kelkaj pezis ĝis pli ol 300 g!

Emmanuelle Paris

Francio

Turismo

LITOVIO

Muzeo en trunko

2012 estis anoncita kiel la Jaro de la muzeoj en Litovio. Antaŭ 200 jaroj en la vilaĝo Bijotai, proksimume 220 km nord-okcidente de la ĉefurbo Vilnius, aperis stranga ekspozicio de antikvaĵoj, aranĝita en la trunko de miljara kverko. Tio donis la komencon al posta muzea movado en la tuta lando.

Bijotai, antaŭe preskaŭ nekonata loko, famiĝis en 1812. Tiama litova verkisto, Dionizas Poška [poŝka], decidis segi grandegan kverkon, kiu kreskis sur apuda monteto. La arbo estis ege malnova kaj jam preskaŭ mortinta. Sub ĝiaj radikoj vulpoj havis siajn truojn. Juna ĉasisto, dezirante forigi tiujn bestojn, ekbruligis fojnan bulon kaj enŝovis ĝin sub la radikojn. La arbo restis preskaŭ senviva. Por preventi eventualajn postajn damaĝojn la verkisto decidis segi ĝin kaj transporti apud sian farmodomon.

Poste Poška tranĉis sufiĉe grandan pecon de la trunko, forigis ĝian internaĵon, metis sur ĝin fojnan tegmenton, ellaboris fenestretojn, pordon kaj ene aranĝis etan ejon. Li nomis ĝin Baublys, kies nomo plej verŝajne rilatas al pagana dio de abeloj Bubilas. En sia kverka ejo li ripozis kaj verkis. Sur la lignaj muroj li pendigis bildojn, estigis breton, sur kiu li lokis sian libraron. Estis loko ankaŭ por diversaj antikvaĵoj, ĉar serĉado kaj kolektado estis lia granda pasio.

Post dek du jaroj Poška decidis sammaniere ellabori la duan kverkan ejon nur iom pli etan por ene loki sian kolekton. Finfine ambaŭ kverkejoj fariĝis muzeoj kaj la famo pri tio ege disvastiĝis. Tiun unikan fenomenon priskribis la gazetaro de Vilnius kaj Varsovio. Homoj komencis amase venadi por propraokule percepti la neviditan.

Post la morto de Poška en 1830 la pasie kolektitaj antikvaĵoj dissemiĝis tra Litovio, multaj eksponaĵoj malaperis dum la unua mondmilito. Tamen tiu kverka muzeeto, hodiaŭ en vitraj ejoj, daŭre ekzistas. Ĉiujare ĝin vizitas ĉirkaŭ 20 miloj da vizitantoj kaj ĉiuj miras pri tiu unika miraklo de la naturo.

Kverka mirindaĵo en preĝejo

Interalie la “kverkomanio” disvastiĝis ankaŭ en apudaj lokoj. Kvar kilometrojn for de Bijotai situas vilaĝo Girdiške [girdiŝke], en kies preĝejo de la Sankta Virgulino Maria de Neĝo oni povas vidi alian kverkan miraklon — du flankajn altarojn.

Onidire unikaj kaj originalaj altaroj aperis ĉi tie en 1928 danke al loka pastro Kazimieras Andriukaitis, kiu pasie ŝatis kaj mem iom studis arkitekturon. Li mem veturis al apudaj arbaroj serĉi taŭgajn kverkojn, senŝeligis trunkojn kaj ellaboris eksterordinarajn altarojn. En la niĉoj de tordiĝintaj branĉoj li lokis bildojn kaj statuojn de sanktuloj. Sendube la pastro pruntis la “kverkan” ideon, en kiu pagana mitologio harmonias kun kristana kredo, el la proksime situanta kverka muzeo de la verkisto Poška.

last

[FORIGITA!: bildo]

La en 1812 ekestinta kverka muzeo donis la komencon de la muzea movado en Litovio.

[FORIGITA!: bildo]

En sia kverka domo la verkisto Poška ripozis kaj verkis.

[FORIGITA!: bildo]

Preĝejo de la Sankta Virgulino Maria de Neĝo en la apuda vilaĝo Girdiš [girdiŝ] allogas per originalaj altaroj, ellaboritaj el kverko.

Moderna vivo

GEEDZECO

Kutimo pli malkutima

Daŭre falas en Slovakio la nombro de civitanoj geedziĝintaj. En 1980 ĉ. 48 % de la popolo vivis en geedza rilato, en 2011 nur 41 %.

La eklezio atribuas tion al krizo de kredo kaj al materialisma vivmaniero. Fakuloj pri demografio tamen indikas la nombron de unumembraj mastrumoj kaj neformalan kunvivadon sen geedziĝo.

Julius Hauser

Eseo

ANTROPOLOGIO

Neniam tiel pacemaj

Amaskomunikiloj ŝatas perforton: ĉiutage aperas novaĵoj pri incitado inter individuoj, agresaĵoj en trafiko, rasismo, murdoj kaj militoj. La raportoj havigas al ni la impreson, ke agreso kaj perforto ege kreskas en la nuntempa socio.

Tamen la granda plimulto de la sep miliardoj da loĝantoj sur la tero vivas en paco. Pro multaj migroebloj, ni turnas nian atenton precipe al fremduloj kaj inklinas kulpigi ilin pro tensioj kaj krimoj en nia ĉirkaŭaĵo.

Simila tendenco videblas ĉe ĉimpanzoj. Ili surprize agresemas al samspecanoj, kiujn ili ne konas. Pli da bestoj mortas pro perforto ene de la specio ol inter diversaj specioj.

Psikologo

Tamen la usona psikologo Steven Pinker asertas, ke neniam en la homa historio la homoj estis tiel pacemaj. Tion li celas pruvi per diversaj ciferoj.

Ekzemple, en la mezepoka Anglio okazis jare po 41 murdoj inter 100 000 loĝantoj. Nuntempe tio reduktiĝas al 1,4.

Dum la dua mondmilito la nombro de mortintoj en Germanio kaj Rusio estis po 140 je 100 000 loĝantoj. Oni emas kredi, ke la milito fariĝis rekordo pri mortigado. Tamen, petas Pinker, komparu kun la Hewa-socio en Nov-Gvineo, kie jare okazas po 700 murdoj je 100 000.

Primitivaj

Antropologoj taksas je 10 % la nombron de murdoj en la prahistorio, kvankam evidente oftas diskutoj pri la fidindeco de tiaj taksoj. Inter la nunaj t.n. primitivaj popoloj, iuj havas pli da murdoj ol en la plej danĝeraj usonaj urboj.

Aliflanke ĉe la tribo Amba en Ugando kaj la Anasazioj en Nov-Meksiko la nombro de murdoj estas malpli ol po du je 100 000.

Jam en la 17a jarcento, la brita filozofo Thomas Hobbes opiniis, ke vivo sen socia ordo kaj hierarkio mallongas kaj brutalas. La nuntempulo Pinker konfirmas, ke la malkresko de perforto paralelas al la organiziteco de la socioj.

Detruiloj

Nun, precipe post la dua mondmilito, la detrupovo tiom grandiĝis, ke la amasdetruiloj servas precipe por konservi ekvilibron inter la grandpotencoj.

Nova fenomeno estas terorismo, kiu pli kaj pli manifestiĝas, precipe post la ostaĝigado de israelaj atletoj en 1972. Kvankam kruelaj en siaj konsekvencoj, teroristoj kutime baraktas por pli da socia justo. En sia medio teroristoj ofte estas konsiderataj kiel socie respektindaj agantoj.

Tamen se unuflanke la kvanto de fizikaj mortigoj falas, psikologiaj perfortoj plioftiĝas. Fenomeno rilata estas manko de fizika kontakto. Multaj batalantoj troviĝas antaŭ komputila ekrano kaj povas tute konscie kaj senemocie okazigi plej terurajn detruojn eĉ en alia mondoparto.

Maskloj

Perforton plej ofte kaŭzas viroj, precipe junaj viroj. Tiu fenomeno ankoraŭ pli akre videblas ĉe ĉimpanzoj kaj ĉe primitivaj triboj, kie la batalo estas nur tereno de maskloj.

Sociologoj malkovris jenan regulon: ju pli da sameco inter viroj kaj virinoj en socio, des malpli da perforto. Tial elekti virinojn ĉe la pinto de internaciaj organizaĵoj povus esti granda avantaĝo por interna harmonio.

Do surprizas, ke en la sino de la diversaj pintaj Esperanto-organizaĵoj ĝis nun mankas inoj en prezidanta rolo. Ĉu elekti prezidantinojn povus influi al pli harmonia kunlaboro?

Ivo Durwael

Libroj

Distra kaj kleriga vortaro

La nova Bildvortaro en Esperanto de Petro Desmet’ kaj Jozefo Horvath baziĝas sur la 6a eldono (2005) de la germana bildvortaro de Duden, same kiel la iama, de longe elĉerpita, Esperanta Bildvortaro (1988) de Rüdiger Eichholz baziĝis sur la 2a eldono (1958) de tiu sama germana verko. Kompreneble, la nova esperanta verko baziĝas certagrade ankaŭ sur la malnova esperanta verko, sed la germana originalo, same kiel la mondo, multe ŝanĝiĝis en preskaŭ duonjarcento: laŭ la enkonduko, “malpli ol kvarono el la terminoj estas komuna” inter la du esperantaj eldonoj. Do, kiel konsilas la enkonduko, “ne forĵetu la antaŭan eldonon”, se hazarde vi havas ĝin.

415 ĉapitroj

Post modesta kaj tre simpatia enkonduko la libro pritraktas la universon en 415 ĉapitroj, de 1 Atomo I ĝis 415 Borso. Tipa ĉapitro (la enkonduko uzas la vorton “tabulo”!) konsistas el nigra-blanka aŭ unukolora bildo sur unu paĝo kaj listo de numeritaj terminoj sur la apuda paĝo. Nur 16 paĝoj ĉe la fino estas koloraj. La libro do ne estas alloga por junaj infanoj, sed evidente tio ne estas ĝia celo; ĝia enhavo estas ĉefe teknika, eĉ se temas pri teknikaĵoj, ne malofte renkontataj en la ĉiutaga vivo. Tipaj ekzemploj estas:

— komandantejo (67.85) — de submarŝipo;
— batlinio (108.27) — en kriketo, sed la bildo ne tre similas al mia imago pri kriketo; eble temas pri germana kriketo!
— kolizaŭto (126.22) — stranga vorto, eble, sed ĝi troviĝis jam en Mil unuaj vortoj (1994);
— ŝtrebo (274.82) — parto de tegmenta truso;
— jugo (305.17) — de elektra transformilo;
— brigvela bumo; brigbumo (373.44) — en velstangaro de velŝipo.

Temas do pri aferoj, kiujn oni probable konas aŭ rekonas, sed, verŝajne, ne povus tuj nomi, escepte se temas hazarde pri fako, pri kiu oni mem okupiĝas. Enestas, tamen, ankaŭ kelkaj tre bazaj terminoj, kiel “tenispilko” (109.27) aŭ “buŝo” (241.50), kaj aferoj preskaŭ tute seninteresaj, kiel “grupeto da arboj; arbogrupo” (84.61) (eble en alia lingvo estas pli interesa esprimo) aŭ la serio de “germana monero de 1 cendo” (60.38) ĝis “germana monero de 2 eŭroj” (60.44). Samtempe, ŝajne, mankas, bedaŭrinde, la plej fama monero de la historio, kiun la papago de la pirato Long-Johano Silver, en traduko de Grace Kirkwood, nomas: “Okpecoj! Okpecoj! Okpecoj!”

Mirinde aktuala

Plurloke oni konstatas la mirindan aktualecon de la nova Bildvortaro. Plutono (4.55) estas “nanoplanedo”, kiel oni redifinis ĝin en aŭgusto 2006. Enestas “poŝkomputilo” (407.26) kun “tuŝekrano” (407.30) kaj ankaŭ “tabulkomputilo” (407.36), sed kun “eniga grifelo” (407.37); la bildoj de la germana originalo estis faritaj antaŭ la apero en januaro 2010 de iPad de Apple.

Enestas ankaŭ kelkaj nun malaperantaj aferoj, kiel vidbendo (“VHS-kasedo” (404.50)) kaj “3,5-cola AD-disketo” (406.54). Ĝenerale, la plej facila maniero dati filmon, ekzemple, estas rigardi la poŝtelefonojn, kaj ankaŭ la Bildvortaro datas sin tiel: la poŝtelefono (396.48) aspektas kiel la malnova de mia edzino — pli moderna do ol mia nuna! Sed, kiel saĝe rimarkigas la enkonduko, “Napoleono jam mortis ... oni tamen ankoraŭ bezonas lian nomon por paroli pri li!” Kaj ĝenerale, la terminoj malaktualiĝas multe malpli rapide, ol la bildoj eksmodiĝas.

Germana etoso

Ĉar temas pri adapto de germana originalo, oni ne surpriziĝas pro la germana etoso en kelkaj bildoj kaj eĉ la apero de germanaj vortoj en kelkaj bildoj. Enestas do “dirndlo” (36.89), sed ne la tradicia skota kostumo. Eble, ankaŭ la “nokta amuzejo” de ĉapitro 130, en kiu “stangodancistino” prezentas sin, “kluba kunulino” gvate promenas kun “kondomujo”, kaj “kliento” proponas “aprezbileton” al “striptizistino”, portanta “cicostelojn”, malkaŝas germanan influon, ĉar tia ĉapitro eble ne enestus, se la vortaro kreiĝus en lando kun kulturo malpli tolerema pri tiaj aferoj. Ĉu tiu ĉapitro aperos ankaŭ en la araba kaj persa tradukoj, mi demandas min. Bonŝance por la eventualaj adaptantoj, mankas ĉapitro pri putinejo, kvankam en Berlino tiaj establoj tiel normaliĝis, ke unu el ili reklamas en retpaĝaro apud siaj prezoj rabaton por klientoj, kiuj alvenas per biciklo aŭ publika transportilo. Laŭdire.

Komputado

Ideale mi trastudus la tutan vortaron antaŭ ol raporti pri ĝi, sed mi ne volus tiel longe atendigi la redaktoron, do mi direktis min unuavice al kelkaj fakoj, kiuj iel koncernas min.

Profesie mi estas dungita por esplori pri tradukado de komputilaj programoj. La terminoj de tiu fako, eĉ se ili estus sufiĉe konataj por ricevi lokon en tia vortaro, apenaŭ estus bildigeblaj, sed la Bildvortaro havas kelkajn ĉapitrojn pri komputiloj. Tie la terminoj ŝajnas al mi ĝenerale bonaj, sed mi trovis du dubindaĵojn.

Retadaptilo (406.2). Laŭ la pozicio en la bildo kaj la vorto en la germana originalo (“Netzteil”), temas pri la parto, kiu konvertas la alternan kurenton el mura ŝtopilingo al la bone regulata kontinua kurento, bezonata por elektronikaĵoj. Ĝi tute ne rilatas al komputilaj retoj, do “retadaptilo” ne ŝajnas tre taŭga esperantigo. Ĉu estu “elektroprovizilo”? Aŭ “potencilo”?

Kaŝmemorilo (406.19). La traduko respondas al la teksto de la germana originalo. En PIV estas “staplo”, sed en la Komputada leksikono de Sergio Pokrovskij estas ja “kaŝmemoro”. Staplo estas “memorilo, kiu staras inter procesoro kaj pli granda, sed malpli rapida memorilo”, laŭ PIV2002, do oni atendus vidi ĝin en loko pli proksima ol la “ĉefmemorilo” al la “ĉefprocesoro”, sed en la bildo tute ne estas tiel.

Rekomendinda verko

Estas evidente, ke interesatoj pri esperantaj terminologio kaj leksikografio posedu ĉi tiun novan bildvortaron, sed mi rekomendas ĝin ankaŭ al malpli fakaj uzantoj, ĉar estas distre kaj klerige hazarde elekti ĉapitron kaj detale rigardi ĝiajn bildon kaj vortliston. La libro estas bone bindita kaj, se konsideri la paĝonombron, ne multekosta.

Edmund Grimley Evans

Petro Desmet’ kaj Jozefo Horvath: >Bildvortaro en Esperanto. Eld. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno, 2012. 800 paĝoj, bindita. ISBN 978-90-77066-48-5.

Prezo ĉe FEL: 38 eŭroj + afranko.

Leteroj

Ekstravaganca aŭ perversa

En Alia lando, alia moro, novaĵo el la afrika lando Niĝerio (Monato 2012/02, p. 16), laŭ mi plej esencaj estas la rilatoj inter iuj ŝtatoj, kiuj estas ĉiuj membroj de UN kaj kiuj povas havi diversajn opiniojn.

En Usono, Britio kaj iuj eŭropaj landoj oni opinias, ke samseksemo estas afero de persona, libera elekto. Kaj en Niĝerio oni opinias, ke libera elekto ne validas por ekstravagancaĵoj kaj perversaĵoj. Miaj gefiloj demandis min, ĉu samseksemo estas ekstravaganca aŭ perversa. Mi enpensiĝis kaj respondis, ke se mi kaj panjo estus samseksemuloj, ni nun ne havus vin, karaj gefiloj.

Atanasije Marjanović

Serbio

Moderna vivo

ZOOLOGIO

Ĉa(r)moj en la parko

Kreskas la nombro de ĉamoj en la Tatra Nacia Parko en Slovakio kaj Pollando. Laŭ zoologiistoj ĉi-jare tie vivas entute 950 ĉamoj: 675 en Slovakio, 275 en Pollando. Ili ĝuas en la parko bonajn naturajn vivkondiĉojn, opinias fakuloj.

La ĉamo montara tatra (science “Rupicapra rupicapra tatrica”) estas subspecio de la ĉamo montara, kiu vivas en Eŭropo nur en partoj de Slovakio kaj Pollando. Ambaŭ seksoj portas surkape kornon kaj flavblankan desegnaĵon.

Tatroj (slovake kaj pole “Tatry”) estas montara regiono en Karpatoj. La plimulto de la montaro situas en Slovakio, eta parto en Pollando. En 1949 vivis en Tatroj nur 160 ĉamoj.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Kreskas la nombro de ĉamoj en la Tatra Nacia Parko en Slovakio kaj Pollando.

El mia vidpunkto

Ne, ne ... N!

Ĉi-printempon, pluvecan kaj presprovaĵan, mi okupiĝis pri la finaj fazoj de du publikigaĵoj: unue, dulingva antologio esperanta-angla, kiu malfermos al angleparolantoj — pli precize anglelegantoj — iom pri la riĉo de esperanta kulturo, kaj due humura romano anglalingva, kiu, mi kredas, amuzos kaj ridigos. En la romano, cetere, fone aperas la internacia lingvo (ne komedie traktata, cetere).

Koincide estas, ke la du publikigaĵoj aŭtobuse (kiel oni metaforas en la angla) aperas: oni longe kaj vane atendas (ĝenerale en la pluvo), ĝis subite aperas du. Cetere bonvole pardonu la krudan reklamadon ... sed indulgu mizeran verkemulon en malluma mansardo, kun nur kandeloj kaj du katoj por travivi la longajn noktojn. Hmm ... se tion vi kredos, ja ĉion vi kredos.

Tamen okupiteco pri vortoj dancantaj dum monatoj antaŭ la okuloj signifas, ke mi malatentis multon, kio okazis en la reala, do nefikcia, mondo. Tio inkluzivas ekzemple la financan krizon, la konstantajn kriojn, ke tiu aŭ alia nacia ekonomio estas kolapsonta, disponas nur pri du-tri tagoj por elmerdiĝi, ke necesas unuloke pli da fiska severo, aliloke malpli, ke necesas politika kaj financa kunfandiĝo por protekti la eŭron, ktp.

Nu, mi ne pretendas kompreni ekonomiajn kaj financajn aferojn. Sed, revenante palpebrumante al la lumo de la nefikcia mondo, mi konscias, ke, same, nek niaj politikistoj nek niaj tiel nomataj fakuloj komprenas. Tio memorigas pri la ŝerco (ĉu vere ŝerco?), ke kie kuniĝas kvin ekonomikistoj, tie aŭdeblas ses opinioj.

Jes, bone, mi scias, ke tiel eblas ŝerci pri lingvistoj, muzikistoj, instruistoj: enmetu laŭplaĉe ajnan profesion. Tamen de la eldiroj de lingvistoj ne dependas la vivo, la laboro, la bonstato de milionoj da homoj.

Alivorte, niaj politikaj mastroj estas tiel senkonsilaj kiel ni. Kunmetu ĉiujn proponojn, ĉiujn rekomendojn, ĉiujn ŝajnsolvojn, ĉiujn duonrimedojn, kaj kio rezultas? Vasta, fetora, stinka kaĉo utila nek al besto nek al homo.

Dume, ju pli persistas politikistoj, ke tiel aŭ tiel solveblas la krizo, des malpli mi emas ilin kredi. Mi sopiras — naive — pri honesta, kuraĝa politikisto, en kiu ajn lando, kiu aŭdacos diri, ke ŝi aŭ li, same kiel ni, ne komprenas, kio okazas, kiu agnoskos, ke suverenas monstro (en la pasinteco nutrata de politikistoj kaj bankistoj), kiu nun senbride kaj senkompate nin subtretas, kaj ke solvo sin prezentos probable ne intence, home aŭ politike, sed hazarde, cirkonstance aŭ koincide, pro feliĉa kunmeto de unuopaj eventoj ankoraŭ ne antaŭvideblaj. Alivorte: fuŝe.

Intertempe, dum mensogas politikistoj, pove pavante, kion faru ni etuloj, en niaj elektitaj diktatorecoj? Preskaŭ nia sola rimedo, krom revolucio, civila malobeo, manifestacioj, kuŝas ĉe la balotilo. Sed kiamaniere voĉdoni, se ni kredas la reprezentantojn de niaj politikaj partoj se ne friponoj do almenaŭ kretenoj?

Subteni ĉe la urnoj la samajn grasulojn, kiuj kondukis nin blinde en ĉi tiun krizon, ne eblas. Apogon ili ne meritas. Aliflanke, partopreni en preskaŭ la sola demokratia ago ankoraŭ malferma al civitanoj — voĉdoni — ŝajnas al mi nepraĵo. Prie rezignu, kaj ni mesaĝas al la trompistoj, ke ni cedas al ili plenan liberecon fari kion ajn ili volas: nin eĉ pli pisti, ekspluati, malhomigi.

Pro tio ni serioze konsideru, se sur balotilo ne aperas kandidatoj tratrae fidindaj (kaj kiel certi?), ĉu meti kontraŭ ĉiun nomon nek jes-krucon (kiel ni kutimas en Britio) nek prefero-ciferon sed la literon N. N signifu Ne, Neniu el vi ... ĉar neniujn el vi ni taksas indaj decidi, agi, en nia nomo, la nomo de la popolo.

Nur tiel, mi kredas, ni povos montri al nia politika elito, ke nepras reformo, nepras klarvideco, nepras honesto. Novaj moroj por novaj tempoj: eĉ pli urĝe bezonataj, ĉar fundaj, al solvo de la ekonomia krizo.

Aŭ ĉu mi denove fikciumas?

Paul Gubbins

Moderna vivo

LITERATURO

Monato pri monato

Okazis dum julio la plej granda mez-eŭropa literatura festivalo “Monato de aŭtora legado”. Ĝi estis malfermita en la orient-slovaka metropolo Košice [koŝice] (ĉ. 400 km for de la ĉefurbo Bratislavo), kaj disvolviĝis samtempe en tri aliaj urboj: Brno kaj Ostrava en Ĉeĥio, kaj Vroclavo en Pollando.

Dumfestivale eblis konatiĝi kun 33 ĉeĥaj kaj slovakaj aŭtoroj kaj ankaŭ 32 el Slovenio, kaj iliaj verkoj. La festivalon malfermis la ĉeĥa tradukisto, poeto kaj publicisto Ondřej [ondrej] Buddeus kaj la slovena poetino kaj verkistino Vida Mokrin Pauer.

Julius Hauser

Leteroj

Erariga foto

Ĝojigis min trovi en Monato (2012/07, p. 19) artikolon pri la birdoj, ĉar tio estas relative malofta. Tamen la titolo kaj la unua alineo spegulas tro “homan” vidpunkton pri la vivo de sovaĝaj animaloj ĝenerale. Ili ne ŝtelas, atakas, forpelas, murdas, ili simple vivtenas sin laŭ la naturaj “leĝoj”! Aliflanke, la foto estas teknike kaj arte tre bela sed erariga pri la rabobirdo mem. Ne temas pri turfalko, sed pri nizo (Accipiter nisus), verŝajne eĉ pri nizino ... Tiu rabobirdo ja ĉasas ĉefe birdojn dum la turfalko kaptas ĝenerale ronĝulojn. Tiun lastan birdon ni ankaŭ ofte vidas laŭlonge de la aŭtovojoj, flugantan kiel sankta spirito. Ankaŭ bela bildo, ĉu ne?

Marc Demonty

Belgio

Medio

CUNAMO

Alflosaĵoj trans la oceano

Jam pasis unu jaro kaj kelkaj monatoj post la katastrofa tertremo kaj sekvanta cunamo, kiu forrabis ĉirkaŭ dudek mil vivojn la 11an de marto 2011 en la nord-orienta marborda regiono de Japanio. La inundo englutis multajn urbojn kaj vilaĝojn, forrabis, frakasis kaj ŝanĝis la tutan propraĵon de la loĝantaro en nulvaloran rubaĵon.

La ministrejo pri medio supozis, ke la cunamo forprenis ĉirkaŭ kvin milionojn da tunoj da rubaĵoj en la maron. Tiuj rubaĵoj inkluzivas ŝipojn, fiŝretojn, disrompitaĵojn de fabrikoj kaj domoj, aŭtoj kaj ĉiaspecaj aĵoj. Sepdek procentoj el ili sinkis en la ĉebordan maron. Sed aliaj 30 %, t.e. unu kaj duono de milionoj da tunoj, ekflosis en Pacifikon. Ili, fortrenitaj de la marfluo kaj vento orienten, amase alproksimiĝas kaj alvenas al la marbordo de Nord-Ameriko, pli ol kvin mil kilometrojn for de Japanio.

La loĝantaro de tiu marbordo en la ŝtatoj Alasko, Vaŝingtono, Oregono kaj en Kanado nun propraokule ekvidas kaj eksentas la sekvon de la grandega cunamo.

Komence de aprilo fiŝŝipo alflosis al Alasko, kaj ĝi estis subakvigita per kanono de la usona marborda gardistaro, ĉar la drivanta ŝipo metis aliajn ŝipojn en danĝeron.

Harley Davidson

Iom poste junulo en la insulo Haida Gwaii (Brita Kolumbio, Kanado) trovis motorciklon Harley Davidson en kontenero. Laŭ la registrita numero de la motorciklo li identigis ĝian posedanton, loĝantan en iu de la cunamo trafita urbo. La posedanto ne volis denove havi la motorciklon, anstataŭe li proponis donaci ĝin al la produkto-kompanio Harley Davidson. La kompanio akceptis la proponon kaj decidis ekspozicii tiun rustiĝintan motorciklon kiel rememorigilon de la katastrofo en sia muzeo en Milwaukee (Viskonsino, Usono).

Pilkoj

En majo oni trovis piedpilkon kaj korbopilkon sur alaskaj marbordoj. Sur la pilkoj troviĝis la nomoj de posedantoj, kaj oni baldaŭ identigis ilin, 15-jaran futbal-amantan knabon kaj korbopilkoklubon de iu mezlernejo en la urbo Kesen, trafita de la cunamo. En junio la membroj de tiu klubo ricevis kun miro kaj ĝojo la pilkon, senditan de la trovinto. Kaj la futbalpilko baldaŭ reflugos al la knabo, finonte sian vojaĝon trans Pacifikon.

Media krizo

Tiuj okazoj signifas nur la komencon de eventuala grava media krizo. Oni antaŭvidas, ke drivaĵoj daŭre kaj amase albordiĝos ankaŭ eĉ en la jaro 2013. Fakuloj pri mediprotektado timas, ke tiuj albordiĝontaj rubaĵoj grave malbonigos la ekologian sistemon de la marbordoj. Ekzemple, vinilon kaj polistirenan ŝaŭmaĵon erare manĝos fiŝoj, marbirdoj, marursoj, cervoj kaj ursoj, kaj pro tio multe da ili mortos. Krome, oleo kaj kemiaĵoj en multspecaj konteneroj kaj ujoj poluados marbordojn.

Oni bezonos multege da mono por forigi tiujn rubaĵojn kaj purigi la marbordojn, kaj tio ŝarĝos buĝeton de ŝtataj registaroj.

Laŭ la internacia juro Japanio ne respondecas pri tiuj alflosantaj kaj albordiĝantaj rubaĵoj, kiuj estis rezulto de nerezistebla forto de la naturo. Sed la japana registaro ne povas resti indiferenta antaŭ tiu amasego da rubaĵoj, kiuj originis el Japanio.

Isikawa Takasi

Moderna vivo

GERMANIO

Murdoj, mankoj kaj misoj: demisias la ĉefo

Komence de julio la prezidanto de la konstituci-protekta oficejo en Germanio (Bundesamt für Verfassungsschutz aŭ sekreta servo) petis antaŭtempan liberigon el sia posteno. Kelkajn tagojn poste eksiĝis ankaŭ du regionaj ĉefoj de la sama servo.

Heinz Fromm prezidis la oficejon ekde 2000. Malgraŭ tio, ke ekde tiam la batalo kontraŭ ekstremdekstrismo havis prioritaton, en 2000 okazis la unua el naŭ murdoj farita de la rasisma terorgrupo NSU (Nationalsozialistischer Untergrund aŭ nacisocialisma subtera movado).

En 2007 okazis eksplodo en Kolonjo kaj oni kulpigis NSU-on. Publikaj instancoj, inkluzive de la konstituci-protekta oficejo, estus devintaj rekoni la ekstremdekstran fonon de la atenco. Sed ne estis tiel.

Etkomercistoj

Inter 2000 kaj 2006 okazis murdoj en diversaj urboj. La viktimoj estis ĉefe eksterlandanoj, ofte etkomercistoj, vendistoj de legomoj, floroj kaj de la turka specialaĵo doner-kebabo, turniĝanta rostata viando. Tial oni parolis pri la doner-murdoj.

La atencoj ĉiuj similis. La krimuloj alproksimiĝis de malantaŭe kaj pafis el mallonga distanco en la kapon. Okazis en 2007 ankaŭ atenco kontraŭ policanoj en la urbo Heilbronn [hajlbron]: mortis policistino. Memore al tiu oni instalis tabulon sen mencio pri ajna nazia terorismo.

Enketistoj supozis kverelojn inter prostituitinoj aŭ narkotaĵo-komercistoj, ĉantaĝon de mafiecaj bandoj, aŭ atencojn fare de la kurda laborista partio PKK. Politikistoj neis rasismon, dum atestintoj supozis dekstreman terorismon.

Banko

En novembro 2011 du ekstremdekstraj krimuloj atakis bankon en Eisenach [ájzenaĥ]. Kiam la polico volis aresti ilin, ili mortpafis sin. Poste oni trovis armilojn ŝtelitajn de atakitaj policanoj.

Pliajn armilojn oni trovis en bruligita domo, kie loĝis la du naziteroristoj. Tie oni trovis diskojn surhavantajn fotojn de la murditoj kaj ankaŭ konfesojn faritajn de la krimuloj. Tiel oni kunligis la rasismajn murdojn kun tiu de la policistino. Oni do starigis novan tiurilatan memortabulon.

Paneo

Evidentis, ke la konstitucio-protekta sekreta servo ne rikoltis informojn, kiuj estus malhelpintaj la murdojn. La publiko opiniis, ke temas pri paneo, ne pri simpla hazardo.

Okazis plia afero. Kiam la NSU-bando estis malkovrita, iu en la konstituci-protekta oficejo neniigis la koncernajn dokumentojn. Pro tio, ankaŭ pro la murdoj, frue eksiĝis la prezidanto Fromm.

Kulpas pri la afero iamezure la federaciismo en Germanio. Federacia oficejo ne konas la agentojn en la diversaj regionoj, la t.n. landoj. Siaflanke la landaj oficejoj ne interŝanĝas informojn. Kunlaboro tia estas leĝe malpermesata.

Jomo Ipfelkofer

[FORIGITA!: bildo]

Memortabulo pri murdita policistino: la tabulon oni ŝanĝis, kiam fine estas agnoskita ligo inter la muro kaj rasismaj teroristoj

[FORIGITA!: bildo]

En tiu ĉi bruligita konstruaĵo, loĝita de teroristoj, oni trovis armilojn kaj fotojn pri la viktimoj.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Testi kaj resti

Karto por enmigrintoj el landoj, kiuj ne membras en Eŭropa Unio (Monato, 2011/04, p. 8), iĝis unujara la 1an de julio. Ne okazis tro granda alfluo de petoj, tamen 1921 personoj provis tiumaniere ricevi restadpermeson en Aŭstrio. Pozitivan respondon ricevis 1522 kandidatoj.

Verŝajne la nombro kreskos, ĉar nun ankaŭ personoj en mankoprofesioj kiel lignaĵistoj, veldistoj kaj diplomitaj flegistoj povas ricevi la t.n. ruĝa-blanka-ruĝan — aŭ RBR- — karton.

Klereco

La karto ebligas al altkvalifikitaj personoj kaj gvidaj fakuloj ricevi laborlokon en Aŭstrio, se ili atingas sufiĉe da poentoj en listo de kriterioj. Por tio gravas la profesia kvalifiko, grado de klereco, lingvoscioj kaj aĝo.

Rilate profesiojn staras ĉekape direktoroj (397), poste teknikistoj kaj softvaro-inĝenieroj (221). Trian lokon okupas elitaj sportistoj (116). Pri devenlandoj: unualoke estas Rusio (164), sekvata de Bosnio-Hercegovino (158) kaj Usono (150).

Evgeni Georgiev

Aktuale

Roberto Pigro transprenas la sciencan stafeton

Jam de kelkaj monatoj nia kunlaboranto Roberto Pigro, unu el la plej fervoraj verkantoj de Monato, redaktas la artikolojn de la rubriko “Scienco”. La eldonejo decidis nun oficialigi tiun kunlaboradon kaj jen prezentas la novan redaktoron al vi.

Roberto Pigro estas italo, sed ekde 2004 vivas en Kipro kune kun sia greka edzino kaj ilia ital-grek-kipra 4-jara infano. Li doktoriĝis pri la tiel nomataj sciencoj de la antikveco en Udine en la jaro 2007. Li tamen interesiĝas ege pri iu ajn scienca temo, precipe geologio (tertremoj, maro, vulkanoj) kaj astronomio, kaj estas membro/simpatianto de la astronomia societo de Limasolo, kiu organizas de tempo al tempo noktajn observojn kaj aliajn eventojn. Lastatempe li partoprenis konferencon pri la teorio de la relativeco kaj li estas abonanto de pluraj italaj sciencaj revuoj, kiujn li legas pasie!

La nova redaktoro aĉetas librojn pri diversaj sciencaj temoj, sed ĉiam skribitajn en plisimpligita, populariga lingvo, tiel ke ĉiuj povos kompreni. Tion faras ekzemple en Italio scienculoj kiel Piero Angela kaj Margherita Hack: ne hazarde iliaj libroj estas tie inter la plej vendataj. Li ne ŝatas sciencon nealireblan al “simplaj” personoj kaj tiun emon li volas apliki ankaŭ al la scienca rubriko de nia magazino: ĉiu leganto devas havi la eblon kompreni pri kio la artikolo temas ... Roberto Pigro skribis al Monato: “Mi opinias, ke sciencaj eventoj ĉirkaŭvolvas nin ĉiujn en la ĉiutaga vivo, kaj ke ilin kompreni estas pli facile ol ni imagas. Sufiĉas uzi taŭgan lingvaĵon kaj havi paciencon ...”

Pri la uzo de la taŭga lingvaĵo fare de Roberto Pigro ni ne dubas. La paciencon Monato varme deziras al li!

Paul Peeraerts, redakcia sekretario

Moderna vivo

FRANCIO

Ekzameno ekzamenata

Bakalaŭriĝi — t.e. en Francio akiri lernejfinan abiturientan diplomon — okupas gravan lokon en la tiea socio. La diplomo ebligas eniron al universitato kaj rolas kiel atesto pri bona studfino.

Ĝi estas iel simbolo de sukceso, kaj gepatroj taksas ĝin multe pli grava ol ĝi fakte estas. Antaŭ 20 jaroj la ministro pri instruado celis, ke almenaŭ 80 % el finstudintaj gimnazianoj sukcese akiru la diplomon.

Trafita estis la celo, sed nepras memori, ke ekzistas pluraj specoj de bakalaŭroj, ĉu ĝeneralaj (kun tendenco matematika, scienca aŭ literatura), ĉu teknikaj, ĉu profesiaj. Diversaj estas ankaŭ la niveloj, kiuj montriĝas ĉe ekzameno-sesioj.

Kandidato

Estas du partoj: skriba kaj parola. Kandidato ekzameniĝas pri la francaj lingvo kaj literaturo ne en la lasta sed en la antaŭlasta jaro de gimnazia studado.

Lastatempe la ministerio pri instruado komisiis al instruistino kaj ĵurnalisto, Martine Marie Muller, priraporti ĉi tiun parton de la ekzameno.

Frapis ŝin la socia diferenco inter samgeneraciaj liceanoj. Junuloj, kiujn ŝi ekzamenis, devenis de du liceoj: publika liceo en popola kvartalo de Parizo, kaj privata franc-usona liceo en pli riĉa kvartalo.

Kablo

Ŝi observis miskonojn ĉe ambaŭ grupoj, ekzemple ĉe liceano, kiu asertis, ke la verkisto Honoré de Balzac aktivis en la 18a jarcento (fakte la 19a), aŭ ke Victor Hugo “rompis kablon” kontraŭ Napoleono la 3a — junulara slango por eldiri, ke iu perdis memregadon.

Muller notis, ke ne ĉiuj gejunuloj primajstris la francan lingvon: kelkaj grave miskonjugaciis francajn verbojn. Sed plej ŝokis, ke liceanoj el la malriĉa kvartalo ofte fuŝis la lingvon kaj montris sin malkapablaj klare paroli kaj esprimi personan penson.

Male, liceanoj el la privata liceo parolis kun facileco, memfido, kaj bone uzis la lingvon, kio tutcerte provizis ilin per pli da poentoj en la ekzameno. Laŭ Muller, la diferencoj inter la du grupoj rezultas el hejmaj sociaj medioj.

Gepatroj

“Tiuj junuloj montras ne tion, kion ili lernis, sed tion, kio ili socie estas”, raportis Muller. “Mi havis la impreson, ke mi pritaksas ne ilin, sed iliajn gepatrojn. La pli bonan nivelon de la dua grupo havigas ne la lerneja sistemo, sed la devena socia medio.”

Jam de multaj jaroj oni scias pri tiaj diferencoj . Tamen ŝanĝiĝas nenio. Ke la lerneja sistemo donu al ĉiu egalajn ŝancojn, bone konscias la nova franca prezidanto François Hollande. Verŝajne tamen mankas sufiĉe da mono por enkonduki reformojn.

Pierre Grollemund

[FORIGITA!: bildo]

La pedagogo kaj ĵurnalisto Martine Marie Muller konstatis, ke ekzamena sukceso tre dependas de socia medio kaj de gepatroj.

Leteroj

Erariga foto (2)

Mi ĵus legis la artikolon de Walter Klag, plaĉan, sed eraran. Kutime turfalkoj (Falco tinnunculus) ĉasas ronĝuletojn, gvatante ilin dum senmova restado en la aero kun vibrantaj flugiloj. Tamen, kiam ili loĝas en urboj, ili povas ĉasi ankaŭ birdetojn, sed nur surgrundajn. La rabobirdo, kiu akrobate postflugas birdetojn tra arboj, heĝoj kaj ĝardenoj, estas nizo (Accipiter nisus). Tion konfirmas la bonega foto de s-ro Klag. La flava iriso (tiu de turfalko estus malhela), la hela linieto super la okuloj, la dorsa koloro, la laŭlarĝe striita ventro estas tipaj markoj de eŭropa nizo.

Thierry Tailhades

Francio

Noveloj

La memmortigo de Tanja

“Viktor, ŝi estis nur dudekjara. Kial vi agis tiamaniere?” flustras Milena kaj turnas sian kapon flanken.

Viktor veturigas kaj silentas. Kion li diru? Kiel klarigi al Milena? Ŝi eĉ ne deziris aŭskulti lin. Jam du tagojn la telefono hejme ne ĉesis sonori. Viktor ne levis la aŭskultilon, sed Milena levis ĝin kaj ĉiam per glacia voĉo ŝi diris:

“Halo.”

De la alia flanko oni pri io demandis al ŝi.

“Ne. Ĉi tie ne loĝas profesoro Kitev”, respondis ŝi kaj rigardis al Viktor, sed li senmova sidis sur la kanapo, strabanta la televidilon. Li kaj Milena estis kiel ombroj en la domo, kiuj ne parolis unu kun la alia. Matene ili atendis unu la alian antaŭ la banejo kiel kunloĝantoj, kiuj ne konas unu la alian. Unue en la banejon eniris Milena, kaj dum la akvo el la duŝo susuris, Viktor sidis ĉe la eta tablo sur la teraso, trinkis kafon kaj fumis.

La aŭtuna suno provis trabori la grizajn nubojn. La suno aperis por sekundo kaj denove malaperis, kvazaŭ ĝi kaŝus sin malantaŭ peza kurteno, kaj neniu sciis kiom longe ĝi restos tie, ĉu tutan horon, aŭ eble dum la tuta tago. La ĉirkaŭaĵo de la domoj similis al grafikaĵo. Estis prema urba pejzaĝo, pentrita grizkolore, kaj sur ĝia fono strange elstaris la multetaĝaj domoj, la nigraj arboj kun nudaj branĉoj, la rapide trapasantaj tramoj. Viktor sidis ĉe la tablo, fumis kaj rigardis eksteren, tamen foje-foje li sentis, ke li ne observas la pejzaĝon, sed lia rigardo fiksas ian malproksiman imagitan punkton.

Milena eliras el la banejo. Li aŭdas, kiel ŝi malfermas la pordon kaj eniras la ĉambron. Ŝi surhavas blankan molan banmantelon kun kapuĉo. Milena faras kelkajn paŝojn, ekstaras ĉe la vestoŝranko kaj komencas sekigi sin. Ŝi deprenas la kapuĉon kaj per eta tuko atente sekigas sian nigran hararon, kiu similas al nigra birda flugilo. Akvaj gutoj rosigas ŝian glatan frunton. Ŝiaj brovoj estas malsekaj. Ŝia blua rigardo vagas al la plafono. Milena ne rigardas Viktoron, kiu sidas sur la teraso, dorse al ŝi. Ŝi kondutas tiel, kvazaŭ ŝi estus sola ne nur en la ĉambro, sed en la tuta domo. Post la sekigo de la hararo kaj la vizaĝo, Milena malrapide demetas la banmantelon kaj ĵetas ĝin sur la seĝon. Ŝi restas nuda. Viktor ne rigardas ŝin, sed en tiu ĉi momento li sentas, kiom alloga estas ŝia nuda korpo, kiu odoras je mento. Kiom glataj kaj rondaj estas ŝiaj ŝultroj, ŝiaj mamoj, ŝia ventro, ŝiaj femuroj. Viktor sentas la varmon de ŝia korpo.

Milena sekigas sian korpon kaj komencas vesti sin. Ŝi surmetas la kalsonojn, la mamzonon, la bluzon, la jupon ... Ŝajnas al Viktor, ke tiun ĉi riton de la vestado ŝi faras malrapide kaj precize por eksciti lin. Milena bone scias, ke eĉ dorse Viktor bone sentas ĉiun ŝian movon. Jam vestita ŝi eliras sur la terason.

“La kafo estas preta”, diras Viktor, sed Milena silentas.

Ŝi prenas la kafujon kaj plenigas sian glason per kafo kaj eksidas ĉe la tablo. Ŝi bruligas cigaredon kaj alrigardas la grizajn nubojn, malantaŭ kiuj kaŝas sin la suno.

Eble en tiu ĉi momento ŝi demandas sin, ĉu la suno aperos aŭ dum la tuta tago ĝi restos kaŝita malantaŭ la pezaj nuboj. Milena fortrinkas la kafon, stariĝas, iras al la spegulo en la ĉambro kaj komencas ŝminki sin. Per ŝminkokrajono ŝi emfazas la profundon de siaj okuloj kaj siajn humidajn molajn lipojn. Poste ŝi surmetas sian pluvmantelon, prenas sian mansakon kaj eliras. Ŝi diras ne “ĝisrevido”, nek “adiaŭ” kaj eĉ ne alrigardas Viktoron. Li restas sidanta sur la teraso ĉe la eta tablo, rigardanta al ia malproksima imagita punkto. Nun li eksentas la silenton. La silento kvazaŭ pezas. Jam estas tempo, ke ankaŭ li preparu sin. Li eniras la banejon, baniĝas, razas sin, sed ĉion li faras aŭtomate. Liaj pensoj vagas ien. Li ne certas, ĉu li meditas pri io aŭ tra lia konscio trakuras nur apartaj vortoj, vizaĝoj, pasintaj tagoj ...

Li sentas sin elĉerpita. Li vestas sin: ĉemizo, pantalono, kravato, jako ... Li kvazaŭ kirasas sin en maloportunaj metalaj vestoj. Li ekiras. Ekstere la suno sukcesis por iom da tempo trabori la nubojn, kaj nun ĝi lumas kiel flava lanterno ie tre alte.

Vespere okazas la samo. Milena antaŭ li revenas el la laborejo. Ŝi sidas en la ĉambro antaŭ la televidilo kaj spektas la novaĵojn. Viktor malfermas la pordon kaj eniras. Li diras:

“Bonan vesperon.”

Sed Milena ne respondas kaj eĉ ne alrigardas lin. Li ekstaras ĉe ŝi, deziras alparoli ŝin, demandi ŝin pri io. Li devas denove klarigi al ŝi, diri, ke ne estas tiel, kiel la ĵurnalistoj skribis en la ĵurnaloj kaj kiel oni diris en la televizio. Li jam centfoje rakontis ĉion al Milena, tamen ŝi ne aŭskultas lin kaj daŭre rigardas lin kun malŝato kaj naŭzo.

Li staras en la mezo de la ĉambro kiel monumento. Li ne scias kion fari. Li havas emon pri nenio, ne deziras spekti televizion, nek aŭskulti radion, nek legi. Li alrigardas al la tablo en la ĉambro kaj rimarkas sur ĝi ĵurnalon, iun taggazeton. Ĝi estas tiel metita sur la tablon, ke li nepre rimarku ĝin. Sur la unua paĝo per grandaj literoj estis skribite: “Studentino estis delogita de profesoro kaj poste ŝi mortigis sin.”

Viktor ne povas reteni sin kaj diras:

“Tio estas naŭza mensogo!”

Li prenas la ĵurnalon kaj disŝiras ĝin. Milena turnas la kapon kaj rigardas lin malŝate. Viktor ekstaras antaŭ ŝi. Li deziras denove diri al ŝi, ke tio ĉi estas naŭza atako kontraŭ li, ke tio estas fia kalumnio, kiun tre lerte organizis liaj kontraŭuloj, kiuj deziras ruinigi lian vivon kaj neniigi lin. Eble la vorto “deziras” ne estas preciza. Li jam estas tute neniigita. Lia vivo estas disbatita. Lia familio ankaŭ. Kio ankoraŭ atendas lin? Li havas la teruran senton, ke iu puŝis lin de alta ŝtuparo kaj nun li ruliĝas sur la ŝtupoj sen halto. Neniu scias, kiom da tempo li ruliĝos tiel. La ŝtuparo estas tre alta. La sola homo, kiu devas kompreni lin, kiu devas kredi al li, estas Milena, lia edzino, sed ŝi ne deziras eĉ alrigardi lin, kvazaŭ neniam dum la tuta vivo ŝi estus vidinta lin.

Viktor konatiĝis kun Milena, kiam ambaŭ estis gestudentoj. Tiam ili loĝis en eta subtegmenteja loĝejo, kie vintre ili frostis kiel hundoj. Li kaj Milena studis por la ekzamenoj, vestitaj en manteloj kun ŝaloj. Vespere, kiam ili enlitiĝis en la mallarĝa lito, ili forte brakumis unu la alian por iomete varmiĝi. Viktor prenis la etajn manojn de Milena, kiuj similis al frostiĝintaj paseroj, kaj varmigis ilin per sia spiro. Tiam li kaj ŝi estis kiel unu homo, ili kvazaŭ havis unu komunan koron, kiu ritme batis.

Tiam foje Viktor malbone fartis, havis febron, tremis kiel tremolo. Milena kolektis ĉiujn dormkovrilojn kaj kovris lin, sed liaj dentoj daŭre klakis pro la febro. Ŝi infuzis teon, donis al li kuracilon, aspirinon, la solan kuracilon, kiu estis en la loĝejo. Milena iris serĉi kuraciston. Post dudek minutoj ŝi revenis kun kuracisto. Viktor ne komprenis, kie Milena trovis la doktoron. Eble li loĝas en la domo, kaj Milena sukcesis konvinki lin veni. La doktoro preskribis kuracilojn, kaj Milena tuj kuris aĉeti ilin. Kiam ŝi revenis, ŝi daŭrigis infuzi teon, doni al Viktor kuracilojn, kaj dum la tuta tempo ŝi sidis apud la lito kaj karesis lian varman ŝvitantan frunton. Kaj nun ŝi ne deziras eĉ rigardi lin, nek aŭdi lin.

“Ĉu ni vespermanĝos?” demandas Viktor.

“Mi ne estas malsata”, respondas seke Milena.

Viktor iras en la kuirejon kaj prenas botelon da vodko. Li verŝas iom da vodko en glason kaj eksidas ĉe la tablo. Li trinkas, sed ne havas emon trinki. Neniam li ŝatis alkoholaĵon kaj neniam emis trinki sola. Kiam li estis kun amikoj, li trinkis iomete, sed sola neniam. Nun li provas trinki ankoraŭ unu gluton, sed li lasas la glason kaj enrigardas en la fridujon. Nenio estas por vespermanĝo. Ĉu dum la lastaj tagoj Milena manĝas aŭ ne? Li tranĉas por si panpecon, ŝmiras ĝin per butero kaj metas sur la pantranĉaĵon du salampecojn. Eble tio sufiĉas. Ankoraŭ iomete li restas en la kuirejo ĉe la tablo kun netrinkita glaso, plena de vodko. Poste li ekstaras, estingas la lampon kaj iras en la dormĉambron. Milena dormas en alia ĉambro sur la kanapo, antaŭ la televidilo. Li malvestiĝas kaj kuŝas en la malluma ĉambro. Lia rigardo estas direktita al la plafono. Ekstere la stratlampoj ĵetas palan citronan lumon. Li ne ŝatas la fenestrokurtenojn. Li alkutimiĝis dormi ĉe duonlumo. Milena tamen povas dormi, nur kiam en la ĉambro estas plena mallumo, kaj antaŭ la enlitiĝo ŝi ĉiam diligente kaj precize tiras la du dikajn fenestrokurtenojn.

Viktor kuŝas kaj meditas pri Tanja. Li ne povas klarigi al si mem, kiel okazis tio. Tanja estis lia studentino, kaj ŝi mortigis sin. Ŝi saltis de la dekkvina etaĝo de alta domo. Oni diris, ke Tanja mortigis sin, ĉar ŝi amis Viktoron. La ĵurnaloj skribis, kaj la televizio anoncis tion. En la tago, kiam Tanja mortigis sin, la telefono en la domo de Viktor ne ĉesis sonori. Estis vero, ke Viktor kelkfoje renkontiĝis kun Tanja. Ja, li konsultis ŝin pri la diplomlaboro, kaj Tanja venis en lian kabineton en la universitato por priparoli kun li la problemojn de la diplomlaboro.

Viktor vekiĝas. Lia kapo pezas. Li iras en la kuirejon por prepari kafon, sed li miras, la kafo jam estas preparita. Hodiaŭ Milena pli frue vekiĝis kaj preparis ĝin. Li verŝas kafon en la tason kaj eliras sur la terason por trinki ĝin kaj bruligi la unuan cigaredon por tiu ĉi tago. Milena jam estas sur la teraso. Verŝajne ŝi tro frue vekiĝis. Ŝia hararo estas humida, do ŝi jam banis sin. Milena estas vestita kaj preta por eliri. Viktor eksidas silente kaj bruligas la cigaredon, rigardas tra la fenestro. Hodiaŭ la tago estas pli klara. La pezaj nuboj jam ne estas, kaj la suno brilas. Blovas malforta vento. Estas suna aŭtuna tago.

“Ni devas ekiri”, diras subite Milena.

Viktor levas la kapon kaj mire alrigardas ŝin.

“Kien?” demandas li.

“Hodiaŭ estos la entombigo de Tanja.”

Viktor rigardas Milenan stupore.

“Vi estis ŝia profesoro, kaj vi devas ĉeesti”, diras Milena.

Viktor sentas sin embarasita; li ne scias kion respondi al Milena.

“Mi estos kun vi”, diras ŝi.

Ambaŭ eliras el la domo kaj eniras la aŭton. Viktor funkciigas la aŭton. Milena sidas apud li. Ili ambaŭ rigardas al du diversaj direktoj, al iuj malproksimaj imagitaj punktoj.

Julian Modest

Eseo

ISLAMOFOBIO

Rajtoj pri ritoj

Antaŭ du jaroj ni ekloĝis en “turka” kvartalo de nia urbo Antverpeno (Belgio). Tiu kromnomo datiĝas el periodo, kiam turkoj estis tie la plimulto. Intertempe la konsisto de la loĝantaro iĝis pli ekvilibra mikso de aŭtoktonoj kaj neaŭtoktonoj.

Ni ŝatas tie loĝi. La turkoj ege ĉarmas. Iam iu koliziis kontraŭ mia parkumita aŭto kaj forfuĝis. Sed mia turka najbaro rapidis al mia apartamento kun la notita numerplato kaj por mencii, ke li pretas atesti.

La plimulto de la butikistoj estas turkoj. Ofte jam estas turkaj klientoj en la butiko, kiam mi envenas, kaj ili parolas inter si la turkan. Tuj la konversacio haltas kaj ili servas min en la nederlanda.

Kontakto

Oni ĝentilas, sed kontakto fakte mankas. Nia kvartalo tre viglas: oni organizas plej diversajn aktivecojn por pliproksimigi la loĝantojn. Ni konatiĝis jam kun multaj novaj najbaroj ... sed turkan amikon ni ne havas.

Kiam mia edzino kaj mi ankoraŭ instruis en respektive meza kaj baza lernejoj, ni spertis, ke malfacilas mobilizi gepatrojn de turkaj kaj marokanaj familioj por lernejaj aranĝoj. La rilatoj bonas, sed ni alfrontis la distancemon de tiuj gepatroj.

Malgraŭ multjara kunvivado la islamanoj restas por ni plejofte fremduloj. Ŝajnas, ke ili timas perdi la identecon kaj streĉite enfermas sin en sia socio.

Agreso

Ekzistas kvartaloj, loĝataj precipe de neaŭtoktonoj, kie agreso kaj perforto furoras. Kiam mi ankoraŭ estis infano kaj kiam islamaj gastlaboristoj ankoraŭ mankis en nia urbo, tiam ekzistis kvartaloj, kiujn ni nepre evitu, ĉar, laŭ miaj gepatroj, danĝeraj.

Nun aldoniĝas la fakto, ke multaj islamanoj parolas por ni nekompreneblan lingvon. Tio evidente helpas kreskigi fobion. La streĉitecoj kun islamanoj rapide kreskas en Eŭropo. Ĉu eblas pliproksimiĝi, kiam ni ne konas islamanojn kaj ili ne konas nin?

Supozeble nur tiuj, kiuj bone konas la du tradiciojn sukcesos iel trarompi tiun muron. Ahmed Marcouch estas unu el tiuj esceptuloj kaj liaj ideoj kaj konsiloj povus kontribui al pli bona interkompreniĝo.

Parlamentano

Marcouch naskiĝis en Maroko en 1969 kaj — dekjara — ekloĝis en Nederlando. Li laboris i.a. kiel flegisto kaj policisto kaj finfine fariĝis gvidanto (kvazaŭ vic-urbestro) de la urboparto Slotervaart en Amsterdamo. Nuntempe li estas parlamentano de la maldekstra socialdemokrata Partio de la Laboro.

Kiel prezidanto de Slotervaart, li strebis kompreni la streĉitecojn, kondamnante neniun. Li malkovris, ke islamaj universitatanoj estas instruataj science, sed konservas tabuon pri religiaj temoj, kvankam la unua ordono de la korano estas Ikra, lernu, instruu.

Por lerni kaj instrui necesas ankaŭ esplori kaj studi ĉion ajn sen limigo. Eĉ se la racio ne povas respondi ĉiujn demandojn, tio ne malhelpu islamajn intelektulojn pristudi ion ajn.

Doloro

Do Marcouch voĉdonis por malpermesi ŝoĥtado-n, ĉar nuntempe ekzistas pli bonaj ebloj por buĉi beston kun minimuma doloro. Religio sekvu la intencon de la profeto kaj ne ritojn ne plu konvenajn.

Marcouch riproĉas al sociaj zorgantoj, ke ili provas solvi la problemojn de junuloj. Ili instigu al junuloj mem solvi siajn problemojn. Fojfoje necesas helpanto, sed tiu konduku la problemjunulojn al memstareco.

Marcouch laŭeble helpas al gejoj rezisti al diskriminacio, kiun ili ofte spertas en islamaj societoj, ĉar, laŭ li, la korano spiras mizerikordon por ĉiaj homoj.

Kaptukoj

En iuj mezlernejoj en Antverpeno furoris la portado de kaptukoj. Evidentiĝis premo por tiuj, kiuj ne portis ĝin. La gvidantoj de lernejoj en Antverpeno kune decidis en 2011 malpermesi kaptukojn en lernejoj escepte dum kursoj pri religio.

Marcouch kontraŭe opinias, ke pro tia malpermeso la lernantoj nervoziĝas same kiel la instruistoj, kaj la direktoroj nervoziĝis pro blinda kredo je religiaj devigoj. Li opinias, ke nur ripetaj argumentoj povas iam solvi la problemon.

Mistrakto

Laŭ li la instancoj ĉial sciigu al virinoj, ke ili povas akiri helpon, se oni ilin devigas porti kaptukon aŭ burkon, aŭ okaze de perforta mistrakto. Virinoj konu la alternativojn por eventuale eĉ fuĝi, se tio montriĝas la sola solvo. Sed, se virino konscie portas vestaĵojn konforme al sia religia konvinko, oni tion respektu.

Homoj kiel Marcouch sendube povas plibonigi la interhomajn rilatojn en la nunaj demokratioj. Tamen por mi la kerna demando restas: mi ne komprenas, kial religiaj gvidantoj tiom strebas konservi ritojn, kiuj estis senchavaj antaŭ multaj jarcentoj, sed kiuj nun fariĝis sensencaj. Tion ankaŭ Marcouch ne respondis.

Ivo Durwael

Eseo

LITERATURO

Ekspozicio, kiu “prenis je la gorĝo”

La jaro 2012 estas por ŝatantoj de sporto la jaro de Olimpiaj Ludoj. Tiu evento lamigis la belan urbon Londono dum tempodaŭro de preskaŭ monato. Tamen komence de julio Londono estis trankvila urbo kun ne tro da bruo kaj ĝeno de aŭtoj.

Iom da suno, kvankam febla, donas bonan senton, kaj la promenado tra stratoj de la granda urbo iĝas agrabla kaj interesa. Monda urbo, multkolora pro homoj el diversaj lokoj en la mondo, ĉiuj babilantaj iun formon de la angla. Ne ĉiam estas same facile, kiam oni eniras butikon, kompreni la vendiston, kiu laŭ koloro ne estas lokulo.

Londono kun siaj parkoj kaj liberaj placoj kaj, ĉe Euston Road, la trezorejo, kies nomon oni povas prononci nur kun plena respekto, British Library. Jam la nomo indikas kiel British tiu biblioteko vere estas.

Mirindaĵoj

Laŭ la McDonald’s-kutimo ankaŭ Brita Biblioteko uzis multkolorajn afiŝojn por reklami siajn mirindaĵojn. Legeblis do afiŝoj pri la ekspozicio Writing Britain: Wastelands to Wonderlands (Verkas Britio: Ŝirlandoj al Mirlandoj).

La ekspozicio temis pri 1000, jes mil, jaroj da angla literaturo. Prenu tiujn vortojn en la buŝon kaj gustumu; mil jaroj da angla literaturo. Ne eblis ne viziti ĉi tiun eventon.

Tra vasta placo ornamita per plantoj kaj arbustoj oni eniris la belan konstruaĵon. Iom strange estas, ke ofte en Londono la giĉeto, kie oni devas aĉeti enirbileton, troviĝas ĉe alia flanko de la akceptohalo. Ankaŭ ĉi tie en Brita Biblioteko.

Dokumentoj

Oni do eniris la trezorejon, kia estas Wastelands to Wonderlands. Dekoj da montrofenestroj prezentis originalajn dokumentojn. Manskribaĵoj de William Blake ĝis Robert Burns, William Shakespeare, ĝis, jes John Lennon.

Je ioma distanco troviĝis kapaŭskultiloj, per kiuj oni povas aŭskulti la poemojn deklamatajn de la verkistoj mem. Multaj sonbendoj estas intervjuoj, kiujn faris Ted Hughes en BBC. Estis interese aŭskulti al Graham Greene, mirinde bona verkisto kun mirinde malbona voĉo. Sed eblas aŭskulti ankaŭ ekzemple poemojn de W. H. Auden aŭ William Butler Yeats ktp.

La ekspozicio konsistas el ses diversaj temoj: Rural Dreams (Kamparaj revoj, kiu pritraktas interalie Tolkien kaj la tiel nomatajn hobitojn), Dark Satanic Mills (Fabrikoj malhele inferaj), Wild Places (Sovaĝejoj), Beyond the City (Preter la urbo), Cockney Visions (Vizioj londonecaj) kaj Waterlands (Akvolandoj).

Antologio

En Waterlands eblis vidi kaj legi la malnovan tekston Exeter Book (antologion pri anglosaksa poezio el la 10a jarcento), sed ankaŭ de Daphne du Maurier la Rebecca Notebook (Rebeka-notlibron).

La kolekto estis tiel impona, tiel grava kaj — diable, ĝi prenis ŝatantojn de literaturo je la gorĝo. Mi forkonsumis mian tempon ĉe Dark Satanic Mills, pri la aŭtoroj, kiuj verkis pri la tiel nomata industria revolucio.

Tiu parto montris ne nur originalajn manskribitajn tekstojn sed ankaŭ fotojn. La batalo de la simpla laboristo por ricevi pli komfortan kaj pli honestan traktadon de tiuj, kiuj ekspluatadis. Kiel grava estis la literaturo en la batalo de la laboristoj por siaj rajtoj? Cetere, imagu mondon sen libroj. Ĉu daŭre havus valoron aŭ signifon vivi?

Kulturo

Kiam mi estas en Parizo, mi pensas pri Londono. Kiam mi estas en Londono, mi klopodas trovi trezorojn, kiujn mi ne jam spertis aŭ malkovris. Parizo estas frivola, kaj foje teda kun maltro da libera spaco. Londono estas “sole” historio kaj kulturo kaj literaturo kun nomoj, kiaj tiuj de William Blake, Harold Pinter, J. K. Rowling aŭ Zadie Smith.

Iru al Londono kaj gustumu la anglan literaturon. La angla lingvo nun havas multajn kritikantojn, sed lingvo estas nur lingvo kiel Sanskrito aŭ Esperanto. Por ĉiu lingvo la “dioj” kreis historion kaj literaturon: Brita Biblioteko kreis prian kaj nepre vizitendan ekspozicion. Cetere la angla ne estas malamiko, sed mirinda lingvo kun mil jaroj da literaturo.

Nevo

Nur unu kritikon mi havas. Kial mi ne povis enmane teni la manuskripton de The Road to Wigan Pier (La vojo al la Wigan-kajo) de George Orwell — nevo de la kunulino de Eŭgeno Lanti — kiu rakontas pri la vivo de laboristoj en la ekonomie subpremata nordo de Anglio? Imagu, se oni povus tuŝi originalaĵon de granda verkanto? Estas kiel kapitalisto karesanta sian monsakon — aŭ tiel mi opinias.

Kiu scias ... eble post pliaj 875 jaroj Esperanto havos kompareblan ekspozicion. Ni ne perdu esperon. Intertempe ni ne malŝparu tempon, kraĉante sur belan lingvon kun granda kulturo, do sur la anglan.

Jakvo Schram

[FORIGITA!: bildo]

Brita Biblioteko situas apud la londona Eurostar-stacidomo St. Pancras.

Politiko

GANAO

Nova prezidanto

Forpasis fine de julio la prezidanto de Ganao John Evans Atta-Mills, kiu enposteniĝis en 2009. Li havis 68 jarojn kaj estis la tria prezidanto de la demokratia Ganao.

Cetere li estis la tria afrika prezidanto, kiu enpostene mortis en 2012. En januaro forpasis Malam Bacai Sanhá (Gvineo-Bisaŭo) kaj en aprilo Bingu wa Mutharika (Malavio).

La prezidantecon en Ganao provizore okupas la vicprezidanto John Dramani Mahama, kiu ĵure akceptis la postenon antaŭ parlamentanoj iom post la morto de sia antaŭulo.

Baloto

John Evans Atta-Mills estis kandidato por denove reprezenti sian politikan organizaĵon Nacia Demokrata Kongreso (NDC) dum la proksima prezidanta baloto en decembro. Tio malfavoris al s-ino Nana Konadu Rawlings, edzino de eksprezidanto Jerry John Rawlings, kiu fondis NDC-on.

Antaŭ nelonge tamen la paro fondis novan politikan partion, nome Nacia Demokrata Partio, por subteni la kandidatecon de s-ino Rawlings.

Akcepto

Unu el la plej bonaj momentoj en la prezidanteco de John Evans Atta-Mills estis lia akcepto de la usona prezidanto Barack Obama en 2009.

Ganao estas modelo de demokratio en Afriko. Oni esperas, ke malgraŭ dividoj inter politikistoj ne suferos la enlanda stabileco, kaj ke John Dramani Mahama defendos sian partion dum la decembra prezidanta baloto, kiel faris en Niĝerio Goodluck Jonathan post la morto de Yar’Adua.

Adjé Adjévi/pg

Moderna vivo

FAMILIAJ FINANCOJ

Karbo-varbo, aŭ kiel liberecon aĉeti

En la lasta jarcento en Germanio multaj familioj ne tre bonhavaj tamen povis aĉeti propran domon per sistema ŝparado.

Tio okazis ne per semajna enĵetado de groŝoj en ŝparporketon, sed per aliĝo al specifa banko kaj pagado de kontrakte difinitaj sumoj, cele al rericevo post multaj jaroj kun konsiderinda interezo kaj rajto je kredito je kondiĉo eltenebla.

Tio povis okazi pro certa solidara traktado de la samaj deziroj, kiuj ĝenerale ĉiuj trovis sian kontentigan plenumiĝon, la enloĝiĝon en la propraj muroj. La ebligantojn kaj organizantojn de tiu feliĉo, tiujn specialiĝintajn bankentreprenojn, oni nomis Bausparkasse, en Esperanto laŭvorte “konstruŝparkaso”, prefere “domkonstrua banko”.

Familioj

En la lasta jardeko kaj la solidara principo kaj la strebo de la juna generacio al stabilaj cirkonstancoj ankaŭ rilate vivolonge nemoveblan loĝlokon malpli validiĝis. Tion aparte devis konstati la domkonstruaj bankoj. Ili perdis la tradiciajn junajn familiojn, kiuj ne formiĝis, malpliiĝis aŭ orientiĝis alie finance kaj vivoplane.

Ĉar tiuj bankoj ne intencas malkonstrui siajn proprajn domojn kaj domegojn, ili inventas novajn strategiojn por atingi la junan popolon. La ĵus bakitaj konsilantoj de la institucioj kredas konstati, ke jam la vorto konstruŝparkaso odoras je gepatroj, se ne geavoj, do tute eksmode.

Vivosento

Por atingi junajn klientojn, tiuj bankoj ja ne nepre volas ŝanĝi sian nomon, sed volonte ili ŝanĝas la nomon de ilia produkto. Per afiŝoj kaj faldfolioj ili nun elvokas novan vivosenton, kian ili atribuas al la juna socia tavolo, nome tiun de ĝuo kaj sendependeco.

Do ekzemple la renoma tradicia solida ŝvaba entrepreno Bausparkasse Schwäbisch Hall varbas per bildo de (supozeble propra-)ĝardene gaje festantaj gejunuloj kun la slogano “Vi ne aĉetas konstruŝparkontrakton. Vi aĉetas la liberecon”.

Nu, for la kontrakto, for la ŝparado, for la enpagado, for la fia odoro! Vi nun aĉetas modernan financprodukton kaj pere de ĝi liberecon. Ne ian svagan, sed la liberecon, la plenan, la kompletan.

Mastro

Vi liberigas vin mem, nu, eble, per propra “budo” (tiel!). La mondo estas aĉetebla. Kaj vi estas la mastro de la aĉeto. Vi, vi mem, ne iu anonime alparolata meznorma kliento.

Pri la pagado informetas la lasta paĝo de la informilo, post longa klarigo pri bonusoj, premioj, alpago de la ĉefo kaj la krilinio “Plus 300 eŭroj da ekstra karbo!”.

Ĉu karbo jam estas internacia sinonimo por eŭro? Sed tion la celita klientotavolo, modele afiŝe varbile pozante, libere festante grupe ĝardene, evidente ne volas kaj bezonas konsideri.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Aĉeteblas libereco: jen la mesaĝo de la reklamo.

Eseo

SOCIO

Poŝto perdita

Iam, kiam la postrestintaj tempoj estis la plej modernaj, fiera postiljono de sur pompa kaleŝo kornotone distrumpetis sian alvenon en vilaĝoj, urbetoj kaj urboj. La homoj kunkuris kaj gape ĉirkaŭis la ĉaron por vidi, kiu ricevas poŝte ĝojigan aŭ larmigan novaĵon.

Nuntempe la informoj anonime atendeble kuŝas posttagmeze en espereble la propra poŝtkesto, post dumnokta kamiona hastado vivdanĝere aŭtoŝosea. Sed la sorto de kelkaj sendaĵoj estas multe pli ekscita ol tiu de aliaj ordinaraj poŝtaĵoj.

Dumvivaj poŝtistoj en Germanio ne plu ekzistas. Iaj portempe dungitaj poŝtece vestitaj uloj-ulinoj trakuras la stratojn kaj ĵetas leterojn laŭ ofte tre larĝanima kompreno.

Misĵetoj

Tial ne malofte “perdiĝas” leteroj, aŭ aperas tute fremdaj sendaĵoj en la propra leterujo (“misĵetoj” oni nomas ilin en la statistiko), kiujn oni reportas nemalfermitaj al la poŝtoficejo.

Sed el tio eblas konkludi kun granda certeco, ke ankaŭ personaj sekretoj, ekzemple pri malsanoj, policaj punoj, adultaj rilatoj aŭ bankaj informoj pri la prospero (nun malprospero) de kaŝe flegata miliononula konto, trafas alian keston, kies posedanto ne estas same afable nemalfermema.

Ĉu vi povas trankvile sidi, se vi post tujmomenta interreta anonco, atendas perpoŝtan sendaĵon almenaŭ postposttagmeze? Oni kutimas nomi la ordinaran poŝtservon “helikopoŝto” kaj kutimas helike atendi.

Adresinto

Sed, ĉu estas tolereble ekscii, ke letero ne aperos ĉe vi pro nur unu (malgrava) mislitero en la adreso, ke oni oficiale resendis la tuton al la adresinto, kaj ke tiu altinstanca traktado bezonis ses semajnojn? Ĉu ni vere vivas en Eŭropa Unio en la jaro 2012?

Tamen por skribema homo estas solvo. Ekzemple, verkinte, mi ne plu sendas miajn artikolojn poŝte, sed kuraĝas transdoni ilin rete al Monato. Malgraŭ Interreto, la nova mondo tie por la oficantoj certe ne estas tute senproblema (sendube nur pro la misoj de la eksteraj kunlaboremuloj), sed almenaŭ reagas afable kaj tuj la ĉefo Paŭlo Gubbins.

Redaktoro

Kaj mi vere devas ĝoji, ke mi ne plu estas devigata sendi al li, redaktoro pri “Moderna vivo”, la tuton helikopoŝte, sed elektronike. Fakte mi devas ĝoji, ĉar subite ne plu ekzistas nia kutima, tradicia, laŭorda poŝtoficejo.

Tiu ja jam delonge ne plu institucie funkciadas. La antaŭe ŝtata entrepreno privatigis kaj vendis kaj la domon kaj la terenon. Tiam la poŝtan postenon transprenis bakisto. Nun de unu tago al la sekva tiu senaverte ĉesigis la poŝtejan servon.

Eble estontece oni transdonos la poŝtoficejon al porkisto, eble al florvendisto aŭ piedungokolorigistino. Prefere oni ne plu perdu tempon kun kaj per tia perdita poŝto. Sed mi supozas antaŭ ni kontinuan serion "Pri poŝto (daŭrigota)"...

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

En Germanio oni revenas ŝajne al la rapideco de iamaj poŝtaj servoj.

Moderna vivo

ITALIO

Malsanulejen anstataŭ malliberejen

En Romo 54-jara loka rabisto eniris kun falsa bombo en poŝtan oficejon (ili funkcias en Italio simile al bankoj), sed ne sukcesis konduki la rabon al ĝia fino.

Antaŭ la okuloj de policanoj, vokitaj de malvarm-sanga oficistino kaj tuj alkurintaj, la viro fakte ne eltenis la streĉon kaj havis infarkton.

Flegistoj

Tial la ĝendarmoj, aŭ pli precize la karabenistoj (itallingve “carabinieri”), improvize ekrolis kiel flegistoj. Anstataŭ lin aresti kaj submeti al pridemandado, ili portis lin al la plej proksima malsanulejo. Kuracistoj urĝe operaciis kaj tiel savis la vivon de la fripono.

La paciento tutkore dankis al la karabenistoj, sed baldaŭ komprenis, ke la afero por li ne tiom feliĉe finiĝos. Apenaŭ la rabisto, taŭga kiel ĉefrolulo de humuraĵo aŭ de komika filmo, estos konvaleskinta, atendos lin proceso pro la raboprovo.

Roberto Pigro

Moderna vivo

SOCIAJ RETEJOJ

Aludaj ludoj

Sociaj retejoj, kiel Facebook, Twitter kaj Ipernity, ludas ĉiam pli gravan rolon en la ĉiutaga vivo (minimume en tiu de okcidentanoj).

Tamen ŝajnas, ke pluraj famuloj ankoraŭ ne komprenas la resonon, kiun povas estigi iliaj interretaj deklaroj. Frazeto povas transformiĝi en vitriolan komenton, kiu facile rondiras la mondon.

Nuntempe “pepadas” ne nur birdoj, sed ankaŭ iom naivaj kantistoj, futbalistoj kaj politikistoj. Ili emas kredi, ke estas ĉies rajto havi kaj dissendi propran opinion pri ajna temo (ekonomio, politiko, religio).

Atletino

Eble tamen renomuloj bridu siajn vortojn, ĉar ili elmetas sin al ekspluatado. Tio okazis lastatempe en Grekio, kie atletino, Paraskevi Papachristou [paraskjeví papaĥrístu], pli fama en sia patrolando laŭ la karesforma nomo Voula [vula], estas ekskludita el la ĉi-jaraj Olimpiaj Ludoj.

Ŝi deklaris ĉe Twitter: “Grekio estas tiel plena de afrikanoj, ke moskitoj, kiuj devenas de Afriko, ne plu devas ŝanĝi siajn nutrajn kutimojn”.

La koncepto, malbone esprimita kaj des pli maloportune lokita, aludis la fakton, ke ĉi-jare “invadis” Grekion tiom da moskitoj kiom da afrikanoj — ĉi-lastaj spite al landa ekonomia krizo kaj kreskanta senlaboreco.

Rasismo

La greka olimpia komitato, kiu lastatempe malpermesis al siaj atletoj uzi sociajn retejojn por disvastigi personajn kaj nesportajn komentojn, akuzis la junulinon pro rasismo kaj do rezignis pri ŝia talento.

La reago de la komitato ŝajnis al pluraj iom troa, nelaste ĉar la atletino tuj petis pardonon pro mispaŝa, laŭdire humura (post sumigo de ĉio), komento.

Ne temas cetere pri izolita kazo. Tuj post la komenco de la ludoj la svisa futbalisto Michel Morganella post nerva matĉo kontraŭ Sud-Koreio “pepis”, ke sud-koreanoj estas senescepte “mensaj handikapitoj”.

Evidente sensencaĵo. Argumenteblas, ke la mense handikapitoj estas tiuj, kiuj naive uzas interreton, ne rezonante kaj ne komprenante la forton de siaj vortoj kaj ties eventualan efikon.

Roberto Pigro

Politiko

DIPLOMATIO

Franca honoro

Ordenon francan Komandoro de la Honora Legio akiris slovaka diplomato kaj speciala sendito de Unuiĝintaj Nacioj (UN) por Afganio.

Ján Kubiš [jan kubiŝ] ricevis la ordenon pro eksterordinara subteno al mondpaco kaj sekureco en Eŭropo dum sia diplomata kariero.

Julius Hauser

Politiko

MADAGASKARO

Restas nur espero

En 2009 okazis plurmonata manifestacio kontraŭ la madagaskara prezidanto Ravalomanana Marc [ravalumanana mark]. La protestojn organizis Andry Rajoelina [andri radzuelina], apogata de diversaj politikaj partioj.

Ankaŭ Francio kaŝe subtenis Rajoelina-n por forpeli de la povo homon taksatan tro anglosaksema. Rajoelina promesis pli decan vivon, dum la popolo ne plu eltenis la diktatorecon kaj arogantecon de la prezidanto.

Sub premo ĉefe de la armeo Ravalomanana devis demisii. Tamen kontraŭkonstitucie li transdonis povon al grupo de altrangaj oficiroj, antaŭ ol forfuĝi al Sud-Afriko. La nuna transira registaro estas nur parte agnoskata de la internacia komunumo, kio signifas tamen ĉesigon de ĉiuj eksterlandaj helpoj.

Kontrakto

Ĉar malagasoj ne kapablas mem solvi la disputon, enmiksiĝas la internacia komunumo reprezentata de SADEC (kunlabora asocio de pluraj landoj el orienta Afriko). Lastjare ĝi devigis dekon da politikaj partioj kune subskribi kontrakton por trovi solvon.

Menciita estas starigado de komuna registaro por prepari laŭ internacia normo balotojn. Tamen partianoj de Rajoelina kaj Ravalomanana malemis kunlabori dum transira periodo.

Reciprokis akuzoj, tiel ke ordinaraj civitanoj svenas antaŭ la kaŝitaj ludaĉoj de la politikistoj. Regas senlaboreco kaj sensekureco kaj galopas inflacio.

Kutimoj

Pro la politika krizo naskiĝis diversaj malbonaj kutimoj. Suferegas kaj la ekonomio kaj la medio, ĉar senskrupululoj profitas por senhonte ekspluati la palisandro-industrion.

Cetere ŝajnas, ke ĉinaj importistoj kunlaboras kun malagasaj altranguloj por subteni kontrabandistojn. Kilogramo da palisandro kostas milojn da eŭroj. Sed ĝis nun, malgraŭ diversaj policaj enketoj, neniu nomo estas publikigita.

Kelkaj fipolitikistoj ekimitas ankaŭ terorismajn metodojn kaj eksplodigas bombetojn. Sur naciaj vojoj, banditoj atakas aŭtojn. Tamen plej suferas kamparanoj pro atakoj faritaj de bovŝtelistoj, dum ĝendarmoj kaj policistoj postulas ŝmirmonon de homoj kontrolataj.

Stagnado

Laŭ ĵurnalistoj, rivaleco inter Usono (kiu subtenas Ravalomanana-n) kaj Francio (kiu subtenas Rajoelina-n) estas la ĉefa kialo de la stagnado. Post kelkaj jaroj Madagaskaro ekproduktos nafton kaj potencaj landoj jam konkurencas por akiri la plej grandajn rajtojn.

Se persistos la krizo, sekvos eble triba milito. Sendube la sola eliro estas balotoj por la prezidanto kaj parlamento. Laŭ Unuiĝintaj Nacioj, elektoj fareblos nur en junio 2013.

La nuna registaro sekvu la decidon de la internacia komunumo por organizi balotojn kredindajn kaj akceptitajn de ĉiuj partioj. Dume, la popolo atendas kaj esperas, ke baldaŭ finiĝos ĝia suferado.

Fidilalao Henriel

Spirita vivo

SLOVAKIO

Pilgrimado mariana

Levoča [levoĉa] (hungare Löcse, germane Leutschau) estas malgranda pilgrim-urbeto situanta en la nord-okcidenta parto de orienta Slovakio ĉe la ŝtata limo kun Pollando, ĉirkaŭ 350 km for de la slovaka ĉefurbo Bratislavo. Ĝi havas 15 000 loĝantojn kaj allogas ĉiujare milojn da vizitantoj. La plej interesa centro por kredantoj estas, ekster la urbo, kruta monto kun novgotika preĝejo: Mariana monto (slovake Mariánska hora), pilgrimcelo de loĝantoj de Slovakio kaj aliaj landoj. Ĉiujare la pilgrimado okazas la unuan dimanĉon de julio.

Historia

Komenciĝis la historio kaj tradicioj de la levoĉa sanktejo en 1247, kiam estis konstruita unuafoje malgranda kapelo (preĝejeto) kiel dankesprimo al Maria pro la savo de la lokaj loĝantoj el invado de tataroj (1241-1242). De tiam komencis okazi dankesprimaj procesioj ankaŭ el apudaj vilaĝoj. Franciskanoj, minoritoj, kiuj venis al Levoča en 1311, komencis celebri la feston de la Vizitado de la Virgulino Maria.

En la dua duono de la 15a jarcento la kapelo sur la monto Mariano estis jam tro malgranda por la kreskanta nombro de pilgrimantoj, kaj pro tio loka paroĥestro en 1470 rekonstruis la kapelon al novgotika preĝejo kaj instalis la gotikan statuon de la Virgulino Maria. En 1673 la mariana monto akiris la papan indulgencdokumenton.

Vizito de la Sankta Patro

La gravecon de ĉi tiu pilgrima loko rimarkis ankaŭ la Sankta Seĝo. La papo Johano Paŭlo la 2a rangaltigis la preĝejon de Vizitado de la Virgulino Maria la 26an de januaro 1984 al baziliko minora. Kaj 11 jarojn poste la Sankta Patro Johano Paŭlo la 2a persone vizitis la marianan monton en la ĉeesto de pli ol 650 000 pilgrimantoj el Slovakio, Pollando, Ukrainio, Ĉeĥio, Hungario kaj Rumanio.

La pilgrimantoj vizitadas la pilgrimejon preskaŭ ĉiutage, de printempo ĝis malfrua aŭtuno.

Internacia kunteksto

Membroj de la eŭropa asocio de marianaj pilgramadaj urboj elektis la 3an de oktobro 2005 Levoča kaj la marianan monton kiel membrojn de sia asocio. La malgranda pilgrim-urbeto Levoča estis tiel inkluzivita inter la mondaj pilgrimadaj marianaj centroj kiel Lurdo, Ĉenstoĥovo, Fátima ktp.

Julius Hauser

Moderna vivo

SLOVAKIO

Kontrabandistoj elreligitaj

Konsterniĝis kaj surpriziĝis la vilaĝestro de Vyšné Nemecké [vyŝne nemecke], kiam li eksciis, ke en lia vilaĝo slovakaj doganistoj malkovris kontrabandistan tunelon sub la slovaka-ukraina limo.

La tunelo ses metrojn sub la tero estis 700 metrojn longa kaj kondukis el la ukraina ĉelima urbo Uĵhorodo. Disponeblis en la tunelo trajneto kun 16 vagonetoj por transporti kontrabandaĵojn (ĉefe cigaredojn sed ankaŭ eble homojn el evoluolandoj).

Julius Hauser

Moderna vivo

MADAGASKARO

Rete subtrete

Jam de iom da tempo aperas anoncoj en madagaskaraj informiloj pri dungado de verkantoj kaj korektantoj por franclingvaj retgazetoj. La pluso: eblas pere de Interreto hejme labori.

La koncerna firmao serĉas artikolojn pri diversaj temoj, ekzemple sano kaj homeopatiaj kuraciloj, luksaj svisaj brakhorloĝoj, vetludado ĉevala kaj ludkarta, turismo.

Unuarange postulata de la kandidato estas diplomo pri franca lingvo kaj literaturo (minimume bakalaŭreco plus du jaroj da universitata studado) kaj ĝenerala kulturo tre riĉa, ĉar la dungoto nepre regu ĉiujn temojn pritraktatajn.

Provperiodo

Dum tri monatoj la firmao iom post iom inicas la dungiton en la verkadon aŭ korektadon kaj tiu ne ricevas salajron. Post provperiodo, la firmao sendas ĉiusemajne temojn pritraktotajn je longo de inter 500 kaj 700 vortoj.

La limdato pri liverado de finita laboro estas rigore respektenda. Alie la dungito estos punita. Al verkanto la firmao pagas kontraŭ ĉiu vorto 10 ariarojn (loka valuto, ekvivalento de 0,0036 eŭroj) kaj al korektanto kontraŭ ĉiu vorto 6 ariarojn.

Okaze de eraro, la firmao resendas la artikolon kaj duonigas la pagon. Se denove samartikole okazos eraro, kvaroniĝas la pago. Dungito malfermas konton ĉe la hejmpaĝo de la firmao, tiel sendante faritan laboron.

Klientaro

Verki artikolon ne facilas. La firmao postulas, ke dungito ĉiam pli rapide kaj pli multe laboru. Certe, ju pli oni laboras, des pli oni enspezas. Sed la firmao emas malaltigi la pagon, pretekstante, ke la klientaro malmultiĝas.

Pro la leĝaro en Madagaskaro ne eblas plibonigi la laborkondiĉojn de tiukampaj dungitoj. Iu kompanio translokiĝis al Madagaskaro, ĉar dum restado en la apuda insuleto Maŭricio oni taksis ĝin sklaviganto pro ekscesaj taskopostuloj kontraǔ tre magraj salajroj.

Henriel Fidilalao

Leteroj

Infanoj komputilaj

Dankon pro la aperigo de la artikolo Mortas la libro, vivas la ekrano de Lenio Marobin (Monato 2012/07, p. 13). Mi volus aldoni por la legantoj, ke la slovakaj pedagogoj havas la saman problemon. Mia edzino estas instruistino en bazlernejo pli ol 25 jarojn. Ŝi, kun teruro, konstatas, ke por la infanoj en la unua klaso estas pli proksima ekrano (de komputilo) ol libro. Kaj tuja rezulto: Infanoj ĝenerale havas grandajn problemojn pri legado, ili havas malgrandan vortprovizon ktp. Kaj kiu estas kulpa? Ĉu geinstruistoj? Ĉu gepatroj? Ĉu magia rondo por la estonteco de niaj infanoj? Kial?

Julius Hauser

Slovakio

Ekonomio

MADAGASKARO

Mikrokreditaj asocioj kreskas kiel fungoj

De deko da jaroj senĉese kreskas la nombro de mikrokreditaj asocioj, kies ĉefa tasko estas doni kreditojn al siaj membroj. Tamen, kelkaj novtipaj tiaj asocioj similas al uzuristoj.

En la frua periodo, ĉiu membro pagis kotizon kaj laŭvice rajtis preni difinitan krediton. La kreditkapablo dependis de la kvanto de mono en la kaso. La membroj mem difinis la regularon kaj unu konis la alian, tiel ke facile aranĝita estis la problemo. Ĝenerale, la kreditperiodo variis de tri ĝis tridek ses monatoj.

Kiam la homoj ekkutimis membriĝi en tiaj asocioj, aperis nova formo de institucio, kies ĉefaj provizantoj estas la Monda Banko kaj la lokaj bankoj. Ne plu temas pri simpla asocio sed pri vere potenca financa firmao, kiu rigore aplikas siajn proprajn regulojn. Por ambaŭ formoj de mikrokredito, la interezo monata estas 3 % kaj oni postulas ke la kliento disponu garantian valoraĵon, kiu egalvaloras al minimume trioblo de la kredito.

Relativa (mal)sukceso

Ne ĉiuj kreditoprenintoj sukcesas uzi la monon laŭ la indikita celo. Malsukcesas averaĝe 10 % de la projektoj. Pro la longedaŭra krizo, estas malfacile por la membroj regule repagi sian krediton. Temas pri komercistoj, transportistoj, meti-artistoj aŭ kultivistoj. Neniu sektoro estas eksterdanĝera. Apenaŭ estas membroj, kiuj pliriĉiĝas danke al mikrokredito, ĉar la plimulto mergiĝas en malfacilaĵojn.

La situacio de homa interhelpo en la formo de mikrokredita asocio aliformiĝas en nehoman premon deflanke de tiuj institucioj kaze de pagomalfruo aŭ malkapablo elpagi la ŝuldon. Du tagojn antaŭ la dato de la monata pago, respondeculo vokas la klienton por “rememorigi” al li/ŝi la sanktan devon. Se la kliento ne laŭlitere respektas la kontrakton, teamo da respondeculoj vizitas la klienton por forpreni ĉiujn garantiaĵojn. La metodo pli kaj pli similas al tiu de uzuristo.

Kliento ĉiam perdas

Pro la kreskanta nombro de interesiĝantoj estas malfacile tuj akiri krediton, kiam oni bezonas. Oni devas korupti kelkajn agentojn por rapidigi la traktadon de la dosiero, alie oni devas atendi pli ol unu monaton. Dum la vizito, la respondeculoj kontrolas la vivsituacion de la membro kaj tiu lasta provas fari ion por instigi ilin doni indan poentaron al la projekto. Aliflanke, kiam la kliento ricevas la monon, li/ŝi nepre “ne forgesas” la respondeculojn, kiuj pritraktis la dosieron. Salde, la restanta monsumo ne permesas al la membro taŭge funkciigi sian komercon kaj post unu monato jam estos la unua repago. Malgraŭ tia situacio, neniu plendas ĉar tia estas la ludo!

Ekzemplo de kruelaĵo okazis al iu pograndisto, kiu prunteprenis krediton ĉe fama institucio antaŭ du jaroj. Al li tiu institucio pruntedonis 7000 eŭrojn repagotajn en 24 monatoj. Li havis kiel garantiaĵon sian kamionon, kies valoro estis proksimume 20 000 eŭroj. Kiam restis pagendaj 1800 eŭroj, okazis neatendita problemo, kiu prokrastigis la pagon. Kelkaj senskrupulaj respondeculoj de la institucio tuj vizitis lin, forprenis la kamionon kaj forvendis ĝin. Ili pagis 1800 eŭrojn en la kason de la institucio kaj kaŝe disdividis kaj enpoŝigis la ceteran monon malprofite al la kliento.

Iuj respondeculoj gvatas la “mistrafon” de klientoj kaj profitas la okazon por sin riĉigi. Se la registaro ne atentas pri tiu fipraktiko, estas timinde, ke okazos en Madagaskaro sinofera membruligo, kiel estis en Barato, kiam preninto de kredito ne sukcesis plu pagi sian ŝuldon.

Ankaŭ bona evoluo

Fama asocio mikrokredita nomata OTIV, subtenata de kanaddevena organizaĵo Développement International Desjardins (DID), iniciatis novaĵon por helpi siajn membrojn. Krom krediton kaj ŝpareblon, ĝi proponas al la membroj ankaŭ sociajn servojn. Kontraŭ simbola jarkotizo, la membro rajtas ricevi repagon de kostoj pro kuracado kaj enhospitaligado. La asocio kunlaboras kun privataj kuracistoj, ŝtataj hospitaloj kaj diversaj apotekoj. Kurac- kaj medikament-kostoj estos repagitaj de OTIV je 70 % de la tuta elspezo. Unu familiano membriĝas, sed la tuta familio (kun la infanoj malpli-ol-18-jaraĝaj) rajtas profiti de tiu servo. Sufiĉas membriĝi de minimume tri monatoj kaj ne estas devigo preni krediton.

Fidilalao Henriel

Politiko

AŬSTRIO

Piratoj hoj!

En 2006 tiel nomataj pirataj partioj disvastiĝis de Skandinavio tra Eŭropo. Ĝis nun ili plej multe sukcesis en Svedio kaj Germanio.

La unua estis la sveda pirata partio, fondita la 1an de januaro 2006. Sian nomon ĝi prenis de la kontraŭkopirajta organizaĵo, kiu starigis la retpaĝaron The Pirate Bay (“La golfo pirata”).

La nocio “piratoj” celis malfavore priskribi tiujn, kiuj kontraŭleĝe kopias. Iom poste ekestis pirataj partioj en Aŭstrio (julion 2006) kaj Germanio (septembron 2006). Samjare en oktobro estis fondita tegmenta organizaĵo Pirate Parties International (“Pirataj partioj internaciaj”).

Mandatoj

La unuan balotsukceson atingis la sveda pirata partio ĉe la eŭropaj balotoj en 2009. Ĝi atingis 7,1 % kaj ricevis du mandatojn. Ĉe la balotoj por la regionaj parlamentoj en Berlino kaj Sarlando la germanaj piratoj ricevis respektive 8,9 kaj 7,4 % de la voĉoj kaj eniris ambaŭ la lokajn parlamentojn. Nuntempe aktivas tutmonde 30 pirataj partioj.

En Aŭstrio reprezentanto de la tirola pirata partio ricevis lokon en la komunuma konsilantaro en Innsbruck. La sukceso amaskomunikile eĥiĝis. Tamen precipe en Germanio la piratoj estis atakataj de amaskomunikiloj kaj konataj partioj. Kritikantoj riproĉis pri diletanteco, mankanta programo kaj proksimeco al ekstremdekstruloj.

Principoj

Aliflanke la pirata partio ekzemple de Aŭstrio defendas sin, dirante, ke ĝi estas “domo, kiu neniam ĉesas esti konstruata, kaj kiu ĉiam estas plibonigata”. Ĉefaj principoj de la nuntempe kompilata programo estas baza demokratio kaj travideblo en la politiko.

Krome, laŭ la piratoj, estas grave estigi kadrajn kondiĉojn, sub kiuj la homoj povu libere aktivadi. Bazo por tio estas la pirat-kodo kaj ĉarto de homaj rajtoj. Tamen oni ne volas plenŝtopi homojn per ideologio, ĝis ili ne plu povas spiri.

Potencialo

La aŭstraj piratoj ekiras de tio, ke ĉiu homo havas potencialon esti valora ano de la socio. Tamen dume oni estas dentradoj en sistemo. Forgesite estas, ke tekniko kaj inventaĵoj ekzistas por faciligi la vivon. Homoj valorigas ion, nur se ĝi havas ekonomian efikon. Tio ne signifas, ke oni ne strebu ion atingi, tamen oni pli malrapide procedu.

La pirata partio montras, kiel civitanoj povas kundecidi kaj influi. Ĉiu povas proponi aferon, kaj poste oni decidas, ĉu aprobi aŭ malaprobi.

Disciplino

Politikistoj fariĝu denove popolreprezentantoj, servantaj al civitanoj, ne simple antaŭbalote premantaj manojn. Parlamentano nuntempe ne voĉdonas laŭ sia volo, sed subiĝas al partia disciplino. Ĉe la piratoj kontraŭe ne estas partia ĉefo, kiu ordonas kiel voĉdoni. Tiel, laŭ la piratoj, la homo fariĝas la centro de atento.

La amaskomunikilo de la piratoj estas Interreto. Tiamaniere ili ĉiam kaj ĉie povas kontakti unu la alian, interkonsiliĝi kaj decidi. Eblas sekvi interrete ĉiun piratan diskuton, kaj ĉiu decido estas detale argumentata.

Enketoj

Laŭ enketoj la pirata partio en Aŭstrio havas balotpotencialon de 7 %. Inter 16- kaj 29-jaruloj la populareco de piratoj estas pli granda: ilin subtenas 12 %. Se en 2013 la piratoj enirus la parlamenton, ili strebus per Interreto diskonigi al la publiko ĉiujn kunsidojn.

Tiel, laŭ la piratoj, ne plu estus koluzio kaj nepotismo. Krome, altaj deputitaj salajroj apartenus al la pasinteco. Ĉiu parlamentano konservu nur tion vere bezonatan. Same pri oficaj aŭtoj: al piratoj sufiĉas bicikloj.

Eblas riproĉi al la piratoj, kion oni volus. Tamen certe ili plu kirlos la stagnan politikan medion.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Emblemo de pirataj partioj.

[FORIGITA!: bildo]

Anoj de la pirata partio de Aŭstrio.

Diskoj

Orelkapta kaj melankolia

Du jarojn post la apero de urbano, inicialoj dc, nun konata kiel i.d.c. (ĉu pli lingve neŭtrala nomo?), publikigis duan plenan albumon, signoj de viv’. Ĝenerale la albumo similas al urbano, kun orelkaptaj elektronikaj melodioj en la komenco kaj malrapidaj melankoliaj kantoj en la dua parto. Plejparto estas novaj kantoj kun kelkaj, kiuj jam aŭdeblis en koncertoj antaŭe. La plej elstara kanto estas La fina venk’, kiu jam en Interreto aperis kun akompana filmeto.

Resume, Signoj de viv’ estas rekomendinda al ŝatantoj de i.d.c., kaj al ŝatantoj de elektropopa muziko, sed aĉetu unue la unuan diskon urbano.

Rogier Huurman

i.d.c.: signoj de viv’, mem eldonita, Frankfurt, 2012. 11 titoloj, daŭro 37:07 min.

Prezo ĉe FEL: 18 eŭroj + afranko.

inicialoj dc: urbano. Eld. Vinilkosmo, Donneville, 2010. 13 titoloj, daŭro 42:00 min.

Prezo ĉe FEL: 18 eŭroj + afranko.

Politiko

SLOVAKIO

Pacaj batalantoj

Slovakaj soldatoj en eksterlandaj pacmisioj devos pli militi ol nun. Tiel decidis la slovaka registaro en julio. Antaŭe slovakaj soldatoj plenumis nur militpolicajn kaj similajn taskojn.

Laŭ fakuloj la novaj diplomatiaj taskoj bezonas pli intensan kunlaboron en batalmisioj aŭspiciataj de Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO), Unuiĝintaj Nacioj (UN) kaj Eŭropa Unio (EU).

Slovakio disponigas entute 551 soldatojn en ses pacmisioj: Afganio (344 soldatoj), Kipro (159), du misioj en Bosnio kaj Hercegovino (45), Sirio (2) kaj Kartvelio (1 gvatisto). Eksterlande pereis 39 slovakaj soldatoj, ĉefe en Kosovo (28).

Julius Hauser

Moderna vivo

KOMUNIKILOJ

Ĉine, ĉu ne?

Propran poŝtelefonon posedas pli ol triono de la malagasoj. En ĉiuj urboj en Madagaskaro vendiĝas poŝtelefonoj, kaj tri kompanioj batalas por domini la merkaton.

La plej sukcesaj kompanioj estas ĉinaj, kies telefonoj estas plej malmultekostaj. Akiri telefonon eblas kontraŭ 10 eŭroj, sufiĉe alta sumo en Madagaskaro.

Multaj komercistoj preferas butikumi rekte en Ĉinio, ĉefe en Guangzhou, por akiri bonan prezon. La ĉina konsulo liveras senprobleme vizon al malagasoj.

Bankoj

Kvankam bankoj limigas la kvanton de devizoj kunporteblaj, komercistoj trovas solvon kaj ŝanĝas valutojn ĉe la nigra merkato. Se vojaĝanto sukcesas trapasi la flughavenan doganejon, tiu povas aĉeti multe da varoj en Ĉinio.

Poŝtelefono estas unu el la plej serĉataj varoj. Tiu fabrikita en Ĉinio tuj rekoneblas pro sia duobla SIM-karteto. Intertempe pli kaj pli aplikeblas telefonoj: 24-horojn tage rapidaj mesaĝoj, kun avantaĝa prezo por gejunuloj; sendi/ricevi monon, eĉ de eksterlando; retumi.

Tiu lasta punkto entenas multe da problemoj. Ofte nur malforte riceveblas telefon-signalo pro teknikaj fuŝoj ĉe la ĉina poŝtelefono. Cetere, la ene muntita TTT-legilo ne ĉiam taŭgas por malfermi retpaĝon. Fojfoje ne eblas elŝuti dokumentojn, aŭ la telefono simple malŝaltiĝas.

Retkafejo

Ĝenerale duoblas la minuta retkosto de la poŝtelefono kompare kun tiu en publika retkafejo. Tial retumi restas lukso por la malagasoj.

Tamen furoras ĉinaj poŝtelefonoj pro kulturaj kialoj. Gejunuloj ŝatas ilin por ĉiumomente aŭskulti muzikon kaj spekti filmojn. Oni pagas malmultekoste por enigi en la memorkarton kantojn kaj filmetojn.

Malgraŭ ĉinaj markoj, poŝtelefonoj fabrikitaj en okcidento kaj en Japanio popularas. Ili notindas pro siaj kvalito kaj vivdaŭro. Tamen eĉ la plej simplaj tiaj aparatoj kostas duoblon de la baza monata salajro. Do nur riĉuloj kaj altranguloj ilin posedas.

Henriel Fidilalao

Ekonomio

SLOVAKIO

Tomáš Baťa, reĝo de la ŝuistoj

Antaŭ 80 jaroj, la 12an de julio 1932, tragike pereis en aviadila akcidento Tomáš Baťa, elstara homo, ĉeĥa entreprenisto, kiu en 1894 fondis en la malgranda moravia urbeto Zlín sian unuan ŝufabrikon T. & A. Baťa. Post 20 jaroj la ŝufabriko havis 400 dungitojn kaj 10 jarojn poste jam 5200.

Baťa estis genia vendisto kaj entreprenisto, kiu komprenis, ke por akiri bonajn entreprenrezultojn estas necese interligi laboron, loĝadon, sporton kaj ripozon. Produktadan entreprenon li vidis kiel socialan organismon. Pro tio li konstruigis tipajn ruĝbrikajn domojn por siaj dungitoj kun sociala infrastrukturo.

Li enkondukis novajn labormetodojn de produktado (ĉenstablo ktp), kiuj altigis la produktivecon. Produktaj metiejoj estis sendependaj ekonomiaj unuoj kun propra konto de profito kaj perdo kaj kvalitokontrolo. Li fondis novajn branĉojn en eksterlando kaj rompis doganbarierojn kaj protektismajn limigojn de ŝtatoj.

Baťa kaj Slovakio

Baťa havis intereson disvastigadi la produktadon de ŝuoj ankaŭ en Slovakio. Onidire li decidis piedvesti en etkostajn ŝuojn ĉiujn senŝuajn en la iama Ĉeĥoslovakio. Iompostiome ekestis reto de vendejoj kaj ŝuriparejoj. Liaj klopodoj estis kronitaj en 1931 per konstruado de nova komerca domo en la plej granda slovaka urbo Bratislavo, nomata “Granda Bata”.

Baťa interesiĝis precipe pri nedisvolvitaj regionoj kun forta labora potencialo kaj kun bonaj trafikvojoj. En 1929 li aĉetis la (en tiu tempo) plej grandajn tanejojn en meza Eŭropo en la vilaĝo Bošany, situanta je ĉirkaŭ 120 km norde de Bratislavo. Tie lia posteulo Jan Baťa komencis konstrui en 1939 la fabrikon kaj urbon Baťovany.

La kompanio Bata decidis ankaŭ konstrui rajonan fabrikon sur “verda herbaro”, simile al hodiaŭaj industriaj parkoj. La kompanio aĉetis kampojn kaj paŝtejojn sub la montaro Altaj Tatroj en la nordo de Slovakio. En 1936 estis lanĉita la rajonproduktado, en 1937 komenciĝis la produktado de lano kaj en 1938 produktado de celofano. Ekestis la komunumo Svit, ekde 1962 urbo. Ĝia nomo estas mallongigo de la slovaka nomo de la fabriko “Slovenské viskózové továrne” (slovakaj rajonaj fabrikoj). Kelkaj historiistoj tamen opinias, ke la komunumo estis nomita laŭ volvita senlanigita felo de ŝafo, kiu nomiĝas slovake “svit” (rulaĵo).

Post la milito

En 1945 ĉiuj proprietaĵoj de Baťa en la iama Ĉeĥoslovakio estis ŝtatigitaj, kaj la familio Baťa forlasis la landon. Post mallonga restado en Usono Jan Baťa setlis en Brazilo, kie li rekonstruis la entreprenojn helpe de eksterlandaj produktejoj. Li tie fondis la urbojn Batatuba, Mariánpolis.

En Ĉeĥoslovakio la komunistoj ŝanĝis la nomojn de ĉiuj entreprenoj de Bata. Ekzemple de la fabriko kaj urbo Baťovany en Slovakio: la urbo ŝanĝis sian nomon al “Partizánske” (omaĝe al la partizanoj partoprenintaj en Slovaka Nacia Ribelo), kaj la fabriko estis renomita kiel “Fabrikoj de la 29a de aŭgusto” (la datreveno de tiu ribelo).

Post la falo de la komunisma reĝimo en 1989 posteuloj de Baťa vizitis Ĉeĥoslovakion kun la intenco reakiri la posedaĵojn. Ĝisnune la intenco restas sensukcesa.

Bata hodiaŭ

Hodiaŭ la konzerno Bata (www.bata.com) estas unu el la plej grandaj ŝuproduktantoj en la mondo. Ĝi havas kvar komercajn regionojn: Bata Europe (kun la sidejo en la svisa Laŭzano), Bata Asia-Pacific-Africa (Singapuro), Bata Latin America (Meksiko) kaj Bata North America (Toronto). En Slovakio Bata agadas denove ekde 1996, kiam estis malfermita la unua branĉo en la ĉefurbo Bratislavo. Nuntempe ekzistas 27 Bata-vendejoj egale dislokitaj en la tuta teritorio de Slovakio.

Julius Hauser

Ekonomio

KLUBO DE ROMO

Ĉu estos pli bona mondo en 2052?

La 7an de majo 2012, iom antaŭ la Konferenco pri Daŭrigebla Disvolviĝo en Brazilo, la Klubo de Romo (www.clubofrome.org) prezentis en Roterdamo la libron A Global Forecast for the Next Forty Years (Tutmonda nepreciza prognozo por la venontaj 40 jaroj). Antaŭ 40 jaroj, en 1972, aperis The Limits to Growth (La limoj de kreskado). La nunan libron verkis Jørgen Randers (o1945), norvega sciencisto kiu kunaŭtoris la libron de 1972.

La Klubo de Romo estas nekomerca, nepolitika organizaĵo, kiu interŝanĝas ideojn pri diversaj aferoj, sed ĉefe pri la natura medio kaj rilataj aspektoj. La ĝenerala sekretariejo ĝis junio 2008 troviĝis en Hamburgo, Germanio, kaj poste translokiĝis al Vinterturo, Svisio. Ĝia unua kunveno, kun 36 membroj, okazis en Romo en 1968.

En 1972 la Klubo avertis ke, se daŭros senbrida kreskado, la homaro riskos eluzi la resursojn de la planedo iam inter la jaroj 2000 kaj 2100. Ĝis nun ne okazis la antaŭvidita kolapso, sed ni ja havas ekonomian kaj financan krizon kaj multaj problemoj de la pasinta jarcento restas nesolvitaj. Tial la Klubo denove faris prognozon por la venontaj 40 jaroj.

Ses celoj

La monda loĝantaro en 2052 atingos 8 ĝis 10 miliardojn, sed ekde 2045 ĝi ne plu kreskos, pro la antaŭvidita malkresko de la naskokvanto en urboj. Do restos dum la venontaj jardekoj pligrandiĝanta postulado de energio, tero, akvo kaj manĝaĵoj. Kiel en 2052 eblos havi mondon pli daŭreman kaj pacan?

Por atingi bonan mondon, kie estas agrable vivi, la Klubo sugestas ses agadpunktojn:

1. Ĉiuj ekonomiaj decidoj ankaŭ konsideru sociajn valorojn.

2. La ekonomioj kaj merkatoj havigu varojn kaj servojn kiuj estas bezonataj de daŭrema socio.

3. La enspezoj en kaj inter la landoj estu pli juste disdividitaj.

4. Senchava laboro, kiu liveras enspezon sufiĉan por deca vivo, estas homa rajto.

5. Ĉiu homa aktiveco konsideru ekologion.

6. Estu bone funkciantaj strukturoj je loka, landa kaj tutmonda niveloj kiuj regos la transiron al pli justa kaj daŭrema mondo.

Merkatoj estu denove reguligataj

Merkatoj (financaj, krudaĵaj, manĝaĵaj ...) estas esenca parto de la socio. Pro ilia malbona aŭ tute mankanta regulado dum la pasinta jardeko ili tro estis uzataj por spekulacio kaj avideco. Tiaj ekscesoj malaperu. Estos nova rolo por la merkato en livero de servoj bezonataj por nove strukturita mondo.

Ĉu la alvoko estas aŭdata?

La libro estas parto de 18-monata kampanjo, sed la informoj apenaŭ atingis la publikon. En majo aperis artikoloj en la ĉefaj gazetoj, sed poste regis silento. La libro ne troveblas en bibliotekoj kaj librovendejoj; estas neniu informo pri tradukoj al aliaj lingvoj. Tute alie estis en 1972: la libro ĉie haveblis (eldonkvanto de 12 milionoj en 37 lingvoj) kaj ĝia enhavo estis vigle diskutata, kvankam plimulto primokis ĝin kaj tute ne kredis la prognozojn.

Roland Rotsaert

Moderna vivo

SLOVAKIO

Aliaj tempoj ...

Daŭre kreskas en Slovakio la nombro de infanoj naskiĝintaj en negeedza rilato. En 2006, laŭ raporto de la ministerio pri sano, naskiĝis 14 888 ekstergeedzaj infanoj, en 2010 20 009.

Tio reprezentas trionon de ĉiuj novnaskitaj infanoj en Slovakio. La meza aĝo de naskantinoj en 2010 atingis 28,32 jarojn.

Julius Hauser

Spirita vivo

EŬROPA UNIO

Kredo gravas

Unuafoje en la historio de Eŭropa Unio, la traktato de Lisbono en 2007 oficialigis malferman kaj regulan dialogon inter eŭropaj institucioj, eklezioj, religioj kaj komunumoj de diversaj kredoj. Spite la ĝeneralan percepton, ke religiaj kaj kredaj demandoj forestis de la eŭropa integriĝo, tamen estas konataj longedaŭraj kontaktoj inter religiuloj, politikistoj kaj eŭropuniaj ŝtatoficistoj ekde la Deklaro de Schuman* de 1950 ĝis hodiaŭ. Analizo de la religiaj kontaktoj faritaj dum tiu periodo malkaŝas, ke 120 grupoj reprezentantaj katolikajn, protestantajn, anglikanajn, ortodoksajn, judajn, islamanajn, hinduajn, budhanajn kaj framasonajn komunumojn dialogis kun la Eŭropa Komisiono.

Personaj interesoj

Publikprivataj interrilatoj estas rezulto el personaj religiaj interesoj de politikistoj kaj oficistoj koncernataj en la traktado de eŭropa kunlaboro, kaj ne el sistema politiko pri religio. Malgraŭ la ĝenerala opinio, ke la romkatolika eklezio estis la unua apoganto de la traktado pri eŭropa integriĝo post la dua mondmilito, fakte estis la ekumena movado dum la intermilita periodo, kiu starigis la unuan transnacian grupon por konsiderado de religio, formitan de protestantaj kaj anglikanaj ekleziuloj kaj politikistoj konsilantaj ekleziojn pri eŭropa integriĝo.

Provaj rilatoj disvolviĝis el la decido de la Eŭropa Komisiono interrilati kun eklezioj kaj religioj en 1982. Tiuj interrilatoj fariĝis formalaj en 1990, post kiam la prezidanto de la Eŭropa Komisiono lanĉis publikan debaton. Rezulte de tio, kreskanta nombro de eklezioj kaj komunumoj de diversaj kredoj starigis oficejojn en Bruselo. Tiel ili iniciatis la interrilatojn kun eŭropaj institucioj, kiuj efektive okazis ekde 2007, kiam veraj instituciaj interrilatoj komenciĝis. La instituciigo stimulis regulajn publikajn kunsidojn inter altrangaj religiaj gvidantoj kaj eŭropuniaj oficistoj.

La Komisiono estas la sola eŭropa institucio rekte direktanta la interkredan dialogon, sed estas propono krei similan mekanismon en la Eŭropa Parlamento.

Kvankam religiaj demandoj restas sub la jurisdikcio de la eŭropuniaj membroŝtatoj, tamen la kreskanta nombro de oficejoj de religiaj institucioj ĉe Eŭropa Unio estas indiko, ke la aferoj pri fido gravas en la koridoroj de la eŭropaj institucioj kaj en la konstruado de la eŭropa politika sistemo.

Lenio Marobin

* 1. La Deklaro de Schuman de la 9a de majo 1950 estis registara propono de Robert Schuman, la tiama ministro pri eksterlandaj aferoj de Francio, por krei novan organizan formon de ŝtatoj en Eŭropo. (red.)

Spirita vivo

SEKULARIGO

Ĉu forviŝi la kredon por esti egala?

Sekularigo minacas la britan socion, diris Sayeeda Warsi, estro de altnivela brita delegacio dum oficiala vizito al la Papo. Ŝi aldonis, ke sekularismaj aktivuloj akaparas la socian vivon. La plej klara ekzemplo estas la malpermeso en kelkaj lokoj vidigi aŭ porti religiajn signojn ene de registaraj konstruaĵoj aŭ lokoj, kie religio estas periferia aŭ malpligravigita en la publika sfero.

Baronino Warsi, la unua islamanino servanta kiel ministro, komentis, ke unu el la plej maltrankviligaj aspektoj de tiu aktivismo estas ĝia kerna netoleremo. Ĝi montras similajn trajtojn kiel totalisma reĝimo, rifuzante la rajton je religia identeco. Ŝi opiniis, ke la plej bona maniero antaŭenigi la socian harmonion estas meti kristanismon en la centron de la publika vivo. “Tre ofte oni suspektas la kredon en Eŭropo pro la baza miskoncepto, ke por la kreado de egaleco inter la minoritatoj oni bezonus forviŝi sian religian heredaĵon. Homoj devas senti sin fortaj pri siaj religiaj identecoj kaj pli certaj pri siaj kredoj”, ŝi finis.

Lenio Marobin

[FORIGITA!: bildo]

Sayeeda Warsi: sekularigo minacas la britan socion.

Moderna vivo

ASTRONOMIO

Junaj steluloj

Sukceson rikoltis junaj slovakoj ĉe astronomia olimpiado en Brazilo. Kvin gimnazianoj gajnis du orajn kaj unu arĝentan medalojn.

Okazas ĉiujare Internacia Olimpiado pri Astronomio kaj Astrofiziko. En Brazilo partoprenis 135 gimnazianoj el 27 landoj. Ili devis solvi teoriajn kaj praktikajn astronomiajn problemojn.

La ideo pri internacia astronomia olimpiado ekestis inter reprezentantoj de Tajlando, Indonezio, Irano, Ĉinio kaj Pollando. La unua olimpiado okazis en Tajlando en 2007, la venonta okazos en Grekio.

Julius Hauser

Leteroj

Ĝisostaj eksperimentoj

Estas malfacile ne reagi al la saĝaj konsideroj de nia redaktoro-ĉefo enkondukantaj la monatajn Monatojn, kaj estas eĉ pli nekontentige ne komenti liajn emociajn memprezentojn samloke. Sed apud ne-Pigraj kaj pliaj konkurenculoj rilate seriozan artikolspacon, mi ne artikolumante, sed nur legantoletere volas komenti la ĉefulan enkondukon al Monato 2012/08-09.

Sufiĉas citi la konfesojn “Mi, entuziasmulo pri la granda eksperimento Eŭropa Unio” kaj “Mi, ĝisosta socialdemokrato”. Kara klera kungeneraciulo, ĉu vi ne lernis, ke ne nur la aĉaj kapitalistoj desupre, sed ankaŭ bonkoraj socialigemuloj desube kapablas detrui la mondon? Ĉu ni en Eŭropo estu solidaraj kun ŝtataj krimuloj, kiuj fraŭdas, forrabas, elpremas komunan monon per trompoj, mensogoj, trukoj, faroj, misfaroj, malfaroj? Ĉu vi vere volus miksi vian privatan monujon kun tiu de tiaj uloj? Kaj vi proklamas tiun postulon nome de socialdemokrataj partioj, kiuj arogas al si esti “La partioj de la sociala justeco”? Ĉu estas juste kaj ĝuste, ke iuj uloj servadas sin el la poŝoj ne nur, eble prave, de senmerite riĉiĝintoj, sed ankaŭ de suferantaj samklasanoj kun malalta vivnivelo, ekzemple mem ĝuante pensiiĝon jam de 55-jariĝo kaj lasante pene labori samajn Eŭropanojn ĝis 67? Kiuj ricevas senpage sanajn servojn por la familiego, kiujn vi pagas trioble aparte; kiuj enkasigas subvenciojn senkontrole nur por surpaperaj, fikciaj aranĝoj? Kaj tion vi nomas “Eŭropa eksperimento”? Nia tuta vivo estas eksperimento. Sed honestaj homoj eksperimentas per si mem, kaj espereble ne per la vivo de aliuloj. Ni bezonas organizi klare, travideble, serioze, sentrompe la ielan kunfandiĝon de nia malnova kontinento. Jes, ja, eble eĉ eksperimente, sed sen tia aktuala rezulto de financa kaoso, politika mensogado kaj publica hipokriteco plus la detruo de multege da vivokonceptoj.

Ĉu tian sobran taksadon de ĝisfunda skeptikulo, neniam al io ĝisosta, oni rajtas peti ankaŭ de socialdemokratia idealisto?

Franz-Georg Rössler

Germanio

Spirita vivo

AŬSTRIO

100 jarojn leĝo pri islamo

La 15an de julio 1912 ekvalidis leĝo pri islamo en Aŭstrio. La leĝo agnoskis islamon laŭ la hanifita skolo kaj tiumaniere certigis al la islamanoj memdeterminon. Ekde tiam ili disponas pri koncernaj rajtoj, kiel ekzemple religia instruado. Ĝis hodiaŭ ĝi estas unika leĝo en Eŭropo.

Habsburgo

La leĝo pri islamo en Aŭstrio havas precipe historiajn kaŭzojn: en 1908 Aŭstrio-Hungario okupis la grandparte islaman Bosnion. Kun pli ol 600 000 tie loĝantaj islamanoj la habsburga regno unuafoje en sia historio staris antaŭ la defio akcepti islaman loĝantaron en sian regadon.

Post la okupado la islamanoj aktivis en la aŭstra-hungara monarkio: bosnianoj servis en la imperiestra gvardio, estis imamoj en la armeo, kaj en Vieno oni planis la konstruon de moskeo — plano, kiun malebligis la eksplodo de la unua mondmilito. Do, helpe de leĝo la islamanoj ricevis la saman juran protekton kiel la aliaj leĝe agnoskitaj kredkomunumoj. Sub la patronado de la ŝtato ekde tiam estas realigataj iliaj aranĝoj kaj kutimoj en Aŭstrio. La islamanoj rajtas estigi fondaĵojn, ili havas la rajton pri aŭtonomio, se ili ne eniras konflikton kun la valida juro.

Gastlaboristoj

Komence la leĝo preskaŭ ne estis aplikata, ĉar baldaŭ venis la fino de la habsburga monarkio en 1918. Post la unua mondmilito apenaŭ loĝis islamanoj en Aŭstrio. Tamen en longtempa perspektivo la leĝo funkciis. En la dua duono de la 20a jarcento al Aŭstrio venis ne nur pli kaj pli da gastlaboristoj el Turkio kaj el la tiama Jugoslavio, sed ankaŭ studentoj, diplomatoj kaj fuĝintoj el islamaj landoj. La islamleĝo fariĝis la bazo de la kunvivado. Surbaze de ĝi la 2an de majo 1979 estis fondita “Islama Kredkomunumo en Aŭstrio” kiel korporacio de publika juro.

Ekde la lernojaro 1982/1983 funkcias instruado de islamo en aŭstraj lernejoj. Kiel instruistojn oni dungis unue pedagogie neinstruitajn islamanojn aŭ teologojn el eksterlando. Iompostiome oni komencis tamen eduki instruistojn en Aŭstrio.

Speciala pozicio

Okaze de la leĝjubileo la islama kredkomunumo kaj aŭstraj politikistoj regule emfazas la specialan pozicion de Aŭstrio rilate al la agnosko de islamo. Pere de la publika-jura pozicio laŭ la prezidanto Heinz Fischer [hajnc fiŝa] la islamanoj devas respekti la devojn legitajn kun la rekono de islamo kaj la validajn leĝojn en la lando.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Prezidanto Heinz Fischer kaj la ĉefo de la turka religia oficejo Mehmet Görmez (de dekstere maldekstren) dum la solenaĵo “100 jarojn leĝo pri islamo”.

Rakontoj

ANALOJ DE BAILENAMBEANN

Bernardo la Simpligisto

De longa tempo la estimataj legantoj de ĉi tiu prestiĝa magazino ne havis okazon legi pli da eltiraĵoj el la famaj ANALOJ DE BAILENAMBEANN, kiuj rakontas en kronika formo epizodojn pri la vivo inter la bonaj loĝantoj de tiu historia irlanda urbeto. Jen plia ĉapitro.

Krom la ankoraŭ ekzistanta monaĥinejo de la Sankta Koro en la iam tre pia urbeto Bailenambeann [baljenamjaŭn] tie troviĝis, ĝis la komenco de la dek-naŭa jarcento, monaĥejo de la Nudpieda Ordeno de sankta Feardia Anticoncupiensis. Oni povas nur bedaŭri, ke la lasta fondaĵo malaperis. Hodiaŭ, en nia malpia mondo, tiaj junaj viroj, kiuj antaŭe emis aŭskulti la dian alvokon al la religia vivo, nun preferas “repon” al la sankta ofico, “hiphopon” al la sankta meso, kaj la kunulecon de minijupe vestitaj junaj virinoj al la ĉasta fraŭleco.

Pli-malpli je la sama tempo, kiam la monaĥejo fermis sian pordon por la lasta fojo, iu el la malmultaj restantaj monaĥoj, nome frato Bernardo, kromnomata La Simpligisto, decidis dediĉi la lastajn jarojn de sia vivo al plibonigo de la eduka sistemo en Irlando.

Oni devas klarigi, ke ĝuste tiam, kiam Bernardo faris sian gravan decidon, Irlando ĝuis la unuajn jarojn de sendependeco. La trikolora flago fiere flirtis super la nova parlamentejo, kaj la korifeoj de la Libera Ŝtato estis deklarintaj, ke la irlandgaela lingvo estos laŭkonstitucie la unua oficiala idiomo de la lando, kiu ĝis tiam estis regata de la angleparolantaj anglosaksoj. En Bailenambeann tiu deklaro kaŭzis malfacilaĵojn por la lokaj lernejoj. Por homoj, kiuj loĝis en la tutgaellingva okcidento, kaj kiuj estis denaskaj parolantoj de tiu antikva kaj nobla lingvo, uzado de la gaela ne estigis problemojn, kvankam eĉ por ili la klasika literumado de la idiomo estas komplika kaj ne facile lernebla. Ni citu nur unu ekzemplon: laŭ la tradicia ortografio la vorto “gaela” skribiĝas kiel Gaedhilge, sed prononciĝas kiel “gejlge”. (Fakte ĝi estas eĉ pli komplika, ĉar la h reprezentas ne la sonon “ho”, sed punkteton super la litero d).

Plie, la gramatiko de la nereformita nacia lingvo estis eĉ pli kompleksa ol la ortografio, havante deklinaciojn kaj konjunkciojn iom similajn al tiuj de la klasikaj lingvoj latina kaj greka.

La bonkora Bernardo frue konstatis, ke la junaj lernejanoj multe suferas sub la peza jugo de tiaj komplikaĵoj, kaj li decidis reformi kaj simpligi la antikvan lingvon. Unue li decidis, ke la gramatiko de la gaela devus konsisti el nur dek ses reguloj — vere revolucia iniciato.

Estus tede listigi ĉiujn 16 regulojn, sed oni povus mencii kelkajn el la reformoj proponitaj de Bernardo. Li forigis nenecesajn literojn (kiuj abundas en la skriba lingvo), kaj draste simpligis la ortografion. Li rekomendis instruadon kaj uzadon de modernaj latinaj literoj anstataŭ la bela, sed malpli praktika antikva kelta alfabeto bazita sur la mezepokaj manuskriptoj. Li malpliigis la nombron de la konjugacioj kaj simpligis la diversajn formojn kaj tempojn de la verboj; li nuligis la dativan kazon de la substantivoj; kaj li permesis enkondukon de internacia terminaro por modernaj konceptoj, kiuj ne ekzistis en la antikva idiomo. Kompreneble tiaj neologismoj devus esti skribataj kaj prononcataj laŭ la reguloj de la lingvo kaj obei la principon de vokalharmonio (principo, kiu ekzistas nur en la gaelaj lingvoj kaj en kelkaj malmultaj aliaj en Eŭropo, kiel, ekzemple, la hungara). Bernardo ĝeneraligis la uzadon de prefiksoj kaj sufiksoj, kaj faris aliajn utilajn ŝanĝojn. (Kurioze, kvankam oni forte kontraŭstaris lian iniciaton, la ŝtataj instancoj poste enkondukis similajn reformojn.)

Liaj ceteraj reformoj estis eĉ pli originalaj. Kvankam en la preĝejo en Bailenambeann la dimanĉa meso okazis ĉiam en la latina lingvo, la fideluloj ofte kutimis diri la patronian preĝon en la gaela. Bernardo volis forigi el ĝi la pasivon de la subjunktiva modo, kiu aperas plurfoje en la preĝo. Tio ne plaĉis al la fideluloj. Plie li furiozigis la ĉefepiskopon en Dublino per sugesto, ke, en la tago de la festo de sankta Patriko, nacia patrono de Irlando, la meso estu celebrata en la irlanda lingvo, ne en la latina.

Eĉ pli ŝoke tamen estis alia propono lia, kiu rilatas al la nekatolikaj irlandanoj (protestantoj, ktp). La plimulto de la irlandanoj apartenas al la katolika religio, kaj tiu fakto estas respegulata en la popola lingvaĵo. Ekzemple, anstataŭ la saluto “Bonan tagon!”, kutima en aliaj eŭropaj landoj, la gaellingvanoj salutas sin per tradicia frazo, kies signifo estas: “Dio kun vi!”. La alparolata persono respondas per la saluto: “Dio kaj Maria, kaj Patriko kun vi!” Je tio la unua salutanto respondas: “Dio kaj Maria kaj Patriko kaj Brigita (nomo de alia populara sanktulino) estu kun vi!”. Kompreneble oni rajtas aldoni la nomojn de pluaj sanktuloj. (En Irlando, tempo neniam mankas por longaj salutoj kaj konversacio.)

Bernardo sciis, ke kulto al la sanktuloj ne estas kutima inter protestantoj, sed li ne estis tre bone informita pri la protestanta teologio, do li ekumeneme, kaj iom naive, sugestis, ke nekatolikoj salutu sin gaele per la vortoj: “Dio kaj Lutero kaj Kalvino estu kun vi!”. Post tiu propono ne nur la ĉefepiskopo koleriĝis. Preskaŭ la tuta loĝantaro de Bailenambeann (kaj la katolikoj kaj la protestantoj) protestis, kaj kelkaj ebriuloj ĵetis ŝtonojn kontraŭ la fenestroj de la dometo de Bernardo, kiu ne plu havis loĝejon en la fermita monaĥejo. Normale la baljenamjaŭnanoj estis tre pacema kaj tolerema popolo, sed tiu iniciato estis sentita de la anoj de ambaŭ konfesioj kiel terura herezo.

En tiu tempo Bailenambeann estis fama distileja urbo, kie altkvalita viskio estis produktata. Bernardo, kiu dum sia tuta vivo ĝis tiam estis rigora membro de la tiel nomata Pionira (totale abstina) movado, estis tiom timigita kaj seniluziiĝinta, ke li serĉis rifuĝon kaj konsolon en tiu alte ŝatata sed danĝera nektaro. Feliĉe tiu falo el la dia graco ne longe daŭris. Li ĉesigis sian reforman aktivecon pri la gaela lingvo kaj rezignis pri konsumo de alkoholaĵo kaj fumado, lernis la tiam modan* zamenhofan lingvon, kaj iĝis fervora esperantisto, sed pri tio ni silentu, ĉar ni kopias ĉi tiun ĉapitron por la legantoj de nemovada publikigaĵo. (Noto de la kopiisto de la analoj.)

Albisturo Kvinke

Leteroj

Plue pri kanabo

La aserto de Yves Buttex (Monato 2012/07, p. 6), ke la kanaba planto ne estas toksa, ne estas tute la vero. Kvankam kelkaj ŝtataj kaj provincaj registaroj ĉirkaŭ la mondo permesas la uzon de kanabo, tamen lastatempaj esploroj indikas, ke ĝi havas tre malbonajn efikojn je la cerbo kaj la nerva sistemo.

En la jardeko 1870-1880 la komerco pri kanabo estis la tria plej grava en la mondo. Kaj la fibroj (por ŝnuro kaj tolo) kaj la semoj (por oleo) estis uzataj. Tiu komerco daŭris ĝis la 70aj jaroj de la pasinta jarcento, kiam la usona registaro hontige detruis ĝin por eksigi la konkurencon kontraŭ la nilona fibro. Ili mensogis, dirante ke la kialo por la eksigo estas malebligi la uzon de kanabaĵo kiel drogo.

Kompreneble la junuloj de la mondo jam komencis uzi kaj kreskigi la kanabon. Almenaŭ du el miaj tri gefiloj fumis ĝin.

Henry Broadbent

Aŭstralio

Moderna vivo

KONGO-BRAZAVILO

Ĝua blekado

Ambaŭborde de la rivero Djoué [ĝue] apud Brazavilo, la ĉefurbo de la Respubliko Kongo, kolektiĝis grandaj homamasoj. Ili volis admiri la dikajn kapon kaj kolon de hipopotamo, kiun lokaj infanoj nomis Blek.

Kaŝiĝas en la rivero grandaj surprizoj. Antaŭ kvar jaroj, oni tie mortpafis krokodilon, kiu manĝis du infanojn. La kadavron oni portis al la urbodomo de Makelekele, la unua kvartalo de Brazavilo.

Herbovoranto

Laŭdire ankaŭ Blek atakis homojn kaj jam du mortigis. Bonŝancon havis ĝardenistino, kiu iris al la rivero por lavi legomojn. Alproksimiĝis la hipopotamo — stranga konduto por herbovoranto — kaj la virino sukcese fuĝis.

La danĝero de la hipopotamo ne malinstigis bubaĉojn ĵeti ŝtonojn en la akvon por aperigi la beston, kiu efektive blekis, grumblis kaj ŝprucigis akvon tra siaj naztruegoj, antaŭ ol denove enakviĝi.

Jean-Louis Madzella

[FORIGITA!: bildo]

Malgraŭ sia pezo, hipopotamo bone naĝas.

[FORIGITA!: bildo]

Interesatoj apudrivere spektas hipopotamon, kiu plonĝas kaj naĝas kontraŭflue.

Moderna vivo

OPINIO

Ne mortigas radioaktiveco

Pro tio, ke dum multaj jaroj mi kolektas informojn pri radioaktiveco, la artikolo Mankas elektro, mankas memkritiko (Monato, 2012/7, p. 8-9) instigis min skribi pli optimisme pri la eventoj en la provinco Fukuŝimo en Japanio.

Kiam mi informiĝis pri la katastrofo ĉe la atomcentralo de Fukuŝimo, detruita pro cunamo en marto 2011, mi esperis, ke la japanoj lernis surbaze de la ĉernobila situacio. La vera tiea katastrofo konsistas en tio, ke la rusaj instancoj devigis la ĉernobilanojn forlasi siajn hejmojn.

Tio okazis malgraŭ la opinioj de sciencistoj, ke la tiea radioaktiveco ne estas problemo. La nivelo kuŝis ĉirkaŭ duono de tiu en multaj partoj de la mondo. Mortis homoj ne pro radioaktiveco, sed pro malriĉeco, deprimo kaj senigeco.

Kavernoj

Do pri la mortoj kulpas tiuj, kiuj insistas, ke eĉ malgranda kvanto da radioaktiveco danĝeras. Tio estas malvera kaj malscienca. La mondo plenas je natura radioaktiveco. En la usona Roka Montaro kaj ankaŭ en centra Eŭropo ekzistas kavernoj kun radioaktivaj rokoj.

Kiuj suferas ekzemple pro artrito, konstatas, ke la radioaktiveco en la kavernoj mildigas iliajn dolorojn. Medicinaj esploroj pruvis, ke la ĉernobilanoj, kiuj ricevis dozon da radioaktiveco, suferis malpli pro torako-malsano ol tiuj, kiuj ne ricevis dozon.

Frapis min, kiam mi aŭdis, ke denove, kiel ĉe Ĉernobilo, la japanaj politikistoj ignoras la opiniojn de sciencistoj. Do, stulte, ili ordonis, ke la popolo ĉirkaŭ Fukuŝimo forlasu siajn hejmojn. Multaj nun suferas pro neniel necesa ekzilo, kiel ĉe Ĉernobilo.

Veneno

Kuracistoj bone scias, ke malgranda dozo da veneno pretigas la korpon, por ke ĝi rezistu al pli grandaj atakoj de veneno samspeca. La medicina nomo de tiu efiko estas hormesis.

Post Hiroŝimo kaj Nagasako estis decidite, ke iu ajn nivelo de radioaktiveco estas danĝera. Postaj esploroj pruvis, ke hormesis aplikiĝas al radioaktiveco same kiel al aliaj venenoj. Ja iomete da radioaktiveco necesas por bona sano.

Japanoj bezonas politikistojn, kiuj aŭskultos siajn sciencistojn kaj kiuj diros, ke la popolo ne timu la malgrandan radioaktivecon apud Fukuŝimo. Ili do revenu al sia hejmo kaj bieno kaj ilin rekonstruu.

Ĉernobilanoj nun revenas post kvaronjarcento al siaj terenoj. Espereble japanoj ne tiom longe atendu.

Henry Broadbent

Scienco

PAROLADO

Esplorego el Nimego

Kiel eblas, ke ni senpene diras milojn da vortoj ĉiutage? Kiujn stadiojn parolanto devas trairi por traduki ideon en vortojn aŭ frazojn? Sciencistoj kreis modelojn pri tio, sed nur por parolanto ĝenerala, alidirite por mezuma parolanto. Tiu tamen ne ekzistas: ĉiu, flue aŭ balbute, parolas en sia propra maniero. Kiel klarigi tiujn diferencojn?

Esploroj montras, ke la parola procezo ne memstaras. Ĝi estas ligita kun ĝeneralaj konaj faktoroj. Ekzemple paroli dum aŭtostirado, postulanta koncentriĝon, estas malfacile, ĉar oni devas dividi la atenton, dum homoj, kiuj spertis ikton, povas dumtempe pene paroli. Ankoraŭ oni ne precize scias, kiuj konaj faktoroj ludas rolon ĉe la parolado.

La Max-Planck-Instituto pri Psikolingvistiko en Nimego, Nederlando, esploradas tiujn faktorojn en diversaj grupoj. Unu el tiuj estas esplor-grupo Individuaj diferencoj en lingvoprilaborado (sub la gvidado de profesoro doktoro Antje Meyer). Solvendaj demandoj estas inter aliaj: kial iuj ege pli bone ol aliaj povas sekvi konversacion en brua ĉirkaŭaĵo; kial iuj pli facile rekonas eksterlandan aŭ dialektan akĉenton ol aliaj; kial iuj malpli facile rememoras ĝustan vorton ol aliaj?

Hundo kaj kato

Ekzistas ne nur individuaj diferencoj, sed ankaŭ grupaj, ekzemple inter junuloj kaj maljunuloj. Ĉe pliaĝuloj la perdo de aŭdkapablo ja ludas rolon. Tamen du personoj kun sama handikapo povas montri diferencon. Du konaj procezoj, kiuj influas la parolan procezon, estas la ĝisdatigo de labor-memoro kaj la subpremado de aŭtomataj kaj superregaj reagoj. Dum konversacio la tem-informoj devas ade esti ĝisdatigataj. Koncernaj informoj anstataŭas ne plu koncernajn. Kaj dum parolado pri hundo, kiam la ĉi-rilata vorto “kato” (eble nekonscie, ĉar ekzemple hazarde preterpasas kato) aperas en ies kapo, tiu devas subpremi la aktivigon de la koncepto kato.

Verŝajne aĝo ludas rolon en la kapablo ĝisdatigi kaj subpremi kone, kaj same en la talento flue paroli kaj trovi la ĝustajn vortojn ĝustatempe. Tamen ene de subgrupo la diferencoj povas esti konsiderindaj: povas 60-jarulo balbuti, dum 80-jarulo povas flue diskuti.

Vorta flueco

La verkinto de ĉi tiu artikolo (77-jara) estis invitita en 2011 partopreni esploron, ĉu kaj ĝis kia nivelo la aĝo kaj la konaj ebloj ĝisdatigi kaj subpremi influas la individuajn diferencojn en flua parolado. La esplorinto, Karina Visser, testis 82 personojn ĉe diversaj taskoj. Mi devis rapide nomi objektojn kaj agojn, kiuj mallonge aperis sur ekrano (indiko pri parol-flueco). En alia testo mi devis nomi kiel eble plej multajn vortojn rilatajn al iu kategorio (bestoj, manĝaĵoj kaj trinkaĵoj) aŭ komenciĝantajn per iu litero (M kaj S) rapidege. Temas ĉi-okaze pri vorta flueco.

Kona ĝisdatigo estis testata per samtempaj memorigo de vortoj kaj sumigado. La lasta testo estis la mezurado de la rapideco de la subpremado de reagoj. Fingre, per komputila klavtuŝo, mi devis rapide konfirmi, ĉu mi surekrane vidas O aŭ X, sed, kiam mi aŭdis pepon, mi devis subpremi mian reagon.

Flua parolado

La esplorinto konkludis, ke bona ĝisdatigo de informado ne garantias rapidan kaj bonan nomadon de bildoj. Ĝisdatigo ja influas la fluecon de parolado, sed, kia la afero precize estas, tio ankoraŭ ne klaras. Bona subpremado garantias bonan nomadon de bildoj pri agoj, sed ne aŭtomate de tiuj pri objektoj. Tamen nomado de agoj estas pli malfacila ol nomado de objektoj. Subpremado do ŝajnas ludi rolon ĉe komplikaj parol-procezoj kaj apenaŭ ĉe malkomplikaj.

Aĝo ŝajnas ludi gravan rolon en flua parolado, alivorte laŭ pliiĝo de aĝo la parolado malpli fluas, sed neniom estas indikeble je kiu aĝo. Devas ekzisti fona faktoro, kapabla klarigi la influon de aĝo al la individuaj diferencoj koncerne fluan paroladon. Trovi tiun aŭ tiujn faktorojn estas tasko por kroma esploro.

Kees Ruig

[FORIGITA!: bildo]

Profesoro Antje Meyer volas i.a. ekscii kial iuj ege pli bone ol aliaj povas sekvi konversacion en brua ĉirkaŭaĵo. Foto: WIKIMEDIA.

Moderna vivo

ENERGIO

Sunelektraj kamparanoj

En 2005, dum la regado de la Socialdemokrata Partio de Germanio kune kun la tiam fortiĝinta Verdula Partio, kreiĝis leĝo pri renovigebla energio. Aparte la Verduloj subtenis programon por produkti elektron tegmente de privataj domoj por eliri el la danĝeroj de la tradiciaj energifontoj karbo kaj atomo.

Ĉar “subteni” en politiko signifas subvencii, la partioj garantiis por 20 jaroj, krom monon por infrastrukturo kaj sunpaneloj, aĉeti la tiel produktatan elektron je konsiderinde pli alta prezo ol alimaniere produktata elektro.

Komence la kilovata kompenso limiĝis al ĉirkaŭ 54 cendoj. Ĝi nun limiĝas al ĉirkaŭ 18 cendoj, ankoraŭ kvaroble pli alta ol la produktoprezo de hejme bezonata elektroenergio.

Viktimoj

Memkompreneble la ŝtato ne kapablis financi tiun donacon, sed iu devas pagi. Kaj oni trovis ne nur iun, sed multajn viktimojn, nome tiujn, kiuj ne disponas pri propraj tegmentoj kaj superflua mono por tiaj instalaĵoj.

La Verduloj do atribuis impostojn al tiuj, kiuj mem ne produktas tian energion. Tiu ŝtata aldono balastis pasintmonate per ĉirkaŭ 3,6 cendoj por kilovathoro la prezon postulatan de la energientreprenoj. Atendeblaj estos baldaŭ pli ol 5 cendoj pro la lastatempa enorma pliiĝo de tiaj instalaĵoj kun subvenciogarantio.

Tamen aktuale, pro forlaso de nuklea energio post Fukuŝimo kaj novaj energilineoj tra la lando, la prezo de elektro plialtiĝis. Akriĝis la situacio tiel, ke eĉ la eŭropa energikomisionano Günther Oettinger timas, ke baldaŭ kelkaj sociaj tavoloj ne plu kapablos pagi la elektrofakturon. Li rekomendis forpreni almenaŭ la imposton.

Entreprenistoj

Aliflanke forpreni subvencion estas malfacila afero. Krias la nun opoziciaj Verduloj, ke la registaro intencas nuligi la ŝanĝon al “milda” energiproduktado. Veas la entreprenistoj pro ebla redukto de la komerco. Ploras la mon- kaj tegmento-posedantoj pro malaltigota rentumo.

Kompreneble protestas ankaŭ tiuj, kiuj devas pagadi la profiton de aliuloj. Ja estas ironie, ke la verduloj kaj la ruĝuloj tiam ne konsideris, ke ili ne favoras la propran klientaron, sed bonhavajn, bonstatajn personojn, kiuj facile pagis, pagas kaj pagos tiujn instalaĵojn, ĉu kun aŭ sen subvencio. Krome oni konsideru, ke la subvenciata sunenergio kovras nur ĉirkaŭ 4 % de la produktata elektro.

Kiuj do estas tiuj, kiuj profitas? Facile oni trovas ilin. Se oni rondveturas tra kamparaj regionoj, brilas ĉiudirekte vitre blankaj tegmentegoj. Eĉ kadukajn kabanojn oni kronis per sunpaneloj, dum tutaj kampegoj ne produktas krudmaterialon por manĝaĵoj, sed elektron.

Portiloj

Kaj se mono ankoraŭ abundas, sed tegmentoareo kaj tereno jam mankas, ili konstruigas novajn sunkolektilojn apuddomajn, kiuj ja ne plu devas esti tegmentoj super firmaj konstruaĵoj, sed iom oblikvaj portiloj unudirektaj.

Ili ne taŭgas por konservi kaj protekti pene produktitajn kamparajn varojn. Almenaŭ oni povas sube deponi dumtempe ne plu bezonatajn maŝinojn, nostalgie konservatajn. La pli praktikaj homoj tie simple deponas sian propran brullignon.

Supre la sunenergio, sube la lignoŝtipoj por la forno, jen la nova kampara idilio. Tiel oni povas varme travivi la vintron kaj forŝalti novaĵojn pri homoj en malvarmaj ĉambroj kun reduktita elektro.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Kiuj ne disponas pri propraj tegmentoj kaj superflua mono devas pagi nun impostojn.

Turismo

ITALIO

Saturnia: Vintra magio

Ĉu vi volas viziti Toskanion for de la trivitaj itineroj (Florenco, Pizo, Sieno)? Aŭ vi serĉas en centra Italio novan emocion kaj tremon diferencan?

Jen por vi malgranda, sed vizitinda renoma banloko, Saturnia [saturnja], situanta en la provinco Groseto [itale: Grosseto]. Tiu loko proponas al turistoj spertojn neforgeseblajn je malalta prezo. Mergiĝi en la lokajn varmajn kaj sulfitajn akvojn meze de frosta vintra nokto estas ŝanco, kiun oni devas sperti almenaŭ unu fojon en sia vivo. Ekster la vilaĝo troveblas basenoj, en kiujn enfluas akvo, devenanta de la loka termofonto. Parkumu la aŭton kaj alproksimiĝu al ili, akompanate nur de la bruetoj de stelplena nokto.

Ekipinte vin per banmantelo kaj mantukoj, senvestiĝu rapide kaj enakviĝu tuj. Akvotemperaturo de +37,5o C karesas, forgesigante la froston kaj ĉiun ajn alian maltrankvilecon. Senparole, vizitanto povas tiel aŭdi la sonojn de la regiono Maremo [itale: Maremma], la logon de noktuoj kaj la grilojn ĉirpantajn. La ĉeesto de hidrogena disulfido (sulfida acido) kaj de karbona dioksido igas tiujn akvojn aparte bonefikaj por la spirado. Ili favoras la fluidigon kaj efikas kvazaŭ kontraŭinflamaĵo.

Respektinda sonĝo

Samkiel ĉiu respektinda sonĝo, certe finiĝos ankaŭ ĉi tiu. La elirintoj el la varma baseno pretu por granda temperatur-salto. Poste oni devas sin kovri kaj sekigi tre rapide. Post tiu ekstersezona banado oni povas resupreniri al la vilaĝo kaj revigliĝi per manĝado, gustumante ekzemple pladon da lokaj torteloj, kvadrataj, farĉitaj per selakto [itale: ricotta], kaj spinacoj, kondimentitaj per tomata saŭco. Kulminigu tiun delicon per botelo da itala vino Morellino di Scansano. Post la pastaĵo elprovu ankaŭ la lokan stufitan apraĵon. Kaj nur poste entreprenu libere novan vojaĝon tra tiu lando miriga kaj multforma, kia estas Italio.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Mergiĝi en la lokajn varmajn kaj sulfitajn akvojn.

[FORIGITA!: bildo]

Poste oni povas resupreniri al la vilaĝo kaj revigliĝi per manĝado.

Scienco

AGRIKULTURO

Taktiko por noviga tritiko

En 1970 Norman Borlaug, usonano, ricevis Nobel-premion. Li estis evoluiginta specion de tritiko, kiu rezistis al la fungo nigra rusto, vaste detruanta tritikon. Oni diras, ke Norman Borlaug tiel “savis la mondon de malsato”.

La esplorinstituto Rothamsted Research situas en sud-orienta Britio, meze de agrikultura bieno apud Harpenden. Ne temas pri komerca entrepreno. Krom la brita registaro, kiu ĝin subtenas finance, mono venas de diversaj fondaĵoj, inkluzive de eksterlandaj institutoj, kiuj tien sendas studentojn kaj sciencistojn. Eksterlandanoj alvenas por lerni kaj kune esplori. La ĉefa celo de la sciencistoj ĉe Rothamsted Research estas plibonigi kaj sekurigi rikoltojn al la homaro. Tio vere necesas, ĉar jam ekzistas 7 miliardoj da homoj sur la terglobo, kaj oni antaŭvidas 9 ĝis la jaro 2050. Sekve nepras plirapidigi la evoluigon de nutraĵ-plantoj destinitaj al homoj kaj bestoj, trovante tiujn, kiuj rezistos al klimato ŝanĝiĝanta.

Frua printempo

Tritiko estas la due plej disvastiĝinta kultivaĵo en la mondo kaj provizas kvinonon de la mondaj proteinoj. Statistikoj montras imponajn nombrojn: damaĝoj kaŭzitaj de fungoj al tritiko, rizo kaj maizo sumas jare je 60 miliardoj da dolaroj. En evoluantaj landoj, 1,4 miliardoj da homoj dependas ĉefe de tiuj malmultekostaj grenoj. Klimata ŝanĝiĝo, ĉu pro naturaj, ĉu pro homaj kialoj, estas neevitebla. La sciencistoj zorge registras en la kamparo pluvon, venton, humidecon, sun-horojn, temperaturon ktp. Esploroj klare montras, ke printempo alvenas ĉiun jaron pli frue: mezume je 0,86 tagoj, foje eĉ je 3.

Malutilaj insektoj

Inter la plej malutilaj insektoj estas plur-specaj afidoj. Pro la frua alveno de la printempo, afidoj fojfoje ekatakas junan tritikon eĉ antaŭ ĝia florado. Tiel la tritiko ne povas pretervivi sen tuja kaj ripetita ŝprucigo de insekticido. Afidoj adaptiĝas pli rapide ol iliaj naturaj predantoj. La kialo de tio estas la rapideco, kun kiu afidoj reproduktiĝas. Genetikaj aliiĝoj okazas tra pluraj generacioj de afidoj ene de unuopa sezono. Sed predantoj — ekzemple skaraboj — havas pli longan vivociklon kaj genetike ŝanĝiĝas pli malrapide.

Afidoj faras truon en tigo por suĉi sukon de la tritik-planto. Tio kaj malfortigas la tigon kaj ebligas al fungosporo eniri. Tie ĝi rapide kreskas, kaj la planton difektas. Rezulto povas esti veneniĝo de la greno kaj detruo de la tuta rikolto. Ekde la mezo de la pasinta jarcento, fungoinfekto de greno kreskas. Mortigo de afidoj estas unu rimedo kontraŭ funga infekto. Multaj homoj timas pri troa uzo de ĥemiaĵoj, sed ja necesas al terkultivistoj ŝprucigi insekticidon kontraŭ afidoj por protekti la rikolton. Se sciencistoj povus krei specion de grenplanto, kiu nature forpelus afidojn, tio ŝparigus insekticidon, laboron kaj monon. Ĉu tio eblas?

Mento kaj lupolo

Nu, ĝardenistoj scias, ke kelkaj plant-specioj estas ĉiujare atakataj de afidoj, dum aliaj — ekzemple mento kaj lupolo — restas netuŝitaj. Se oni povus izoli la genon, kiu stimulas la afid-forpelan feremonon en tiuj kreskaĵoj, kaj enkonduki ĝin en novan specion de tritiko, eble ne necesus ŝprucigi tiom da insektomortigiloj. Tiu ĉi estas unu el la esploroj, pri kiuj okupiĝas la biosciencistoj de Rothamsted Research dum la lastaj sep jaroj.

Trudbestoj kaj trudhomoj

Sciencistoj en Britio asertas, ke eksperimentoj rilate genetike modifitajn kreskaĵojn (GM-kreskaĵojn) estas pli severe kontrolataj ol alilande. GM-eksperimentoj devas esti izolitaj en vitrodomo ĝis ĉia kontrolo estas plenumita. En 2012, post sepjara enfermita esplorado, Rothamsted Research ricevis permeson de la registaro provi kreskigi afid-rezistan tritikon en kampo apud Harpenden. La provkampo situas iom for de aliaj grenkampoj. Oni protektas la kampon kontraŭ trudbestoj kaj trudhomoj per rimarkinda barilo. Oni starigis plurajn rigorajn izoladajn kontrolojn por eviti interŝanĝon de poleno kun aliaj grenspecoj. La nova eksperimenta kreskaĵo estas nomita printempa tritiko. Ĝi ne floras samtempe kun grenspecioj kutime kultivataj en Britio. Pro tio, la poleno de kontraŭafida tritiko ne povas transiri al aliaj specioj de tritiko, al hordeo, aveno aŭ sekalo.

Pacema manifestacio

Homoj daŭre kontraŭargumentas kaj foje manifestacias kontraŭ GM-kreskaĵoj. Grupo kun signifoplena nomo Take the Flour Back (Reprenu la farunon) proponis manifestacion kontraŭ la eksperimento. Kelkaj fervoruloj eĉ volis detrui la provkampon. Proksimume 200 protestantoj alvenis al Harpenden en majo 2012. Policanoj staris inter ili kaj la kampo. Ankaŭ subtenantoj de la eksperimento ĉeestis, sed fine la manifestacio estis pacema. La protestantoj pritimas efikon de la prov-tritiko sur aliaj kreskaĵoj kaj aparte sur la homa kaj besta korpo. Ili konsterniĝas pro eble neinversigebla transpolenado de la modifita tritiko al aliaj grenspecioj. Ili tute ne kontraŭas sciencon, sed preferas rimedojn pli naturajn.

La homaro kaj naturo

Se la nuna eksperimento sukcesus, necesus malplia uzo de kontraŭafidaj mortigiloj. Daŭra uzo de insekticido kondukas al rezisto ĉe damaĝ-insektoj kaj povas mortigi ankaŭ utilajn skarabojn, vespojn kaj abelojn. Ne nur ŝatantoj de “eko-nutraĵo” malaprobas la uzon de insektomortigiloj. Kvankam malutilaj insektoj — ekzemple moskitoj transdonantaj malarion — mortis aŭ almenaŭ estis dumtempe subpremitaj per DDT, la homaro kaj naturo suferas pro la ĥemiaĵoj. Ĥemiaj postlasaĵoj, ĉu en la greno, ĉu en la grundo, ĉu en la subgrunda akvo, maltrankviligas. Aldone insekticidoj estas multekostaj.

Publika mono

Protestantoj asertas, ke la kontraŭafida esplorado estas misuzo de publika mono, kaj ke potencaj agrikulturaj kompanioj profitos la novan specion. Sciencistoj de Rothamsted respondas, ke la nova grenspecio ne ricevos patenton: ĝi estos por la bonfarto de la tuta mondo. Take the Flour Back siaflanke protestas, ĉar multe da manĝaĵo perdiĝas pro malŝparo kaj neefika konservado post rikolto. Sendube ili pravas, kaj oni devas alfronti tiujn problemojn, samtempe trovante aliajn rimedojn por konservi la teron kaj sekurigi manĝoprovizon al la mondo. Sukcesa evoluigo de afid-rezista greno eble ŝanĝus la mondon, same kiel la tritiko iam evoluigita de Norman Borlaug. Ni devas esperante atendi la rezultojn de la septembra rikolto.

Joyce Bunting

El mia vidpunkto

Ludoj ekskludaj

Sporto min ne aparte interesas. Pro tio, loĝante ĉi-somere en la lando, kiu gastigis la olimpiajn ludojn, mi sentis min iom ekskludata de la entuziasmo, la ĝojo kaj, malpli favore, la patriotismo, kiuj akompanis la “plej grandan spektaklon sur la tero” (tiel).

Krome naŭzas min la komercismo, la kruda reklamado, sen kiuj la ludoj (same kiel ŝajne ĉiuj grandaj sportaj eventoj) ne povas nuntempe okazi. Aliflanke memorindas, ke malgraŭ la ĉieaj mecenataj (= ekspluatantaj) nomoj, la plej malavaraj subvenciintoj de la ludoj estis britaj impostopagantoj aŭ, pli ĝuste, aĉetintoj de loterio-biletoj.

Jam de jaroj loterio-profitoj nur etskale subtenas teatrojn kaj orkestrojn kaj muzeojn kaj preskaŭ ekskluzive sporton. Kaj jen paradokso.

Registaro, kiu dum la nuna financa krizo obstine rifuzas investi monon por krei laborlokojn, obstine rifuzas devigi bankojn pruntedoni monon al firmaoj, obstine rifuzas iel elspezi, nun gaje akceptas, eĉ fanfaronas, ke la loterio-monoj dediĉitaj al sporto, do la investado, kondukis al preskaŭ neimagebla brita medalo-rikolto.

Do, preskaŭ orvelece, investi en sporto bonas, investi en industrio kaj socio malbonas. Evidente estas enorma diferenco inter ĵetado de globo kaj lanĉado de monda industrio. Tamen por formi sukcesan atleton aŭ sukcesan atelieron validas la samaj principoj: nepras plani, trejni, ekipi kaj ĝenerale ebligi.

La olimpiaj ludoj do montru al la britoj, ĉefe al la politikistoj, ke elano, energio, entreprenemo kaj, fine, investado, aplikeblas tiel por ekruli la ekonomion kiel por akiri orajn medalojn.

Ili memoru same, ke malgraŭ la benoj de la ludoj (laŭdire Londono dumlude prezentis sin pli simpatie, pli amike, ol kutime), malgraŭ la evidenta plezuro, kiun ĉerpis el la ludoj milionoj da homoj en kaj ekster Britio, la olimpikaj semajnoj reprezentis insuleton da forgesemo en maro da necerteco pri laboro, salajroj, pensioj, sociaj servoj, sekureco ktp. Post la kukoj kaj cirkoj altrudas sin nepre la reala mondo.

Do ne nur pro mia malsportemo sed ankaŭ pro la paradokso kore de la ludoj mi sentis min ekskludata. Dume amuzis, iom malgajigis min, ke kolegoj kaj najbaroj, amikoj kaj eĉ familianoj riproĉetas al mi, ke mi malemas kunĝui spektaklon, kiu kunigas en paco kaj en harmonio tiom da homoj el tiom da nacioj.

Karaj, mi diris, mi estas esperantisto. Ĝuste tion — homojn kunigi, pace kaj harmonie, el ĉiuj mondopartoj — ni celas, kaj ja faras, ĉiun horon, ĉiun tagon, ĉiun monaton, ĉiun jaron. Senĉese, nelacigeble. Nerimarkite, senfanfarone. Ni ne bezonas je ĉiu kvara jaro novajn sportejojn, novajn instalaĵojn. Ni ne disponas pri senlimaj monrimedoj. Sed tamen ...

Neniu min atentis. Evidente — pli interesa la televido. Pli atentokaptaj la rekordoj, la statistikoj, la medaloj.

Neniun medalon rikoltis teamo Esperanto. Ankoraŭ ne, homoj. Ankoraŭ ne. Nur atendu.

Paul Gubbins

Politiko

JAPANIO

Sekureco-pakton minacas fiŝaglo

Vertikalaj ekflugo kaj surteriĝo, rapideco duoble kaj flugdistanco kvaroble pli ol helikopteroj: jen la novtipa transportaviadilo MV22, alinome Osprey (Esperante: fiŝaglo, aŭ pandiono), kiu en julio ekfunkciis ĉe la usona militbazo Iŭakuni en Honŝuo, Japanio.

El militista vidpunkto, aviadilo tre dezirata. Tamen ĝi havas malbonajn flankojn, kiuj maltrankviligas japanojn. Simple dirite, la aviadilo akcidentas.

De 2006 ĝis 2011 estas raportitaj 58 akcidentoj, inkluzive hom-mortajn. Gravaj akcidentoj okazis ĉefe dum ŝanĝado de flugmaniero de helikoptera al aviadila. La usona armeo asertas, ke akcidentoj tiaj devenis de eraro de la piloto.

Difektoj

Tamen, kelkaj specialistoj, eĉ usonaj, montras, ke Osprey entenas strukturajn difektojn. Aldone kelkaj opinias, ke la aviadilo ne kapablas urĝokaze plenumi sekuran surteriĝon.

Malgraŭ tio, la usonaj registaro kaj mararmeo decidis, ke Osprey estos lokita en aŭtuno ĉe la usona militbazo Futenma en Okinavo. La bazo troviĝas en la centro de la urbo kaj estas konata kiel “la plej danĝera militbazo en la mondo”.

Okinavanoj jam longe postulas de la usona kaj japana registaroj, ke ili nuligu aŭ almenaŭ transloku la bazon, kio ne okazis. Laŭ ambaŭ registaroj, Okinavo estas grava kaj taŭga bazo por bremsi armeajn ekspansiojn de Ĉinio kaj Norda Koreio.

Insularo

La usona mararmeo planas ne nur disponigi Osprey en Okinavo, sed ankaŭ lanĉi malaltnivelajn trejnflugojn — kontraŭ la japana aviada leĝo — laŭ sep vojoj super la japana insularo (krom Hokajdo).

Tio danĝerigos la vivon de la japanoj. Krome Osprey, nomata de la mararmeo “poragresa transportaviadilo” posedas atak-kapablon, kiu estos fortigita pro la trejnflugoj. Tio do kolizias kontraŭ la japana konstitucio, kiu malpermesas militon.

Tamen, malgraŭ opozicio, la japana ĉefministro Noda Joŝihiko diris: “Ĉar jam estas decidite de la usona registaro disponigi Osprey en Futenma, ĉio restas ekster mia zorgo”. Multaj japanoj ege surpriziĝis.

Armiloj

Laŭ la pakto pri sekureco inter Japanio kaj Usono, disponigo de usonaj armiloj ne estas objekto de antaŭa intertraktado. Tamen la enkonduko de Osprey rilatus okaze de akcidento rekte al la vivo de japanoj. Ili demandas sin, kial la ĉefministro ne intervenas por protekti ilian vivon.

Nun Noda diras, ke post sufiĉa ekzameno por certigi la sekurecon, Usono komencos trejnflugojn de la aviadilo tra Japanio. Tamen kelkaj fakuloj opinias, ke ne eblas pruvi la sekurecon de Osprey, ĉar tio en si mem estus tro danĝera.

La trejnflugoj de Osprey kovros preskaŭ la tutan Japanion, kaj homoj maltrankvilas. La problemoj pri usonaj bazoj koncernis ĝis lastatempe nur Okinavon, sed nun ili fariĝis tutjapanaj. Tio povus skui la rilatojn inter Japanio kaj Usono bazitajn sur la pakto pri sekureco inter la du landoj.

Kawai Yuka

[FORIGITA!: bildo]

Ĉu la “fiŝaglo” ekflugos el la bazoj Iŭakuni aŭ Futenma?

Politiko

JAPANIO

Aŭskultu la voĉon, ne la sonon!

Post la katastrofo ĉe la atomcentralo Fukuŝima en marto 2011 progresis la kontraŭatomenergia movado en Japanio.

En majo kaj junio 2012 pro paneo aŭ ekzameno funkciis neniuj nukleaj reaktoroj en Japanio. Tamen komence de julio, malgraŭ opozicio, refunkciis la atomcentralo Ooi. La popolo ne silentis.

Meze de julio en Tokio okazis grandskala kunveno kontraŭ la atomenergia politiko, nomata “Kunveno centmilhoma por adiaŭi atomcentralojn”. Partoprenis 170 000 homoj, inkluzive de konataj japanaj ĵurnalistoj, muzikistoj kaj verkistoj.

Memvole

Ĉeestis ankaŭ anoj de politikaj partioj kaj sindikatoj, sed plejparte kolektiĝis homoj ne organizite, sed memvole. Multe helpis Interreto, precipe Twitter kaj Facebook.

Jam delonge en Japanio ne okazis tia grandskala manifestacio por postuli ion de la registaro. Kontraste, en la 1960aj kaj 1970aj jaroj ofte okazis kunvenoj kontraŭ la Pakto pri Sekureco inter Japanio kaj Usono.

Tiam asertis multaj, ke la pakto estas neegala kaj danĝera. Japanio povus fariĝi ŝtato, kiu militus kun Usono. Tamen la pakto estis aprobita kaj la japana popolo sentis rezignacion, ke politikon oni ne povas ŝanĝi. Tial la tokia manifestacio fariĝis io memorinda en la japana popola historio.

Ĉefministro

Komenciĝis alia nova movado. Fine de junio, kiam la registaro de ĉefministro Noda Joŝihiko decidis refunkciigi la nuklean centralon Ooi, protestantoj manifestaciis antaŭ la oficiala ĉefministra sidejo.

“For la atomenergio!” kaj “Haltigu Ooi!” ili kriis, denove homoj, kiuj sporade kaj neorganizite amasiĝis — laboristoj, junuloj, maljunuloj, rifuĝintoj el Fukuŝimo, politikistoj de diversaj partioj, gepatroj kun infanetoj k.a.

Komence manifestaciis nur 300 homoj. Tamen semajnon post semajno, ĉiuvendrede, ariĝis ĉiam pli da homoj. Reagis la ĉefministro, dirante: “Aŭdiĝas granda sono.”

Afiŝego

Tio kolerigis la popolon. La sekvan semajnon aperis afiŝego “Aŭskultu voĉon, ne sonon!”. En vespero fine de julio manifestaciantoj finfine sukcesis ĉirkaŭi la parlamentejon.

Fine de aŭgusto la ĉefministro ne povis plu neglekti la protestantojn, kies reprezentantojn li akceptis. Li diris: “Kvankam la principa politiko de la registaro estas ne dependi de nuklea energio, tio okazu ne tuj, sed en longa perspektivo. Ni ne povas nun ĉesigi la atomcentralon Ooi.” Ne kontentis la protestantoj.

Laŭ lastatempaj enketoj, multaj homoj akceptos pliigon de la elektra tarifo por nuligi la atomcentralojn. Ili preferas eventualajn elektromankojn kaj pli altajn elektrofakturojn ol atomenergion.

Kawai Yuka

[FORIGITA!: bildo]

En majo kaj junio 2012 pro paneo aŭ ekzameno funkciis neniuj atomreaktoroj en Japanio. Tamen komence de julio, malgraŭ opozicio, refunkciis la atomcentralo Ooi.

Moderna vivo

MEDICINO

Korpo sen koro

Pli ol ses monatojn vivis sen koro la eksa fajrobrigadisto Jakub Halik el la ĉeĥa urbo Neratovice (ĉ. 30 km for de la ĉefurbo Prago). Li havis en sia korpo du artefaritajn pumpilojn ligitajn al baterioj, kiuj pumpadis sangon tra la vejnoj kaj arterioj.

Unikan kaj sukcesan operacion faris profesoro Jan Pirk de la praga Instituto pri Klinika kaj Eksperimenta Medicino. Diagnozo: maligna tumoro sur la koro, tiel nomata sarkomo, kiun kuracistoj likvidis kun la koro en aprilo. Laŭ spertuloj, ĉi tiu operacio superskribos lernolibrojn pri fiziologio.

Halik havis ĉiutage kuracgimnastikon, promenis kaj uzis komputilon. Bedaŭrinde la kuracistoj ne sufiĉe rapide trovis konvenan donanton por kortransplantado.

Julius Hauser

Leteroj

Falsaj diplomoj

La artikolo Kristalklare falsaj de Bardhyl Selimi (Monato 2012/08-09, p. 12) montras la malbonan, malkonvenan kaj maldignan situacion en la kampo de klerigado. La kvanto de falsaj altlernejaj diplomoj senĉese kreskas en ĉiu lando inkluzive de Slovakio.

La lasta aktuala kazo: Laŭ la slovaka tagĵurnalo SME, Ján Figeľ [Jan Figel], iama EU-komisionano de Slovakio (respondeca por instruado, edukado kaj kulturo) kaj nuntempa prezidanto de la opozicia partio KDH (Kristandemokrata movado) defias la enketadon pri la legitimeco de sia titolo Ph.D. (doktoro pri filozofio, latine Philosophiae doctor). En 2007 Figeľ defendis disertacion en la scienca fako sociala laboro, sed la titolon li akiris por libro pri la aliĝo de Slovakio al Eŭropa Unio. La ministeria akredita komisiono nun esploras, ĉu Figeľ estas rajthava uzadi sian titolon.

Julius Hauser

Slovakio

Politiko

JAPANIO

Fandiĝis konsciencoj, fandiĝis reaktorkernoj

Pasis jaro kaj duono post la akcidento ĉe la nuklea centralo en Fukuŝimo, Japanio. Multaj japanoj volas malfermi vojon al socio libera de la timo de radioaktiveco. Tamen forte rezistas komunumo celanta reteni atomenergion.

La kvar damaĝitaj reaktoroj estas plu malvarmigataj, sed ilia dismembrigo ankoraŭ ne komenciĝis. La radioaktiveco estas tro forta por esplori la staton de la reaktorkernoj. Laŭ la registaro kaj la elektra kompanio TEPKO necesos ĝis 40 jaroj por plene malmunti la kvar reaktorojn.

La plej danĝera estas la reaktoro n-ro 4. Hidrogena eksplodo damaĝis la reaktorkonstruaĵon, tiel ke ĝi nun nestabilas. Se trafus denove tertremo aŭ cunamo, komenciĝus eble nova ĉenreakcio emisianta nemezureblan radioaktivecon.

Evakuitaj

En la plej malbona okazo ĝis 40 milionoj da homoj, inkluzive de loĝantoj de Tokio, devus esti evakuitaj. Jam ĉirkaŭ 160 000 loĝantoj estas evakuitaj el la malpurigitaj urboj kaj vilaĝoj ĉirkaŭ la damaĝita centralo.

Apenaŭ komenciĝis laboro por purigi la teron, sur kiun falis kaj kie restas radioaktivaj substancoj. Fakte ankoraŭ ne troviĝis sekura metodo por purigi. Restas alia problemo: kien meti la forskrapitan kaj radioaktivan teron. Neniu komunumo volas ĝin akcepti.

Protekti

Laŭ postakcidentaj esploroj, TEPKO ne povis antaŭvidi la grandecon de la tertremo kaj cunamo. Do ĝi senkulpis. Tamen, laŭ la esploroj, troaj intervenoj de la oficejo de la tiama ĉefministro (ekzemple oftaj demandoj kaj subitaj vizitoj) konfuzis la funkciulojn kaj implikis la plenumotajn taskojn.

Ekzemple, post la tertremo kaj cunamo for de Sumatro en Indonezio en 2004, TEPKO taksis, ke ĝi bezonos 8 mil milionojn da enoj por konstrui ĉe Fukuŝimo digon por protekti kontraŭ cunamo 20 m alta. En 2008 TEPKO kalkulis, ke povus trafi la centralon cunamo 15,7 m alta. Sed nenion faris la kompanio.

Konkludite estas, ke la katastrofon kaŭzis homa neglekto kaj senrespondeco pri la risko enradikiĝintaj ĉe burokratoj, sciencistoj kaj la industria sektoro. Tiu komunumo, la t.n. atomvilaĝo (Monato 2012/07, p. 9), firme ligita per mono el elektrokonzernoj, celis subteni kaj antaŭenigi nuklean energion. Tiel la regantoj efektive fariĝis regatoj.

Abundaj subvencioj, ekzemple de la elektrokompanioj, por sciencistoj en universitatoj forigis ilian neŭtralecon. Tiel fandiĝis konsciencoj longe antaŭ la reaktorkernoj de Fukuŝimo.

Deklaris

Parte pro la fukuŝima akcidento, parte pro malvenko ĉe senataj elektoj eksiĝis la tiama ĉefministro Kan Naoto en aŭgusto 2011. Lia posteulo, Noda Joŝihiko, deklaris antaŭ la Ĝenerala Asembleo de Unuiĝintaj Nacioj, ke Japanio efektivigas urĝajn sekurigajn rimedojn ĉe nukleaj instalaĵoj.

Malis tamen lia agado. Malgraŭ popolaj protestoj li aprobis refunkciigon de la centralo Ooi en la gubernio Fukui, kie oni trovis gravajn mankojn, inkluzive de nesufiĉaj digoj kontraŭ cunamo, nenia fortigita oficejo kontraŭ tertremo, nenia evaku-plano por okazo de akcidento ktp.

Nun la registaro volas konsulti la popolon por informiĝi, ĝis kiu grado estas dezirata atomenergio. Tamen la rezultoj neniel devigos la registaron laŭe agi.

Konkurenci

Intertempe, malgraŭ popolaj manifestacioj kontraŭ nuklea energio, industriistoj kaj aliaj ripetadas, ke sen ĝi ne povos konkurenci en la mondo japanaj firmaoj. Ili alkroĉiĝas al la mito, ke malmulton kostas atomenergio. Ili eĉ volas “eksporti” al ekzemple Vjetnamio kaj Litovio.

Reteni nukleajn centralojn sur insularo, kiu okupas nur 0,25 % de la tuta tero, sed kiun trafas 20 % de la tertremoj en la mondo, estas se ne krimo, do frenezaĵo.

Isikawa Takasi

Ekonomio

Slovakio

Aŭtomobila ekonomio

La slovakan ekonomion pene savas la eksportaj aŭtofabrikoj, kiuj progresas danke al novaj modeloj. Oni prognozas, ke la tri aŭtofabrikoj en Slovakio (Kia Motors Slovakia en la urbo Žilina [ĵilina], PSA Peugeot Citroën en Trnava kaj Volkswagen en la ĉefurbo Bratislavo) dum ĉi tiu jaro produktos ĉ. 925 000 aŭtojn; en 2011 estis nur 639 000.

Danke al tio la slovaka ekonomio en tempoj de ŝulda krizo kreskas je preskaŭ 3 % jare. La sola malavantaĝo estas, ke aŭtoproduktado estas ligita kun impostfaciligoj kaj ne alportas al la ŝtato grandajn rektajn impostenspezojn. En la slovakaj aŭtofabrikoj laboradas preskaŭ 20 000 personoj kaj en la tuta aŭtoindustrio pli ol 60 000.

Julius Hauser

Moderna vivo

BELETRO

Premion enblovas vento

Gajnis prestiĝan beletran premion albandevena italo. Carmine Abate, naskita en 1954, gajnis la premion Campiella pro sia romano La colline del vento (La monteto de la vento), kiu akiris 98 el 273 voĉoj.

Abate pritraktas sociajn temojn, inkluzive de rasismo. En la premiita romano familio el Kalabrio frontas al diversaj suferaĵoj, sed fine, pro sia ekzemplo, esperigas aliajn homojn.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

La aŭtoro Carmine Abate estas tiel nomata arbreŝo, ano de kompakta popolo, kies prapatroj en la 15a jarcento elmigris el Albanio al Kalabrio en suda Italio.

Moderna vivo

LERNEJOJ

Kver-el-e el la ekonomio

En septembro komenciĝis en multaj landoj nova studjaro. Same en Aŭstrio, kie oficiale ne mankas instruistoj, kie tamen en multaj klasĉambroj staras ne instruistoj, sed studentoj aŭ t.n. kver-enirintoj el la ekonomio.

Temas pri tiuj, kiuj “kvere”, do deflanke, eniris la profesion sen pedagogia diplomo. Intertempe pliakriĝas vera instruisto-manko, ĉar multaj pedagogoj estas pli-ol-50-jaraĝaj kaj baldaŭ pensiiĝos.

Mankoj

Cetere mizeras la laborkondiĉoj por instruistoj. Klasoj kun pli ol 30 gelernantoj; lernantoj nelernemaj, laŭtaj kaj agresemaj, daŭra ĝenado de la instrua laboro. Pro enmigrado en Aŭstrion en iuj klasoj en Vieno eĉ ne unu lernanto parolas la germanan kiel gepatran lingvon.

Ekster la klasĉambroj mankas loko por prepari lecionojn kaj la diversajn administrajn taskojn. En la t.n. konferenca ĉambro instruisto disponas pri eta skribotablo, sen tirkesto kaj sen komputilo. Mankas ankaŭ ŝranko por instrumaterialo.

Tial geinstruistoj preparas la laboron hejme kaj devas mem zorgi pri laborĉambro, komputilo ktp. La kostojn ne pagas la ŝtato. La sama problemo ekzistas ekzemple en Germanio, en iuj federaciaj landoj eĉ pli drasta ol en Aŭstrio.

Intertrakto

Nun la registaro traktas kun la koncerna sindikato pri modernigo de la instruista deĵora leĝo. La registaro volas, ke instruistoj laboru 30 % pli ol nun kaj restu la tutan tagon en la lernejo.

La salajro estu pli alta por junaj instruistoj, sed dum la vivo ne multe plialtiĝu. Ferioj estu mallongigitaj, kaj tiam okazu pluklerigado. Temas ne pri plibonigo de la kleriga sistemo, sed pri ŝparo de mono. Pri tio la sindikato ne konsentos.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Ĉe tiu ĉi tablo, fotita de la aŭtoro en gimnazio en Vieno, devus labori ses instruistoj. La skribotabla areo estas 63 kvadrataj decimetroj por ĉiu instruisto. Mankas tirkesto, komputilo kaj ŝranko por instrumaterialoj. La sestirkestan ŝranketon antaŭe instruistino private aĉetis.

Scienco

OPINIO

Besta bestieco

En multaj lingvoj oni uzas la terminojn “bestieco” kaj “bestiaĵo” por indiki agadon kontraŭan al la homa moralo. Homo estas besto pensanta, verdiktis Aristotelo per sukcesa difino. Tio signifas, ke en la okazo de homoj ja logiko, racio, faras la diferencon, triumfante super instinkto. Esence ĉi tio distingas homojn de bestoj.

Desegnitaj filmoj

Tamen, spite al tiu simpla koncepto, tro ofte la homoj naive emas kredi aŭ postuli, ke bestoj kondutu samkiel homoj. Pluraj poste hororas, kiam la realo neeviteble trompas iliajn atendojn. Ĉio naskiĝas ŝajne de miskompreno. Ni daŭre uzas bestojn en fabloj kaj desegnitaj filmoj por instrui al la infanaro, kio estas ĝusta aŭ malĝusta. Mi ne kredas, ke bestoj estas laŭregule ferocaj kaj senkoraj, sed, se diri la veron, ĉiun fojon, kiam hundo atakeme bojas al mi (unufoje mi estis eĉ mordita de iu hundeto laŭdire ege malsovaĝa kaj sendanĝera), mi demandas al mi, pro kio ni ŝatas kredi kaj kredigi, ke hundo estas la plej bona amiko de homo: troigo akceptebla nur en proverbo, eble ne en la ĉiutaga vivo.

Miajn plej bonajn amikojn (kvar aŭ kvin entute) mi neniom pritimas — hundojn kaj iliajn dentojn iomete jes. “Kara amiko, mi ja estas via mastro, sed vi estas mia dresisto”, asertis kortuŝite antaŭ kelkaj jaroj la itala kantisto Franco Fasano en la kanto L’amico, per alia hiperbolo. Ja ekzistas, ĉirkaŭ ni, kelkaj malsovaĝaj bestoj, sed tio plejofte dependas de nia propra emo, kapablo kaj pacienco ilin dresi. Temas iusence pri escepto, ne pri regulo. Mi ja ŝatas bestojn kaj ege malamas tiujn, kiuj ilin batas aŭ forlasas sur aŭtovojo, sed mi ne povas kompreni, kiel oni povas tiujn kreaĵojn vere ami, kisi, brakumi, eĉ teni en la propra lito, kun la kapo sur la propra kuseno.

Igis min rideti konato mia, kiu eĉ pretigis por sia hundo ovopunĉon ĉiumatene, sed post kelkaj semajnoj ploris, ĉar ĝi senkiale eskapis. Kion diri pri la vestado de bestoj per jako, banto kaj ĉapo? “Nur parolado mankis al ĝi”, oni asertas fojfoje vidalvide al la tombo kaj al la foto de karmemora besto: en Italio ja ekzistas tombejoj por bestoj, kiuj povas esti eĉ kremaciitaj. Preskaŭ ridindaj aferoj, miaopinie.

Pingvenaj ĉefpekoj

Pro kio la ĝisnuna enkonduko? Ĉar lastatempe mi legis, ke komence de la 20a jarcento la brita sciencisto George Murray Levick plenumis esploron pri la kutimoj de pingvenoj. Tiu scienco, la esplorado de bestaj kutimoj, nomiĝas — kiel konate — etologio kaj, se la temo interesas, nepre legendas iuj libroj de Konrad Lorenz. Levick, kiu atingis la sudan poluson kadre de ekspedicio de Robert Scott, pasigis la somerojn de 1911/12 observante la konduton de la pingvenoj de Adelie, en la zono de Cape Adare. Tiujn bestojn, la pingvenojn, oni ial kutimas kaj ŝatas prezenti kiel precipan ekzemplon de monogamio kaj geedza fideleco. Al tiu bildo verŝajne kontribuis filmoj kaj aliaj porinfanaj rakontoj, kiuj priskribis la longajn promenojn de pingvenoj sur la neĝo por reveni al la propra hejmo.

Tamen, laŭ la aŭtoro de tiu esploro, restinta kaŝa ĝis tiu ĉi jaro por ne ŝoki la Brition de la eduarda epoko, la pingvenoj agadis tre ... neatendite. Pluraj pingvenoj de la suda poluso fakte praktikis sodomion. Ili ne hezitis violenti la femalajn pingvenojn kaj kelkfoje seksumis eĉ kun mortintaj. Por ne skui la legantaron, la aŭtoro skribis tiajn observojn en la pragreka kaj ili ne aperis en la presita versio de la libro. Pro tiu kialo, absolute interesa el scienca vidpunkto, la realo restis nekonata ĝis nun. Alivorte, oni aplikis dum tiom da jaroj cenzuron al scienca esploro, interpretante kiel “tabuojn” aŭ verajn “ĉefpekojn” la naturajn, kvankam strangajn, kutimojn de aparta besto (nepensanta, mi rememorigu).

Tempoj nematuraj

Antaŭ jarcento la tempoj ne estis maturaj por akcepti tiun realon kaj oni povas almenaŭ parte kompreni la tiaman nediremon. Tamen ŝajnas al mi, ke almenaŭ en la nuna tempo pingvenoj kaj aliaj bestoj (inkluzive de la hundoj, kiuj plurfoje min mordis) ne povas kaj ne devas esti kulpigitaj surbaze de moralaj aŭ iel ajn homaj kriterioj, kiuj neniom povas esti aplikitaj al niaj kvarpiedaj kunuloj, ĉu ili vivas en tundro, savano aŭ en la malvastaj kaĝoj de niaj hejmoj aŭ bestoĝardenoj. Bestoj estas kaj devas resti bestoj, nenio pli. Kiun sencon havas porinfanaj filmoj, kiel tiu de la bonkora porketo Peppa Pig kaj de la simpatia fiŝeto Nemo, se poste ni gloras al niaj infanoj la bonegan guston de sambestaj kolbaso aŭ fileo? Ĉio ĉi ŝajnas al mi hipokrita kaj sennuanca.

Roberto Pigro

Moderna vivo

TRANSPORTILOJ

Kubute, kolapse

Ekde 2012 jara abonbileto por uzi la tutan reton de publikaj trafikiloj en Vieno kostas 365 € anstataŭ 458 €. Tion ordonis la grekdevena politikistino Maria Vassilakou de la verdula partio.

Sekve vendiĝis 20 % pli da jarbiletoj. Aliflanke kelkaj metroaj kaj tramaj linioj nun tro pleniĝis. Fojfoje nur la plej fortaj homoj, uzante la kubutojn, povas eniri. Patrinoj kun infanĉaroj kaj pensiuloj restas ekstere kaj atendas la sekvan tramon aŭ metroan trajnon.

Kolapsos

Aktuale por 37 % de la veturoj en la urbo oni uzas publikajn trafikilojn. Kiam estos atingita la limo ĉe 40 %, kolapsos la sistemo.

Oni serĉas aliajn eblojn, ekzemple prioritaton por tramoj, koridorojn por busoj kaj taksioj, kaj novajn vojojn por biciklantoj. Krome dum la sekvaj jaroj oni plilongigos tri tramajn kaj du metroajn liniojn.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Por veturigi pli da pasaĝeroj, ĉi tiaj tramoj, facile en- kaj el-ireblaj kun malalta planko, eventuale perdos 12 sidlokojn por gajni 16 starlokojn.

Leteroj

Centjaruloj kun demandosigno

Mi tute malkonsentas kun la konkludo de Lenio Marobin en lia artikolo Centmiloj da centjaruloj (Monato 2012/08-09, p. 17). Li skribas, “ke pli ol kvarono de la infanoj sub la aĝo de 16 povas antaŭvidi sian centjariĝon.”.

Kial? La hodiaŭa juna generacio (ĝenerale) ne estas sana kaj fizike forta. Ne ĉiuj gepatroj dediĉas atenton al siaj infanoj. Multe da infanoj sidas ĉiutage kelkajn horojn antaŭ televidekrano, komputilo. Mankas sporto, turismo, sana irado, vivintereso. Kaj rezulto: ĉiuokaze sidmaniero de vivo kaj tiale civilizaj malsanoj — malbona vidkapablo, problemoj kun vertebraro, diabeto, alergiaj perturboj, infarktoj, narkotismo, alkoholodependeco ktp. Alivorte, mi estas pesimisto kaj dubas, ke prognozoj de statistikaj oficejoj pri la longviveco de la loĝantaro sur nia terglobo estas pravaj.

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

SANO

Veturiloj propagandaj

Antaŭ kelkaj jaroj ankaŭ en Albanio estis malpermesite fumi en publikaj lokoj. Tamen fojfoje okazis, ke kafejo- aŭ restoracio-posedantoj toleris fumantajn klientojn. Indiferentas la inspektoroj pri sano.

Nova ministro pri sano decidis okupiĝi pli serioze pri respekto al la kontraŭfumada leĝo. Monpunataj estas posedantoj kaj direktoroj de publikaj ejoj, kiuj ĝin malobeas. Lanĉita estas kampanjo, uzanta i.a. busojn, por atentigi pri la rajtoj de nefumantoj.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Kelkaj busoj en la albana ĉefurbo Tirano surhavas la mesaĝon “Via libereco finiĝas tie, kie komenciĝas mia bona sano”.

Politiko

NORVEGIO

Freneza, ne: celkonscia, jes.

La 24an de aŭgusto, 13 monatojn post la atencoj kontraŭ ministerio en Oslo kaj junulara tendaro en Utøya, kie estis mortpafitaj dekoj da homoj, ĉefe gejunuloj, Norvegio senpeziĝe elspiris.

Anders Behring Breivik (33), la amasmurdinto, estas deklarita respondec-kapabla kaj punebla. Longe regis dubo, kiam du psikiatroj konkludis, ke li estis paranoje skizofrenia kaj psikoza dum la fifaroj kaj tial ne respondeckapabla.

Tio kaŭzis miron kaj konsternon ĉe la transvivantoj kaj la parencoj de la viktimoj, en fakmedioj de psikiatroj kaj ne malplej en amaskomunikiloj kaj inter la norvega publiko. Kreskis la maltrankvilo, kiam eĉ la respondeca jurmedicina komisiono aprobis la raporton sen esencaj komentoj.

Falsa konvinko

Ankaŭ Breivik mem timis antaŭ ĉio trafi “frenezulejon” (kvankam en la praktiko ĝi funkcius simile kiel karcero). La psikiatroj trovis, ke Breivik suferas pro falsa konvinko, ke li havas personan mision batali por savi Eŭropon kontraŭ islama invado.

Ili trovis krome, ke baze motivas lin ne la ideologio, sed nura murdemo post tuttempa okupiĝo pri la interreta militludo World of Warcraft (“Mondo de militarto”) dum pli ol jaro (9000 horoj).

Tamen ĉu psikoza? Ĉu li ne dum jaroj sisteme planis siajn atencojn, faris ampleksajn kemiajn studojn por konstrui la bombon, aĉetis pafilojn kaj specialan municion, kiu maksimume lezu trafitan korpon, verkis 1500-paĝan kompendion pri sia ideologio?

Reĝa palaco

Ĉu li ne estis konscia pri sia agoj? Ĉu li ne libere povis ĉiam decidi, ĉu jes aŭ ne fiagi? Kvankam li ne realigis siajn intencojn ataki la reĝan palacon aŭ murdi la eksĉefministrinon, kaj kvankam la nombroj de mortigoj kaj en Oslo kaj Utøya estis tre moderaj kompare kun liaj grandskalaj planoj, li sukcesis okazigi pli da detruo kaj murdado ol iu alia unuopulo en la historio de la lando.

La karcera psikiatro ne vidis simptomojn de psika malsano. Ankaŭ ne teamo de fakuloj, kiuj observadis lin en la karcero tage kaj nokte dum tri semajnoj. El lia konduto dum la proceso pli kaj pli klariĝis, ke jen ne frenezulo, sed celkonscia politika teroristo.

En tiu konfuza situacio la tribunalo en Oslo kontraŭ normala praktiko nomumis en januaro novan psikiatran komisionon. Tiu konkludis, male al la unua, ke Breivik tute ne estis psikoza, nur suferas de perturbo de la personeco, sed estis konscia pri siaj fifaroj kaj sekve estas respondeckapabla.

Islamiĝado

Kontraste al la unua komisiono, la dua prijuĝis Breivik ne nur laŭ psikologia vidpunkto, sed konsideris ankaŭ la influon de lia ideologio, ke Eŭropo suferas islamiĝadon kaj ke en Norvegio kulpas pri tio la reganta socialdemokrata partio, kies junularo kunvenis en Utøya.

La jura proceso daŭris dek semajnojn. Oni funde trastudis la vivhistorion de Breivik ekde lia malfacila infanaĝo ĝis lia politika orientiĝo. Oni priskribis, kiel okazis ĉiu unuopa el la 77 mortigoj kaj la vundoj de la transvivantoj — pluraj multlezitaj pro la bombeksplodo en Oslo kaj pli ol 30 plurfoje pafitaj en Utøya — kaj oni ekspertizis pri la dekstrega ideologio, kiu motivis la atencojn.

Sed la tribunalo havis kiel bazon por sia prijuĝo du psikiatrajn raportojn kun tute malaj konkludoj — embarasa situacio, kiu certe havos sekvojn por la jura psikiatrio en Norvegio. La juĝistoj retiris sin du monatojn por verki sian 500-paĝan analizon, dum la tuta lando retenis la spiron.

Doloriga proceso

Ĝis la lasta momento oni timis, ke la decido de la unua komisiono estigos dubon, kiu necesigus konkludi favore al respondec-nekapablo. Tiel pledis eĉ la prokuroroj. Oni antaŭvidis, ke tiuokaze oni devos apelacii la verdikton, kun ripeto venontjare de la longa doloriga proceso.

Sed bonsanĉe ne. La juĝistoj plene refutis la argumentojn de la unua komisiono. Ni ne rajtas forstreki la krimegon kiel misfaron de mensmalsanulo. Breivik estas produkto de politika medio kun longa historio. La verdikto preskribis la maksimuman punon: 21 jaroj en strikte fermita karcero, plilongigeblan de tiam ĉiun kvinan jaron.

En la praktiko apenaŭ imageblas, ke li iam estos ellasita en la socion, tiom longe kiom li ankoraŭ kovos danĝeregajn planojn. Tiel estus ankaŭ, se li estus juĝita psike malsana kaj ne respondeckapabla. Sed Breivik ne estas pli freneza ol la krucmilitistoj de la mezepoko aŭ la multaj aliaj tra la monda historio, kiuj oferis homojn por antaŭenigi siajn ideojn.

Sekureca servo

Semajnon antaŭ la juĝista decido publikiĝis alia drameca raporto: pri la nesufiĉa prepariteco de la sekureca servo kaj de la polico, kaj ties reagoj tiun fatalan 22an de julio.

En la tempo tuj post la atakoj regis nur ŝoko kaj ĉagreno. La polico certigis, ke ĝi faris sian plejeblon en tiu kriza situacio kaj eĉ verkis raporton, kiu ne trovis multon misan. Ankaŭ la sekureca servo ne akceptis kritikon.

Sed iom post iom alsurfaciĝis malagrablaj demandoj: Kial la grandaj aĉetoj de sterko kaj kemiaĵoj ne vekis suspekton ĉe la sekureca servo? Kial la registaro ne jam efektivigis sian pli fruan decidon fermi la straton apud la registara konstruaĵo, tiel malebligante aliron de eventuala bomb-aŭto?

Helikoptero

Kial oni ne haltigis Breivik, kiam li survojis al Utøya per aŭto, kies numeron la polico sciis? Kial oni ne venigis helikopteron ĝustatempe? Kial la polico ne rekviziciis boatojn kaj tuj transiris rekte al la insulo, anstataŭ troŝarĝi boaton tri kilometrojn for, dum pludaŭris la murdado?

La raporto senkompate konfirmis tiujn kaj aliajn riproĉojn kaj listigis 31 plibonigendaĵojn (tamen konstatis ankaŭ, ke la krizaj sanservoj funkciis tute bone, kaj ke multaj helpantoj, precipe ordinaraj civitanoj, agis heroe).

Iuj komentantoj vidis paralelon kun la katastrofe manka prepariteco la 9an de aprilo 1940, kiam nazia Germanio invadis la landon. Rezulte de la senvualigoj demisiis la estro de la polica administracio kaj, pli frue, ankaŭ tiu de la sekureca servo, kaj iuj politikistoj eĉ postulis demision de la ĉefministro.

Ŝtataj organoj

Sed tiu, publike bedaŭrinte la tragediaron, deklaris, ke pli bone li restu en sia posteno kaj faru sian eblon por realigi reformojn en la koncernaj ŝtataj organoj.

Do la juĝproceso estas definitive finfarita, kaj Anders Behring Breivik estas sekure forfermita en karcero. Li ne havos kontakton kun aliaj krimuloj tie, nur kun gardistoj kaj socialaj laboristoj.

Sed restas nun tria necerteco: komputilon oni havigis al li, li povas sendi kaj ricevi retpoŝton kaj li planas verki libron. Certe oni cenzuros eventualajn instigojn al novaj teroragoj, sed ĝis tiu limo li ĝuas liberecon de sinesprimo kaj povos interkonsiliĝi kun siaj samideologianoj ekstere.

Dekstremega medio

Kaj tiaj ne mankas, kvankam malmultaj laŭdas lian uzon de perfortego. La defio nun estas: kiel eviti, ke la dekstregema medio en interreto nutros novajn atenculojn?

La teroratencojn mem sekvis tumulta jaro da deklaroj kaj diskutoj, kiuj provokos reformojn de pluraj ŝtataj instancoj: la polico, la sekureca servo kaj la jura psikiatrio.

Konsolo tamen povas esti, ke ĉi ĉio rezultas el publikaj debatoj, kio konfirmas, ke bone funkcias la norvegaj jure bazita socio kaj malferma demokratio.

Douglas Draper

Lingvo

MINORITATOJ

Slovakio ekfavore al minoritatoj

En majo ĉi-jara aperis en Slovakio 800-paĝa Vortaro slovaka-romaa, romaa-slovaka (ISBN 978-80-970999-0-9), kiun verkis Anna Koptová kaj ŝia filino Martina. La vortaron preparis kaj eldonis slovaka fondaĵo Kesaj per financa helpo de Eŭropa Komisiono kaj la slovakaj kulturministrejo kaj registaro.

La eldono okazis kadre de la internacia projekto Renovigo de la eŭropa dimensio de la romaaj lingvo kaj kulturo, kunordigata de la Hungara Fondaĵo por Minoritatoj kaj Homaj Rajtoj (KEJA)*. Tiu projekto, kiu ricevis subvencion de 1 476 400 eŭroj, celas laŭgrade eldoni en sep eŭropaj landoj librojn pri romaaj muziko, kulturo, lingvo, literaturo, tradicioj kaj etno.

Krome, de julio ĉi-jara estas alireblaj, pere de ttt-paĝo* de la slovaka registaro, tri retvortaroj minoritataj: slovaka-hungara, slovaka-rutena kaj slovaka-romaa. Unuafoje en la historio de Slovakio retvortaroj alportadas fakajn kaj specialajn terminojn de la oficiala, publika kaj politika vivo en lingvoj de naciaj minoritatoj vivantaj en la slovaka teritorio.

Spertuloj aprezas ĉi tiun paŝon de la slovaka registaro favore al naciaj minoritatoj.

Julius Hauser

* 1. KEJA estas mallongigo de la hungara nomo, Kisebbségi és Emberi Jogi Alapítvány. La hungara kaj angla nomoj de la projekto estas respektive Roma nyelv és kultúra európai dimenziójának visszaállítása kaj Restoring the European Dimension of the Romani Language and Culture.
* 2. www.narodnostnemensiny.gov.sk.

Eseoj

SONPOLUADO

Katobleka mondo

Oni ne povas nei, ke ni loĝas en tre brua, kaj iom post iom pli bruanta mondo. En ĉiu loko niaj oreloj estas atakataj de sonoj de trafiko, laŭtaj poŝtelefonaj konversacioj kaj muzikaĉo. Ni ne povas eskapi.

Ŝajnas, ke plena silento troviĝas nur, kiam oni estas tute surda, aŭ sur la morta supraĵo de la luno. Kompreneble, eĉ amantoj de silento ne plendas, kiam relativa kaj malofta silento estas interrompata de la dolĉa kanto de etaj birdoj aŭ la somera zumado de mielabeloj, sed tiaj sonoj ne povas esti konsiderataj kiel ĝeno aŭ bruo.

Eble ĉar mi ne plu estas juna, kaj ne plu serĉas tiel nomatajn amuzaĵojn troveblajn en diskotekoj aŭ kabaredoj, ĉi tiu bruega epoko por mi iĝas preskaŭ netolerebla. Mi fervore deziras iom da silento en mia vivo.

Orkestraĵo

Portugala poeto versis: “Vi estas kiel granda silento super mia vivo.” Sed en mia vivo tiu “vi” kaj tia silento malestas. Eĉ mia kara edzino konstante volas aŭskulti muzikon, ĉu diske, ĉu radie. Feliĉe temas preskaŭ ĉiam pri klasika aŭ agrabla tradicia kanto aŭ orkestraĵo.

Ŝi ŝatas aparte kordinstrumentan muzikon, kaj tion mi ne kontraŭas, eĉ povas kunĝui. Sed en maloftaj okazoj, kiam ŝi forestas, mi ofte ŝatas resti sola en bena silento.

Iun tagon mi vicstaris en banko kun aliaj klientoj, estis devigata aŭskulti laŭtan muzikaĉon el la bankaj laŭtparoliloj. Mi demandis la junan komizinon: “Kiel vi povas labori dum tia terura katobleko?”

Konfidenco

Ŝi ŝajnis iom ofendita, kaj respondis: “Ĝi servas por garantii la konfidencon de la klientoj.”. Mi komprenas, ke respekti kaj garantii konfidencon estas laŭdinda principo, sed tio estus atingebla per la sono de malpli malagrablaj komponaĵoj.

Kial ne komponaĵo de Ravel, Bruckner, Raĥmaninov aŭ — Dio savu nin — Wagner? Ludante ankaŭ tiaĵojn, oni ne povus subaŭskulti la transakciojn de aliuloj, kio supozeble estas la sola celo de la bruo.

Mia kara duono, Hortensia Kvinke, ofte ellitiĝas frue por iri naĝi en la loka subtegmenta naĝejo, antaŭ la alveno de la laborantaj loĝantoj de nia urbo. Sed la matena paco de ŝia naĝado estas ĉiam detruata per laŭtega muzikaĉo, kiun la dungitoj insistas ludigi.

Naĝantoj

Se ŝi plendas, oni respondas, ke la muziko estas ŝatata de la aliaj naĝantoj. Ne gravas, ke ŝi pagis nur por naĝi, ne por suferi rokmuzikaĉon.

Ni ne ofte iras al kinejo, parte pro la malalta kvalito de la ĉieaj holivudaj filmaĉoj, sed ankaŭ pro la altega decibela laŭto de la sono, kiu certe minacas la daŭron de la aŭdpovo de la oreloj.

Simile, niaj oreloj suferas en preskaŭ ĉiuj publikaj lokoj: en aĉetcentroj, restoracioj, hoteloj, flughavenoj — eĉ en necesejoj. Supozeble, aktualaj kaj venontaj generacioj estos tute surdaj aŭ duonsurdaj, kaj ne kapablos aŭdi, kompreni aŭ aprezi veran muzikon.

Grumblaĵo

Almenaŭ por mi, repo kaj roko estas abomenaĵoj — sed mi ne scias, ĉu tio estas nura grumblaĵo de maljuniĝanta homo aŭ pravigebla protesto kontraŭ sonpoluado kaj pledo pri la homa rajto havi iom da paco kaj silento. Finfine, neniu volas esti akuzita kiel ludofuŝanto aŭ mizerulo.

Proksime al nia domo estas malnova stacidomo, nun transformita en loĝdomon. La posedantoj devenis de eksterlando kaj supozeble forestas, ĉar la domo ŝajnas esti neokupata. Sur la muroj videblas alarmilo kontraŭ domŝtelistoj, kiu konstante sonas. Ĝis ĉi tiu momento, ĝi sonadas tage kaj nokte dum tuta semajno kaj neniam ĉesas. La bruo estas absolute netolerebla.

Mi iris al la policejo kaj plendis pri la ĝeno. La juna policanino, kun kiu mi parolis, certigis, ke oni pritraktos la aferon. Sed en la lando, kie mi loĝas, la polico ne rajtas okupiĝi pri endomaj kaj najbaraj aferoj, kaj la leĝo estas tre malforta kaj malsevera. Evidente, la policanoj faris nenion. Dum mi skribas ĉi tiun artikolon, la alarmo ankoraŭ sonas, kaj sonas, kaj sonas.

Kvakeroj

Antaŭ longe ni loĝis en urbo, kie estis kvakera komunumo. En konversacio kun unu el la kvakeroj, kiu estis najbaro nia, li menciis, ke emfazas kvakera pensado la valoron de silento. Iliaj kutimaj kunvenoj konsistas el silenta horo, kiu ofte restas neinterrompata ĝis la fino.

Mi iam ĉeestis kvakeran funebraĵon, kiu estis preskaŭ tute silenta, kaj fakte mi trovis la sperton trankviliga kaj refortiga, certe ne enua aŭ tro longa.

Konversacio kun bonaj geamikoj estis agrabla kaj dezirinda; la homa voĉo povas esti bela kaj bonvena, sed la homo tre bezonas ankaŭ horojn de paco kaj silento. Tion ni neniam forgesu.

Eble pro tio ekzistas la silento de la dormo — kaj ankaŭ de la morto.

Albisturo Kvinke

Moderna vivo

ĈEVALOJ

Rajde ĉirkaŭ la maro

Nekutiman vojaĝon faris Vaidotas Digaitis, 46-jaraĝa litovo el la distrikto Šilalé. Li ĉirkaŭiris surĉevale Baltan Maron — vojaĝo 6000 km longa, kiun li entreprenis per du ĉevaloj.

Survoje li trapasis Rusion, Pollandon, Germanion, Danion, Svedion, Finnlandon, Estonion kaj Latvion. Ĉiutage, dum kvin monatoj, li vojaĝis 60 km, kaj tri fojojn necesis hufferi la ĉevalojn.

Ne mankis aventuroj. En Rusio falis la ĉevalo, kun la rajdanto, tiel ke Digaitis rompis al si la piedon. Rekomendite estis, ke li kuŝu dum kvar semajnoj, sed post kelkaj tagoj li denove surseliĝis.

Subĉiele

Nur malmultajn aferojn li kunportis: vestaĵojn, nutraĵojn, mapojn. Nokte li dormis ĉe lokuloj. Nur unu nokton subĉiele li pasigis, en Pollando. En Finnlando vekis lin iam la polico, ĉar unu el la ĉevaloj liberiĝis. Gastamo aparte en Svedio lin ĝojigis.

Digaitis diris, ke ĉirkaŭrajdi la maron perfektis por dispeli la grizan ĉiutagecon kaj sperti la ritmon de la vivo. “Hejme oni ĉiutage faras samon: vekiĝas, laboras, renkontiĝas, hejmenrevenas kaj dormas. Moviĝante ĉirkaŭ Balta Maro, mi sentis la vivon”, li diris.

last

[FORIGITA!: bildo]

Pasias Vaidotas Digaitis pri litovdevenaj ĉevaloj. Vojaĝojn ĉevale li jam entreprenis al Nigra Maro kaj al Krakovo en Pollando.

Moderna vivo

BRITIO

Ĉu vi parolas ...?

Ĉiuj sepjaraj lernantoj en britaj lernejoj estos devigataj lerni almenaŭ unu fremdan lingvon kiel parton de la regula registara instruprogramo. La nova studprogramo komenciĝos en septembro 2013.

Lingvo-lecionoj en elementaj lernejoj celas haltigi la drastan malkreskon de lingvoj kiel studobjektoj por ekzamenoj ĉe pli altaj studniveloj.

Gramatiko

Lernantoj kapablu paroli per strukturitaj frazoj kaj ĝusta prononcado, kaj klare esprimi simplajn ideojn en alia lingvo. Ili komprenu la bazan gramatikon de la nova lingvo kaj konatiĝu kun kantoj kaj poeziaĵoj.

Kelkaj opinias, ke instrui duan lingvon al lernantoj de la unua lernojaro estas malŝparo de tempo. Aliaj kredas, ke la propono estu konsiderata serioza. Ili diras, ke studi alian lingvon, egale kiun, enhavas grandan edukan valoron eĉ por junaj lernantoj.

Lenio Marobin

Moderna vivo

ŜTATANECO

Prihimni la novan patrujon

Estontaj aspirantoj al brita ŝtataneco deklamu la unuan strofon de la brita nacia himno. Simile ili elmontru sciojn pri la verkistoj William Shakespeare kaj Charles Dickens, kaj pri la politikisto Winston Churchill kaj pri aliaj eminentuloj.

Postulataj estos ankaŭ scioj pri la moderna Britio. Aldone kandidatoj respondu demandojn pri britaj malkovroj kaj inventaĵoj, ekz. pri deoksiribonuklea acido (DNA) kaj Interreto. Ankaŭ pri muzikaj grupoj, kiaj Beatles kaj Rolling Stones, ili estu informitaj.

Hejmiĝi

Emfazi britan historion estas ideo de la ministerio pri enlandaj aferoj. Celate estas enkonduki patriotan gvidilon por enmigrintoj dezirantaj hejmiĝi en Britio, antaŭ ol kandidatiĝi pri brita pasporto.

Ĉirkaŭ 80 000 homoj jare submetiĝas al ekzamenoj pri ŝtataneco. La ekzamenoj estis enkondukitaj de la tiama laborista registaro en 2005.

Lenio Marobin

Politiko

BRITIO

Imperativoj imperiaj

Britio defendos la suverenecon super siaj transmaraj teritorioj, inkluzive de la Falklandaj Insuloj (Malvinoj) kaj Ĝibraltaro, laŭ raporto subskribita de la brita ĉefministro David Cameron kaj de la ministro pri eksteraj aferoj.

Jen la unua fojo ekde 1999, ke la brita registaro analizis rilatojn kun siaj transmaraj teritorioj kaj tiel prezentis perspektivon pri la estonteco de la ŝtatanoj de tiuj teritorioj.

La raporto celas plibonigi i.a. la administradon de la teritorioj, aparte rilate financan kaj ekonomian planadon kaj la kvaliton de la subtenado donata de Britio.

Biodiverseco

La britaj transmaraj teritorioj enhavas 250 000 loĝantojn. Ili inkluzivas kelkcentojn da malgrandaj insuloj kaj samtempe vastajn oceanajn regionojn, ĉiun kun plej diversaj ekologiaj sistemoj kaj biodiverseco.

La Brita Antarkta Teritorio sesoble pli grandas ol la lando, al kiu ĝi apartenas, dum la insulo Tristan da Cunha agnoskatas kiel la plej izolita teritorio. La brita registaro respondecas pri sekureco kaj pri bona administrado de lokaj aferoj.

Lenio Marobin

Politiko

Detruo-dilemo

En Serbio ekzistas tunoj da senbezonaj municioj, konstatas la registaro. Parto de la 8500 tunoj devenis de la iama Jugoslavia Popola Armeo.

Dum la milito en Jugoslavio en 1999 estas detruitaj multaj armiloj. Poste en Serbio estis konstruitaj novaj municio-deponejoj. Tamen por la nunaj konfliktoj la municioj ne plu taŭgas.

Ne eblos vendi la municiojn kaj mankas al Serbio la kapablo almenaŭ kelkajn detrui. Ekzistas pli ol 100 tunoj da napalmo, kaj ĉirkaŭ 900 tunoj da municio kun blanka fosforo (por fumbomboj). Ilin eksporti por detrui eksterlande kostos multon.

Dimitrije Janičić

Moderna vivo

SLOVAKIO

Lernejo baza, salajro baza

Fermitaj restis ĉiuj slovakaj elementaj lernejoj kaj mezlernejoj la 13an de septembro 2012. La kialo: instruistoj strikis por altigi siajn salajrojn.

La meza monata salajro en Slovakio sumiĝas je 889 €, sed tiu de instruisto ĉe elementa lernejo nur 652 € (-27 %), ĉe mezlernejo 682 € (-23 %). Kompare, en Ĉeĥio la meza salajro de bazlerneja instruisto sumiĝas je 914 €, de mezlerneja instruisto je 982 €.

Enketo montras, ke veldistoj, masonistoj, frizistoj, domfarbistoj ktp perlaboras multe pli ol altlerneje edukitaj instruistoj. Ekzemple, meza salajro de veldisto sumiĝas je 777 €, de masonisto je 759 €, de frizisto je 699 €.

Julius Hauser

Moderna vivo

OPINIO

Mond’ eterne militanta

En sia verko La infana raso, la skota poeto William Auld [ŭiljam old] pesimisme asertas: “Ni rigardu iom la faktojn: tria milito / dum nia jarcento estas neevitebla”.

Se li antaŭvidis trian mondmiliton antaŭ la fino de la dudeka jarcento, li feliĉe malpravis. Sed ni scias, ke bedaŭrinde milito en la mondo neniam ĉesis, sed daŭras en longa senfina ĉeno de detruo kaj masakro.

Post la korea milito sekvis la vjetnama (kiu siavice estis daŭrigo de la franca-hindoĉina). Post la vjetnama sekvis militoj en alia parto de la mondo: la golfa, la iraka (kie sekvis la iran-iraka), la nuna usona-afgana (kiu daŭrigis la sovetian-afganan).

Besto

Ni povus mencii aliajn lokajn militojn en Afriko, Azio, Sovetio, Balkanio kaj tiel plu, sed tio pli ol sufiĉas. La homo estas militema besto.

La granda tragedio de la homaro estas tio, ke ĝi konstante ripetas la saman krimon. En sia versaĵo milita kanto angla poeto, John Davidson [ĵon dejvidsn], ĝuste asertis: “La milito rebredas la militon ”.

Eĉ pli trafe notis la germana filozofo Hegel: “Kion la sperto kaj la historio instruas, tio estas, ke la nacioj kaj la registaroj neniam lernis ion ajn de la historio, nek agis laŭ ajnaj lecionoj, kiujn ili estus povintaj dedukti el ĝi.”

Romanoj

Imponas la fakto, ke kelkaj el la plej renomaj kontraŭmilitaj romanoj, kiuj estiĝis el la teruraĵoj de la unua mondmilito, devenas de aŭtoroj, kiuj mem spertis tiujn tempojn, kaj kiuj sendube estis edukataj laŭ la tradiciaj koncepto de patriotismo kaj ŝajna gloro de la milito.

Impresas ankaŭ, ke tiuj verkistoj apartenis al diversaj landoj, ne nur la ĉefaj protagonistoj, sed inkluzivante ilin. Inter tiuj romanoj ni rememoru la verkojn Nenio nova en la okcidento de la germana aŭtoro Erich Maria Remarque [remárk]; Mare nostrum kaj La kvar rajdantoj de la Apokalipso de la hispana aŭtoro Blasco Ibáñez [ibánjes]; kaj du gravajn romanojn en Esperanto, nome: Kiel akvo de l’ rivero de la franco Raymond Schwartz [ŝvarts], kaj La granda kaldrono de la skoto John Francis [ĝon fransis].

Kreinto

Oni ne povas nei, ke la idealoj de la kreinto de la lingvo, en kiu aperas ĉi tiu magazino, estas noblaj kaj imitindaj, sed la teksto de lia poemo La espero hodiaŭ ŝajnas tro naiva: “Al la mond’ eterne militanta / Ĝi promesas sanktan harmonion”.

Neniam la homaro atingos sanktan harmonion (eĉ ne per Esperanto), ĝis ni konvinkos internaciajn instancojn kaj regantojn de la nacioj, kiuj pretendas esti gardantoj de la paco, ke milito kaj armita interveno nenion solvas.

Bedaŭrinde, la tragedio daŭras, kaj daŭros.

Garvan Makaj

Scienco

KLIMATO

Forna Kalifornio

Post 9 jardekoj Libio perdas sian ĝisnunan klimatan rekordon. Ĝin oni ne plu opiniu kiel la plej varman lokon de la mondo: tiu estas Kalifornio. Ja ne kulpas la pasintjara somero, spite al laŭdira rekorda (ĝis la venonta jaro ...) varmego. Ni priskribu ĉi-sube, kio okazis.

Avanposteno

Ĝis 2012 la fakuloj konsideris, ke en Libio — kaj precipe en la tiam itala avanposteno de El Azizia, je ĉirkaŭ 50 km de Tripolo kaj 163-metra altitudo — okazis la plej alta temperaturo oficiale registrita iam sur la terglobo: + 58 centezimalaj gradoj, en la 13a de septembro 1922. Esploroj freŝe plenumitaj de Monda Organizaĵo pri Meteologio (kaj pli precize de internacia komitato, kies anoj devenas de Libio, Italio, Hispanio, Egiptio, Francio, Maroko, Argentino, Usono kaj Britio) montris, ke tiu kalkulo ege malfidindas: la italaj mezurintoj trafis en ne malpli ol 5 erarojn, tiel ke la tiutaga temperaturo, se ne agrabla (kio ja estus troigo), devis esti je minimume 7 gradoj pli malalta: plej verŝajne temis pri “nur” 51 gradoj.

Maljustaĵo

Ŝajnas, ke la donitaĵo tiam registrita de oficiroj de la itala armeo, ĝis nun rigardata tute valida, estis fakte akirita pere de malprecizaj iloj de la epoko, nelaste iu antikviĝinta termometro nomata Six-Bellini. La rekordo nun pasas al Furnace Creek, situanta en la tiel nomata Mortovalo de Kalifornio (Usono). En tiu loko, ne aparte gastigema, ankaŭ ĉar ĝi troviĝas je 54 metroj sub la marnivelo, rekorda varmeco (+ 56,7 centezimalaj gradoj) estis oficiale observita ne lastatempe, sed eĉ pli antaŭe ol la libia mezurado, en julio 1913. Post preskaŭ jarcento maljustaĵo do finiĝis.

Interreto

Pli da informoj pri ĉi tiu fakto, kune kun ĝisdatigitaj faktoj pri interalie la plej varmaj kaj malvarmaj, sekaj kaj malsekaj lokoj de la mondo, haveblas anglalingve ĉe la interreta adreso wmo.asu.edu.

Roberto Pigro

Politiko

SERBIO

Deficito elefanta

Rande de bankroto: tiel sonis la opinio de eksaj membroj de la kabineto de la iama serba ĉefministro Ivica Dačić nur du monatojn, post kiam ili ĉesis funkcii. Ankaŭ la nuna registaro notas, ke la ŝtata deficito sumiĝas je 235 miliardoj da dinaroj — pli ol duono de la jara ŝtata malneta produkto.

La ministro pri financoj, Mlađen Dinkić, promesante malgrandigi la deficiton, kulpigis la antaŭan kabineton. Ĝi elspezis pli ol ĝi posedis, li diris, kaj nun la fakturon pagu la nuna registaro. Laŭ opozicianoj, samon faris li antaŭ ses jaroj.

Reguloj

Por solvi la financan situacion la registaro nuligis 138 regulojn, laŭ kiuj la entreprenoj pagu impostojn. Krome ĝi promesis helpi la agrikulturon kaj bridi la salajrojn de ŝtataj administrantoj.

Diris Dinkić, ke la situacio tro gravas por esti tuj solvita. Ĝi similas, laŭ la ministro, al manĝado de elefanto. Tio ne de unu tago ĝis la alia eblos, sed iom post iom oni sukcesos.

Dimitrije Janičić

Moderna vivo

AŬSTRIO

Grimpado kiel terapio

Grimpado povas sanige efiki sur la korpon kaj cerbon, laŭ spertuloj ĉe kliniko en Innsbruck, Aŭstrio.

En la urba infana kliniko grimpado estas uzata kiel terapio por infanoj kun mov- kaj evolu-problemoj. Kvin etuloj partoprenis semajnon da intensa terapio en la kliniko. Du fizioterapiistoj kaj kuracisto pasigis semajnon kun la infanoj en ludparko kaj ĉe grimpado-muro.

Parolado

La terapiistino Judith Waldlauf asertas, ke grimpado favore efikas sur la infanan sanon. Waldlauf okupiĝis pri infanoj, kiuj estis antaŭtempe naskitaj kaj tial havas problemojn pri evoluo, parolado, kunordigo kaj koncentrado.

La sepjara Noah, kiu havas transplantitan koron, kaj kiu suferis apopleksion, tiel ke lia maldekstra korpoparto estas paralizita, uzis grimpadon kiel terapion. Rezulte la paralizo ĉe li ne plu reale rimarkeblas.

Evgeni Georgiev

Moderna vivo

SLOVAKIO

Je via malsano

Almenaŭ provizore malpermesis la slovaka ministrejo pri sano la vendadon de alkoholaĵoj fabrikitaj en Ĉeĥio. Simile agis ankaŭ Pollando.

La malpermeso sekvas la enhospitaligon en septembro de dekoj da homoj en Ĉeĥio, kiuj konsumis alkoholaĵojn diluitajn per metanolo. Tio povas kaŭzi blindecon aŭ eĉ la morton.

La ĉeĥa registaro senprokraste malpermesis ne nur vendadon de trinkaĵoj enhavantaj pli ol 20 % da alkoholo, sed ankaŭ ilian eksportadon.

Julius Hauser

Moderna vivo

MADAGASKARO

Vojoj al bonaj profitoj

Trafikŝtopiĝoj pli kaj pli karakterizas la urbon Antananarivo en Madagaskaro. Kreskas la nombro de veturiloj, tiel ke rimarkeble malboniĝas la kvalito de la aero en la urbo. La loĝantaro suferas ankaŭ pro trafikbruo.

Enporti aŭtojn aŭ eĉ aŭto-partojn fariĝas bona komerco. Abundas laŭlonge de stratoj veturiloj kun afiŝoj “vendata”. Per ili favorpreze komercas unuopuloj, kiuj enportas malnovajn aŭtojn malpli ol 10-jarojn aĝajn.

Eksterlando

La komercistoj laboras kun partnero en eksterlando. Tiu elserĉas aŭtojn laŭmende de malagasa kliento kaj ilin enŝipigas. Kaze de aŭto-partoj, tiu enmetas ilin aŭ en konteneron aŭ en eksportotan buseton, kiel Mercedes Benz Sprinter, aŭ ŝarĝaŭton.

Furoras busetoj germanaj kaj japanaj. Same kamionetoj francaj kaj italaj. Pli kaj pli laŭmodas luksaj aŭtoj, aparte de la klasoj et-burĝa aŭ altranga. Depende de la kvalito 10-jara kamioneto Renault por veturigi kvin homojn kostas ĉirkaŭ 700 eŭrojn. Tio egalas al 16-monata salajro de altranga ŝtatoficisto.

Konkurenco

Al koncesiuloj pri novaj aŭtoj malplaĉas la konkurenco. Ili malaltigis la prezojn de aŭtoj enportitaj el Barato aŭ Ĉinio. Kelkaj mem okupiĝas pri malnovaj aŭtoj, kiujn ili ekspozicias en aliaj lokoj.

Malfacile estas regi la komercon pri malnovaj aŭtoj kaj pri aŭto-partoj. Parte kulpas koruptaj doganistoj. Ili scias, ke enportistoj bone profitas, kaj ili postulas grandajn dogano-impostojn.

Henriel Fidilalao

Medio

NATURPROTEKTADO

Pereon de specioj malhelpas homoj

En la Ruĝan Libron de Litovio nuntempe estas enskribitaj 253 endanĝeriĝintaj specioj. Dum la lasta jardeko eĉ 18 novaj specioj de flaŭro kaj faŭno aldoniĝis en la listo. La homa agado draste ŝanĝas la naturmedion perdigante al plantoj kaj bestoj la kutimajn vivkondiĉojn, kio kontribuas al la malapero de pliaj specioj. Tamen, la homo mortigas kaj la homo ankaŭ revivigas.

Antaŭ pluraj jaroj oni ofte vidis en la suda Litovio, kie la pejzaĝo estis malseka, la marĉan testudon (science Emys orbicularis). Tamen, aktiva landa plibonigo kaj malvastigo de marĉaj surfacoj samtempe ege malvastigis la vivejojn de la testudoj. En la jaro 1976 la marĉa testudo estis akceptata en la Ruĝan Libron de Litovio. Oni opinias, ke nuntempe vivas nur kelkaj centoj da marĉaj testudoj. Por ke ili ne tute malaperu de sur la litova tero, oni decidis kolekti iliajn ovojn kaj elkovigi ilin en la zoologia parko de Kaunas.

Kiam la vetero varmiĝas, testudoj komencas pariĝi. Poste la inoj serĉas lokojn por ovumi. La plej taŭgaj lokoj estas sunaj sud-direktaj sablaj deklivoj. Ĉi tie inoj elfosas kavojn de dekkelkaj centimetroj kaj tie ovumas dekon, dudekon aŭ eĉ pli da ovoj. Por ke tiuj lokoj ne allogu rabobestojn, ekzemple vulpojn, la testudoj kaŝas siajn nestojn per speciala tegmento. Tiu ĉi tamen por vulpoj ne estas serioza barilo.

Pasintjare naturprotektantoj diversloke en la suda parto de Litovio trovis 47 malsekure postlasitajn ovojn kaj transdonis ilin al la zoologia parko. Ĉi tie naskiĝis 20 testudidoj. Pasintjare sammaniere ĉirkaŭ 50 pliaj ovoj estis transdonitaj al la zoologia parko. Tie la testudidoj restos dum tri jaroj kaj poste estos transportataj al la gepatraj lokoj.

La plej eta rano

Naturprotektantoj de Litovio ankaŭ zorgas pri la disvastigo de la eŭropa hilo (science Hyla arborea), familio de arbaj ranoj. Ankaŭ tiu ĉi estas enlistigita en la Ruĝan Libron de Litovio. Por protekti hilajn ovojn de rabofiŝoj oni konstruas specialajn barilojn, kie ili restas ĝis apero de hilidoj. Poste ili estas libere ellasataj en la akvon. Pasintjare tiamaniere naskiĝis ĉirkaŭ 280 eŭropaj hiloj. Oni kalkulas, ke nuntempe en Litovio vivas ĝis 2000 ekzempleroj.

La eŭropa hilo estas la plej rara rano en Litovio. Ĝi estas unu el la plej malgrandaj ranoj de Eŭropo. Ĝi kreskas nur ĉirkaŭ 3-5 cm. Tiuj ĉi ranoj ŝatas malprofundajn, varmajn marĉojn, kiujn ne ombrumas grandaj arboj.

Linkoj revenas

Linkoj (science Lynx lynx) ankaŭ estas malaperanta bestospecio en Litovio. Pligrandigi la linkofamilion helpas projekto, laŭ kiu la bestoj estas bredataj en mallibero kaj post cetera adaptado estas lasataj en liberan vivon. Dum la jaroj 2011-2013 oni intencas bredi kaj nature ekloĝigi 14 linkojn.

En la bredprogramo de linkoj partoprenas kvar privataj bredejoj. Pasintjare ses linkinoj naskis idojn. Antaŭ liberiĝo la bestoj dum kelkaj monatoj vivas laŭ adaptiga reĝimo en specialaj kaĝegoj, ĉirkaŭ 30 akreojn grandaj, en fora arbaro, kie ili ne vidante homojn prepariĝas por la vivo en sovaĝa naturo. Ĉi tie linkoj ĉiutage ricevas vivan nutraĵon: kokinojn, leporojn, kapridojn ... Se la sinteno de la bestoj estas normala, ili kapablas en la aĝo de unu jaro kaj duono memstare serĉi kaptaĵojn, kiam oni lasas ilin libere en la sovaĝa naturo.

Por sekvi ilian migradon oni markas la linkojn antaŭ ilia eliro al sia natura hejmo per specialaj dissendiloj.

Pri bredado de linkoj iom malkontentas ĉasistoj, ĉar vintre tiuj ĉi konkuras kun linkoj pri kapreoloj. Tamen ĉasado de linkoj estas konsiderata kiel kruda ŝtelĉasado kaj la ĉasistoj riskas grandajn monpunojn.

Gufoj denove flugas

En la programo de bredado de malaperantaj specioj temas ankaŭ pri la granda gufo (science Bubo bubo). Kvin bredejoj intencas dum la jaroj 2011-2013 liberigi 20 gufidojn. La unuaj 15 birdoj flugis en la sovaĝan naturon pasintjare. Laŭ informoj de dissendiloj, metitaj sur la kolojn de la birdoj, oni povas konstati, ke ĉirkaŭ 30 % de la junaj birdoj pereis, precipe pro akcidentoj kun aŭtoj. Sur la ŝoseoj la gufoj trovas multajn pereintajn bestojn, kiuj servas al ili kiel facila kaptaĵo.

Naturprotektantoj kalkulas, ke ĉiujare minimume 150 breditaj gufidoj povus senprobleme pligrandigi la familion de litovaj gufoj. Tamen la plano estas multe pli modesta — nur 20.

Litovaj naturprotektantoj revas pri novaj projektoj, kiuj ebligus plimultigi ankaŭ aliajn malaperantajn speciojn kaj ĝojas, ke Litovio, kompare kun aliaj landoj de Eŭropo, povas fieri pro sufiĉe riĉa specia varieco.

last

[FORIGITA!: bildo]

Testudaj ovoj sekure estos bredataj en zoologia parko.

[FORIGITA!: bildo]

En mallibero breditaj linkoj revenas al sovaĝa naturo.

[FORIGITA!: bildo]

Granda gufoj revas pri la libera vivo.

Scienco

BESTOJ

Elefanta komunikado malkodita

Sciencistoj de la universitato de Vieno malkodis la “sekretan lingvon” de elefantoj. Teamo de esploristoj sukcesis solvi la misteron, kiel ĉi tiuj bestoj — altaj ĝis 4 metrojn — estigas siajn ege malaltajn sonojn. Tiu formo de komunikado okazas ankaŭ inter homoj en la infrasona bendo (sub 20 hercoj). La ekstreme malaltaj sonoj, kiujn oni povas similigi al la plej malaltaj sonoj de orgeno, ebligas al elefantoj interkomunikiĝi je plurkilometra distanco. Temas pri iaspeca sekreta komunikado por la socie vivantaj bestoj.

Voĉkordoj

La fakto, ke elefantoj disponas pri tia kaŝa lingvo, estas delonge konata. Ĝis nun oni tamen ne sciis, kiumaniere estas estigataj la basaj sonoj. Pri ĉi-lastaj estis du hipotezoj: laŭ la unua, tiuj okazas samkiel ĉe homoj per vibrado de voĉkordoj. Laŭ alia interpreto, la elefantoj produktas ilin dum ronronado, kiel la katoj, pere de alterna aktivado kaj malaktivado (depende de ĉiu aparta sonimpulso) de la interna laringa muskolaro.

Mortinta elefanto

Por solvi tiun misteron, la esploristoj ĉirkaŭ Angela Stöger kaj Christian Herbst prenis laringon de mortinta elefanto kaj plenumis eksperimentojn pri ĝi en la departemento pri kogna biologio de la universitato de Vieno, kies estro nomiĝas Tecumseh Fitch. Do la esploristoj pruvis, ke la principoj konataj pri la homa voĉo validas ankaŭ por multaj mamuloj: de plej altaj ultrasonoj de vespertoj (110 000 hercoj) ĝis plej malaltaj infrasonoj de elefantoj.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Sukcesis teamo de esploristoj solvi la misteron, kiel elefantoj estigas siajn ege malaltajn sonojn.

Moderna vivo

INSTRUADO

Komerce en la klasĉambro

Senĉese kreskas en Madagaskaro la nombro de privataj institucioj kaj universitatoj, kiuj situas ĉefe en Antananarivo. Videblas ĉie reklamoj por allogi kaj gepatrojn kaj gejunulojn. La ĉefa allogilo estas la monata “plej avantaĝa studkosto”, kiu tamen egalas al la baza monata salajro de ordinara laboristo.

La plimulto de tiuj institucioj luas lokon ĝenerale apenaŭ taŭgan. Kiam kreskas la studentaro, la respondeculoj improvizas, starigante kursejon eĉ en antaŭĉambro. Kelkaj institucioj troviĝas en la urbocentro, kie regas bruaĉoj kaj noca atmosfero.

Reklamante, la institucioj substrekas la enhavon de siaj studprogramoj, sed ofte silentas pri la instruistaro, aŭ simple citas la nomon de tiu aŭ alia konata docento de la ŝtata universitato, kiun ili dungis.

Permesilo

Studfakoj — popularas juro, firmao-mastrumado, komputila programado, domkonstruado, gazetara komunikado — ripetiĝas ĉe diversaj institucioj. Tamen el cento da tiaj organizaĵoj, nur dudeko estas agnoskita de la ŝtato. La ceteraj kontentiĝas pri permesilo simple malfermi studejon.

Tial viktimiĝas multaj gejunuloj ekzemple el kamparaj regionoj: la instruo-komercistoj vendas al ili kursojn kaj disdonas diplomojn, pri kiuj firmaoj apenaŭ interesiĝas.

Aliflanke ne ĉiu institucio celas trompi siajn studentojn. Kelkaj insistas pri altaj kvalifikoj ĉe sia docentaro, publikigas la nomojn de instruistoj, kaj kunlaboras kun prestiĝaj eksterlandaj universitatoj.

Diplomitoj

La institucio INSCAE en Antananarivo, kiu fakas pri kursoj en librotenado kaj volas protekti sian reputacion, interrilatas kun kanadaj universitatanoj. Lokaj firmaoj donas prioritaton al la diplomitoj de INSCAE. Tamen la tiea studkosto tri- aŭ kvar-oble pli altas ol ĉe aliaj studejoj.

Antaŭ 50 jaroj Madagaskaro povis fieri pri sia sola, sed avangarda universitato Ankatso [ankacu]. Poste la registaro malaltigis la instruado-buĝeton kaj neglektis la universitaton. En la 80aj jaroj la Monda Banko antaŭenigis la privatigon de ŝtataj universitatoj. Tiam ili trejnis studentojn laŭ la bezonoj de lokaj firmaoj kaj apenaŭ okupiĝis pri scienca esplorado.

En 2012 strikis docentoj ĉe ŝtataj universitatoj, postulante pli da mono. Ilin subtenis studentoj, kiuj mem neregule ricevis siajn stipendiojn.

Bredado

La plimulto de la malagasoj estas kamparanoj. Ĉiujare kvardeko da abiturientoj estas akceptita ĉe la supera studejo pri agrikulturo kaj bredado, el kiuj nur deko studas besto-kuracadon. Post kvin jaroj, Madagaskaro produktos nafton, sed la registaro ne antaŭvidas trejnadon de koncernaj teknikistoj kaj fakuloj.

Ŝajnas, do, ke la registaro volas konservi la nunan situacion, kiu sen rigoraj normoj, sen planado, permesas al kelkaj redukti instruadon al nura komerca afero.

Henriel Fidilalao

Politiko

INTERETNAJ RILATOJ

Vivi ĉe la marĝenoj

Karakterizas la okcidentan parton de Makedonio, loĝatan de albanoj, granda ekonomia stagnado. Ekde 1991 mankas ŝtataj investaĵoj kaj industriaj entreprenoj, ankaŭ do la eblo eksporti. Viglas nur kafejoj, restoracietoj kaj vetludejoj.

Estiĝas senlaboreco ĉefe ĉe la junularo, kiu provas sin savi eksterlande, eĉ en Irako kaj Afganio. Samtempe kreskas la kvanto de murdoj kaj ŝteloj, narkotismo kaj aliaj tiaj fiagoj. Psikologie suferas la popolo pro deprimado, psikaj traŭmatoj kaj diversaj neŭrozoj.

Albanoj senpacience atendas la someron, kiam revenas hejmen elmigrintoj, kies bonstato ofte ne brilas. La mono alportita de la revenintoj estas tamen deponita en bankoj regataj de slavomakedonoj.

Geedziĝi

Ankaŭ la kultura vivo apenaŭ floras. Mankas bibliotekoj, modernaj librovendejoj, teatroj kaj kinejoj. Sen ili la junularo estas devigita pasigi la tempon en kafejoj. Pluraj junuloj estas tentataj geedziĝi eksterlande nur por akiri azilon.

Junaj diplomitoj de la universitatoj apenaŭ trovas laborpostenojn, aparte en ŝtataj institucioj. Tetovo havas du universitatojn, unu ŝtatan kaj unu privatan, sed la urbo aspektas morta. Ĝi estas sen trinkebla akvo, biblioteko, teatro, bazaroj, sportejoj, industrioj kaj financaj institucioj.

Tie antaŭ nelonge oni anoncis liberan ekonomian areon. Ĝi tamen ne realiĝis. Kontraste, en Skopje kaj en la orienta parto de la lando oni konstruas kaj rekonstruas sportajn kaj aliajn kulturajn ejojn.

Geto

Industrio kaj ekonomio kuŝas en la manoj de slavomakedonoj. Ĉiuj produktaĵoj estas serbaj aŭ slavomakedonaj, inkluzive de agrikulturaĵoj. Albanoj fariĝis do popolo koloniita, ekzistanta kvazaŭ en geto ĉe la marĝenoj de ekonomiaj kaj financaj procezoj.

Argumenteblas, ke temas pri celata politiko de la reganta slavomakedona partio VMRO-DPMNE por subigi la albanojn, devigi ilin silenti, inter si kvereli, rezigni pri politikaj postuloj kaj fine elmigri.

Folkloro

Ekskluditaj de ŝtataj institucioj, kaj sen naciaj kulturaj institucioj, albanoj en Makedonio povas sin okupi nur pri artismaj asocioj, folkloraj grupoj kaj popolaj dancoj kaj kantoj. En aliaj landoj folkloro memorigas pri la pasinteco; por albanoj en Makedonio ĝi signifas “la evento de la jaro”.

Solvo troveblos eventuale kadre de integriĝo de Makedonio en Eŭropa Unio. Tamen en la lastaj ses jaroj nek pliboniĝis la interetnaj problemoj, nek proksimiĝis Makedonio al EU aŭ al NATO.

Bardhyl Selimi

Ekonomio

GASODUKTOJ

TAP: projekto por sud-eŭropa gaskoridoro

Antaŭ nelonge la registaroj de Grekio, Albanio kaj Italio subskribis interkonsenton, kiu ebligos al suda Eŭropo sendependiĝi de la rusa gaso.

La projekto TAP (Trans Adriatic Pipeline) ebligos la transporton de natura gaso el Kaspia Maro en Azerbajĝanon, kaj poste en Kartvelion, Turkion, Grekion, Albanion kaj fine tra Adriatika Maro al Italio. TAP konkurencas kun Nabucco, projekto kiu rezultigos plian koston.

La kontrakto kun la konsorcio Ŝah Deniz II (kies ĉefaj partneroj estas BP kaj Statoil) antaŭvidas la importadon de kvanto je 16 miliardoj da kubaj metroj jare.

Por Albanio tio signifas investon de ĉirkaŭ 2 miliardoj da eŭroj. Ĝi kreos milojn da novaj laborpostenoj, sekve plian impulson al la landa ekonomio. Oni planas ankaŭ la konstruon de grandaj gasdeponejoj en Albanio, apud la marbordo.

Ankaŭ alia projekto, IAP (Ionian Adriatic Pipeline), plektiĝonta kun la kondukto de TAP, trapasos Albanion, ebligante provizadon per natura gaso de Montenegro, Bosnio-Hercegovino, Makedonio, Kroatio kaj eventuale Serbio.

Bardhyl Selimi

Politiko

DIPLOMATIO

Nova nomo

La slovaka registaro ŝanĝis la nomon de la ministerio pri eksterlandaj aferoj. Ekde oktobro 2012 ĝi estas konata kiel “Ministerio pri eksterlandaj kaj eŭropaj aferoj de la Slovaka Respubliko”. Tiel la ŝtato emfazas la respondecon de la ministerio pri eŭropa politiko.

Julius Hauser

Scienco

BRULAĴOJ

Gasojlo el lignaj defalaĵoj

La aŭstra nafta konzerno OMV malfermis la testan instalaĵon BioCrack, per kiu unuafoje en la mondo estos produktata biogasojlo. El t.n. firma biomaso oni povas produkti gasojlon kun alta biogena parto, taŭgan por ĉiuj motoroj.

Subvencio

La testa instalaĵo estis starigita de OMV en la rafinejo Schwechat [ŝveĥat], proksime al Vieno, kunlabore kun la konstrufirmao de biogasojlaj instalaĵoj BioEnergy International, havanta sidejon en Graz [grac]. En la instalaĵo oni investis 6,7 milionojn da eŭroj, el kiuj 2 milionoj estas ŝtata subvencio. El firma biomaso, nome substancoj kiel lignaj deskrapaĵoj aŭ pajlo, estos produktata gasojlo noviga, per kiu ĉiuj motoroj povas funkcii.

Moderna biobrulaĵo

“Per la rekta prilaboro de lignaj defalaĵoj ni sukcesis produkti plej modernan biobrulaĵon sen uzi por tiu celo agrikulturajn produktaĵojn”, diris la ĉefo de OMV Gerhard Roiss ĉe la solena malfermo de la instalaĵo. Doris Bures, la ministrino pri infrastrukturo, substrekis, ke Aŭstrio kalkulas je naturmedia kaj prienergia teknologio kaj aldone je “zorga uzado de krudaĵoj”. La projekto estas subvenciata kadre de la aŭstra esplora kaj teknologia programo Novaj energioj 2020.

Merkata kvalito

Oni prognozas, ke ĝis 2020 la prigasojla postulo estos kreskinta je minimume dek procentoj. La nova instalaĵo baziĝas sur novspeca patentita metodo: biomaso estas varmigata per peza mineraloleo ĝis 420 celsiaj gradoj por produkti gasojlon kun 20-procenta biogena parto. La metodo devos esti testita ĝis la mezo de 2014 kaj evoluigita ĝis atingo de merkata kvalito.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

La test-instalaĵo estis starigita de OMV en la rafinejo Schwechat, proksime al Vieno.

Turismo

LITOVIO

Muzeo pri la malvarma milito

En nord-okcidenta Litovio, proksime de la pitoreska urbeto Plateliai, pasintjare aperis objekto, kiu estas amase vizitata de litovaj kaj eksterlandaj turistoj. Ĝin vualas plurjardekaj sekretoj kaj risko je la vivo. Ja en la sepa jardeko de la pasinta jarcento tie troviĝis subtera militbazo, en kiu staris kvar nukleaj misiloj, direktitaj al okcidenta Eŭropo. Tamen la epoko ŝanĝiĝis kaj la mistero iom senvualiĝis. La iama sovetia militbazo hodiaŭ transformiĝis al unika muzeo pri la malvarma milito, kiu por du jaroj estis transformita al alloga kaj interesa vizitindaĵo.

La ideo konstrui subteran bazon de nukleaj misiloj estiĝis en la kapo de sovetiaj oficiroj, kiam ili eksciis, ke ilia multjara malamiko — Usono — jam faras la samon. Tial en la jaro 1960 apud Plateliai komenciĝis konstruado de la unua en tiama Sovetio subtera bazo de nukleaj misiloj. Kial ĉi tie — en fora litova vilaĝo? Lago, arbaro, alteco supermara (170 m), facila grundo (sablo), maldense loĝata tereno — ege favoris la aperon de tiuspeca objekto. Estis grava ankaŭ la fakto, ke Litovio situis tuj apud la okcidenta limo de Sovetio. Tio signifis, ke misiloj facile povis atingi ajnan gravan objekton de NATO en okcidenta Eŭropo.

En la konstruado de la militbazo apud Plateliai partoprenis ĉirkaŭ 10 000 soldatoj, precipe estonoj. Per simplaj fosiloj ili fosis kvar 30 m profundajn putosimilajn ŝaktojn kaj la elfositan grundon uzis por konstruado de nova vojo al la estonta militbazo. Meze de la kvarangulaj putegoj soldatoj elfosis alian multe pli grandan kavon, betonis ĝin, aldonis metalan kovrilon kaj kaŝis per grundo. Poste ĉi tien oni alportis amason da komplikaj aparatoj, radio- kaj elektro-stacioj kaj aranĝis manipulcentron de misiloj. Kvar el ili estis kaŝitaj en profundaj ferbetonaj putoj, kiujn protektis movebla 200-tuna kovrilo, kiu, se necese, povis en kelkaj minutoj malfermi la vojon por nuklea misilo.

La militan terenon gardis bariloj, kiuj formis eĉ ses sekurecajn liniojn. Unu barilo estis kvazaŭ elektrodissendilo, ĉar tagnokte tra ĝi fluis elektra kurento — tage kun tensio de 220 voltoj, nokte — kun 1700 voltoj.

Tuj antaŭ la novjaro 1963 la unua sovetia subtera bazo de misiloj ekfunkciis. Kvar misiloj R-12 (usona nomo SS-4), komencis gardi pacon en Eŭropo. La misiloj estis 23 m longaj, el kiuj 19 m estis misilo-portanto kaj 4 metroj — la kapeto de la nuklea misilo kun radioaktiva plutonio. La potenco de unu misilo atingis 1-2,3 megatunojn — dekoble pli granda ol la bomboj, kiuj falis sur Hiroŝimon kaj Nagasakon. Nuklea misilo laŭ la tiamaj prezoj kostis inter 150 kaj 1500 milojn de usonaj dolaroj.

La misiloj bazitaj en Litovio estis direktitaj al okcidenta Eŭropo — Norvegio, Britio, Hispanio, Germanio, Turkio. La direkto ĉiujn kelkajn jarojn estis korektata depende de la tiamaj rilatoj inter Sovetio kaj la ŝtatoj de NATO. Feliĉe, dum tiu periodo eĉ ne unu misilo elflugis de ĉi tie. Nur en la jaro 1968, kiam la sovetia armeo eniris Pragon, la militbazon trafis ordono el Moskvo: prepari nuklean misilon por eventuala alarmopreteco.

Fino de la ekzistado

En la jaro 1978 la usona spionservo malkovris la situon de la sekreta objekto kaj la misila bazo perdis gravecon. La misiloj estis forigitaj. Dum du jaroj soldatoj gardis la militbazon kaj poste retiriĝis.

Longan tempon la subtera konstruaĵo restis sen ajna respondeco kaj komencis ruiniĝi. Ĉi tien povis veni ĉiu, kiu interesiĝis pri la sekreta objekto. Kaj io plia — post la retiriĝo de soldatoj ĉi tie ankoraŭ restis diversaj metalaj instalaĵoj, kabloj, motoroj, kiuj altiris diversspecajn aĉetantojn.

Renaskiĝo de la milita etoso

Post longa nenies-posedado la iama sekreta subtera bazo de nukleaj misiloj transiris al la nacia parko de Žemaitija (etnografia regiono de Litovio), kiu en 1996 instalis ĉi tie ekspozicion pri militismo. La ideo evidentiĝis tre interesa kaj alloga por multaj scivoluloj. Do, oni decidis antaŭeniĝi.

Eŭropa Unio bonvenigis la intencon, por ke la iama militbazo transformiĝu al moderna muzeo pri la malvarma milito, kaj tiucele oni disponigis monrimedojn. Do, post dujara rekonstruo, printempe de 2012 la muzeo malfermis la pordon kaj fariĝis unu el la plej vizitataj lokoj en Litovio.

Hodiaŭ vizitantoj povas vidi ŝaktan bazon de misil-funkciigo, kie en du etaĝoj estas instalita ekspozicio pri la plurjardeka milita kontraŭstaro, pri ĝia influo al la historio de Eŭropo kaj Litovio kaj pri la eventuala danĝero pri nuklea armado por la homaro. Ĉi tie oni senvualigas ankaŭ la principojn pri la funkciado de la iam strikte sekreta militbazo kaj prezentas modelon de la misilo R-12.

El la ekspoziciaj salonoj vizitantoj laŭ malvasta koridoro povas iri al unu el la kvar misilaj ŝaktoj por vidi kiel estis instalitaj la mortigaj nukleaj misiloj.

last

[FORIGITA!: bildo]

Muzeo pri la malvarma milito estas hodiaŭ unu el la plej vizitataj en Litovio.

[FORIGITA!: bildo]

La ŝajne modesta objekto havas sekretan historion.

[FORIGITA!: bildo]

200 tunaj kupoloj gardas kvar ŝaktojn de nukleaj misiloj.

[FORIGITA!: bildo]

En la subterejoj oni intencis rekrei la etoson de la malvarma milito.

[FORIGITA!: bildo]

La misilo estas 23 m longa.

[FORIGITA!: bildo]

La misiloj estis instalitaj en 30 m profunda ŝakto.

Politiko

DIPLOMATIO

Per la kapo malsupren

Fruoktobre vizitis Grekion la albana ministro pri eksteraj aferoj, Edmond Panariti. En gazetara konferenco Panariti konstatis, ke la kapo de la aglo sur la albanaj flagoj aperas malsupre.

Silentis la ministro, sed male albanaj ĵurnalistoj kaj anoj de opoziciaj partioj. Ili taksis la eraron provoko flanke de grekoj por maldignigi albanojn, kiuj volas, ke Grekio agnosku la t.n. Ĉamerio-aferon. Temas pri teritorioj apud la landlimo, el kiuj post la dua mondmilito albanoj estis dekmilope elpelitaj.

La sekvan tagon pardonpetis la greka ministro pri eksteraj aferoj, Dimitris Avramopolus. “Tiu ĉi incidento ne estu ekspluatata de politikaj ekstremistoj. Inter ambaŭ landoj floras amikeco kaj kunlaboro”, opiniis la ministro.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

La albana flago: opoziciaj partioj, inkluzive de la Alianco Ruĝa-Nigra, flaris insulton, kiam grekoj inversigis la aglon.

Moderna vivo

VIRINAJ AFEROJ

Grava konferenco

En oktobro pasintjara okazis en Priŝtino, ĉefurbo de Kosovo, internacia konferenco pri virinoj en la socio. Partoprenis ĉirkaŭ 100 delegitoj, inkluzive de la eksa sekretario de la usona ŝtata departemento, Madeleine Albright [madlin olbrajt].

La konferenco aparte gravas al Kosovo, sendependa jam de nur kvar jaroj kaj heredinta notindan konservatismon rilate virinajn rajtojn.

Bardhyl Selimi

El mia vidpunkto

Voĉo de riproĉo

Ĉu vi havas voĉon, kiu vin alparolas, eĉ alskribas? Mi pretas veti, ke ne. Almenaŭ ne tian. Klare, multajn voĉojn ni posedas: eksterajn voĉojn, tiujn de familiano, profesiulo aŭ kliento; internajn voĉojn, tiujn de la konscienco, koro aŭ kapo. Tamen fizike dua voĉo: jen io aparta.

Tio ne signifas, ke mi estas posedata de speco de dybbuk, do fia, malica spirito, kiu devigas min fojfoje elgorĝigi vortojn kaj frazojn en misteraj, magiaj lingvoj. Argumenteble nur Monato kaj aliaj esperantaj revuoj devigas min tiel fremdi. Se nur tiel facile estus elbuŝigi fremdajn lingvojn ...

Ho, ve. Rimarku la tri punktojn fine de la lasta frazo. Ĝuste tiajn ornamaĵojn abomenas mia dua voĉo. Kaj ne nur tri punktojn: ankaŭ mian emon enkadrigi vortojn per ironiaj citiloj aŭ enfrazigi krampojn, streketojn kaj aliajn halt-indikojn.

Nepras, ke mi klarigu. Tiel skribis tiu, kiu voĉlegas kaj registras por blinduloj Monato-artikolojn, inkluzive de miaj tripunkte pezaj, krampe komplikaj, strekete streĉaj vidpunktoj.

“Bonvolu min kompati!” elkoris mia voĉo, listigante miajn stilajn stumbligaĵojn. “Ne forgesu viajn aŭskultantojn kaj laste, sed ne balaste, vian voĉon!”

Pruvaĵojn pri miaj pekoj sendis mia voĉo en la formo de fotokopiita paĝo kun mia vidpunkto “Pika partio” el la aŭgusta-septembra numero de Monato. Jen, rozkolore indikitaj, ĉiuj miaj krimoj kontraŭ, laŭ mia voĉo, flua legado de la koncerna teksto.

Malgraŭ la ironia tono de la ĝisnunaj vortoj, mi agnoskas, ke la afero voĉe levita neniel bagatelas. Mi ja dankas pro la riproĉoj. Gravas, ke, legante, mia voĉo ne stumblu, ne hezitu, kaj antaŭe ne dediĉu tro da tempo, interpretante, kion mi volas diri.

Gravas ankaŭ, evidente, ke la aŭskultantoj kaptu unua-aŭde la sencon de la legataĵo. Ili ne volas halti por rekomenci frazon aŭ eĉ tutan artikolon.

Sed kion fari? Krom la ja ironiaj supre aluditaj tripunktoj mi evitas ĉi-kontribuaĵe krampojn, streketojn kaj aliajn subitajn halto-indikojn. Ĉu stile suferas la artikolo? Miaopinie, jesete. Du-tri fojojn mi volis streketumi, riĉigi frazon per fluganta komento. Sed mi rezignis, voĉo-kompleze, lingvo-ekzerce. Do pri stila kvalito decidu vi, la legantoj. Ankaŭ vi, aŭskultantoj. Ankaŭ, evidente, mia voĉo.

Mi tamen scivolas, ĉu tiel pli facilas flue voĉlegi la artikolon. Tripunktoj, streketoj ofte indikas paŭzon naturan en la frazo. Ili montras al leganto, ke tiu haltu, eventuale iomete cerbumu, antaŭ ol daŭrigi. Simpla punkto ofte ne kunportas similan signifon.

Krampoj utilas por doni kromajn, klarigajn informojn. Sen krampoj necesus aldoni freŝan frazon. Tio povus longigi la artikolon kaj pli grave estigi, kiel nun, sinsekvon de relative mallongaj, eventuale monotonaj kaj stakataj frazoj.

Cetere, se mi rezignus pri ironiaj krampoj, kiamaniere indiki, denove sen balastaj kaj klarigaj frazoj, pri la celata ironio?

Pivotas ĉio, eble, ĉirkaŭ kompromiso. En raportoj, novaĵeroj, la celo estas objektive informi. Mallongaj, ĝenerale senornamaj kaj punkto-finaj frazoj estu normo.

Jen deirpunkto ankaŭ por komentario, eseo, vidpunkto. Sed ĉi tie la celo estas subjektive informi. Permeseblas iom da fleksebleco, iom da persona stilo. Persona voĉo, por tiel diri.

Kompromisu ankaŭ mia dua voĉo. Ĝi komprenu, ke mia unua voĉo neniam povos plene akordiĝi kun mia dua. Ĝi komprenu krome, ke fojfoje voĉlegado postulas arton de aktoro. Tiu laboras kun, ne kontraŭ, la materialo, respektante nuancojn, sugestojn, do la volon de la aŭtoro.

Fine mi kaptu la okazon por danki al la voĉoj, al la laŭtlegantoj, kiuj portas nian revuon al tiuj, kiuj sen ilia laboro ne povus akiri la unikan perspektivon pri la mondo, kiun donas Monato.

Paul Gubbins

Moderna vivo

SPORTO

Paca maratono

La kenjano Lawrence Kimwetich Kimaiyo venkis en la 89a internacia pac-maratono en la orient-slovaka metropolo Košice [kóŝice] (ĉ. 400 km for de la ĉefurbo Bratislavo). Li venkis kun rekorda tempo: 2:07:01. Inter la virinoj venkis lia samlandanino Wanjiku Mugo Hellen ankaŭ kun rekorda tempo: 2:29:59.

La maratono (ankaŭ duonmaratono, minimaratono kaj konkursoj por handikapuloj) okazas ĉiam la unuan dimanĉon en oktobro. Ĝi estas la dua plej malnova maratono en la moderna mondo: la unua okazis en Bostono, Usono.

Pli ol 800 urboj en la mondo okazigas ĉiujaran maratonon. La plej grandan organizas Bostono. Sekvas Novjorko kaj Londono.

Julius Hauser

Eseoj

ALBANIO

Jubilea jaro

Du jarojn antaŭ la unua mondmilito — do antaŭ 100 jaroj — naskiĝis en Balkanio la sendependa ŝtato Albanio.

Ĝi estis la lasta parto de la iama Otomana Imperio en Balkanio, kiu fariĝis memstara. Sed temis pri vojo dolora kaj drameca. La “malsanulo de Bosporo”, kiel oni nomis tiam la Otomanan Imperion, obstine klopodis reteni la okcidentan provincon.

Tamen la imperio devis dum la 19a jarcento fordoni diversajn grasajn pecojn al la jam suverenaj ŝtatoj. Ekzemple post la rusa-turka milito de 1878 Montenegro ricevis la urbon Ulqin [ulkinj] kaj aliajn terpecojn.

Plurfoje ribelis albanoj, ekzemple en 1910, 1911 kaj 1912, precipe en la regiono Kosovo, okupante la urbojn Prishtina kaj Skopje.

Turka armeo

En oktobro 1912 Montenegro deklaris militon kontraŭ Turkio: baldaŭ sekvis aliaj ŝtatoj. Eniris albanajn teritoriojn en Kosovo, Makedonio kaj Albanio 286 000 serbaj soldatoj, frakasante la turkan armeon.

Samtempe ili dezertigis centojn da vilaĝoj kaj mortigis dekmilojn da albanaj civiluloj, strebante etne “purigi” la okupitajn teritoriojn. Simile agis 20 000 montenegraj soldatoj, centmiloj da soldatoj grekaj kaj bulgaraj.

Albanoj forte rezistis. Iliaj gvidantoj urĝe kunvenis kaj decidis savi, kion saveblis el siaj teritorioj. Delegacio estrata de Ismail Qemali [kjemali] vojaĝis al Vieno, Londono, Budapeŝto, Romo kaj ceteraj por peti apogon de eksterlandaj registaroj.

La delegacio, subtenata de Aŭstrio-Hungario kaj Italio, alvenis al la urbo Vlora, ĉe la albana sud-adriatika marbordo. Tie, la 28an de novembro 1912, oni deklaris la sendependecon de Albanio.

Nova registaro

La sekvan tagon alvenis 400 volontuloj el la jam okupita Kosovo por subteni la novan albanan registaron estratan de Ismail Qemali, kiu alvokis la eŭropajn registarojn agnoski la sendependecon de la lando.

Dume, la ceteraj partoj de la lando suferis la sovaĝan okupadon fare de armeoj de la najbaraj ŝovinismaj landoj. La urboj Shkoder (norde) kaj Janina (sude) daŭre estis sieĝataj de serbo-montenegranoj kaj grekoj.

La grandaj potencoj maltrankviliĝis pro la nova politika statuso en la duoninsulo. Ili kunvenis en Londono por decidi pri la novaj landlimoj. Rusio deziris, ke Albanio estu nura ŝtateto kun malvasta teritorio en meza Albanio, dum Aŭstrio-Hungario celis pli vastan landon, konsistontan krom el Albanio propra ankaŭ el albanaj teritorioj de Kosovo, Grekio, Makedonio kaj Montenegro.

Aliancoj

La unua registaro de Ismail Qemali daŭris mallonge, ĉar Eŭropon trafis en 1914 la unua mondmilito. Albanion denove eniris la armeoj de ambaŭ intermilitantaj aliancoj, fojfoje aŭstroj kaj bulgaroj, kelkfoje francoj, serboj, grekoj, italoj kaj aliaj. La lando pludezertiĝis ĝis la fino de la milito.

Granda danĝero stariĝis denove dum la packonferenco en Versailles. La ŝovinismaj registaroj najbaraj faris sian plejeblon por elŝiri pliajn partojn el la teritorio de la restinta sendependa Albanio.

Tion malhelpis ne nur la forta popola volo albana, esprimata en la Kongreso de Lushnja (suda Albanio), en 1920, sed ankaŭ la subteno de la usona prezidanto Wilson favore al popola rajto de memdecido. Finfine oni interkonsentis lasi Albanion trankvila en sia memstareco kaj eĉ invitis ĝin al Ligo de Nacioj en 1921.

Fremdaj spertuloj

La jaroj 1921-1924 alportis periodon de parlamentismo, antaŭe nekonata ĉe albanoj, kiu kondukis al la registaro de Ahmet Zog, elektita prezidanto en 1925 kaj poste reĝo en 1928. Zog invitis fremdajn spertulojn (anglojn, nederlandanojn, italojn kaj francojn) organizi modernajn administracion, armeon kaj policon.

Sekvis plia malfacila periodo post okupado fare de Italio en aprilo 1939. En 1941 la nazia Germanio aneksis al Albanio teritoriojn okupatajn de Jugoslavio en Kosovo, Makedonio kaj Montenegro. Ekfloris unuafoje albanlingvaj lernejoj kaj administracioj.

En 1945, fine de la milito, Jugoslavio rekaptis la aneksitajn teritoriojn. Stariĝis nova danĝero en la packonferenco de Parizo, ĉar Grekio celis la tutan sudan parton de la tiel nomata londona Albanio (el la jaro 1913). Tamen la komunisma reĝimo instalita enlande akiris fortan subtenon de la tiamaj komunismaj Sovetio kaj Jugoslavio.

Totalismo

Dum 46 jaroj la lando restis sub totalismo komunisma kaj post 1961, eĉ pli post 1978, en izoleco, ĝis en 1991 kolapsis la politika sistemo.

Poste albanoj aliĝis al la eŭropa familio, de kiu ili jam de jarcentoj estas natura parto. La ekonomia nivelo pliboniĝis: la averaĝa jara enspezo altiĝis de 300 usonaj dolaroj ĝis 4500. Tamen la lando estas konsiderata ankoraŭ la plej malriĉa de la malnova kontinento.

Nun, kun Kosovo, Albanio — 100 jarojn post la sendependiĝo — sin pretigas aliĝi al Eŭropa Unio.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

La sendependeco-deklaro en Vlora, kiu okazis antaŭ 100 jaroj.

[FORIGITA!: bildo]

Ahmet Zog la Unua: prezidanto, poste reĝo, kiu havigis al albanoj iliajn unuajn spertojn pri parlamenta demokratio.

[FORIGITA!: bildo]

La komunisma diktatoro Enver Hoxha izolis Albanion disde la eŭropa familio, al kiu ĝi jam de jarcentoj apartenas.

Leteroj

Religianoj vekiĝu

Ĉiu rajtas pri ritoj (Monato 10/2012, p. 29). Sed neniu rajtas difekti aŭ damaĝi la korpon de alia persono, ankaŭ ne de infano. Ĉiu havas la rajton je nedifektita korpo. Religianoj bonvolu vekiĝi!

Walter Klag

Aŭstrio

Politiko

EŬROPA UNIO

Amika kunveno

Kritikis la malaltigon de la EU-buĝeto en la jaroj 2014-20 neformala grupo konsistanta el ĉefministroj kaj aliaj ministroj el 16 landoj.

Kunvenis en oktobro en Bratislavo, Slovakio, t.n. amikoj de kunteniĝo, kiuj reprezentas 15 membroŝtatojn de EU plus Kroatio. Subskribis la “amikoj” deklaracion, kiu signalos al Bruselo, ke eŭrofondusoj kaj kunteniĝo gravas cele al daŭrigebla kreskado, kreado de novaj laborpostenoj kaj plifortigo de konkurenckapablo.

Ĉeestis la kunvenon krom la diversaj ministroj i.a. la prezidanto de la Eŭropa Parlamento, Martin Schulz, kaj la prezidanto de la Eŭropa Komisiono, José Manuel Barroso.

La kunveno, la dua de la “amikoj”, rezultis de iniciato de la slovaka ĉefministro, Robert Fico.

Julius Hauser

Politiko

OPINIO

Kontente en sia geto

La komuna merkato de Eŭropa Unio, pri kiu neniu dubas, ke ĝi estas la baza celo de la komuniĝo en Eŭropo, portas nekontraŭstareble konsekvencojn, kiujn la aliĝintaj ŝtatoj ne ŝatas. Unu el ili estas la fakto, ke ĝi malfortigas la nacian identecon de unuopaj nacioj kaj la pretecon senkritike akcepti la regon de la propra nacio.

Nome, la merkato postulas (estas almenaŭ rekomendinde), ke laborfortoj moviĝu ĉien tra Eŭropo. Homoj, kiuj ne havas laboron en sia lando, serĉu ĝin en alia; homoj, al kiuj oni ofertas pli da gajno en alia lando, tien iru. Tio aŭtomate signifas, ke ĉiam pli da homoj ekhavas du aŭ plurajn patrujojn, ĉar multaj el ili geedziĝas kaj en nova lando havas infanojn, kiuj iĝas identece io alia ol estas la gepatroj (aŭ unu el la gepatroj).

Imposto

Se ankaŭ tiuj infanoj poste disiras al diversaj landoj kaj gajnas plian novan patrujon kaj nacian identecon, kio okazas? Ĉiam pli da homoj havas du aŭ tri patrujojn ene de EU. Krome, se iu el tiuj patrujoj postulas fortan fidelon al ĝi, se ĝi postulas malami iun alian (kutime najbaran) landon aŭ pagadon de alta imposto, la homoj ne pretas akcepti tion nome de sia unua patrioteco.

La homoj, kiuj multe vojaĝas tra la teritorio de la merkato, iom post iom perdas la fortan apartensenton al sia komenca patrujo kaj iĝas ĉiam pli konvinkitaj eŭropanoj.

Nuntempe ankoraŭ granda plimulto de la homoj en EU ne ŝatas ŝanĝi sian patrujon kaj iri alilanden, ĉefe pro sia gepatra lingvo, senigite de kiu ili en aliaj landoj iĝas duagradaj civitanoj. Pro tio la priskribita identeco-ŝanĝo ankoraŭ esence ne tuŝis la naciajn ŝtatojn kaj ili ne tro devas timi. Transloĝiĝi al alia lando decidas tre eta elcentaĵo de la homoj.

Lingvoj

La kazo de la hungaroj kaj ĉeĥoj, kiuj evoluigis eksternormalan naciismon, povis okazi nur danke al la fakto, ke ili estas relative bone evoluintaj (ne ankoraŭ rande de malsato) kaj havas malfacilajn kaj nerespektatajn lingvojn.

Grekoj malgraŭ granda mizero ankoraŭ ne iras amase alilanden, ĉar ili same timas iĝi duagradaj civitanoj pro sia lingvo, kaj eĉ pli ekspluatataj, ĉar oni ja scias, ke nun ili bezonegas helpon de aliaj.

Britoj evoluigis sian naciismon kaj kontraŭadon al EU, ĉar inverse ili timas perdi sian superecon, se ili transloĝiĝus aliloken, ĉar ili konas neniun lingvon krom la sia.

Egalrajteco

Pro tio en la intereso de la naciistoj, vivu la nuna lingva stato de domino de la angla, kiu malebligas la efektivan egalrajtecon de alilandanoj en novaj partoj de la sama merkato kaj tial malebligas grandamasan moviĝadon de la laborfortoj en Eŭropo.

Se oni enkondukus Esperanton, ĝi egalrajtigus ĉiujn kaj grave plirapidigus la moviĝadon de la homoj tra EU kaj rapide fortigus senton pri eŭropa identeco.

Sed tio ja ne havas ŝancon. Naciistoj, kiuj ankoraŭ superas en la regantaj tavoloj, sincere kontraŭas tion. Ankaŭ esperantistoj kontraŭas, ĉar ili ne ŝatas, ke Esperanto sukcesu — ili kontentas en sia geto.

Zlatko Tišljar

Moderna vivo

AŬSTRIO

De praavo al arto

Iama insekticido-fabriko en Vieno fariĝis “fabriko” por artistoj. Ĝin posedas la arkitekto Peter Zacherl [caĥerl], kies praavo konstruis la fabrikon en la 19a jarcento.

En Tbiliso, la nuna ĉefurbo de Kartvelio, Johann Zacherl rimarkis, ke tie oni protektas vestaĵojn kaj tapiŝojn kontraŭ insektoj per piretro-pulvoro. Temas pri insekticido ricevita el floroj de tanaceto-specioj.

Zacherlin

Ekde 1870 li enportis tiun pulvoron al Vieno, enboteligis kaj vendis ĝin en la tuta Eŭropo. La marko estis Zacherlin. Post la unua mondmilito la insekticido ne bone vendiĝis. Ĉesis la produktado kaj fermiĝis la fabriko.

La okulfrapa konstruaĵo travivis la duan mondmiliton sen grandaj damaĝoj. Ĝi uziĝas nun kiel loĝdomo kaj laborejo por Peter Zacherl. Cetere la granda halo funkcias kiel koncertejo aŭ laborejo kaj ekspoziciejo por artistoj.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Artistoj renovigas barilon el forĝita fero.

[FORIGITA!: bildo]

La strata fasado de la iama fabriko. Jen pitoreska etoso por moderna arto.

[FORIGITA!: bildo]

La supro de la ĉefpordo.

[FORIGITA!: bildo]

La supro de interna pordo.

Libroj

Spegula mondo

Luigi Malerba (1927-2008) estis elstara itala verkisto, plej konata precipe pro siaj filmscenaroj, sed ankaŭ pro siaj noveloj, historiaj romanoj, infanlibroj k.a. Kun miro mi rimarkas, ke la itala Vikipedio inkluzivas lian libreton La pensemaj kokinoj (unuafoje eldonitan en 1980) en la liston de porinfanaj libroj, sed mi konsideras tion eraro. Entute, la rakontaro de Malerba ŝajnas humura mozaika spegularo de la tuta homa vivo, do ĝi spegulas i.a. ankaŭ infanecan naivecon, ĉar tiu estas unu el la aspektoj de nia vivo. Ni ja povas amuzi niajn infanojn, legante al ili kelkajn el la rakontetoj, sed la plej multaj taŭgas nur por plenkreskaj legantoj, laŭ mi.

Unueca

La rakontetoj, kiuj konsistigas la libreton La pensemaj kokinoj, estas etaj ŝercoj aŭ fabloj, kun aŭ sen evidenta moralinstrua finaĵo. Kvankam ĉiu rakonteto legeblas aparte, sendepende de la resto, la libreto ja estas unueca laŭ strukturo kaj ĝenerala stilo. La komikeco rezultas plej ofte el la karakteroj de la protagonistoj, ĉar la bunta galerio de kokinoj estas kolekto de karikaturaj psikologiaj portretoj pri diversaj homaj tipoj. Kiam la rilatoj inter la priskribitaj kokinoj kaj la ĉirkaŭa kokinejo malekvilibriĝas, la komikeco realiĝas pere de ridindaj situacioj.

Ofte la humuro de Malerba iĝas iel malica kaj satira. Tiam ĝi celas ĉu apartajn kokinajn karakterojn, ĉu la tutan kokinejon (tiamaniere spegulante ĉu la homajn karakterojn, ĉu la homan socion). La anguloj, kien la aŭtoro metas siajn spegulojn, varias: kelkfoje la spegulpeco situas en la okuloj de la protagonista kokino, rigardanta la kokinejon, alifoje ĝi troviĝas en la okuloj de la kokinejo, rigardanta la koncernan kokinon, alifoje la kokino (aŭ la tuta kokinejo) rigardas la homan socion, alifoje tute inverse okazas, kaj finfine ofte aperas amuza ambigueco kaŭze de pluraj spegulpecoj, funkciantaj kune, el diversaj anguloj.

Cetere, la spegulpecojn de Malerba oni povus klasifiki en plurajn kategoriojn laŭ diversaj kriterioj: ili estas pligrandigaj aŭ malpligrandigaj, rektaj aŭ inversigaj aŭ ridigaj ktp. Laŭ la vidpunktoj de la legantoj, diversaj kokinoj en la libreto povas esti amindaj aŭ abomenindaj, ridindaj aŭ kompatindaj, kelkfoje eĉ admirindaj, samkiel la homaj personecoj en la reala vivo. Tiele nia empatio aŭ manko de empatio varias ambigue, dum ni ofte vidas niajn proprajn difektojn aŭ malfortecojn en la kokina mondo.

Ekzemploj

Jen ekzemplo de kokino, kiu rigardas sin en la spegulo de sia propra sonĝo, en rakonteto 64:

Manĝavida kokino manĝis tro da ŝtonetoj kaj sentis peza sian stomakon. La postan nokton ŝi sonĝis, ke ŝi estas kokino. Tiu sonĝo tiom malagrablis al ŝi, ke frumatene ŝi iris al la arbareto kaj de tiam oni neniam revidis ŝin. [Nu, kiu el ni ne malkontentas kelkfoje pro la limoj de la homa identeco.]

Jen ekzemplo de tipa Bovary-eca karaktero en rakonteto 82:

Nekontentigita kokino estis spektinta “Sinjorino Bovary”-n per televido kaj sentis sin malfeliĉega vivi en mizera provinca kokinejo. Ŝi revis iri al Romo. Kaj jen kio okazis al ŝi, kiam ŝi ja alvenis al Romo: La postan tagon, ĝi estis ekspoziciata, sen plumoj kaj kapo malsupren, en la montrofenestro de granda magazeno. [Jen kiel Malerba resumas la faman romanon de Flaubert per seplinia ŝerco. Se oni konsideras romanon spegulo de la vivo, jen ĉi tie Malerba prezentas al ni spegulon de la spegulo.]

Jen brile trafa satira politika ŝerco en rakonteto 112:

Sicilia kokino decidis aliĝi al Mafio. Ŝi vizitis mafian ministron por havi rekomendon, sed ĉi tiu diris, ke Mafio ne ekzistas. Ŝi iris al mafia juĝisto, sed ankaŭ li diris, ke Mafio ne ekzistas. Ŝi fine vizitis mafian urbestron, kiu same diris, ke Mafio ne ekzistas. La kokino reiris la kokinejon kaj al la kompaninoj, kiuj demandis ŝin, ŝi respondis, ke Mafio ne ekzistas. Tiel ĉiuj kokinoj opiniis, ke ŝi iĝis mafianino, kaj ege timis ŝin. [Tie kaj la karakteroj kaj la cirkonstancoj estas komikaj.]

Jen satiro pri la tre pedantaj sciencistoj en rakonteto 90:

Aristotela kokino decidis studi la katon laŭ scienca vidpunkto. Ŝi priatentis la voston, la krurojn, la ungegojn, la orelojn, la nazon, la vilon, sed ŝi embarasiĝis, kiam ŝi provis klarigi, al kio utilas la lipharoj. “Ili utilas al plibeligo”, diris alia kokino, nearistotela. “Beleco ne estas scienca koncepto”, rebatis la aristotela kokino, kaj ŝi eksaltis sur la katon por forŝiri ĝiajn lipharojn. La kato unuglute forŝiris ŝian kreston, kiu utilas al nenio, laŭ scienca vidpunkto. [Mi notu, ke ĉi tie krom la karaktera kaj la situacia formoj de komiko, aperas ankaŭ la komikeco kaŭzita de lingvaĵo. La filozofeca parolmaniero de la aristotela kokino estas ridinda, ĉar ĝi malkongruas kun ŝiaj mensaj limoj.]

Tre interesa kaj ambigua ŝajnas al mi la rakonteto 54:

Filozofa kokino rigardis ŝtonon kaj diris: “Kiu povas diri al mi, ĉu tio estas ŝtono?” Kaj ŝi rigardis arbon kaj diris: “Kiu povas diri al mi, ĉu tio estas arbo?” — “Mi tion povas diri”, respondis ordinara kokino. La filozofa kokino ĵetis kompatan rigardon kaj demandis: “Kiu vi estas por pretendi doni respondon al miaj demandoj?” La ordinara kokino maltrankvile konsideris ŝin kaj respondis: “Mi? Mi estas kokino.” Kaj la alia: “Kiu povas diri al mi, ĉu vi estas kokino?” Post kelka tempo la filozofa kokino troviĝis tre izolita. [Tiu rakonteto pensigas min pri la famaj (kaj amuzegaj!) paradoksoj, kreitaj de Zenono el Elea en la 5a jarcento a.K. Tiu greka antaŭ-sokrata filozofo havis aparte ĉarman pensmanieron, kiu por la nuna leganto ŝajnas iel infaneca, tamen ĝi daŭre ege defie ekscitas nian menson. Cetere, min tre amuzis la konkludo de la supra rakonteto. Pensemuloj ofte troviĝas izolitaj ankaŭ en la homa socio, precipe kiam iliaj demandoj estas tro abstraktaj kaj maltrankviligaj. Kaj kio povas esti pli maltrankviliga ol la sento, ke nia racio estas tiom limigita kaj maltaŭga por kompreni la grandajn enigmojn de la universo.]

Preferata kokino

Mia preferata kokino estas la tiel nomata “bonviva kokino” el la rakonteto 63:

Bonviva kokino kutimis kanti iam ajn sen priatenti, ĉu ŝi ovon ellasis aŭ ne. La mastrino alkuris la kokinejon, ne trovis ovon kaj furioza foriris. “Kial vi kantas?” demandis ŝiaj kompaninoj. “Mi kantas, ĉar mi estas feliĉa”, respondis la bonviva kokino. Ŝiaj kompaninoj ne komprenis; ili opiniis, ke ŝi freneziĝas. Sed tamen ŝi provis klarigi, ke ne freneza sed feliĉa estas ŝi kaj diris: “Ĉu mi malbonfaras estante feliĉa?” [Miaopinie, ne nur bonviva, sed ankaŭ saĝa kaj imitinda estas tiu brava kokino. Mi rememoros ŝin kun plej granda respekto.]

Manjo Austin

Mi parolu nun pri la plej tikla ero en la libreto, la rakonteto 108. Jen ĝi:

Kokino de la Centra Oficejo volis studi la verkaron de William Auld, sed ĉiufoje ŝi kapdoloris. Ŝi provis la verkaron de Kaloĉajo, sed ankaŭ ĝi kapdoloris ŝin. Ŝi plue provis la verkarojn de Lorjak, de Kris Long, de Kamaĉo, de Ŝtimec, de Manuel de Seabra, sed pli kaj pli malboniĝis al ŝi. Iun tagon, ŝi hazarde malfermis libron de Manjo Austin kaj legis plurajn paĝojn sen ricevi plej malgrandan kapdoloron. Ekde tiu tago ŝi decidis, ke ŝia preferata verkisto estas Manjo Austin.

Konsterna rakonteto, ĉu ne? Neniu piednoto mencias la fakton, ke ĉi-foje temas ne pri normala traduko, sed pri adapto de la originala rakonteto. Mi fariĝis tre scivola pri la originala versio kaj sukcesis trovi personon, kiu kundividis mian intereson kaj respondis al kelkaj miaj demandoj koncerne la italan eldonon. Tiu estas Carlo Minnaja, kiu faris por mi laŭvortan tradukon de la rakonteto 108. Jen ĝi:

Iam kokino de Vibo Valentia volis studi la filozofion de Wittgenstein, sed ĉiufoje ŝi ekhavis grandan kapdoloron. Ŝi provis kun Whitehead, sed ankaŭ kun li ŝi ekhavis kapdoloron. Ŝi provis plue kun Weiss, kun Wolff, kun Walel, kun Windt, sed estis eĉ pli malbone. Iun tagon ŝi hazarde malfermis libron de Wodehouse kaj legis kelkajn paĝojn sen eĉ minimuma doloro. Ekde tiu tago ŝi decidis, ke ŝia preferata filozofo estas Wodehouse.

Vibo Valentia estas sud-itala ne tro konata urbeto. Ĉu Ĵak Le Puil, anstataŭigante ĝin per la Centra Oficejo, celis ironii la centrisman karakteron de UEA? Wodehouse estas ne filozofo, sed brita humuristo, kiu verkis i.a. la humuran romanon Amo inter la kokidoj. Laŭ mia kompreno, Malerba intencis diri, ke la verkoj de Wodehouse estas tiom profundaj, ke oni ja povas kompari ilin kun filozofiaj libroj, tamen tiom klaraj kaj agrablaj, ke eĉ tre simpla leganto povas ĝui ilin senpene. (Cetere, tia priskribo validas ankaŭ pri tiu ĉi verko de Malerba.)

Krom tio, la afabla s-ro Minnaja (kiun mi tre dankas) donis al mi amason da informoj pri la unua itala eldono (ekzistas du italaj eldonoj) kaj ege valorajn informojn pri la rilatoj inter Malerba kaj la afero Esperanto. Mi kunmetos sube citaĵojn el la personaj retmesaĝoj de Carlo Minnaja, kun lia permeso: “Malerba estis amiko de esperantistoj kaj de la grupo de Parma.” “Li interesiĝis ĝenerale pri lingvostrukturoj kaj lingvokonstruado. Li mem verkis/adaptis lingvaĵon por kanzonoj el fonto de nord-itala dialektaro.” “Luigi Malerba verkis unuaktaĵon Babelo (pri lingvokonstruado), kiu, tradukite de Guglielmo Capacchi, kun la permeso de la aŭtoro, kaj reviziite de Giorgio Silfer, aperis en Literatura Foiro, junio/aŭgusto 1971.”

Mi ĝojus, se iu vikipediisto legus la ĉi-suprajn informojn kaj aldonus ilin al sia estonta vikipedia artikolo pri Malerba.

Mi opinias, ke La pensemaj kokinoj estas ĉarma libreto, bele tradukita, kiu meritus ankoraŭ unu eldonon, riĉigotan per eta enkonduko pri la aŭtoro, bazaj indikoj pri la itala eldono, kiun la tradukinto uzis, kaj tre necesaj piednotoj pri la originala teksto en lokoj, kie la tradukinto malproksimiĝis de la originalo.

Luiza Carol

Luigi Malerba: La pensemaj kokinoj. Tr. Ĵak Le Puil. Eld. La Kancerkliniko, Thaumiers, 2012. 19 paĝoj.

Prezo ĉe FEL: 2,86 eŭroj + afranko.

Medio

VIENO

Elektra buso protektu la medion

Dum la tago de la malfermita busgaraĝo en Vieno en septembro 2012 la vienaj linioj montris ion tute novan: elektran buson, kiu deĵoru en la viena urbocentro. Oni atendas malpli da bruo kaj malpli da venenaj elgasoj en la malvastaj stratoj de la unua distrikto de Vieno.

Tiu nova buso disponas pri kurentodeprenilo (pantografo). Ĉe la finhaltejo troviĝas 25 metrojn longa kontaktlineo. Kiam la buso haltas, la pantografo moviĝas supren al la 600-volta kontaktlineo, kaj la baterio estas rapide ŝargata. La elektra povumo estas 60 kilovatoj. Post 15 minutoj la buso povas denove ekveturi. Ĉio okazas pli ol tri metrojn supre de la stratnivelo sen danĝero pro elektra bato al ŝoforo aŭ pasaĝeroj. Ankaŭ dum bremsado la baterioj estas ŝargataj. Dum la nokto la buso staras en garaĝo kaj okazas malrapida ŝargado de la baterio (15 kilovatoj). Tiel la litio-feraj baterioj vivos 5 jarojn. Entute oni ŝparos 15 % de la kostoj kompare kun dizela aŭ tergasa buso.

Konstruas la busojn la itala firmao Rampini. La buso longas 7,72, larĝas 2,20 kaj altas 3,15 metrojn. La planko estas je malalta nivelo; pasaĝeroj devas de ekstere nur etan ŝtupon supreniri. Tiuj busoj veturas ekde aŭtuno 2012 en la viena urbocentro, en unu tago 150 km. La busa vivodaŭro estas dek jaroj.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Dum la tago de la malfermita busgaraĝo en Vieno en septembro 2012 la vienaj linioj montris ion tute novan: elektran buson, kiu deĵoru en la viena urbocentro.

[FORIGITA!: bildo]

Dizela buso el la 1950aj jaroj, kiam oni ne tre atentis pri la medio.

Politiko

BRAZILO

Meĉo kaj bombo

La supera kortumo de Brazilo fine pritraktis 38 homojn akuzitajn pri subaĉetado en la nacia kongreso. Temas pri skandalo okazinta en la dua mandato de eksprezidanto Lula da Silva. Inter ili estis du ĉefroluloj de la Partio de la Laboristoj (PL), ankoraŭ la reganta partio.

Por la skandalo ne mankis neologismo, kreita de la unua el la akuzitoj, eksdeputito Roberto Jefferson [robertu ĵéferson]. Li baptis la aferon mensalão [mensaláŭm], tradukebla el la portugala kiel “neformala monata subvencio”.

Venĝo

Se la konfeso de Jefferson, eksprezidanto de unu el la partioj de la koalicio estrita de Lula, funkciis kvazaŭ meĉo, tamen la bombo nur ĵuse eksplodis. Pro manko de pruvoj la afero atendis de 2005 ĝis 2012 por atingi la superan kortumon. Tie ĉio aliformiĝis en politikan venĝon, sed fakte ne venkon, kontraŭ la reganta koalicio.

La origino de PL estas la vigla sindikata movado de la 1970aj jaroj. Ĝia plej grava fondinto estas Lula, rekonata batalanto kontraŭ la militista reĝimo (1964-1985). Kiam ĝi estis la plej grava opozicia partio, PL ĉiam atentigis pri la graveco de la etiko en la politika afero.

Risko

La kondamno de eminentaj figuroj de la partio, ĉefroluloj en la periodo de Lula, sufiĉe instruis pri la risko misuzi la samajn armilojn kiel la malamikoj. Rimarkindas, ke eksprezidanto Fernando Henrique Cardoso [fernandu enriki kardozu], ĝuis duan sinsekvan mandaton kiel respublikestro (1999-2002) pro subaĉetado.

Tiel Cardoso sukcesis nuligi leĝan malpermeson pri dua sinsekva mandato por respublikestro. Pri tio silentis la supera kortumo.

Balotado

Praktike, la nuna skandalo, malgraŭ la bruega pafado el la opozicio kun eĥo de la konservativa flanko de la gazetaro, trafis nek eksprezidanton Lula, kiu siatempe plensukcese renovigis per balotado sian mandaton (2006-2009), nek prezidantinon Dilma Roussef [diŭma rusef], kiu heredis la modelon de Lula (Monato, 2011/01, p. 10).

Kaj Lula kaj Roussef rikoltis laŭdojn en- kaj ekster-landajn por tio, ke ilia politiko solvis almenaŭ parte la ekonomiajn kaj socialajn problemojn postlasitajn tra la nacia historio de la sama elito, kiu nuntempe vestas sin en la majesta talaro de la supera kortumo por pozi teatre antaŭ la televidaj kameraoj.

Jozefo Lejĉ

Leteroj

Rubeolo likvidita

Kun granda intereso mi tralegis la artikolon sub la titolo Elimino atingeblas (Monato 2012/10, p. 24) de Vladimir Lemelev. Laŭ mia opinio, bone verkita artikolo, kiu informas la legantojn pri la vera minaco de rubeolo por infanoj kaj adoleskantoj.

Mi volus nur rimarkigi, ke en la jaro 1972 en la teritorio de la tiama Ĉeĥoslovaka Socialisma Respubliko estis registritaj proksimume 180 000 kazoj de rubeolo. Post la tutarea vakcinado de tiuj infanoj (t.n. kombinita trivakcinado kontraŭ morbilo, mumpso kaj rubeolo) frape malaltiĝis la nombro de malsanuloj. Depost 2008 en la teritorio de Slovakio estas registrita neniu kazo de rubeolo.

Julius Hauser

Slovakio

Scienco

NUTRADO

Amanda saporo, semo ne amenda

“Ĉiutage unu pomo — ĉiam sana restas homo”, asertas ankaŭ en la internacia lingvo disvastiĝinta proverbo. Tamen oni nepre priatentu (kaj laŭeble forĵetu) la semojn: ne nur tiujn de pomoj, sed ankaŭ de vinberoj, ĉerizoj kaj aliaj fruktoj. La kialo? Ili enhavas sufiĉe altan procenton da veneno tute ne bagatela: cianido.

Ventrodoloro

Se vi havas konatojn, kiuj orgojle deklaras la propran kapablon, kvazaŭ majstrecon, engluti tutajn fruktojn (“miaj gepatroj instruis al mi forĵeti nenion”, “estas enuige sputi la semojn: mi preferas maĉi kaj gluti ĉion”), vi nepre atentigu tiujn rilate al vera, ne nur hipoteza, danĝero pri veneniĝo ligita al tiu agado. Ĉu kroma scienca novaĵo sena je fundamento? Ĉu kutima ĵurnalisma troigo? Ne ekzakte, asertas en kaj ekster Interreto fakuloj kaj sciencistoj.

Sufiĉas fakte duontaso da semoj, iom pli ol tridek, por mortigi plenkreskulon. Unu pomo tage ja ne mortigas, kaj la proverbo plu pravas, sed ses, sep aŭ ok pomoj tage (iuj fojfoje manĝas tian kvanton) komencas estigi realan danĝeron. Tiu ĉi estas aliflanke la kialo, pro kiu pluraj infanoj plendas kelkfoje pri ventrodoloro post manĝado de pomkerno. Pri kaprico ne ĉiam temas: ili simple suferas pro eta, sed ne tiom neglektinda, toksiĝo. La risko altiĝas des pli multe, kiam la semoj estas maĉitaj aŭ muelitaj. Nerompitaj, ili male elpelatas kutime per fekado sen malbonaj efikoj.

Ĉela asfiksio

La semoj de pomoj kaj vinberoj enhavas interalie la tiel nomatan amigdalinon, substancon, kiu ne hazarde — minimume por tiuj, kiuj lernis la pragrekan — havas saporon similan al tiu de amando. Ĝuste tial, iuj ŝatas maĉi tiujn semojn: ŝajnas al ili havi je sia dispono malmultekostan kaj bonefikan ŝel-frukton, preskaŭ certe — kiu ne emus tion pensi? — riĉan je nutraj, antioksidaj substancoj. Tamen, dum digestado, amigdalino pro la tiel nomata enzima hidrolizo baldaŭ liberigas cianidan acidon (alivorte, hidrogenan cianidon) kaj povas okazi laŭgrada manko de oksigeno en la sango, kiu portas al ĉela asfiksio.

Rimedoj ne mankas, ekzemple ĉiam valida stomaka lavado, sed, se oni ne tuj intervenas, la toksiĝo povas konduki al morto nur unuavide senkiala. Antaŭ nelonge, en Italio, virino estis malfacile resanigita de doktoroj: malsanulejen ŝi iris, manĝinte plurajn kernojn de abrikoto kaj persiko, aŭ pli precize ilian enan molan parton, same toksan por homo.

Homaj ruboj

Oni do nepre atentu kaj atentigu pri tiu eventualo konatajn/parencajn heroojn, kiuj ŝatas manĝadon de semoj. Fruktoj kaj verdaĵoj ja havas bonan efikon por homa sano, sed ne ĉio natura necese estas ankaŭ manĝenda. Oni ne konsumu, por imponi amikojn aŭ por defii la proprajn limojn, tion, kion tiom da personoj en la mondo (ĉu ĉiuj stultaj, en tiom da landoj?) ial forĵetas ekde la mondorigino. Kaj kompreneble tio validas ankaŭ por bestoj, al kiuj ofte oni liveras, kiel manĝaĵon, plej aĉajn homajn rubojn. La manĝo de tiaj semoj povas suferigi kaj iuokaze mortigi ankaŭ ilin.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

La semoj de pomoj kaj vinberoj enhavas amigdalinon, substancon, kiu, dum digestado, liberigas cianidan acidon. Tio povas porti al la tiel nomata ĉela asfiksio. Foto: ROBERTO PIGRO.

Moderna vivo

SPORTO

Salto el stratosfero

Felix Baumgartner, aŭstro, fariĝis la unuaranga paraŝutisto en la mondo, kiam li starigis mondrekordon, saltante el balono en alteco de 39 km kaj bonorde alteriĝante en usona dezerto.

La maksimuma rapideco de la falo atingis 1342 km/h, tiel ke Baumgartner trarompis la sonmuron (1062 km/h). Dum kvin minutoj la 43-jara paraŝutisto troviĝis en libera falo, kaj en alteco de 1,5 km super la tero li malfermis sian paraŝuton.

Skafandro

La falo ligiĝis kun grandaj riskoj. Tre maldensa estas la atmosfero je granda alteco. Multaj antaŭaj provoj finiĝis tragike pro la malhermetikigo de la paraŝutista skafandro. Pro tio inĝenieroj kreis novan ŝirmkostumon.

Falante, Baumgartner kolektis per diversaj aparatoj sciencajn datumojn. La projekto povos konduki al novaj manieroj evakui jetojn. Esploristoj ne estas bone informitaj pri la stato de la homa korpo, dum ĝi transiras la sonmuron.

Evgeni Georgiev

Politiko

JAPANIO

Tri jaroj da stagnado

Antaŭ tri jaroj ŝanĝiĝis la japana politika scenejo. En la tutlandaj elektoj la Demokratia Partio (DP) venkis la Liberalan Demokratian Partion (LDP). Tiel perdis LDP la povon, kiun ĝi antaŭe tenadis dum ĉirkaŭ 50 jaroj.

LDP sukcese gvidis Japanion, kiu reviviĝis el la ruinoj de la dua mondmilito. Danke al la diligento kaj laboremo de la popolo, alta teknologio, malarmado sub la protekto de Usono, kaj distanca engaĝiĝo en regionaj militoj, ekzemple en Koreio kaj Vjetnamio, Japanio ĝuis pacon.

Klaso

Rezulte LDP konstruis dum la 1960aj jaroj la due plej grandan ekonomian potencon en la mondo. Pli ol 90 % de la popolo sentas sin apartenanta socie al t.n. meza klaso. Eblas argumenti, ke tiel Japanio atingis kaj altan ekonomian kreskadon kaj relative egalan distribuon de enspezo.

Tamen en la lastaj jaroj kreskis popola kritiko kontraŭ LDP, kiu ne povis realigi strategion por alfronti novajn socian kaj politikan situaciojn: maljuniĝanta popolo, manko de mendo kontraŭ oferto, malalta interezo, kiu forprenis monon de ordinaraj homoj kaj ĝin transdonis al bankoj, konkurenco de aliaj aziaj landoj, ktp.

Kolekto

Dum la elektoj en 2009 DP lanĉis tri sloganojn: 1. socialdemokrate protekti la popolan vivon; 2. transdoni la povon de burokratoj al politikistoj; 3. diplomatie distanciĝi de Usono. Tiel oni esperis, ke freŝa politiko de DP frakasos la malnovan komunuman strukturon de ekzistantaj interesoj kaj koncesioj.

Efektive, tamen, la trijara DP-mastrumado fiaskas. Tri ĉefministroj plenumis preskaŭ neniom, kiom ili celis. Kulpas la fakto, ke DP konsistas el improvizita kolekto de homoj kun diversaj tendencoj: eks-anoj de LDP, socialistoj, kaj aliaj.

Imposto

La nuna ĉefministro Noda Yosihiko rompis elekto-promeson kaj subite enkondukis leĝon por plialtigi la spez-imposton laŭgrade de la nuna 5 % ĝis 10 %. Proteste forlasis DP-on pli ol 70 parlamentanoj.

Estas evidente, ke DP malvenkos en la baldaŭaj tutlandaj balotoj. Multaj homoj ĝin subtenas, sed ankaŭ nur 25 % LDP-on. Preskaŭ duono de la popolo subtenas neniun partion.

Eĉ se LDP venkos kaj reprenos la povon, ĝi ne povos sola formi registaron. Neeviteble sekvos koalicio. La japanoj frontas malstabilecon kaj necertecon, dum stagnas same la ekonomio kaj politiko.

Isikawa Takasi

Politiko

JAPANIO

Politikistoj: ne por, sed per

En septembro Abe Sinzo estis elektita kiel prezidanto de la japana Liberala Demokratia Partio (LDP).

Kvin kandidatoj inkluzive de Abe promesis pli-malpli la samon: garantii teritorian integron kontraŭ alilanda ekspansiismo kaj kreskigi la japanan ekonomion. Diferencis Abe nur en tio, ke li servis jam kiel ĉefministro en 2006. Li rezignis sian oficon unu jaron poste pro malsano.

Patronoj

Similis la kvin kandidatoj, ke ili ĉiuj estas filoj de politikistoj de LDP. Ili heredis de siaj patroj familian politikan entreprenon, kiu inkluzivas elektan distrikton, patronojn kaj arkanojn de elekto-movado ktp. En Japanio fariĝi politikisto estas tre gajnige.

La germana filozofo kaj politika sciencisto Max Weber distingis inter du specoj de politikistoj; tiuj, kiuj vivas por politiko, kaj tiuj, kiuj vivas per politiko. Evidente la kvin sinjoroj apartenas al la dua speco.

Isikawa Takasi

El mia vidpunkto

Angla hundo, skota vosto

Okazis en oktobro historia kunsido. Historia almenaŭ laŭ politikistoj kaj ĵurnalistoj, kiuj pro siaj apartaj kialoj ofte emas troigi. Efektive nur historio povos juĝi, ĉu temas vere pri evento historia.

Ĉiaokaze kunsidis en la skota ĉefurbo Edinburgo la brita ĉefministro David Cameron kaj la skota t.n. unua ministro Alex Salmond. Ili interkonsentis pri la vortumado de referendumo, okazonta en Skotlando en aŭtuno 2014, kiu ebligos al la skotoj voĉdone decidi, ĉu ili volas sendependiĝi.

Rezulto jesa signifos, ke la skotoj forlasos la nunan Unuiĝintan Reĝolandon, konsistantan el Anglio, Kimrio, Norda Irlando (Ulstero) kaj Skotlando, kaj tiel rompos union inter Anglio kaj Skotlando ekzistantan jam de pli ol 300 jaroj.

Salmond, la ĉefo de la Skota Nacia Partio kaj la plej fervora porparolanto de sendependiĝo, volis, ke referendumilo prezentu tri eblojn por determini la sorton de Skotlando: jes al sendependiĝo, ne al sendependiĝo aŭ jes al pliaj povoj por la parlamento en Edinburgo, tamen kadre de la nuna unio.

Cameron, timante, ke la tria, asekura, propono estus la plej populara (kaj do lasus la pordon malferma al pliaj sendependigaj provoj), insistis pri simpla jesa/nea referendumilo.

Li kalkulas, ke la skotoj, kvankam volante pliajn povojn, ne kuraĝos riski sendependiĝon aparte dum finance kaj ekonomie nestabila periodo. Fortigas lian sintenon opinisondaĵoj, kiuj indikas, ke nur triono de la preskaŭ kvin milionoj da plenkreskaj skotoj jese voĉdonos.

Evidente, multo ŝanĝiĝos ene de la du jaroj ĝis la referendumo. Salmond vigle kampanjos por jesa rezulto, atentigante, ke laŭ lastaj statistikoj la brita registaro kolektas 53 mil milionojn da pundoj en Skotlando, tie elspezante nur 46 mil milionojn. Alivorte Skotlando finance subtenas ĉefe Anglion kaj povos do sendepende vivteni sin.

La angloj tamen prezentas aliajn ciferojn, “pruvante” (ĉion eblas pruvi per statistikoj: oni traktu tre zorge la diversajn pretendojn), ke Skotlando glutas monon kaj ricevas subvenciojn proporcie pli malavarajn, ol ricevas ekzemple la anglaj regionoj.

Argumentoj tiaj aŭdiĝas pli kaj pli inter angloj, kiuj opinias, ke jam de tro longe la skota vosto animas la anglan hundon. La antaŭa brita ĉefministro Gordon Brown estis skoto, lia antaŭulo Tony Blair edukiĝis en Edinburgo kaj, antaŭ Blair, la iama ĉefo de la Laborista Partio John Smith estis skoto.

Pli grave, kiel amare rimarkigas la angloj, skotaj deputitoj sidas en la brita nacia parlamento en Westminster kaj pridecidas anglajn aferojn (male al Kimrio, Norda Irlando kaj Skotlando la angloj ne posedas apartan parlamenton aŭ asembleon), dum anglaj deputitoj ne pridecidas internajn skotajn aferojn en la skota parlamento.

Grumblas do angloj kaj aliaj, ke, dum la skotoj rajtos referendumi, ĉu sendependiĝi, aliaj membroj de la unio ne estas prie konsultitaj kaj ne rajtas kundecidi. Neniu, do, demandas la neskotojn, ĉu ili volas, ke restu en la unio Skotlando.

Konjekteble, se la angloj kaj aliaj voĉdonus, la plimulto konservative elektus reteni la nunan Unuiĝintan Reĝolandon. Verŝajne tamen sufiĉe granda malplimulto volonte liberiĝus de siaj nordaj najbaroj, kiujn ili taksas plendemaj kaj, pro anglaj subvencioj, finance dorlotataj.

Jen opinio ofte aŭdigata en anglaj trinkejoj aŭ laborejoj. Fonas denove, evidente, subjektive manipulitaj ciferoj. Sed tial la angloj kaj aliaj ne referendumos. Cameron ne volas agnoski, ke ekzistas eble milionoj da angloj, kiuj bonvenigus sendependan Skotlandon. La unio estu konservata, sen kontraŭaj voĉoj. La mito pri Unuiĝinta Reĝolando nepre daŭru pliajn 300 jarojn.

Restas du jaroj ĝis la referendumo. Intertempe solvendas diversaj problemoj. Ankoraŭ ne estas klare, kaj oni riproĉis al Salmond, ke li ne sufiĉe atentis demandojn tiajn, ĉu sendependa Skotlando aŭtomate fariĝos membro de Eŭropa Unio (verŝajne ne: ĝi devos peti aliĝon), ĉu ĝi plu uzos la nunan valuton, la pundon, ĉu ĝi restos monarkio, agnoskanta la “anglan” reĝinon, ĉu, rezigninte, kiel promesite, pri “britaj” nukleaj armiloj, ĝi povos membriĝi en Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo.

Aliaj landoj, ekzemple Hispanio, Italio, Kanado, scivole, eventuale nervoze, observas la vojon al sendependiĝo, aŭ ne, de parto de suverena ŝtato. Iliaj politikistoj kaj komentistoj povas nur eksterlude, eksklude spekti, same kiel pli ol 55 milionoj da angloj, kimroj kaj nord-irlandanoj, kiuj ne rajtas kundecidi la historion de sia naciaro.

Paul Gubbins

Moderna vivo

BRAZILO

Reala premio en nereala matĉo

Kunigis en oktobro la sepa brazila ĉampionado pri videoluda futbalo 128 ludantojn el 21 subŝtatoj. Ĉio aranĝiĝis ne en stadiono, sed en luksa komerca centro en Fortalezo.

Komence la ludontoj ekstaris kaj kantis la nacian himnon. Poste la “atletoj” ne kuris al verda kampo, sed komforte eksidis apud konkuranto ĉe unu el la dekoj da ekranoj.

La piedoj tuŝis ne herbon, sed plastan similaĵon, ian verdan tapiŝon. Paradokse, la konkurantoj ne uzis siajn piedojn por ludi piedpilkon tian, sed fingrojn, ĉefe la dikajn. Do anstataŭ tradicia pilko nepris regilo de videoludo, tute ne por eventuale teda 90-minuta matĉo, sed ja por 10-minuta preskaŭ senspira batalo.

Miliardoj

La ĉampiono rajtis enpoŝigi premion — ne la miliardojn de la reala versio de la sporto, sed konsolpremion de dek mil realoj (ĉ. kvar mil eŭroj). Ĉi-foje venkis Leandro Horta [orta], de la subŝtato Sankta Spirito, sud-okcidenta regiono de la lando.

En lando, kie futbalo havas statuson de nacia simbolo, amaskomunikiloj krude batalas por garantii la ekskluzivecon de la dissendado de elstaraj ĉampionadoj. Per virtuala futbalo eblas fojfoje rompi monopolojn kaj, danke al simulaĵoj preparitaj de videoludantoj, prezenti la plej belajn matĉ-momentojn.

Tiujn povas analizi spertuloj de la televidĵurnaloj. Statistiko evidentigis, ke tiu ĉi rimedo bone influas por reteni ĉe la televidaparato la ne ĉiam fidelajn spektantojn.

Jozefo Lejĉ

Leteroj

Ĉu ekstravaganca aŭ perversa?

Mi ne kapablas diveni kiamaniere samseksemo povas minaci la “kulturon kaj valorojn” de iu ajn lando (Monato 2012/02, p. 16) kaj mi ne komprenas la reagon de Atanasije Marjanović (Monato 2012/10, p. 6). Mi ŝatus substreki, ke seksa orientiĝo ne rilatas al “persona, libera elekto”, kio estas jam science pruvita. Oni ne povas elekti, nek libervole ŝanĝi sian seksan orientiĝon. Tiom pli oni ne povas ĝin ŝanĝi ĉe iu alia homo. Tio estas afero de naturo, kaj ne kulturo.

Kion Atanasije Marjanović dirus al sia ido, se ĝi iam evidentiĝus samseksema? Ĉu li ŝatus sendi ĝin al malliberejo? Kiel tio utilus al li, al ĝi, al la socio? Cetere, pastroj en kelkaj religioj “ne povas” havi idojn. Bv. rakonti al viaj gefiloj ankaŭ pri tiu fenomeno kaj nepre elektu, ĉu tio estas ekstravaganca aŭ perversa.

Paweł Fischer-Kotowski

Pollando

Leteroj

Ĉu ekstravaganca aŭ perversa? (2)

Kio okazas en plena amo kaj interkonsento, ne povas esti perversa.

Sammy de Vis

Nederlando

Politiko

GREKIO

Konton kaŝi, rakonton malkaŝi

Fine de oktobro estis arestita greka ĵurnalisto, kiu en la propra ĵurnalo publikigis la nomojn de pli ol 2000 impostevitantoj. Tiuj tamen restas liberaj, ĉar neniu rajtas malobservi ilian privatecon.

Posedi bank-konton en Svislando, aparte se tiu apartenas al riĉulo, signifas eviti lokajn impostojn. Tion opiniis la greka ĵurnalisto Kostas Vaxevanis, ĉefredaktoro de la ĵurnalo Hot Doc.

La 27an de oktobro Vaxevanis publikigis liston pri 2059 grekoj, kiuj preferas gardi siajn havaĵojn en Svislando ol pagi impostojn en Grekio.

Franca ministro

La listo ne estas nova. Ĝin sendis al Grekio jam en 2010 Christine Lagarde, iama franca ministro pri financoj kaj nun direktoro de la Internacia Mona Fonduso (IMF).

Tamen nenio okazis. La listo ne estas disvastigita, ĉar la grekaj aŭtoritatoj asertis, ke neeblas ĉasi homojn, kies personaj informoj estas neleĝe havigitaj. Do, post du-jara silento, ĵurnalisto klopodis denove disfamigi la informojn — ĉi-fojon sukcese.

Dum akra fazo de financa krizo, kiu devigas multajn grekojn al ekonomiaj sinoferoj ne plu elteneblaj, Vaxevanis kredis la nunan periodon perfekta por aperigi la nomojn. Ili inkluzivas tiujn de politikistoj tutlande konataj, eksaj ministroj, kaj tiu de konsilisto de la nuna ĉefministro Antonis Samaras [andonis samarás].

Socia retejo

Pro tiu ĉi ago kontraŭleĝa, t.e. rompi privatecon, la greka polico hastis aresti la ĉefredaktoron. Antaŭe, tamen, la ĵurnalisto disvastigis pere de la socia retejo Twitter sian vidpunkton pri la afero.

Li akuzis la registaron, ke ĝi subpremas la liberecon de la gazetaro anstataŭ impostevitadon fare de miloj da personoj. Kvazaŭ memorigante pri Sokrato en la platona dialogo Fedono, kaj atendante siajn arestontojn, li diris: “Ili eniras mian hejmon kune kun prokuroro por min aresti. Disvastigu la novaĵon.”

La listo estas nun elsabligita kaj ankoraŭ relative facile havebla. Kio nun okazos, ĉu iu serioze okupiĝos pri ĝi, ne estas klare.

Roberto Pigro

Leteroj

Nefermita letero

Estimata prezidanto de Usono,

Permesu al mi, kvankam iom triste, prezenti min al vi kiel unu el la milionoj da viktimoj de la politiko de via lando. Tamen, kiam oni elektis vin en 2008, mi neeviteble ploris. Mi ploris ne pro tio, ke oni povis atendi pro vi pli bonan esperon, ĉar oni scias, ke Usonon ne regas la prezidanto, nek ĝia Kongreso, nek la popolo, nek la publikaj komunikiloj, eĉ ne la judoj, sed Mamono, la dio de la mono. Mi ja ploris, ĉar la usona popolo ĉi- kaj unua-foje elektis prezidanton, kiu ne apartenas al la mastro-raso de via lando, personon, kiu devenas el Afriko, la unua hejmo de la homaro. Tio ja donis ali-specan esperon. Ho Usono, oni ja aprezas, ke vi estas forta, eĉ fortega, tamen tio ne sufiĉas, se vi ne estas ankaŭ bona! Tiam tiuj multaj pacamantaj homoj, ĉu viaj viktimoj aŭ ne, ŝatos ŝanĝi sian antipation al simpatio.

Kiel unuelo, mi deziras por vi kaj via familio ĉion bonan, ankaŭ por la usona popolo pli bonajn rilatojn kun la cetera mondo.

Hussain Mohammed Al-Amily

Britio-Irako

Moderna vivo

LITERATURO

“Ne parolu ...” sed jes ja pri prestiĝa premio!

La Nobelpremio pri Literaturo 2012 estas aljuĝita al la ĉina verkisto Mo Yan. Laŭ la Sveda Akademio, Mo “kunfandis kun halucina realismo popolajn rakontojn, historion kaj la nunan epokon”.

La novaĵo dominis la ĉefpaĝojn de preskaŭ ĉiuj ĉinaj ĵurnaloj kaj gazetoj. Laŭ tiuj, la premio montras, ke la nuntempa literaturo de Ĉinio akiris mondan atenton, kio tre kuraĝigos ĉinajn verkistojn.

Malpli ol duonhoron post la anonco en Stokholmo la 11an de novembro, ĉiuj libroj de Mo estis elvenditaj ĉe la ĉefaj enretaj librejoj. Unu aĉetinto komentis: “Mi estas bonŝanca, tamen mi hontas, ĉar mi legis neniun el liaj verkoj”.

Vulgaraj

Malgraŭ longtempa famo, la 57-jara Mo ne troviĝas inter la plej vaste legataj verkistoj en Ĉinio. Multaj kritikis, ke liaj verkoj estas vulgaraj, malhelaj kaj perfortaj. Tamen la Sveda Akademio notis: “Per kombino de fantazio kaj realeco, historia kaj socia perspektivoj, Mo Yan kreis mondon kompleksan same kiel tiuj en la verkaro de William Faulkner kaj Gabriel García Márquez.”

Mo iĝis konata pro sia romano Ruĝa sorgo. La eventoj en la rakonto okazas en Gaomi, la hejmloko de Mo, en 1939, dum la ĉina milito kontraŭ la japana invado. Surbaze de ĝi, en 1987 estis farita filmo, kiu gajnis la premion “Ora Urso” en la Berlina Filmfestivalo.

Multaj el liaj verkoj vekas polemikon. La premiita romano Grandaj mamoj kaj larĝaj koksoj (1995) estis kritikata pro erotiko. Lia plej freŝa romano Rano (2008) spegulas la ĉinan nasklimigan politikon “unu infano”, kaj pentras la vivon de vilaĝa ginekologino, kiu transformiĝis el akuŝistino en abortigistinon. Ĝi gajnis la premion Mao Dun — la plej prestiĝan literaturan premion de Ĉinio — en la lasta jaro.

Tradukitaj

Liaj verkoj plejparte alfrontas realaĵojn. “Verkistoj devas tuŝi la plej doloran parton profundan en la homa animo”, opiniis Mo. Liaj libroj estas tradukitaj en pli ol dek fremdajn lingvojn, inkluzive de la angla, franca kaj sveda, kaj vendataj en multaj landoj. Tio estas ŝlosila rilate la sukceson ĉe la Sveda Akademio.

Mo Yan, kiu signifas ne parolu en la ĉina lingvo, estas plumnomo, kaj lia vera nomo estas Guan Moye. Li naskiĝis en terkulturista familio kaj vizitis nur elementan lernejon.

Kiam en 1966 komenciĝis la kultura revolucio, lia familio estis difinita kiel “mezriĉa klaso de kamparanoj”, proksima al “klaso de malamikoj”. Mo fariĝis verkisto en 1981.

Ĉinaj komentariistoj emfazas, ke Mo estas la unua nobelpremiito pri literaturo el Ĉinio. En 2000 ĉindevena verkisto Gao Xingjian gajnis la premion. Tamen Gao transloĝiĝis al Francio en 1987 kaj akiris francan civitanecon.

Alice Liu

[FORIGITA!: bildo]

La sukceso de la verkisto Mo Yan, kiu gajnis la Nobelpremion pri Literaturo 2012, tamen memorigas, ke la ĉina literaturo estas malbone konata en aliaj partoj de la mondo. Fakuloj en Ĉinio esperas, ke la premio instigos al plia tradukado.

Moderna vivo

KATALUNIO

Biletoj bongustaj

Teatro en Katalunio evitas la plialtigon de aldonvalora imposto (AVI), vendante karotojn kun enirbiletoj.

Kiam la aldonvalora imposto en Hispanio kreskis de 8 % ĝis 21 %, la teatro de la urbo Bescanó [beskanó], en Katalunio, laŭ originala maniero protestis. Respondeculoj decidis ne plu vendi enirbiletojn sed karotojn.

La imposto kuŝas ĉe 4 % rilate karotojn. Do kun ĉiu karoto vendita oni ricevas donace teatran enirbileton.

Elĉerpitaj

Subtenas la ruzon la magistrato de Bescanó kaj la publiko. Tial la organizantoj devis pendigi afiŝojn “karotoj elĉerpitaj” por la teatraĵo “Les suicidàries” (La sinmortigantinoj) de la ĝirona trupo PocaCosa Teatre.

La direktoro de la trupo, Quim Marcé [kim marsé], diris: “Ni elektis karoton por memorigi tiun tipan bildon de azeno, bastono kaj karoto, kaj tiel fari alegorion pri la plialtigo de AVI.”

Karotoj bonas kiel fonto de vitaminoj kaj laŭdire ankaŭ por vidkapablo. Kelkaj spektantoj de la teatro de Bescanó formanĝis do siajn “enirbiletojn”.

Ferriòl Macip

[FORIGITA!: bildo]

PocaCosa Teatre kaj Teatre Bescanó: Meritxell Yanes, Quim Marcé kaj Elena Martinell protestas kontraŭ plialtigo de aldonvalora imposto.

Politiko

INDIĜENAJ POPOLOJ

Bruligita tero, bruligitaj hejmoj

En novembro Raja Debashish Roy, la reĝo de la forgesita ĵumaa popolo en Bangladeŝo, vizitis Francion kaj instancojn de Eŭropa Unio por atentigi pri la minacoj, multiĝantaj en lia lando.

Ĵumaoj estas anoj de popolo, kiu vivas en montetoj en orienta Bangladeŝo ĉe la landolimo kun Barato kaj Birmo. Ili vivas per agrikulturo kaj fiŝkaptado. La nomo de la popolo venas el terkultivado: “ĵum” signifas “kultivado sur bruligita tero”.

Persekutado

Eblas supozi, ke la ĵumaoj ĝenas neniun. Tamen en lando, kiu konsistas nur el delto, kaj kie teroj estas regule inundataj, la montoj okupataj de la ĵumaoj fariĝis tre allogaj.

Krome la ĵumaoj estas ĉefe katolikoj, hinduoj, budhanoj aŭ animistoj. En junio 2011 la konstitucio de Bangladeŝo estis amendita sen konsultado de la indiĝenaj popoloj. Islamo iĝis ŝtata religio (dum 10 % de la loĝantaro praktikas alian religion). La indiĝenaj popoloj ne estas agnoskitaj, kaj libereco de asocio ĉesis.

Bangladeŝanoj ricevis la rajton mortigi la lokajn loĝantojn, bruligi iliajn domojn kaj akapari la terojn. Ne pasis semajno sen atako kontraŭ la indiĝenoj.

La persekutataj ĵumaoj ne plu povas fuĝi al Bengalio. Muro estas konstruita por malpermesi, ke ili eskapu en la najbaran landon.

Advokato

Raja Debashish Roy estas membro de la Konstanta Forumo de Indiĝenoj ĉe Unuiĝintaj Nacioj. Advokato, li estis ŝtata ministro en la provizora administracio de Bangladeŝo en 2008. Li engaĝiĝas pri la rajtoj de indiĝenaj popoloj, rilate ekzemple kulturon kaj medion.

Dum sia eŭropa vizito li renkontiĝis kun francaj senatanoj, membroj de Eŭropa Komisiono, reprezentantoj de UN en Ĝenevo kaj respondeculoj de asocioj pri homaj rajtoj aŭ kulturaj instancoj.

Renée Triolle

[FORIGITA!: bildo]

Raja Debashish Roy, maldekstre kun interpretisto, atentigis pri la sorto de la ĵumaa popolo en Bangladeŝo.

Politiko

LITOVIO

Maldekstre antaŭen

En la oktobraj elektoj en Litovio voĉdonis ĉirkaŭ 35 % de la balotrajtigitoj. Venkis la socialdemokratoj kun 38 mandatoj en la 141-persona parlamento. La konservativuloj, kiuj regis dum la lastaj kvar jaroj, fariĝis do la dua plej granda parlamenta frakcio kun 33 mandatoj.

La konservativa, kristandemokrata Unio de la Patrujo, kies ruiniĝon multaj prognozis pro ĝia dura ŝpar-reĝimo, nun restos en opozicio. Regas nun koalicio konsistanta el tri maldekstraj partioj: socialdemokratoj, kun ties estro Algirdas Butkevičius; la Labora Partio, kiun gvidas la rusdevena milionulo Viktor Uspaskich [uspaskiĥ]; kaj la partio Ordo kaj justeco, estrata de eksa prezidanto de Litovio, Rolandas Paksas.

Disponas

En la nova parlamento la koalicio disponas pri 78 lokoj. La koalicianoj kandidatigis la estron de la socialdemokratoj, Butkevičius, al la posteno de ĉefministro.

En sia programo la koalicio indikis revivigadon de la ŝtata buĝeto (ankaŭ de la imposta politiko) kaj de la planoj por integriĝo de la ŝtato en la eŭro-zono, prokrastante ĝin ĝis 2015, kaj plialtigon de la minimuma salajro.

Tuj post la publikigo de la elekto-rezultoj la prezidanto de Litovio, Dalia Grybauskaite, turnis sin al la konstitucia kortumo, por ke tiu decidu, ĉu la elektoj laŭleĝis. Tio sekvis indikojn pri subaĉeto de balotoj en kelkaj regionoj profite al kandidatoj de la Labora Partio.

Deklaris

Malgraŭ decido de la kortumo, ke kelkaj anoj de la Labora Partio estas elektitaj kontraŭleĝe, Butkevičius tamen deklaris, ke li ne intencas nuligi la koalician interkonsenton. Inter la laboruloj estas ankaŭ honestaj personoj kun principoj, li diris.

En la nova parlamento sidas 105 viroj kaj 34 virinoj (du kromaj lokoj ne estas konfirmitaj). Kiel parlamentestro estas elektita ano de la Labora Partio, Vydas Gedvilas.

Kun la parlamentaj elektoj okazis referendumo pri la konstruo de nova nuklea centralo en Litovio. Nur triono de la elektintoj jesis al la centralo. La referendumo ne devigas, sed la registaro, laŭ Grybauskaite, “atentos la sintenon de la pli granda parto de la loĝantaro.”

last

[FORIGITA!: bildo]

Vydas Gedvilas fariĝis la estro de la nove elektita parlamento de Litovio.

[FORIGITA!: bildo]

La gvidanto de Socialdemokrata Partio A. Butkevičius, la nova ĉefministro de Litovio.

Noveloj

Dobos Delight

Szia, öreg!* — la du hungaraj vortoj elruliĝis kun perfekta prononco, sed laŭ tembro pli kutima ĉe ludistoj de bluso ol de madjara muziko. La masiva korpo, tenata de tola faldseĝeto kun dorsapogilo, apenaŭ moviĝis ĉe la ekparolo. Sándor rigardis nekredeme al la dikaj lipoj, la blindula bastono, la blanka stoplobarbo kontrasta al la falta nigra haŭto, kaj al la ruĝaj brikoj de Top Notch Barber Saloon*. Li ripetis:

— Dobos Delight*?

Igen, Dobos Delight — konfirmis la blindulo, sed lian igen oni povus nun miskompreni kiel again*. — Just next door* — li daŭrigis angle. — Mi celas: estis en la najbara domo.

Sándor Fekete jam suspektis tion, kiam li ĵus ekzamenis la malplenajn montrofenestrojn de la apuda lokalo. Ne pli ol tri metrojn larĝa ĉe la stratfronto, diveneble la vendejo sesoble pli profundis malantaŭe. Surprizis lin ke la vitron ne anstataŭas krucplakaĵo, kiel oni vidas ĉe tiom da fiaskintaj komercejoj de Little Hungary. Kvazaŭ hieraŭ oni evakuis la bakejon — eĉ, restis sur la prezentilo antikva pesilo kaj klasika kasmaŝino.

— Dobby estis bona ulo — kapklinis la sidanta nigrulo. Sándor eksentis sin rolanto de lant-flua road movie*, en kiu la spektanto nun ŝanĝus epokon, kaj vidus, retrofulme antaŭ la okuloj, la orajn tempojn de Buckeye Road, kiam Dobos estis nur unu el dek konkuraj kukejoj. La tempojn antaŭ cent, antaŭ eĉ nur kvindek jaroj, kiam ĉi tie floris Eta Hungario. Tiam Klevlando, Ohio, havis la famon esti, post Budapeŝto, la dua plej granda hungara urbo tutmonde. Kia Bruklino por judoj kaj Bostono por irlandanoj, tia Klevlando por hungaroj.

— Vi konis do la posedanton — instigis Sándor, kvankam li perceptis senpaciencon en sia misparkita lu-aŭto. La du filoj kaj la edzino certe ĝuis la usonan vojaĝon delonge planitan, sed ne entuziasmis pri detalaj esploremoj de la familiestro, des malpli en dubaj kvartaloj foraj de turisma ĉefintereso.

— Nu, posedanto li ne estis, kaj envere li ne nomiĝis Dobby. Sed estis li kiu tenis la lokon viva en la lastaj jaroj.

— Do, lia vera nomo estis ...

— Tion neniu sciis, aŭ neniu diris. Nu: Dobby, simple pro Dobos Delight, klare. Sed homo, se vi volas aŭdi pli, pagu al mi bieron. Angule de la 125a vi trovos. Estas je du paŝoj.

Sándor kelkvorte avertis la edzinon, kaj ekpiedis laŭ Buckeye Road, al la 125a strato. Sinsekvis Kapelo de Paco, Funebrejo Banton-Thorne, la Origina Apostola Kunvenejo de Pekliberigo: ĉio kio ne bankrotis ĉi-kvartale, ŝajnis rilati al bezonoj pli spiritaj ol korpaj. Bieron li tamen trovis fine, ĉe bakejo-vendejo, ĉiucela kaj tutdiurna. Jen diferenco, li pensis: tro speciala, Dobos Delight funkciis en siaj finaj jaroj jam nur kiel distanca liverejo, laŭ lia hieraŭa konsulto de dobosDelight.com, retloko ne forviŝita. Forviŝitaj tamen estis multaj el ĝiaj klientoj, tiuj el la elmigraj ondoj de 1956 kaj de pli frue. “Krom niaj famaj Strudeloj (vidu apartan liston), ni liveras ankaŭ — Nuksajn Rulaĵojn — Papavajn Rulaĵojn — Kremfromaĝajn Kukojn — Rusajn Te-Biskvitojn — Acidkremajn Kukojn”, reklamis plu la reto, majuskla voĉo por minuskla publiko. Naŭdekkvin-jarulino el Havajo foje pagis 75 dolarojn por liverigi al si strudelojn je 20 dolaroj, rakontis rilata artikolo. Iu alia ĉiusemajne mendas te-kukojn kun frambe nuksa gusto.

Kiam Sándor revenis kun seso da Budweiser-skatoloj freŝaj je tuŝo, li miris trovi la blindulon ne nur staranta, sed frontanta ĝuste la vakan vitrinon de la eks-kukejo.

— Ĉiam la sama Bud ... diabla piso ... — li grumblis, sed rapide elŝovis manon por kapti etenditan bieron. — Mi estas Chuck — li gruntis post longa gluto.

Sándor.

Sanyi, he? — ridetis mult-scie la oldulo. — Mi konis multajn Sanyi ĉi tie. Kaj multajn Laci, kaj Pista, kaj Feri. Unu Feri estis kun mi en Koreujo. Baszd meg anyád*, Chuck, li ĉiam diris al mi. Ne revenis.

— Do, estis ia hungara kvartalo ĉi tie ...

— Ia? Kvartalo? Hungario mem estis ĉi tie, homo. Ne nur la bakisto, ankaŭ la buĉisto, la tajloro, la restoracioj ... ĉio hungara. En kvindek ses Pista diris al mi: Chuck, vi scias kio estas pafilo, do vi venos kun mi al Debrecen por bruligi pugojn de rusaĉoj. Kiam ili vidos vian nigran faŭkon, ili ektimos kaj forkuros. Ĉar lia patro estis el Debrecen, la patro de Pista. La filo jam naskiĝis ĉi tie, en Honeydale Avenue. Kaj post kvindek ses venis pliaj dek mil hungaroj al Klevlando, imagu. Tiam ... Mindenki magyarul beszélt itt.* Ankaŭ mi, por labori en la ateliero Takács. Kaj por paroli al la knabinoj. Sed tiuj tamen preferis siajn proprajn knabojn. Certe ne negron. Kaj nun mi jam amase forgesis ... Neniu kun kiu paroli la hungaran.

Chuck glutis longan tiron da biero.

Sciante la respondon, Sándor ne povis ne demandi:

— Sed kien iris la hungaroj?

— Kien iris? Al tombejo, certe. Kaj iliaj infanoj iĝis usonanoj. Iris loĝi en la antaŭurboj.

Sándor memoris ke la lasta letero de lia onklo, en 1998, venis el iu Westlake — certe unu el tiuj novaj loĝlokoj.

— Do, vi konis Dobby ...

— Konis, ĉu konis ... Ĉiu konis Dobby, kaj neniu konis. Mi neniam manĝis tiajn hungarajn kukaĉojn de post la knabaĝo, neniam eniris lian butikon. Sed se ajna bubo aĉetis nur unu bulkon ĉe li, tiu ne eliris sen kroma suĉbombono. Marika ne povis havi infanon, oni rakontis, do ...

Marika: la edzino?

— Ĉu ŝi portis ion sur la ringofingro — ja ne mia afero. Sed certe ili restis kune kvardek jarojn. — Chuck levis alten sian Budweiser, kvazaŭ por tosti. — Sen Marika ... Dobby freneziĝus, mi kredas. Kiam oni forpafas vian fraton apud vi, kaj vi devas kuri ĝis la alia fino de la mondo, kaj poste via edzino mortas pro kancero, kaj ...

— Sed kiel vi scias tion se vi neniam eniris la bakejon?

— Mi ne eniris. Dobby eliris. Kiam vi fumas unu pakon tage, vi ja devas. Pli frue estis du pakoj. Mi havis tiun vendejon fronte, ĝis ĉio komencis kolapsi antaŭ deko da jaroj.

— Ĉu ankaŭ Dobos Delight?

— Dobby estis tiu, kiu eltenis preskaŭ plej longe el ĉiuj malnovaj, seriozaj lokoj. Kiam homoj komencis malpli venadi, lia bofilo elpensis tiun vendadon tra komputilo. Eĉ ĵurnalisto el The Plain Dealer* venis raporti pri tio. Oni ŝercis ke liaj kukoj iĝos ŝtone sekaj kiam ili atingos Kalifornion.

Chuck eligis strange sekan sonon. Jen lia rido, komprenis Sándor.

— Kaj ĉu bone prosperis la komerco tiel?

— Ĉu bone, ĉu ne bone ... Dobby ne estis homo kiu plendas. Sed ĉiam pli ofte eliradis por fumi. Same kiel mi.

Malfermiĝis pordo de la lu-aŭto. La edzino de Sándor ekpaŝis al ili. Sándor gestis ke ne longe daŭros.

— Kiam fermiĝis la bakejo?

— Ĝi estis kvazaŭ jam fermita antaŭ ol ĝi ĉesis funkcii. Ju malpli da hungaroj, des malpli da laboro por Dobby. Kaj se tamen aperis iu malnova kliento, tiu forestis jam jarojn el la kvartalo, do ofte nur iris trinki glason kun Dobby, por babili pri malnovaj tempoj. Kaj tiam Marika tenis dume la butikon sola. Ŝi grumblis, kompreneble.

La biero en la mano de Sándor komencis perdi sian freŝon. Li trinkis kelkajn gutojn, sed ne povis egali la ritmon de la oldulo. Tiu nun babilis plu eĉ sen demandoj.

— Do, unu tian fojon, kiam Marika restis sola, venis mezaĝa ulo kaj petis ĉu eblus fari migdalan torton por la tago poste, por la sesdeka naskiĝtago de la patrino. Marika diris ke migdalaĵo tiel rapide ne eblas, sed ja iu ajn el sep aliaj specoj. La ulo ne respondis, simple pafis al ŝultro de Marika. Ŝi kriis ke ili tenas preskaŭ neniom da mono en la bakejo, sed li pafis ŝin eĉ post tio, al la kapo. Ŝi postvivis. Eble pli bonus se ne.

En la aŭto nun eksonis Black Eyed Peas. Unu filo kontestis la muzikelekton de la alia. Ekis disputo.

Chuck premplatigis la bierskatolon, kaj demandis:

Van egy cigid, Sanyi?*

István Ertl

* 1. Saluton, oldulo!
* 2. Altnivela Barbirejo.
* 3. Delico Dobos.
* 4. Denove.
* 5. Tuj apude.
* 6. “Veturofilmo”, kies intrigo baziĝas sur longdistanca veturo, kutime en aŭto.
* 7. Fiku panjon.
* 8. Ĉiuj parolis hungare ĉi tie.
* 9. La ĉefa taggazeto de Klevlando.
* 10. Ĉu vi havas fumstangon, Sanyi?

Leteroj

Kial diplomatoj?

Mi absolute konsentas kun la opinio de Evgeni Georgiev en la artikolo 100 jarojn leĝo pri islamo (Monato 2012/11, p. 18), ke la islamanoj devas respekti la devojn ligitajn kun la rekono de islamo kaj la validajn leĝojn en la lando.

Bone kaj klare verkita artikolo, sed mi ne tute komprenas, kial s-ro Georgiev parolas ankaŭ pri diplomatoj komune kun gastlaboristoj, fuĝintoj, studentoj ktp, kiuj venis al Aŭstrio el islamaj landoj en la dua duono de la 20a jarcento. Vieno tamen estas la tria UN-urbo, la sidejo de diversaj internaciaj organizaĵoj, kie agadas kelke da centoj da diplomatoj el islamaj landoj (kiel simile en Novjorko, Ĝenevo, Najrobio ktp). La diplomatoj estas membroj de la loka viena diplomata korpuso, havas diplomatian imunecon kaj devas respekti la leĝojn de la gastlando laŭ la Konvencio de Vieno pri diplomatiaj rilatoj (1961). Laŭ mia persona opinio unuigi diplomatojn kun gastlaboristoj, fuĝintoj ktp okaze de la 100-jariĝo de la leĝo pri islamo, ne estas plej konvene.

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

OPINIO

De la gepatroj lernu!

La suba artikolo prezentas ŝajne simplan manieron instrui fremdajn lingvojn. Al la redaktoro ŝajnas, ke la aŭtoro ne sufiĉe distingas unuflanke inter la multhora kaj individua kontakto inter tre juna infano kaj gepatroj kaj aliflanke la limigita kaj malpli persona kontakto inter pli aĝa infano kaj instruisto. Cetere, la deziro-listo (ekz. semajne 20 horoj da fremdlingva instruado) nur utopie realigeblas. Profesiaj instruistoj bonvolu perletere reagi!

Neimageble grandaj monsumoj estas elspezataj por instrui fremdajn lingvojn en lernejoj, kaj ankoraŭ pli grandaj sumoj por pagi profesian tradukadon kaj interpretadon.

Kalkulo

Provu nur proksimume kalkuli. Se ĉiu en la mondo (krom eble la plej malriĉa triono, kiu restas ekster lerneja sistemo), do ĉirkaŭ kvar miliardoj, lernas fremdan lingvon meze dum kvin jaroj po 150 horoj jare, temas pri 750 lernohoroj. Tio signifas, por la kvar miliardoj, sekve 3000 miliardojn da horoj dum unu homa generacio (ni diru 75 jaroj). Se meze en klasoj estas 25 lernantoj, kiuj havas unu instruiston, kies salajro estas malnete 10 eŭroj hore, do ĉiu lernanto kostas al la ŝtato hore 40 cendojn.

Se multipliki tiujn 40 cendojn per 3000 miliardoj, ni vidas, ke la kosto estas 1200 miliardoj por la tuta generacio. Dividante tion per 75 jaroj, ni konstatas, ke la mondo elspezas jare por instrui fremdajn lingvojn proksimume 16 miliardojn da eŭroj.

Ĉar tio ne estas kompletaj kostoj (aldonu kostojn de lerneja administracio, amortizo de la lernejaj domoj, lernejaj helpiloj, lernolibroj ...), la kosto atingas, ni diru, duoblon aŭ proksimume 35 miliardojn.

Scioj

Efektive oni investas sen rezulto. Eĉ en la riĉa EU Eŭrobarometro montris, ke inter la du mezuradoj (en intervalo de kvin jaroj) la rezulto malboniĝis. Kvin jarojn poste, laŭ takso de la civitanoj, ili scias malpli da fremdaj lingvoj, ol antaŭe.

Esploroj en entreprenoj montris mizeran staton de scioj de la angla inter laboristoj, kiuj bezonas la anglan pro sia pozicio en entrepreno. Granda plimulto de tiuj, kiuj uzas ĝin, kapablas paroli ĝin nur parte rilate al konataj temoj.

Iom pli kontentiga situacio troveblas nur en kvin landoj (Nederlando, Belgio, Norvegio, Danio kaj Svedio). En la tuta Ĉinio apenaŭ eblas trovi iun, kiu iom balbutetas la anglan. Temas tie pri kvarono de la monda loĝantaro.

Infanoj

Ekzistas malmulte da tre esceptaj infanoj, kiuj sukcesas lerni nur en lernejo fremdlingvon ĝis la kapablo uzi ĝin (flue paroli). Pli ol 90 % ne sukcesas. Aliflanke ĉiu neklerigita analfabeta patro aŭ patrino sukcesas instrui parolkapablon al siaj infanoj pri la gepatra lingvo. Kial?

Pedagogiaj instancoj kaj sciencistoj ne komprenas, ke la solvoj ĉiam estas simplaj. Oni kopiu la intuicion, la genetikan heredon, kiun oni havas. Oni apliku tion en fremdlingva instruado, kion oni aplikis, instruante la proprajn infanojn uzi la gepatran lingvon.

Kion faras gepatroj, kiam naskiĝas infano? Ili parolas kun la infano. Kiel ili parolas? Per tre simpla lingvo. Komence ili multe kantas, ĉiam la samajn simplajn kantojn. Poste ili adaptas sian lingvon al la kapablo de la infano.

Metodo

Do la gepatroj uzas tre simplan pedagogian logikon. En ĉiu fazo parole kaj praktike ili adaptiĝas laŭeble proksime al la scio de la lernanto. Ĉiam tamen ili aldonas iom pli, kvankam ne multe. Same pri gramatikaj strukturoj.

Kaj tio estas ĉio. Daŭre adapti sian lingvon al tiu de la lernanto kun malmulte da novaj scioj, kun daŭra ekzercado per miloj da frazoj kaj daŭra korektado. Ĉiu infano, lernante la gepatran lingvon, aŭdas tage ĉirkaŭ 10 000 frazojn kaj mem samkvante eldiras.

Tiu sistemo centelcente sukcesas ĉe ĉiu infano dum du-tri jaroj — sen profesiaj lingvoinstruistoj. Male en lernejoj, dum 10 jaroj, kun profesiaj instruistoj, nur ĝis 10 % ellernas fremdan lingvon.

Bedaŭrinde oni ne aplikas la supran metodon. Instruisto nesufiĉe parolas en la instruata lingvo, klarigadas kaj ekzercigas. Li ne adaptas sian lingvouzon al tiu de la lernantoj.

Oni starigu kelkajn bazajn principojn por instrui fremdajn lingvojn.

1. En la klaso estu laŭeble malmultaj infanoj (5-8).

2. Komence oni havu laŭeble multajn lernohorojn (eble po 20 en semajno) kaj poste iom post iom eblas malgrandigi ilian semajnan nombron.

3. Instruisto estu laŭeble homo, kiu estas denaska parolanto de la instruata lingvo, ĉar nur denaskuloj kapablas senprobleme adaptiĝadi al la lingva nivelo de la lernantoj.

4. Oni ellaboru multajn libretojn, en kiuj malampleksa lingva materialo (20-30 vortoj kaj 3-5 gramatikeroj) havu multajn ekzercojn, tiel ke lernanto je tiu nivelo respondu al centoj da demandoj. Nur kiam lernanto bone ĉion regas, oni iru al la sekva lecioneto kun pliaj 20 vortoj kaj 3-4 gramatikeroj. Por ĉiu el tiuj libretoj oni uzu 10-20 instruhorojn (eĉ pli, se la grupo ne estas malgranda). En ĉiu sekva libreto estu iom malpli da nova materialo, ĉar necesas pli da ekzercado, en kiu oni kombinas novajn elementojn kun ĉiuj antaŭe lernitaj.

5. Se eble, oni ligu la lernantojn kun samaĝuloj en lando, kie oni parolas la fremdan lingvon, ĉu per elektronikaj rimedoj, ĉu per vizitoj, kaj babiligu ilin.

Por tia instruado ne necesas klerigitaj instruistoj. Sufiĉas lernolibretoj kaj da denaskaj parolantoj de la instruata lingvo.

Enkondukante tiun sistemon, oni enorme ŝparus, ĉar la lernrezultoj estus tute aliaj. Okaze de la supra skemo, ĉiu lernanto flue parolos la cellingvon (kun limigita vorttrezoro) post du-tri jaroj.

Zlatko Tišljar

Noveloj

Mi luigas miajn okulojn

Darin ofte vidis lin. Li staris tie, ĉe la angulo de la vendejo por vestoj kaj ŝuoj. Li staris ĉe la pordo senmova, kvazaŭ la vendistoj metus tien manekenon, kiun de tempo al tempo ili vestis en novaj, ĵus ricevitaj vestoj.

Li estis maldika, alta kun magra vizaĝo kaj ege similis al pianisto. Darin ne povis klarigi al si mem, kial la ulo similas al pianisto, verŝajne pro la fingroj, kiuj estis tre longaj, teneraj kaj blankaj kaj similis al vergetoj faritaj el eburo. “Se li estas mense sana, kion li povus prilabori per tiuj ĉi teneraj manoj?” — demandis sin Darin, kiam li preterpasis lin.

Kaj vintre kaj somere la stranga ulo staris tie ĉe la vendejo kaj kontempladis super la kapoj de la pasantoj. Verŝajne iu zorgis pri li. Liaj vestoj, kvankam iom malnovmodaj kaj tre larĝaj por li, estis puraj, kaj ofte li estis razita. La ulo nur silentis kaj kontemplis. Sur la kapo li havis nigran ĉapelon kun larĝa randaĵo, kiu estis kvazaŭ rekvizito de iu teatro. Sur liajn ŝultrojn, similajn al kokinaj, falis lia longa ondeca hararo. Li similis al homo, kiu venis de alia mondo, erare trafis ĉi tien kaj ne scias kien kaj al kiu iri. Eble tial li ekstaris por ĉiam ĉe la vendejo por modaj vestoj kaj ŝuoj. Verŝajne en la unuaj tagoj, kiam li aperis, la homoj rigardis lin mire kaj scivole, sed poste ili alkutimiĝis al li kaj nun kvazaŭ neniu plu rimarkis lin. Kie li loĝas? Kiu vivtenas lin, kie li dormas — tio estis sekreto, tamen neniu starigis tiujn ĉi demandojn.

Estis homoj, kiuj preterpasis lin kaj donis al li monerojn, ĉar ili supozis, ke li almozpetas, tamen li neniam etendis sian molan teneran manplaton kun la longaj blankaj fingroj similaj al pianaj klavoj.

Preskaŭ ĉiutage Darin dufoje pasis sur tiu ĉi ĉefa strato de la urbo kaj ĉe la vendejo por modaj vestoj kaj ŝuoj, sed li pasis pli kaj pli malproksime de la ulo, ĉar Darin sentis timon de frenezuloj. Tiu ĉi ulo ŝajne estis el la kvietaj frenezuloj, sed Darin evitis alrigardi lin. Darin demandis sin, kio okazis kaj pro kio la viro freneziĝis, sed ne povis respondi al tiu ĉi demando. En ĉiu urbo estas iu frenezulo, meditis Darin, kaj ŝajne tio estas natura. Ekzistas saĝaj kaj stultaj personoj, altaj kaj malaltaj, riĉaj kaj malriĉaj, do, laŭ tiu ĉi logiko devas esti normalaj kaj frenezaj. La vivo estas multaspekta, kaj neniam oni povas kompreni, kie finiĝas la normaleco kaj kie komenciĝas la frenezeco. La limo inter ili estas nekaptebla, kaj ofte oni demandas sin, ĉu tio, kion ni kutime faras ĉiutage, estas normala aŭ freneza. Ofte normalaj homoj faras tiom da stultaĵoj, kiujn eble eĉ la plej granda frenezulo neniam faros.

La ulo kun la nigra rondĉapelo neniam parolis. Nur de tempo al tempo li ridetis aŭ senvoĉe ploris. Liaj larmoj fluis sur liajn nerazitajn vangojn kiel perloj, sed neniu demandis lin, kial li ploras. Verŝajne li malfacile povus logike klarigi, kial li ploras.

Foje tamen Darin pasis preter li kaj surpriziĝis. La frenezulo parolis. Li ripetis unu saman frazon: “Mi luigas miajn okulojn.” Darin ekridetis kaj daŭrigis sian vojon. Kompreneble en la frazo ne estis senco. La homoj pasis preter la frenezulo kaj eĉ ne alrigardis lin, sed la ulo ne ĉesis ripeti: “Mi luigas miajn okulojn.” La sekvan kaj postsekvan tagojn la frenezulo monotone ripetis la saman frazon, kvazaŭ iu streĉus iun meĥanismon en li. Kelkajn matenojn en unu sama horo Darin pasis preter la frenezulo kaj ĉiam miris, kial la ulo elpensis ĝuste tiun ĉi frazon. Kial ekzemple la frenezulo ne ripetis: “Mi luigas planedon aŭ mi luigas aviadilon”, en kiuj vortoj same ne estus senco aŭ logiko.

Tiu ĉi demando komencis ŝvebi en la konscio de Darin kiel impertinenta muŝo. Konstante en lia kapo sonis la frazo: “Mi luigas miajn okulojn.” Eble ankaŭ mi freneziĝis, rezonis Darin. Li provis forpeli tiun ĉi frazon, sed ĝi kvazaŭ gluiĝis en lia kapo. Estis similaj momentoj, kiam iu frazo okupis la atenton de Darin kaj li ne povis liberiĝi de ĝi.

Darin estis arkeologo, kaj ordinare iuj frazoj estis ligitaj al lia ĉiutaga laboro. Li ofte verkis artikolojn, sciencajn esplorojn kaj ĉiam detale pripensis la temojn de siaj sciencaj verkoj. Tiam Darin ne aŭdis, kion diras al li la edzino aŭ kion ŝi demandas. Tial la edzino koleriĝis kaj diris: “Vi tute ne aŭdas min, kaj vi denove enpensiĝis en viaj mezepokaj reĝoj, kranioj kaj ostaro, kiujn konstante vi esploras!” Darin tamen ne ofendiĝis. Lia edzino, kiu estis vendistino en magazeno, estis bona virino. Ŝi tute ne interesiĝis pri historio, arkeologio aŭ scienco. Ŝi zorgis pri la familio, pri la filino, kaj ne tedis Darin. Li estis dankema al ŝi, kaj verŝajne li iom amis ŝin. Kiam ŝi estis juna, ŝi tre belis kaj allogis la virajn rigardojn. Ŝi havis sveltan korpon, longajn blondajn harojn kaj helbluajn okulojn. Tiam ĉio bela emociis ŝin, sed iom post iom ŝia inklino al beleco kaj harmonio estingiĝis kaj ŝi eksimilis al ĉiuj virinoj de ŝia aĝo. Ŝi estis iom naiva, sed bonanima.

Foje matene Darin subite decidis alparoli la frenezulon. Tiu ĉi lia decido ŝajnis iom stulta, sed Darin diris al si mem, kial ne. Ĉu oni ne rajtas alparoli frenezulon? Se estas malfacile alparoli nekonatan homon sur la strato, verŝajne estas pli facile alparoli frenezulon. Post tiuj ĉi vortoj Darin trankvile proksimiĝis al la frenezulo kaj per serioza voĉo, konvena al negocisto, demandis lin:

— Kiajn okulojn vi luigas?

La frenezulo iom ektremis, kvazaŭ li vekiĝus el profunda sonĝo. Eble li ne atendis, ke iu alparolos lin. Li levis la kapon kaj alrigardis Darin. La larĝa rando de lia nigra ĉapelo malkovris lian vizaĝon. Darin vidis liajn okulojn kaj surpriziĝis. Neniam antaŭe li vidis tiajn okulojn. Oni malfacile povis difini ilian koloron. Ili estis helverdaj kaj eligis molan brilan lumon. Darin rigardis ilin kvazaŭ sorĉita. En ili ludis diverskoloraj briloj, similaj al etaj sparkoj. Ili estis helverdaj, poste ŝajne bluaj aŭ similaj al kvieta aŭtuna maro. La taga lumo karesis ilin. Darin rigardis ilin, kvazaŭ nesenteble li dronus en profunda lago. Ili ne estis okuloj de frenezulo. En ili brilis lumo, kaj ili kvazaŭ eligis ian teneran melodion.

— Kiajn okulojn vi luigas? — ripetis Darin la demandon.

— Miajn — respondis trankvile kaj mallaŭte la frenezulo, kvazaŭ tio estus io tute ordinara kaj komprenebla kiel luado de biciklo aŭ libro.

Darin staris senmova kaj ne sciis kion diri. La konversacio komenciĝis kiel ŝerco, sed nun ŝajnis serioza kaj reala. Darin intencis ekiri al la muzeo, tamen ne povis eĉ paŝon fari.

— Kial viajn okulojn? — demandis li.

— Kiu luprenos miajn okulojn, vidos la mondon tra ili — respondis la frenezulo.

— Kaj ĉu mi povas lupreni ilin?

— Jes, vi tuj vidos la mondon tra ili — klarigis serioze la frenezulo.

Darin daŭre staris senmova kiel monumento. Kiu estas pli freneza — ĉu mi aŭ li? — rezonis Darin. Ĉu mi konversacias kun la frenezulo, aŭ mi sonĝas?

Iom post iom Darin komencis malrapide ĉirkaŭrigardi, kaj subite ŝajnis al li, ke li vere rigardas tra la neordinaraj okuloj de la frenezulo. Kvazaŭ la unuan fojon li vidas sian naskiĝan urbon, la ĉefan straton, kiun li tiel bone konas kaj sur kiu tiom da fojoj li pasis. La domoj de la du strataj flankoj estis duetaĝaj, eble konstruitaj dum la pasinta jarcento kaj bele ornamitaj. Ŝajnis al Darin, ke nun li rimarkas ilin. La suno lumigis la fenestrojn, kaj ili brilis kvazaŭ arĝentaj. La ĉefa strato gvidis al monteto, de kie videblis preskaŭ la tuta urbo kun la ruĝaj tegmentoj de la domoj, similaj al onduma maro. Tie, en la foro, videblis la aliaj urbaj montetoj kiel kamelaj ĝiboj. Videblis la pinarbaro, mistera kaj alloga. Mire Darin konstatis, ke ne tre malproksime de la ĉefa strato staras nova hotelo, simila al blanka cigno. Ĝis nun li ne estis vidinta ĝin. En la parko ludis infanoj, kaj junpatrinoj promenadis kun infanaj veturiloj. Darin eĉ ne supozis, ke en la urbo loĝas tiom da infanoj, kaj verŝajne ĉiutage naskiĝas beboj. Tie, al la universitato, iris grupo da studentoj, kaj li konstatis, ke li delonge forgesis, ke en la urbo estas universitato. Ĉu en tiu ĉi urbo mi loĝas? — demandis li sin.

Poste li turnis sin al la frenezulo kaj flustris al li:

— Dankon.

Julian Modest

Moderna vivo

AŬTOJ

Brulaĵo en kilogramoj

En Vieno la petrola kaj gasa kompanio OMV malfermis la unuan publikan hidrogen-stacion por aŭtoj en Aŭstrio. Jam de jaroj la kompanio esploras la koncernan teknologion.

Hidrogen-aŭtoj veturos per klimatfavoraj elektromotoroj. Plenŝargi aŭton per hidrogeno kostas nun 36 eŭrojn. Per ĝi oni povas veturi ĝis 500 km.

Malfermante la stacion, la ĉefo de OMV, Gerhard Roiss, diris: “Ni kutimiĝis ĝis nun mezuri brulaĵon en litroj. Estontece ni mezuros brulaĵon en kilogramoj. Kun kvar kilogramoj da hidrogeno oni povas veturi ĝis 400 km. La hidrogena epoko komenciĝas hodiaŭ.”

Avantaĝoj

La ministro pri ekonomio kaj energio, Reinhold Mitterlehner, emfazis la avantaĝojn de tiu teknologio: “Pli intensa uzo de hidrogeno plibonigos la klimatbilancon de la trafiko kaj samtempe subtenos strukturan ŝanĝon en la aŭtomobila sektoro.”

Firmaoj, kiel Daimler, Toyota, Honda kaj Nissan, jam sciigis, ke ili komencos produkti hidrogen-aŭtojn. Laŭ Herbert Kohler, reprezentanto de Daimler, ili ne estos pli multekostaj ol nun uzataj aŭtoj.

Malavantaĝo estas, ke tutmonde mankas reto de ŝargostacioj. Nun estas planataj aŭ konstruataj multaj hidrogen-stacioj. Pioniras Germanio, kie funkcias 15 tiaj stacioj. Ĝis 2015 aldoniĝos pliaj 35.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

La unua publika hidrogen-stacio en Aŭstrio.

Politiko

AŬSTRIO

Progresas piratoj

Sukcesis en la novembraj elektoj en Graz [grac], la dua plej granda aŭstra urbo, komunistoj kaj la nova Pirato-Partio. La komunistoj akiris la duan lokon post la ĝis nun reganta Popola Partio kaj superis eĉ la socialdemokratojn. La Pirato-Partio ricevis 2,7 % de la voĉoj kaj akiris tiel unu reprezentanton en la urba parlamento.

Rajtis voĉdoni 209 805 personoj. Jenas la rezultoj laŭ la nombro de komunumaj konsilistoj (en krampoj la ciferoj por 2008): Popola Partio ÖVP 17 (23); Komunistoj KPÖ 10 (6); Socialdemokratoj SPÖ 7 (11); Libereca Partio FPÖ 7 (6); Verduloj 6 (8); Piratoj 1 (ne kandidatis en 2008); Ligo Estonteco-Aŭstrio BZÖ 0 (2). Sume 48 (56).

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Deĵoras ĉefe junaj piratoj dum la tutaŭstra kunveno de la Pirato-Partio en oktobro 2012 en Graz.

Diskoj

Optimisma invito al amo

Mi ne troigos, se mi diros, ke, aŭskultante la diskon de Manŭel Ĉu plu ekzistas amo?, mi estas ravita kaj admirplena pro la muziko, la tekstoj kaj pro li, kiu elektis kaj plenumis tiujn kantojn.

Manŭel diras: “Jes, la amo ekzistas! Malgraŭ tio, ke ĝi de tempo al tempo suferigas la homojn, ĝi estas la sola afero, kiu povas feliĉigi la homojn! Jes, la amo ekzistas kaj ĝi venkos!” Laŭ mi tio estas lia respondo, tio estas la impreso, kiun li lasas al la aŭskultanto kaj verdire en brila Esperanto.

La etoso de la kantoj de Manŭel estas optimisma, esperplena kaj lasas al ni la senton pri festo kaj ke pere de la amo la mondo saviĝos.

Tradukitaj kaj originalaj

La kantojn ni povas dividi en du grupojn: sufiĉe famaj tradukitaj el la itala kaj angla lingvoj kaj originalaj liaj.

La tradukitaj kantoj estas en perfekta Esperanto, tre taŭga por la muziko, kiu sonas sufiĉe profesie. Ni aŭdas orkestron kaj kompreneble gitaron kaj violonon, kiuj en siaj soloj kaj ene inter la instrumentoj sonas perfekte.

Mi volas mencii inter tiuj kantoj miajn ŝatatajn: “Io stulta” (Something stupid, C. Carson Parks), “Mi, vagabondo” de Damiano Datolli (Alberto Salern), “Hieraŭ mi” (Yesterday) kaj “Knabino” (Girl) de John Lennon kaj Paul McCartney. Aldoniĝas la agrabla, varma kaj riĉa voĉo de Manŭel. Ankaŭ la opera voĉo, kiu estas je la komenco de la dua kanto “Animo mia” kaj la fonaj kantistoj pliriĉigas la kantojn.

Aŭtoraj en tiu disko estas tri kantoj: “Ĉu enamiĝi?”, “Amo sub lunlumo” kaj “Transferkurtena koramikino”. Ili estas melodiaj, riĉenhavaj kaj denove en brila Esperanto.

Mirakla fino

La lasta kanto “Auschwitz” (Oświęcim) estas socia kanto. La teksto memorigas nin pri la hontinda pasinteco, sed finiĝas per la optimisma “La amo flugos en la milda vento”. Mirakla fino de disko, kiun havu la plimulto inter ni.

Mariana Elenova

Manŭel: Ĉu plu ekzistas amo?

Prezo ĉe FEL: 16 eŭroj + afranko.

Rakontoj

ANALOJ DE BAILENAMBEANN

Mirakloj

Bailenambeann [baljenamjaun] estas mezgranda kampara urbo en Irlando. Tie mi loĝas kun mia kara edzino Hortensia Kvinke. Unu el la multaj amikinoj de ŝi estas iomete timiga sinjorino nomata Feileastram Murphy. (La gaela vorto Feileastram signifas “irido”, kiu laŭ PIV estas nomo de “staŭdoj kun plejofte glavoformaj folioj, kun rizomo vertikala aŭ bulboforma, kaj kun grandaj, tre okulfrapaj [...] floroj” — ne tute maltrafa priskribo de la menciita amikino de Hortensia. Tamen tiu fakto havas neniun rektan rilaton al ĉi tiu kroniko.)

La sinjorino Feileastram Murphy ne plu estas la eleganta juna flegistino, kiu iam laboris en nia loka malsanulejo, kaj dumtempe en diversaj hospitaloj en la orientaj landoj de la Profeto. Antaŭ longe ŝi emeritiĝis kaj nun estas sufiĉe aĝa. Ŝi povas rakonti pri multaj interesaj epizodoj el sia eventriĉa kariero. Tion ŝi faras kun humuro, sed ankaŭ kun certa glava akreco, ĉar ŝi ne toleras la stultaĵojn de malpli inteligentaj personoj.

En la hodiaŭa Irlando loĝas homoj de eksterlanda deveno, kiuj praktikas malsamajn religiojn, aŭ kiuj havas neniun religian kredon. Tamen, ĝi ankoraŭ estas precipe katolika lando. Plie, ĝi estas lando, kie de temp’ al tempo okazas mirakloj. Cinikuloj asertas, ke kredo je mirakloj estas antikva superstiĉo. Laŭ ili, tiaĵo simple ne okazas. Ili estas iluzioj de simplaj mensoj kaj trompoj fare de malhonestuloj. Pli moderaj homoj akceptas, ke la sanktaj skribaĵoj enhavas rakontojn pri mirakloj, sed aldonas, ke la epoko de mirakloj finiĝis kun la forpaso de la apostoloj kaj la antikvaj sanktuloj.

Malgraŭ tiaj asertoj, ĉiujare miloj kaj miloj da irlandanoj faras pilgrimon al Lurdo, Fatimo kaj aliaj sanktejoj. Precipe popularaj inter malsanuloj estas la pilgrimejoj, kie, laŭraporte, aperis la Sankta Virgulino de la Senpeka Koncipiteco. Kompreneble, ne ĉiuj, kiuj deziras serĉi sanon en tiaj ekzotaj lokoj, povos tien vojaĝi, sed feliĉe, pli proksime al ties hejmo, estas la sanktejo Knock (Cnoc Mhuire en la irlanda lingvo) en la okcidentirlanda graflando Mayo, kie en la jaro 1879, dek kvin vilaĝanoj vidis figurojn de la Sankta Virgulino, Sankta Jozefo kaj Sankta Johano la Evangeliisto, sur la gabla muro de la paroĥa preĝejo. (Kiel ili kapablis rekoni kaj distingi la tri sanktulojn, estas neklare, sed neniu rajtas dubi pri ilia sincereco.)

Sed nun ni revenu al niaj ŝafoj, kiel kutimas diri niaj francaj amikoj. La ŝafoj en tiu kazo estas Hortensia kaj ŝia amikino la flegistino Feileastram Murphy. La estimataj legantoj eble scias, ke ĝis antaŭ nur malmulte da jardekoj, tuberkulozo estis unu el la ĉefaj kaŭzoj de malsano kaj morto en la Verda Insulo. Suferantoj de tiu grava morbo estis internigitaj — kelkfoje dum jaroj, en sanatorioj, kiuj abundis en la lando. Ĉar efikaj kuraciloj kontraŭ tuberkulozo tiam ne estis konataj, preskaŭ la sola rimedo por mildigi ĝiajn simptomojn konsistis el freŝa aero. Ĝenerale la sanatorioj estas unuetaĝaj konstruaĵoj kun longaj malfermitaj verandoj. Ĉiutage, dum preskribita tempo, la pacientoj, varme vestitaj kaj ŝirmitaj per lankovriloj, devis kuŝi ekstere, sur litoj aŭ brankardoj. Tiuj, kiuj ne mortis, sed montris signojn de resaniĝo, progresis etape: unue, oni povis ellitiĝi kaj sidi sur apudlita seĝo; due, oni rajtis iom piediri ene de la ĉambro aŭ en la koridoroj; trie oni rajtis vesti sin kaj promeni en la ĉirkaŭa tereno aŭ ĝardeno de la malsanulejo. Feliĉuloj, kiuj atingis la kvaran kaj lastan etapon kaj montris signojn de vera resaniĝo, rajtis hejmeniri.

Unu el la pacientoj en la sanatorio, kie laste deĵoris Feileastram Murphy, estis iu sinjoro, kies nomo estis Aloisius O’Grady. Li estis eta viro, ĉiam bone prizorgata, kombita, razita, kaj de digna aspekto. Venis la ĝoja tago, kiam li decidis, ke li sentas sin sufiĉe vigla por promeni ekstere, do li vestis sin per sia dimanĉa kompleto, siaj plej pimpa ĉapelo, palto, kaproledaj gantoj, kaj nigraj ŝuoj, prenis sian kanan promenbastonon, kaj paŝis al la elirejo, kie li estis haltigita de severa vira asistanto, kiu baris al li la vojon. “Ne, sinjoro O’Grady!”, deklaris la gardisto. “Hodiaŭ vi iros kun la grupo, kiu veturos al Knock.”

“Do, bone”, respondis la bona Aloisius. “Mi estas tute preta.” “Ne”, obĵetis la servisto, konsultante liston de nomoj, kiun li tenis en la mano. “Vi devas kuŝi kaj esti portata sur brankardo. Sur la listo vi aperas kiel brankarda paciento.”

“Stultaĵo!” kriis O’Grady. “Vi vidis, ke mi ne bezonas kuŝi. Mi iros sur miaj propraj piedoj al la veturilo. Mi fajfos pri via brankardo.” La asistanto insistis: “Laŭ la reguloj, vi devas iri sur la brankardo, aŭ vi restos ĉi tie kaj rezignos pri la pilgrimado.”

Eble mi devas klarigi, ke estis kutime dumsomere aranĝi, ke pacientoj el sanatorioj kaj malsanulejoj, kiuj ne estis tro feblaj por esti transportataj, vojaĝu al sanktejo, kie oni faradis preĝojn por kuracado kaj dia graco. Por la piuloj tio estis vera spirita pilgrimo, sed plifrivoluloj traktis ĝin kiel gajan ekskurson kaj bonvenan interrompon de la monotona hospitala rutino. Provizinte sin per boteloj da biero kaj sandviĉoj, tiuj friponoj ĝojigis la vojaĝon per drinkado, kantoj kaj ŝercoj. Kaj inter sanaj anoj de la sekulara publiko, kaj ne tro malsanaj gajuloj, tiaj okazoj estis ĉiama preteksto por craic (irlanda esprimo por festo kaj gaja kunestado).

Ĉiaokaze, nia bona Aloisius kunvojaĝis surbrankarde al la Knock-sanktejo. Alveninte tie, la brankardoj kaj rulseĝoj de la pacientoj estis vicigitaj antaŭ la altaro en la baziliko, kaj komenciĝis la diservo, dum kiu la pastroj preĝis por la kuraco de la malsanuloj kaj beno por la ĝeneralaj ĉeestantoj. Ĉiuj atendis pacience kaj esperplene. Kelkaj, kiuj ne trovis lokon en la baziliko, kaj devis atendi ekstere, eĉ asertis, ke ili rimarkis misteran movadon de la suno.

La diservo daŭris pli kaj pli longe, kaj Aloisius komencis tediĝi. Liaj kruroj rigidiĝis pro la iom malkomforta veturado dum kuŝado sur malmola brankardo. Li sentis bezonon malstreĉi la membrojn, do li prenis sian bastonon, kiu akompanis lin sur la brankardo, kaj ekstaris antaŭ la ekstaza kongregacio. “Eh! Miraklo!” kriegis la ĉeestantoj. “Gloro al Dio! Gloro al Jesuo! Gloro al Nia Sinjorino!”

Aloisius ignoris la entuziasman reagon de la kongregacio. Li urĝe bezonis urini. Li eliris el la preĝejo kaj tuj direktis siajn paŝojn al la plej proksima trinkejo. Post vizito al la tiea necesejo, kiu malpezigis lian vezikon, li proksimiĝis al la verŝejo, kaj replenigis ĝin per kelkaj pajntoj da bona irlanda portero, kaj por kontentigi sian malsatan stomakon li mendis grandan sandviĉon de bruna pano kun sangkolbaso kaj lardo. Vere, li sentis sin renovigita, vigla kaj sana. Kiu povus aserti, ke tio ne estis reala miraklo?

Kiel trafe komentis mia kara Hortensia — Benata la popolo, kiu loĝas en lando, kie tiaĵoj povas okazi!

Albisturo Kvinke

Politiko

KROATIO

Post prizono — manpremo

La verdikto en la 16a de novembro de la Internacia Krimtribunalo por Eksa Jugoslavio (ICTY) en Hago, per kiu estas liberigitaj la kroataj generaloj Ante Gotovina kaj Mladen Markač, estis antaŭvidita nek en Kroatio nek en Serbio.

En la unuagrada verdikto aprilon 2012 plej dolorigis kroatojn la aserto, ke la operaco havanta la kodan nomon “Oluja” (Ŝtormo) estis kvalifikita de la akuzistoj kiel “organizita krim-entrepreno”. Alivorte tio signifis, ke Kroatio estas “krima ŝtato”, kiu agresis la serban (memproklamitan) ŝtaton Krajina sur sia teritorio, celante etne purigi ĝin de la serba loĝantaro.

Prizono

La kroataj generaloj atendis la lastan verdikton dum sep jaroj en la prizono de Scheveningen [sĥefeninge]. Markač libervole iris al Hago en aprilo 2004 kaj Gotovina, post plurjara kaŝiĝo, estis malliberigita en Kanariaj Insuloj decembron 2005.

Operaco “Ŝtormo” okazis inter la 4a kaj 7a de aŭgusto 1995, kun la celo liberigi la okupatajn partojn de Kroatio. Por ĝi estis mobilizitaj 130 000 kroataj soldatoj.

La kroata flanko nombris 174 pereintojn kaj 1100 vunditojn. Pri viktimoj serbflankaj varias la ciferoj inter 526 kaj 1960. En tiu nombro aparte akcentita estas murdo de civiluloj.

Masakradoj

Gotovina (komandanto de la armeo) kaj Markač (komandanto de speciala polico) estis konsiderataj kulpaj pro respondeco pri nebezonata grenadado de la urbo Knin, kaj pro postoperacaj masakradoj de serbaj civiluloj.

La akuzaron la tribunalo metis en kuntekston de “etna purigo”, kiun Kroatio onidire planis kaj tiel realigis.

En la unuagrada verdikto la generaloj estis kondamnitaj al 24 jaroj en prizono por Gotovina, 18 jaroj por Markač. En la duagrada proceso, la apelacia konsilio de la tribunalo verdiktis liberigon de la generaloj. La verdikton voĉlegis la juĝisto Theodor Meron el Usono.

Limo

Du el la kvin membroj de la apelacia konsilio distancigis sin de la liberiga verdikto. Tiel videblas, kiel mallarĝa estas la limo inter la unuagrada kondamno kaj la duagrada malkondamno.

En Kroatio, kie oni atendis, en la plej bona kazo, simple mildigon de la unuagrada puno, la malkondamno kaŭzis salvojn da ĝojo kaj nacia fiero. La plej granda signifo de la verdikto troviĝas en la forigo de la kvalifiko “organizita krim-entrepreno”, kion la kroataj kaj granda parto de alilandaj amasinformiloj proklamis “venko de justeco”.

Serbaj amasinformiloj, male, konsterniĝis kaj nomis la verdikton tendenca. Ĉiuokaze, Kroatio bonvenigis ĝin sojle de la venontjulia plenrajta membriĝo en Eŭropa Unio. La proceso kontraŭ la generaloj estis ŝlosila elemento por alproksimigi Kroation al la komuna eŭropa familio.

Militreguloj

Laŭ kroata opinio ICTY prave malebligis la precedencon en internacia juro rilate militregulojn. Armeaj fakuloj konsentas, ke en neniu milito eviteblas la tiel nomataj “flankaj damaĝoj”, la civilaj viktimoj de artileriaj agadoj.

Nepravigeblaj estas murdoj de civiluloj, detruo de domoj kaj aliaj “malpuraj” sekvoj de ĉiu milito. Neniu en Kroatio neas la murdojn de serbaj civiluloj, kiuj okazis post la “ŝtormo”. Tamen estus absolute hipokrite pro tiuj krimoj puni la akuzitajn generalojn, ĉar ili mem nek partoprenis en la krimaj agoj nek ilin ordonis.

La publika opinio en Kroatio agnoskas la neceson trovi la verajn krimulojn, kaj kiel eble plej urĝe procesi kontraŭ ili. Dume, Kroatio glorigas siajn generalojn.

Josip Pleadin

[FORIGITA!: bildo]

Liberigita: Generalo Markač en lia naskiĝurbo Đurđevac post la verdikto de la tribunalo en Hago.

[FORIGITA!: bildo]

Amasiĝis civitanoj de Đurđevac la 24an de novembro por saluti la generalon, honoran civitanon de la urbo.

Moderna vivo

PUBLIKA SANO

Rapide manĝi, rapide dikiĝi

Manko de regulaj vespermanĝoj kun la familio, malbona dieto kaj obsedo pri rapidmanĝoj kondukas britojn al dikiĝo, laŭ esploroj en la medicina revuo The Lancet.

Britio havas la plej altan proporcion de dikuloj en Eŭropo inter homoj de malalta klereco kaj malaltaj salajroj.

The Lancet trovis, ke 29 % de la malalte klerigitaj virinoj en Anglio kaj 27 % de la viroj estas tro dikaj. Anglio havas la plej grandan proporcion de dikaj homoj en Eŭropo kun tiu nivelo de klereco, pli ol duoble pli grandan, ol en Italio, Portugalio, Hispanio kaj Irlando.

Krizo

La studaĵo montris ankaŭ vastan sanmalegalecon tra Eŭropo kaj avertis, ke ĝi pligrandiĝos pro la ekonomia krizo. Britio havas krome unu el la plej grandaj niveloj de infana malriĉeco. Ĝi estas pli alta, ol en kelkaj orient-eŭropaj landoj, kiel Hungario kaj Estonio.

En sud-eŭropaj landoj vendejoj de rapidmanĝoj ne estas tre kutimaj kaj familiaj vespermanĝoj estas pli tradiciaj, tie konsumado de fruktoj kaj legomoj estas parto de la ĉiutaga dieto.

Laŭ studaĵo de la universitato de Londono, malpliigi sociajn malegalecojn plibonigus la sanon de la popolo. Tio portus vastajn sociajn kaj politikajn gajnojn, kiuj ebligus al la homoj atingi pli facile siajn naturajn kapablojn.

Lenio Marobin

Moderna vivo

BUTIKUMADO

Monujoj, adiaŭ!

La reta transpaga sistemo PayPal prognozas, ke jam en 2016 ledaj monujoj en Britio estos plejparte afero de la pasinteco por butikumantoj.

Tiam al butikumantoj eblos pagi per poŝtelefono kiel elektronika mono anstataŭ per la kutimaj monbiletoj, bankĉekoj aŭ bankkartoj. Tiel poŝtelefono fariĝos kvazaŭ cifereca monujo (kiel jam en pluraj afrikaj landoj).

Mendado

La cirkulado de monbiletoj ne ĉesos, sed poŝtelefonoj aŭ similaj rimedoj fariĝos populara maniero por pagi en butikoj aŭ post interreta mendado.

Vendejoj adoptintaj la novan sistemon ebligos al butikumantoj rapidan servon sen bezono enviciĝi antaŭ kaso. Komizoj portos porteblajn skanilojn por legi strikodon, kiuj poste interŝanĝos informojn kun la poŝtelefono de la butikumanto pere de sekura kodo. Tiel ne necesos doni detalojn pri kreditkarto aŭ bankkonto.

Lenio Marobin

Moderna vivo

ALBANIO

Ora centjariĝo

Kantistino konata en Britio aliĝis en novembro al 500 artistoj por festi la centjariĝon de la albana sendependeco.

Rita Ora, albandevena, kantis okaze de granda spektaklo sur la placo “Patrino Tereza” en la ĉefurbo Tirano.

Malgraŭ pluvo senpacience atendis homamaso la kantistinon, kiu fine alvenis je ĉies surprizo kun la albana ĉefministro Sali Berisha. Tiu supreniris sur la scenejon kaj salutis ĉeestantojn man-en-mane kun Rita Ora.

La ĉefministro kutime ne eliras nokte surstraten, des malpli por ĉeesti junularan koncerton. Komentis ĵurnalistoj, ke tiel la ĉefministro rikoltos subtenon inter junaj voĉdonontoj antaŭ la venontjaraj balotoj.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Ĉefministro kaj kantistino: ĉu politika ruzo por varbi voĉojn?

Moderna vivo

LOĜADO

Homoj kromdomaj

Laŭ oficialaj ciferoj de la brita censo de la jaro 2011 preskaŭ 250 000 homoj loĝantaj en la ĉefurbo Londono posedas duan domon. Tiuj inkluzivas feriodomojn, tiujn loĝatajn de laboristoj dum la laborsemajno, kaj studentajn loĝejojn.

La kalkuloj rezultas de la unua oficiala esploro pri kromdomoj en Londono kaj pri la nivelo de parta okupiteco. Tio siavice premas la loĝado-merkaton kaj altigas prezojn.

Luigi

La statistikoj rilatas nur al domoj loĝataj dum 30 tagoj aŭ pli, kaj ne inkluzivas domojn aĉetitajn pro la sola celo luigi aŭ iel profiti.

Multaj domoj apartenas al londonanoj, kiuj pasigas parton de la jaro en Francio aŭ Hispanio, kie ili posedas duan hejmon. Aliaj apartenas al eksterlandaj laboristoj, kiuj simile pasigas parton de la jaro ĉe la familio en la devenlando.

En la financa kvartalo, la tiel nomata City, plej dense situas kromdomoj. Entute 18,5 % de la tiea loĝantaro posedas duan hejmon.

Lenio Marobin

Moderna vivo

INFANOJ

Telefonoj ne plu fonaj

Laŭ raporto de la brita radia kaj televida reguliga instanco OFCOM 37 % de la britaj infanoj en la aĝo de tri ĝis kvar jaroj iel retumas, ĉu pro videoludoj, ĉu pro filmoj.

La statistikoj devenas de pionira studaĵo pri la uzado de komputiloj fare de infanoj en la antaŭlerneja aĝo. Trovite estas ankaŭ, ke infanoj okupas sin pri videoludoj semajne pli ol ses horojn.

Tekstmesaĝoj

Rapide kreskas la uzado de aŭdvidaĵoj inter infanoj, precipe de plurfunkciaj telefonoj kaj de tekstmesaĝoj (SMS). Kelkaj gepatroj strebas atenti la teknologiojn uzatajn de siaj infanoj sed ne komprenas kion fari por protekti ilin kontraŭ misuzo.

La raporto malkaŝis ankaŭ, ke kreskanta nombro de antaŭadoleskaj gejunuloj aperigas siajn personajn informojn ĉe interkonaj retejoj kiel Fejsbuko. Infanoj inter la aĝoj de ok ĝis 11 jaroj sendas averaĝe 41 tekstmesaĝojn semajne. Knabinoj sendas pli da mesaĝetoj, ol knaboj.

Rolo

Rimarkite estas, ke Interreto transprenas de televido la ĉefan influhavan rolon en la vivo de infanoj. La unuan fojon gejunuloj inter la aĝoj de 12 ĝis 15 jaroj tiom retumas kiom ili spektas, entute 17 horojn semajne. Tio devenas eble de la fakto, ke nun du trionoj de la gejunuloj en la aĝogrupo de 12 ĝis 15 posedas plurfunkcian telefonon. Por ili poŝtelefonoj pli gravas ol aliaj komunikiloj, inkluzive televidon.

Lenio Marobin

Leteroj

Lingvoj: ĉu naturaj, ĉu artefaritaj?

Leginte la artikolon de Garvan Makaj pri naturaj aŭ artefaritaj lingvoj (Monato 2012/12, p. 16-17) mi konkludas, ke neniu lingvo estas natura: ĉiuj estis kreitaj arte de homoj laŭ la bezonoj interkomuniki.

Eblus nur diri ke lingvo(j) estas “nature” lernata(j) de infanoj ĉe la gepatroj ekde la lulilo.

Fakte, artefaritaĵo estas sinonimo de progreso. Se oni devus forĵeti ĉion, kio estas “artefarita”, tiam la homo estus ankoraŭ en la ŝtona epoko, sen iu ajn laborilo, sen iu ajn vestaĵo, sen iu ajn lingvo, “parolante” per blekoj, per mienoj kaj per gestoj!

Germain Pirlot

Belgio

Scienco

AŬSTRIO

Spaco por aĵoj el la spaco

Se vi trovas strangan ŝtonon, eble temas pri meteorito. Sed la probableco estas malalta: en Aŭstrio oni trovis ĝis nun nur sep ekzemplerojn, do mezume unu en areo de 12 000 km2!

Ardanta pilko

Estis la 26a de majo 1751, dimanĉe, vespere. Promenantoj ektimis: unue estis fulmo sen bruo, poste moviĝis okcidenten luma fenomeno, kiu iĝis ardanta pilko kun longa vosto. Sekvis eksplodo, kiun oni aŭdis en areo de 2 600 km2. La homoj pensis: malfermiĝis la ĉielo! Poste, proksime de la kroata vilaĝo Hrašćina, oni trovis sur la tero du ferajn meteoritojn. La pli granda iris al Vieno, ĉar Kroatio tiam estis parto de la aŭstra imperio. El la alia oni faris najlojn, kiel jam dum la ŝtonepoko, kiam fero estis ege malofta.

Daŭra ekspozicio

Dum la sekvaj jardekoj, pli kaj pli da meteoritoj kolektiĝis en Vieno. Hodiaŭ ĝia naturhistoria muzeo* disponas pri unu el la plej grandaj kolektoj mondskale kaj pri la ĉefa tiuspeca daŭra ekspozicio. En novembro 2012 malfermiĝis por la publiko la tute renovigita ekspoziciejo.

Kungluiĝintaj ŝtonoj

Meteoritoj konsistas plej ofte el diversaj kungluiĝintaj ŝtonoj. Tion oni povas tre bone observi, se la objekto estas segita kaj ŝlifita. Malmultaj meteoritoj konsistas el metaloj, precipe el fero, kun iom da nikelo. Dum la longdaŭra malvarmiĝo kreskas tre grandaj kristaloj. Ili videblas, se oni traktas la ŝlifitan meteoriton per acido. Sciencistoj nomas tiun strukturon “figuroj de Widmanstetten”. Ĉi-lasta, Alois Joseph Franz Xaver Beckh, Edler von Widmanstetten [vídmanŝtetn], naskiĝis en 1754 en Graz kaj mortis en 1849 en Vieno.

Kosma objekto

Tre maloftaj estas la feraj-ŝtonaj meteoritoj. Ili konsistas el rompitaj ŝtonetoj, kiuj kvazaŭ naĝis en likva metalo, malrapide solidiĝanta. La muzeo montras ankaŭ meteoritojn, kiuj devenas de nia luno kaj de la planedo Marso. Se granda kosma objekto trafas la lunon aŭ Marson, elĵetiĝas materialo, kiu povas fali sur la teron.

Kemiaj elementoj

Ĉu estas sume utile okupiĝi pro meteoritoj? Tute jes. Oni nun scias, kiamaniere estiĝis la kemiaj elementoj kaj nia planeda sistemo. Oni scias, ke la tero aĝas 4,6 miliardojn da jaroj. Kaj krome: tiuj strangaj ŝtonoj estas ege fascinaj!

GLOSARO

Meteoroido: Ĉiela objekto moviĝanta tra la kosma spaco.

Meteoro: Luma fenomeno, okazanta kiam meteoroido, iĝante varmega, trafalas la teran atmosferon.

Meteorito (aŭ aerolito): Postrestaĵo de meteoroido, trovita post falo sur la teron.

Ĥondro: (de la pragreka Ĥondros = grajno) Globforma objekto en meteorito, kun diametro ĝis ĉirkaŭ 5 mm. La vorto estis enkondukita en la sciencon en 1869 de Gustav Rose, kiu laboris en la mineralogia muzeo de la universitato Humboldt en Berlino.

Ĥondrito: Ŝtona meteorito enhavanta ĥondrojn.

Neĥondrito (aŭ aĥondrito): Meteorito sen ĥondroj.

Meteologio: Unue la scienco pri la objektoj estantaj supre de la tersurfaco, el pragreka vorto, kiu tion signifis. Poste oni eksciis, ke meteoritoj venas el la kosma spaco, sed ekzemple pluvgutoj kaj neĝflokoj el la tera atmosfero. Nuntempe la meteologio okupiĝas nur pri veteraj fenomenoj.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Peco de la meteorito trovita proksime de Hrašćina.

[FORIGITA!: bildo]

Strukturo de Widmanstetten en fera-nikela meteorito.

[FORIGITA!: bildo]

Sensacia raraĵo: Mars-devena meteorito.

[FORIGITA!: bildo]

S-ro Ferrière, gardisto de la kolekto, naskiĝis en Francio.

* 1. Naturhistorisches Museum, Burgring 7, 1010 Vieno, 1a distrikto, Aŭstrio. Marde fermita. Metrolinioj U2 kaj U3 ĝis Volkstheater.

Scienco

DISVOLVIĜO

Profitinda infanaĝo

La frua infanaĝo konstituas periodon de grava disvolviĝo en la homa vivo. La jaroj ekde ies koncipiĝo/naskiĝo ĝis proksimume la oka naskiĝdatreveno estas el ĉiu vidpunkto kernaj por la kresko (kogna, emocia kaj somata) de la infanoj. Kvankam cerba disvolviĝo ekas jam en la antaŭnaska fazo, tamen la maturiĝo de la cerbo kaj de la nerva sistemo nur progresive disvolviĝas post la naskiĝo, dum tiel nomata frua infanaĝo.

Tempofenestro

Sciencaj esploroj montras, ke, se la cerbo ne ricevas la konvenan stimuladon ene de tiu aparta, decida tempofenestro, tiam ĝi ne sukcesos renoviĝi en posta fazo. Vivi fruan infanaĝon, ĉirkaŭite de libroj kaj instruaj ludiloj, male lasas favorajn spurojn sur la cerbo ĝis la aĝo de 17-19 jaroj, konkludis la sciencistoj post 12-jara esplorado. La samaj sciencistoj trovis ankaŭ, ke, ju pli da mensa stimulado la infanoj ricevas en la aĝo de kvar jaroj, des pli disvolviĝintaj estos — en la venontaj jaroj kaj jardekoj — la partoj de ilia cerbo respondecaj pri lingvo kaj lernado.

Cerebra kortiko

Scienca esploro montris, ke kogna stimulado fare de la gepatroj al siaj kvarjaraj infanoj estas decida faktoro por antaŭvidi, kia estos la disvolviĝo de pluraj partoj de la kortekso (konata ankaŭ kiel cerebra kortiko kaj sin trovanta en la ekstera parto de la cerbo). Oni asertas, ke infanaĝaj travivaĵoj influas la evoluon de la cerbo, sed la sola pruvo konata al la sciencistoj rilatas la ekstremajn kazojn de molestado — seksa aŭ perforta — aŭ de infanoj, kiuj spertis psikajn traŭmatojn.

Firma bazo

Laŭ Andrea Danese, lektoro ĉe la Instituto de Psikiatrio de la Universitato de Londono, “gepatroj ofte ne estas apud siaj infanoj, kiam ili alfrontas gravajn decidojn, ekzemple pri elekto de amikoj, ekuzo de narkotaĵoj aŭ daŭrigo de studoj. Tamen la gepatroj povas konstrui firman bazon por siaj gefiloj ekde ties frua aĝo, por ke ili lernu ĝuste elekti, ekzemple evoluigante la kapablon konservi kaj ellabori informojn aŭ la kapablon trovi ekvilibron inter la deziro pri tuja kontentiĝo kaj tiu pri pli altaj, malproksimdataj celoj”.

Lenio Marobin

[FORIGITA!: bildo]

Kogna stimulado fare de la gepatroj estas decida faktoro por antaŭvidi, kia estos la disvolviĝo de pluraj partoj de la kortekso.

Moderna vivo

KRISTNASKO

Adori, odori

Post la paska sezono komenciĝas jam la kristnaska, kiu eksplodas en la semajnoj novembraj kaj frudecembraj. Ne temas pri religiaj preparoj, sed pri la komercaj.

Eble sezonan dolĉaĵon oni jam antaŭfestene frandis, aŭ spicitan bolantan vinon jam antaŭvintre ekzamenis. Sed ne nur en trink- kaj dolĉaĵ-anguloj de la magazenoj troveblas kristnaskaj ofertoj: ankaŭ, tute neatendite, en tiuj pri necesejaj paperoj.

Estas unu el la gloraj kulturaj atingoj de la homaro, ke oni ne plu bezonas magrajn herbotigojn, agacajn pajlofaskojn aŭ rompiĝemajn florfoliojn por fini sian digestadon, sed ke oni nun disponas pri paperrulaĵoj normigitaj kaj fidindaj.

Motivoj

Aktuale, inter kutimaj varoj tiabezonaj, oni povas trovi specialan kristnaskan oferton. Firmao, kiu dumjare prezentas siajn necesejajn paperproduktojn sub la nomo Happyend, do “Finaĵo feliĉa”, nun proponas necesejan paperon kun kristnaskaj motivoj.

Tamen, post skrupula ekzamenado, la papero evidentigas sin ankaŭ por islamaj kaj esperantistaj animoj, respektive postaĵoj, nedanĝera. La stelo estis jam antaŭ 1887 internacia signo de la espero, kaj la prauloj de la du ĉiufolie aperantaj rangiferoj certe ne staris apud bovo kaj azeno ĉe la betleĥema kripo.

Do, simboloj laikaj, neniel minacantaj ies religian kredon aŭ karnon. Eble nur tiun de kristanoj, sed tiuj ja estu nepre toleremaj, aparte se temas pri simboloj kaj la lastaj aĵoj.

Sed tio ne estas ĉio en la surpriza pakaĵo. Malatenta aĉetanto, hejmenveturante, subite flaras ion neatenditan el la varokesto en la aŭtomobila fono. Ne, tute ne jam uzitan paperon. Hejme li gaje rimarkas, ke oni regalis lin eĉ duoble.

Bakaĵo

Plia surskribo perfidas, ke la pura neceseja papero odoras je kristnaske spicita bakaĵo (Spekulatius). Ĝoje li konstatas: Kristnaskaj manĝaĵoj, trinkaĵoj antaŭ mi, kristnaska papero post mi: jen la festo savita!

Pecunia non olet / “(Mono) ne fiodoras”: tiun klarigon donis jam la romianoj, kiam temis pri gajnoj el la publikaj latrinoj. Nun ankaŭ ne plu fiodoros hejme tradome, danke al la kristnaskbakaĵumita kemiaĵo enpapera.

Kaj ankaŭ la mono ne fiodoras, konsidere, ke la ĝojiga rulaĵo kostas preskaŭ la duoblan prezon de la ordinara. Sed tiu konstato estas forgesinda antaŭ la fina rezulto de la kristnaskaj plezuroj.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Kristnaska neceseja papero: ĉu sekvos paska aŭ pentekosta?

Moderna vivo

BRITIO

Riĉulo havas kornojn, malriĉulo dornojn

La plej monhava dekono de la brita popolo 850-oble pli riĉas ol la malplej monhava dekono, raportis fine de 2012 la brita Oficejo pri Nacia Statistiko.

La riĉa dekono averaĝe posedas domon kun valoro de 340 000 pundoj, pension kun valoro de 742 000 pundoj, kaj bankkontojn kun valoro de 123 200 pundoj.

Kontraste la plej malriĉa duono de la popolo averaĝe ne posedas sian domon, sed lupagas, kaj disponas pri nur 4000 pundoj da pensiaj ŝparaĵoj kaj 400 pundoj en kontanta mono.

Peter Bowing

Turismo

FRANCIO

Vizito al Nanto

Nanto situas en okcidenta Francio proksime al Atlantiko kaj ĉe la rivero Luaro. Ĝi estas la ĉefurbo de la departemento Luaro-Atlantiko kaj de la regiono Luarlandoj. La urbo havas 282 000 loĝantojn. Ĝi estis historie la ĉefurbo de Bretonio ĝis 1941.

Oni pruvis la ekziston de restaĵoj de loĝloko ĉe la bordo de Luaro. Ĉirkaŭ la jaro 500 a.K. en la regiono de la hodiaŭa Nanto ekloĝis gaŭloj. En la gaŭla milito tiu parto estis subigita al la romia regado sub Cezaro. En la jaro 50 a.K. oni fondis sur la tereno de la urbo la romian havenurbon Portus Namnetum. En la tria jarcento la loĝantoj konvertiĝis al kristanismo.

De mezepoko ĝis moderno

Onidire venis en la 5a kaj 6a jarcentoj bretonoj de la britaj insuloj. En 1154 Nanto estis transdonita al Henriko la 2a Plantagenet, kiu en la sama jaro okupis la anglan tronon. En 1460 oni fondis universitaton en Nanto. Post la morto de Anna de Bretonio oni alligis Bretonion al Francio.

Kun la edikto de Nanto de Henriko la 4a en 1598 finiĝis la jarcentaj subpremado kaj persekutado de hugenotoj fare de la katolika eklezio kaj franca ŝtato. Tamen tiu edikto estis nuligita en 1685 de Ludoviko la 14a.

Surbaze de la oportuna situo ĉe la riverego Luaro la urbo travivis en la 18a jarcento ekonomian supreniron kaj fariĝis la plej grava haveno de Francio. Tio okazis pro la komerco kun Azio kaj ĉefe pro la prosperanta sklavkomerco.

En la urbo naskiĝis la granda franca verkisto Jules Verne. Liaj verkoj estas tradukitaj en multajn lingvojn, inkluzive Esperanton.

Nanto dum la dua mondmilito

Junie 1940 okazis la okupado de la urbo fare de la germana armeo. La 20an de oktobro 1941 estis murdita la germana urbokomandanto subkolonelo Karl Hotz fare de la rezista movado. Kiel ago de venĝo oni ekzekutis garantiulojn (la ĉefstrato Cours des 50 Otages memorigas pri tiu tragedio). Dum la milito granda parto de la urbo estis detruita. Post la albordiĝo de aliancanoj en Normandio komence de junio 1944 la urbo estis liberigita.

Nuntempo

En 1962 oni ree malfermis la universitaton de Nanto. La regreso de la ŝipkonstruado fine de la 1980aj jaroj faligis Nanton en profundan krizon. En 1989 estis fermita la lasta ŝipkonstruejo. La rezulto estis alta senlaboreco kaj socia samkiel kultura ruiniĝo (la plej drinkema parto de Francio). La trajna TGV-ligo kun Parizo kaj la forta transigo de la tutlanda administrado al la provinco signifis la komencon de la denova supreniĝo de Nanto. Ankaŭ la re-enkonduko de tramo kaj organizado de multnombraj festoj (Rendez-vous de l’Erdre, spektakloj de Royal de Luxe) kontribuis al revigliĝo de la atlantika metropolo.

Vidindaĵoj

Nanto posedas kelkajn gravajn muzeojn, inter kiuj estas la Muzeo de Belarto, la Muzeo de Jules Verne, la Muzeo de Dobrée kaj la Naturscienca Muzeo. Alternajn ekspoziciojn de moderna arto oni organizas en la galerio Lieu Unique en iama keksfabriko.

Gravaj vidindaĵoj estas la kastelo de la bretonaj dukoj, la katedralo Saint-Pierre kaj multaj aliaj preĝejoj. Al ĉi-lastaj apartenas ankaŭ la malfrugotika preĝejo Sainte-Croix kun renesanca preĝejturo ene de la malnova urbo kaj la novgotikaj konstruaĵoj Saint-Nicolas kaj Saint-Clément. Al ili aldoniĝas parkoj, aparte la botanika ĝardeno ĉe la ĉefstacidomo, kaj butikaj stratoj, kiel ekzemple la strato Crébillon kaj la historia pasejo Pommeraye. Unu el la plej belaj restoracietoj en Francio estas La Cigale ĉe la placo de la teatro Graslin.

La multaj publikaj veturiloj kaj eĉ la pruntedonataj bicikloj montras la atenton, kiun oni dediĉas al ekologio. Cetere, la urbo havas en sia koro kelkajn ege belajn ĝardenojn. Plie, la riverego Luaro kaj du aliaj belaj riveroj ebligas agrablan promenadon. Pri la ĉirkaŭaĵo: Atlantiko estas facile atingebla per trajno (40 km) kaj ankaŭ urbetoj survoje disponigas tre agrablajn vidaĵojn.

Ĉe la transformado de la malnova haventereno sur la insulo de Nanto ekestis ekspoziciejo en malnova banantenejo. Malnovaj gruoj de la ŝipkonstruejo estis renovigitaj por rememorigi pri la industria karaktero de la tereno.

Gigantaj, inspiritaj de Jules Verne, mekanikaj bestoj kaj pupoj, nomataj Les Machines de l’île (la maŝinoj de la insulo), estas uzataj dum kulturfestoj. Ekestis novaj konstruaĵoj, kiel la Palaco de Justico de la arkitekto Jean Nouvel. Modelo de moderna konstruaĵo estas Unité d’Habitation (loĝunuo) de la arkitekto Le Corbusier en la antaŭurbo Rezé. Embleman karakteron havas la turo de la iama keksfabriko Lefèvre-Utile proksime al la urbocentro.

La klimato de Nanto estas ofte malseka, tamen milda. Prujnon oni ne tro suferas.

Lucette Échappé

[FORIGITA!: bildo]

La turo de la iama keksfabriko Lefèvre-Utile.

[FORIGITA!: bildo]

La pasejo Pommeraye.

[FORIGITA!: bildo]

La burĝa kvartalo.

[FORIGITA!: bildo]

La granda elefanto sur la insulo de Nanto.

El mia vidpunkto

Mortas flegistino: kiu kulpas?

Komence de decembro juna virino eniris malsanulejon en Londono. Graveda je 12 semajnoj, la novedzino suferis pro akuta matena vomado — fake hyperemesis gravidarum.

Nenio rimarkinda: multaj gravedulinoj tiel suferas, tamen nur unu elcentaĵo pro la akuta formo. Ĉiaokaze, jen persona aŭ familia afero, kiu ne koncernu la publikon. Privatecon en tiaj situacioj garantias artikolo 8 de la leĝo pri homaj rajtoj, akceptita de la brita parlamento en 1998.

Tamen ne validas artikolo 8, se vi estas dukino, la novedzino de la dua tronheredonto Princo William (filo de la tronheredonto Princo Charles). Kiam estis anoncite, ke la dukino estas traktata en ekskluziva malsanulejo, ĵurnalistoj ne povis sin bridi.

La kutime sobra BBC aŭdigis en sia vespera novaĵo-programo longajn intervjuojn kun fakuloj pri hyperemesis gravidarum. Bulvarda gazeto la sekvan tagon dediĉis 20 paĝojn al la dukino kaj al la bebeto, kiu fariĝos — imagu! — la tria tronheredonto.

Regis sama histerio en aliaj landoj: ekzemple, laŭ Fejsbuk-amiko, en Italio. Kaj ne nur. Ankaŭ en Aŭstralio, kie du radio-anoncistoj, alproprigantaj al si britan akĉenton, telefonis al la mansanulejo, ŝajnigante, ke ili estas reĝino Elizabeth kaj princo Charles.

Du flegistinoj ne dubis, kun kiuj ili parolas. Unu el la flegistinoj malkaŝis konfidencajn informojn pri la dukino. La konversacio estis registrita kaj poste dissendata (ade kaj ripete) de la radio-stacio.

Amuzaĵo, eble iom malbongusta — ĝis kelkajn tagojn poste la 46-jaraĝa flegistino, kiu la unua ricevis la falsan telefonvokon, sin mortigis, kredeble pro la ruzo. Tiam, sed nur tiam, la radio-stacio en Aŭstralio suspendis la du trompemulojn.

Ĉu vere ili kulpis? En rekta senco, jes. Sed ĉu ili ne viktimiĝis — kompreneble, ne tiel, kiel la flegistino — kiel ĉiuj, kies racio, kies inteligenteco, vaporiĝas vid-al-vide al la pompa privilegio-parado, kia estas la brita reĝa familio?

Ĉu ne kulpas la politikistoj, kiuj, asociiĝantaj kun “reĝuloj”, esperas tiel kaŝi sian nekompetenton kaj deflankigi kritikon pri fiaskanta ekonomia politiko? Reagis la brita ĉefministro David Cameron kiel knabeto kun nova ludilo, dirante, ke, kiam li ricevis la “bonan novaĵon” pri la gravedeco de la dukino, li volis ĝin tuj kunhavigi kun la membroj de la kabineto.

Ĉu ne, finfine, kulpas pri la memmortigo de la flegistino la reĝa familio mem, konstante ĵetanta ostojn al naiva, nematura publiko? Ekzemple la gedukoj intencis anonci la gravedecon la 25an de decembro, kvazaŭ la bebo estus kristnaska donaco al dankema popolo. Memorindas, cetere, ke tiuj, kiuj serĉas kaj flegas publikecon, kiam ili volas, ne povas subite diri, ke nun ili ne volas.

Tiel trompas ne nur la du sensacio-serĉantaj radio-anoncistoj en Aŭstralio, sed ankaŭ tiuj mitoj pri tradicio, politika stabileco, eĉ turisma valoro de la reĝa familio, kiuj ĉirkaŭas la monarkion.

Iasence, en tiu ĉi plorinda afero, ni ĉiuj viktimiĝas. Certe, dum tronos reĝa familio en Britio, sendube ripetiĝos ĵurnalismaj “atencoj” kontraŭ anoj de la reĝa familio. Plejparte ili restos sur farsa nivelo, sen la tragikaj postefikoj de la aŭstralia blago.

Fine: la afero prezentas plurajn etikajn punktojn, koincide en Britio kaj, kredeble, ankaŭ en Aŭstralio, aktuale diskutatajn. Ĵus raportis en Londono la esplor-komisiono Leveson, kiu rekomendas novan organon por regi la gazetaron.

Tiu ĉi organo estu jure establita kun povoj monpuni. Ĝi kontrastas al malnova, volontula organizaĵo, kiu ne agis kontraŭ ĵurnalistoj, kiuj lezis privatecon. Tiuj, kiuj baldaŭ aperos antaŭ tribunaloj, kaŝe registris telefon-konversaciojn interalie de politikistoj kaj, plej hontinde, de ordinaruloj enplektitaj en tragikaj cirkonstancoj, ekzemple malapero aŭ murdo de familiano.

Sed restas etikaj demandoj. En Aŭstralio nepras informi, se radio-stacio kaŝe registras konversacion kaj intencas poste ĝin dissendi. La stacio, kiu kaptis la voĉojn de du flegistinoj en Londono, argumentis, ke en tia situacio ne validas la aŭstralia leĝo, ĉar la virinoj estis eksterlandanoj.

Evidente moralo kaj etiko estas flekseblaj, precipe ĉirkaŭ la brita monarĥio.

Paul Gubbins

Moderna vivo

JAPANIO

Adapti, persisti, akcepti

Nuntempe ĉie en la mondo baraktas kompanioj por pluvivi en malfavoraj ekonomiaj cirkonstancoj. Ĉiun tagon multaj bankrotas malgraŭ siaj klopodoj, travivinte nur du aŭ tri jarojn post sia fondiĝo. Ankaŭ en Japanio troveblas tiaj cirkonstancoj, foje eĉ pli malbonaj ol aliloke pro longdaŭra deflacio.

Tamen tie ekzistas malnovaj kompanioj kaj familiaj entreprenoj, kiuj ja travivis, spite al la ondumado de la historio. Esploristoj identigis ĉ. 3000 firmaojn, kiuj fondiĝis antaŭ 200 jaroj, kaj ĉ. 21 000 antaŭ pli ol 100 jaroj. En Eŭropo Germanio havas plej multe da entreprenoj kun pli-ol-200-jara historio, sed ili nombras nur 800.

Imperiestro

La plej malnova ankoraŭ funkcianta entrepreno en Japanio, kaj probable ankaŭ en la mondo, estas Kongo-Gumi (Diamanto-Kompanio) en Osaka. Ĝi ekfunkciis en la jaro 578 de la komuna erao. En ĉi tiu jaro Tiberius 2a Konstanteno iĝis bizanca imperiestro.

Fondis Kongo-Gumi unu el tri ĉarpentistoj venintaj el la korea duoninsulo, invitite de la japana potenculo. Ili helpis konstrui la budhistan templon Ŝitennoĵi.

Bankroto

Dum jarcentoj Kongo-Gumi ekskluzive konstruis kaj riparis Ŝitennoĵi, ĝis en la 1860aj jaroj ĝi komencis konstrui templojn kaj sanktejojn de ŝintoismo (la japana indiĝena religio). En 2006 la kompanio alfrontis bankroton, sed alia entrepreno ĝin savis, kaj nun ĝi aktive funkcias.

La due plej malnova kompanio estas la bangastejo Keiunkan fondita en 705 en la gubernio Yamanasi. Ĝi apartenas al almenaŭ 12 kompanioj pli-ol-800-jaraĝaj. Inter ili listiĝas ses hoteloj aŭ gastejoj en varmofontejoj.

La kvin aliaj produktas paperaĵojn, budhoservilojn, sakeon (rizvinon), teon kaj muldaĵojn. Ekster Japanio la plej malnova estas Sankt Peter Stiftskeller, restoracio en Salzburg, Aŭstrio. Ĝi estis laŭdire fondita en 803, sed ses japanaj entreprenoj inkluzive de Kongo-Gumi kaj Keiunkan estas pli malnovaj.

Adaptiĝemo

Leviĝas la demando, kial ekzistas tiom da malnovaj entreprenoj en Japanio. Fakuloj opinias, ke la longviveco baziĝas sur tri faktoroj: adapti, persisti kaj akcepti.

Adapti rilatas al la kapablo krei novajn produktojn responde al la bezono kaj postulo de la tempo. Ekzemple, pluraj malnovaj prilaborejoj de metalo nun liveras precizajn partojn neprajn al poŝtelefonoj.

Persisti signifas insiste okupiĝi pri la propra metio. Multaj japanaj kompanioj fiaskis, kiam ili diversiĝis, neglektante sian propran aferon. Akcepti tuŝas la heredan principon. Sukcesaj firmaoj ne blinde akceptas siajn stultajn filojn sed kapablajn aliulojn. Alivorte, enfluas freŝa, ekstera sango.

Devizo

La devizo de multaj tiaj kompanioj fariĝas familia regulo, ekzemple “fideleco al la klientoj”, “kunekzisto kun la regiono”, “portempe perdi, longtempe gajni”.

Hodiaŭ, tamen, en epoko de tutmondiĝo, pli kaj pli malfacilas fideli al tiaj principoj, aparte kiam bankoj kaj aliaj investantoj postulas rapidan profiton kaj eĉ forvendon de tradicia entrepreno.

Hodiaŭ preskaŭ ĉiuj malnovaj familiaj entreprenoj fariĝis akciaj kompanioj aŭ societoj komanditaj. Siajn akciojn ili ne publike proponas en la financaj merkatoj.

Isikawa Takasi

Spirita vivo

KONFESIOJ

La Centro pri Interreligia Dialogo ekfunkciis

En Vieno oni solene malfermis la Centron pri Interreligia Dialogo “Reĝo Abdullah” (KAICIID) (vidu Monato 2012/1, p. 17). La ĝenerala sekretario de UN Ban Ki Moon emfazis en sia inaŭgura parolado la rolon de la centro kontraŭ la fono de la konflikto en la Proksima Oriento kiel gravan paŝon. “Ni ne bezonas rigardi pli malproksimen ol la hodiaŭajn ĉefnovaĵojn, por kompreni kial la misio de la centro estas tiel grava”, diris Ban Ki Moon en la viena kastelo Hofburg antaŭ centoj da gastoj. La ministroj pri eksteraj aferoj de la ŝtatoj-fondintoj Aŭstrio, Hispanio kaj Sauda Arabio emfazis en siaj paroladoj la rolon de la interreligia dialogo.

Parolante antaŭ pastroj kaj religiaj altranguloj el la tuta mondo, Ban Ki Moon dankis la saud-araban reĝon Abdullah, kiu ne povis veni pro dors-operacio, pro liaj klopodoj pri la centro: “Hodiaŭ vespere ni unuigas niajn fortojn por festi pli fortan klopodadon pri kultura interŝanĝo kaj tutmonda harmonio.”

La konflikto inter israelanoj kaj palestinanoj samkiel la situacio en Sirio kaj Malio memorigas insiste pri tio, kial gravas pli bona kompreno trans la religiaj kaj kulturaj limoj. Ban Ki Moon venis ĵus el la Proksima Oriento kaj esperas nun pri la plenumo de la armistico inter Israelo kaj radikalaj palestinaj grupoj en la Gaza Sektoro.

Estraro

La centron gvidas la iama saud-araba vicministro pri klerigado Faisal bin Abdulrahman bin Muammar kiel ĝenerala sekretario. Lia anstataŭantino estas la eksa aŭstra ministrino pri justico Claudia Bandion-Ortner. En la naŭpersona estraro estas po tri personoj de kristana kaj islama konfesioj — inter ili sendito de la papo kaj saud-araba islamano, — kaj reprezentantoj de judismo, budhismo kaj hinduismo.

Impulso pri la fondo de la centro estis renkontiĝo de reĝo Abdullah kun papo Benedikto la 16a en 2007. La unua vizito de la saud-araba monarko al Romo ekpuŝis la dialogon inter la katolika eklezio kaj islamo, sciigis teologoj. Sauda Arabio certigis por la kuranta funkciado de la centro dum la unuaj tri jaroj ĝis 15 milionojn da eŭroj. La establo akceptos ankaŭ mondonacojn de ŝtatoj, fondaĵoj kaj unuopaj personoj.

Antaŭenigi respekton

La centro havas la deklaritan celon antaŭenigi respekton inter la religioj kaj peri en konfliktoj inter la religioj. Kontraŭuloj tamen diris, ke la estigo de la centro estas ŝirmo por Sauda Arabio, kiu ne permesas al ne-islamanoj la praktikadon de sia religio.

La kritikon pri la grava rolo de Sauda Arabio en la centro tuŝis ĝia ĝenerala sekretario Faisal bin Abdulrahman bin Muammar, en sia inaŭgura parolado. Direkte al la amaskomunikiloj li diris: “Vi povas demandi kaj havas la rajton demandi, kion faros la centro. Mi povas kredigi vin, ke ĝi estos elirpunkto por ŝanĝo.”

La saud-araba ministro pri eksteraj aferoj princo Saud al-Faisal emfazis la grandan signifon de stabileco por la funkciado de la establo. “Oni devas rememori pri tio, kio okazis kun la socioj, kiuj ne povis haltigi la “spiralon de perforto” — la centro devas helpi por ĉesigi konfliktojn, rememorigi pri la fundamentaj valoroj kaj rekonduki la mondon al ili.”

La supera komisiito de la papo pri interreligia dialogo, kardinalo Jean-Louis Tauran, memorigis al la reprezentantoj de diversaj religioj pri iliaj devoj en la dialogo. Estas ankaŭ eblo tuŝi fundamentajn homajn rajtojn, inter ili la religian liberecon “en ĉiu socio — ĉie”. La Sankta Seĝo intervenas ĉiuloke por kristanoj, kie ili bezonas helpon.

La aŭstra ministro pri eksteraj aferoj Michael Spindelegger kaj lia hispana kolego José Manuel Garcia Margallo substrekis en siaj paroladoj la subtenon por la centro. Spindelegger diris, ke li estas danka al reĝo Abdullah pro lia pensoriĉa kaj ĝustatempe lanĉita iniciato. La konstruiva dialogo de la konfesioj estas prioritato de la aŭstra ekstera politiko. Garcia Margallo deklaris, ke li certas, ke la centro subtenos ankaŭ aliajn iniciatojn pri interreligia dialogo.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

En Vieno, en ĉeesto de multaj eminentuloj, oni solene malfermis la Centron pri Interreligia Dialogo “Reĝo Abdullah”.

Scienco

NUTRADO

Sablohorloĝo forŝovas piramidon

Kris Verburgh, 26-jara flandra kuracisto, kaŭzis malgrandan “tertremon” en Flandrio per sia libro De voedselzandloper, laŭvorte “la nutra sablohorloĝo” (laŭ la formo de lia nova, ĝisdatigita versio de la nutra piramido). Tiu ĉi artikolo celas ne esti recenzo pri la libro, sed prezenti al la legantaro kelkajn konkludojn kaj instigi al pli saniga kaj konscia manĝado.

En multaj lokoj de la mondo oni uzas nutran piramidon por montri al la homoj, kiel manĝi ekvilibre. En la supra parto de la piramido aperas la manĝaĵoj, kiujn oni modere manĝu (dolĉaĵoj, nutraj suplementoj). Sube troviĝas male la nutraĵoj, kiujn oni plej bezonas (akvo, rizo, pano). Ofte apud tiaj skemoj estas ankaŭ bildoj pri sporto, por montri, ke ankaŭ fizika ekzercado tre gravas por bona sano.

Polemiko

Aperiginte sian libron De voedselzandloper, Kris Verburgh ricevis grandajn laŭdojn, sed ankaŭ multe da kritiko (kiel persono, ne nur kiel profesiulo), interalie de la flanko de pluraj profesoroj. Laŭ ili, lia “nutra sablohorloĝo” ne baziĝas sur sufiĉa nombro da sciencaj esploroj. La samaj scienculoj ankaŭ plendas pri misinterpretado de iuj ciferoj. Estas tre domaĝe, ke tiu kritikado fokusiĝas sur nur kelkaj eventuale diskuteblaj eroj (kiujn la aŭtoro per malferma respondo al la kritikantoj cetere jam refutis), anstataŭ agnoski, ke nia maniero nin nutri ja povas kaŭzi multajn gravajn malsanojn kaj ke, efektive, la maniero elektita de la aŭtoro por prezenti modelon pri saniga nutrado aparte utilas kaj trafas.

Parto de la polemiko estas jene klarigebla: la tradicia nutra piramido estas forte influata de la viand- kaj lakt-industrio. Tiuj industrioj volas ĉiel instigi la homojn konsumi kiel eble plej multe da siaj produktoj, spite al ĉiuj konataj raportoj pri riskoj por la sano pro manĝado de tiaj nutraĵoj. Ni estu honestaj: kiom da homoj malsaniĝis, manĝante laktukon aŭ brokolon, kaj kiom da homoj spertas sanproblemojn pro troa manĝado de viando kaj laktaĵoj? (Rimarkindas, ke infekto per salmonelo supozeble ligita kun manĝado de legomoj, kiu okazis antaŭ kelkaj jaroj en Germanio kaj aliloke, tute ne estis kaŭzita de la legomoj mem, sed de la bestdevena fekaĵo ŝprucita sur la legomojn.)

Plej bona dieto = ne dieti

Esence la libro de Verburgh montras, kiamaniere vivi longe kaj bone danke al pli saniga manĝado. La eldonaĵo ne baziĝas sur iu mirakla dieto, kvankam perdo de pezo ofte ja sekvas; la verko male klopodas ekkonsciigi kaj eduki la legantaron pri tio, kio estas sana manĝado, surbaze de multe da sciencaj esploroj.

La aŭtoro klarigas ankaŭ, kial la plimulto da dietoj, pri kiuj abunde parolas artikoloj en popularigaj revuoj, ne efikas kaj fojfoje eĉ minacas la sanon. Temas ekzemple pri la protein-dieto (kaj pri la troa manĝado de viando, ĝenerale), ĉar niaj hepato kaj renoj ne povas facile digesti multajn proteinojn. Ekde nia 30-jariĝo la funkciado de niaj renoj eĉ malaltiĝas je 10 % ĉiu-jardeke pro ekscesa protein-konsumado. La plej multaj dietoj baziĝas sur malgrandaj kaj limigitaj esploroj kaj strebas nure al rapida sukceso, konsiderante nur la mallong-daŭran efikon. Tamen ili preterrigardas la long-daŭran efikon. La plej bona dieto estas do: ne sekvi dieton, sed manĝi sanige kaj konscie.

Verburgh malpermesas al siaj legantoj absolute nenion: li bone scias, ke multaj homoj ne kapablas vere sekvi iun ajn dieton en mondo, kiu daŭre reklamas kaj proponas tentajn, kvankam ne sanigajn, manĝaĵojn. Anstataŭe la aŭtoro brile montras la manĝaĵojn, kiujn oni malplej manĝu, lokumante ilin en la supra parto de la duobla piramido, ∇. La manĝaĵoj, kiujn male oni plej multe manĝu, troviĝas en la malsupra parto ∆). Tiel simpla estas la afero. Li ankaŭ montras, kiamaniere anstataŭigi malpli bonajn manĝaĵojn (supre) per pli sanigaj (sube).

Luksaj malsanoj

La ĉefa kaŭzo de nia maljuniĝo estas sukero kaj, pli ĝenerale, karbonhidratoj, kiuj estigas ligojn inter proteinoj en la korpo, tiel kaŭzante rigidiĝon de la ĉeloj kaj ekeston de sulkoj. Konsumado de granda kvanto da karbonhidratoj en mallonga tempo kaŭzas rapidan kreskon de la sukernivelo en la sango.

La t.n. glikemia indekso (mallonge GI) montras por ĉiu nutraĵo, kiom rapide la karbonhidratoj eniras la sangon. Preferindas manĝi nutraĵojn kun malalta GI, ĉar tiuokaze la kabrohidratoj malpli rapide eniras la sangon kaj pli longdaŭre provizas energion, anstataŭ stoki ĝin kiel grason. Tro da karbonhidratoj aldone influas malbone la nivelon de kolesterolo. Manĝaĵoj kun alta GI estas krom sukero: pastaĵoj, pano, rizo (kies blankaj variantoj ĉefe malsanigas) kaj terpomoj. Estas pli bone anstataŭigi tiujn manĝaĵojn per aveno, fabacoj (legumenacoj), fungoj, fruktoj kaj legomoj.

Verburgh strebas preventi la novajn t.n. “luksajn malsanojn”, kiaj estas diabeto (duatipa), koraj kaj arteriaj problemoj, kancero, ĉiuj parte kaŭzataj ĝuste de malbona nutrado. La moderna sablohorloĝa versio de la nutra piramido baziĝas sur sciencaj esploroj kaj ĉefe prizorgigas la faktorojn, kiuj kaŭzas maljuniĝon (kaj eĉ morton).

Menciinda estas ankaŭ, rilate al la nova proponita modelo, estas la eblo nuanci la malsamon inter ekzemple nigra kaj verda teo, ruĝa kaj blanka viando, bonaj kaj malbonaj grasoj. Estas ekzemple malĝuste opinii, ke ĉiuj grasoj dikigas. Forigi tute la grason el nia manĝo estas eĉ malsanige, ĉar pluraj vitaminoj (A, D, E, K) ne solveblas en akvo kaj tial povas eniri nian korpon nur pere de grasoj.

Usona esploro komparis homgrupon, kiu manĝis sanhelpe laŭ la mediteranea kuirmaniero (multe da olivoleo, legomoj, fruktoj, fiŝo, nuksoj, iom da ruĝa vino), kun alia grupo, kiu sekvis dieton preskribitan de la Usona Kor-Asocio, kun malmulte da graso. En la unua grupo okazis je 70 % malpli da mortoj. Post 2,5-jara esplorado oni ĉesigis la eksperimenton, ĉar oni konsideris “kontraŭetike”, ke la dua grupo plu sekvu la dieton de la Usona Kor-Asocio.

Legomoj kontraŭ kancero

Kancero estas unu el la ĉefaj kaŭzoj de morto en Okcidento, sed en iuj partoj de Azio ĝi aperas 5 ĝis 10-oble malpli ofte. Temas pri vere signifoplena malsamo! Ĉe nefumanto la manĝomaniero respondecas pri 50 % de la risko pri kancero! La ceteraj 50 % rilatas: genetikan emon, infektojn, estadon sub la suno, poluadon, labortipon ktp. En Japanio oni observis dekfoje malpli da kazoj de prostat-kancero. La kialo evidente ne estis genetika, ĉar japanoj elmigrintaj al Brazilo, kiuj manĝis laŭ la okcidenta maniero, havis same altan riskon, kiel okcidentanoj.

Kiel do nia manĝado povas influi kanceron? Mallonge: kelkaj freŝaj legomoj kaj herboj (ekzemple brokolo, petroselo, kurkumo — malsama, oni atentu, ol kukumo) havas kancer-preventajn ecojn. Esploro en Nederlando, plenumita tra 120 000 personoj, montris, ke:
— manĝante sane (fiŝon, nuksojn, legomojn, fruktojn, nigran ĉokoladon, ruĝan vinon, sed malmulte da “rapid-asimileblaj sukeroj”, ruĝa viando kaj laktaĵoj),
— ne havante troan pezon,
— ne fumante,
— iom sportumante,
viroj mezume vivas pli longe je 8,5 jaroj kaj virinoj je 15 jaroj. Plie, la nombro de la sanaj vivjaroj, do la jaroj sen notindaj malsanoj, estas la duoblo. Homoj, kiuj havas malsanigan vivstilon — la esprimo parolas per si mem — povas ekhavi sanproblemojn jam ekde sia 50-jariĝo.

Jen kelkaj mirindaj faktoj (la fontoj troviĝas en la libro kaj en la retejo de la aŭtoro):

— tri glasoj da freŝe elpremita fruktosuko semajne malaltigas la riskon de la malsano de Alzheimer je 79 %;

— unu manpleno da juglandoj tage malpliigas la riskon de kor-krizo je 45 %;

— unu kilogramo da brokolo monate malpliigas la riskon de mamkancero je 40 %;

— unu glaso da limonado ĉiutage rezultas 43 % pli da risko de kor-krizo kaj duobligas la riskon de diabeto;

— regule manĝi nigran ĉokoladon malpliigas la riskon de kor-krizo je 37 %;

— verda teo malaltigas la riskon de intestokancero je 57 % kaj kuntrenas je 40 % malpli da apopleksirisko;

— unu glaso da alkoholo tage malaltigas la riskon de kor-atako je 30 %, sed oni ne troigu: viroj trinku maksimume po du glasojn tage, virinoj po unu;

— virinoj, kiuj ĉiutage trinkas du glasojn da lakto, havas je 45 % pli da risko rompi sian koksoston.

Konsiloj

Por vivi pli longe, valoras ankaŭ la konsilo limigi kaloriojn: se oni manĝas je 25 % malpli, ol necese, la korpo estas pli ŝparema kaj pli zorgema pri si mem. Manĝi tro multe kaŭzas pli rapidan maljuniĝon, ĉar la kemiaj reagoj de la ĉiutaga korpa fiziologio kreas reageman oksigenon kiel flankan efikon. Tiu oksigeno damaĝas la DNA-on, proteinojn kaj lipidojn en la korpo. La antioksidantoj ĉeestaj en la nutraĵoj kaj la organismo ne povas komplete haltigi tiun damaĝon.

Resumo

— Ne manĝu (aŭ manĝu plej modere) panon, terpomojn, pastaĵojn kaj rizon, preferante eventuale la integrajn.

— Per avenkaĉo (preparita per sojlakto) anstataŭigu panon*; terpomojn, pastaĵojn kaj rizon anstataŭigu per legomoj, fabacoj, fungoj, tofuo aŭ quorn*.

— Evitu lakton kaj jogurton. Anstataŭigu ilin per plantdevena lakto (kiel sojlakto), sojojogurto aŭ sojkaĉo; fromaĝon kaj ovojn oni rajtas manĝi.

— Konsumu malmulte da ruĝa viando (de porko, bovo, ŝafo, ĉevalo), sed pli da grasa fiŝo (salmo, skombro, haringo, anĉovo kaj sardinoj) kaj birdaĵoj (kokaĵo, meleagraĵo).

— Legomojn kaj fruktojn konsideru la bazo de la nova nutra piramido.

— Trinku multe da akvo, kelke da tasoj da verda aŭ blanka teo kaj almenaŭ unu glason da freŝe elpremita frukt- aŭ legom-suko kun fibroj tage. Kafo (maksimume tri tasoj tage) kaj alkoholo (maksimume du glasoj tage por viroj kaj unu glaso por virinoj) estas permesataj.

Je via sano!

Lode Van De Velde

* 1. Avenkaĉo povas esti manĝata matene kun juglandoj, fragoj, mirtelo, pomo, banano, sekigitaj fruktoj, nigra ĉokolado.
* 2. Quorn [kvorn] estas la marknomo de produkto kun, kiel bazo, fermentinta micelio de la ŝimaĵo Fusarium venenatum, uzata de vegetaranoj kiel anstataŭaĵo de viando.

Turismo

AŬSTRIO

Briko-muzeo

Pli ol 12 000 diversaj brikoj videblas en la briko-muzeo en Vieno. La plej malnova briko el ili aĝas 4000 jarojn kaj venis verŝajne el Babilono. Aliajn produktis grekoj kaj romianoj. La ĝermanoj loĝis ekde la 5a ĝis la 10a jarcentoj ĉefe en lignaj domoj kaj ne postlasis tiajn ŝtonojn. Multaj brikoj estis produktataj en la baroka kaj sekvaj periodoj.

La muzeon fondis la lerneja direktoro Anton Schirmböck [ŝirmbek] en la 1970aj jaroj. Kiam lia ejo ne plu povis enteni la multajn objektojn, la kolekto migris al domo, en kiu troviĝas ankaŭ la muzeo de la 14a distrikto de Vieno.

Argilo

La kruda materialo por fari brikojn estas argilo, fojfoje miksita kun silto kaj sablo. En la bakforno, ĉe 900 oC, la koloro ŝanĝiĝas de blua al ruĝa kaj la argileroj sintriĝas, do parte kunfandiĝas. Tia briko enhavas truetojn, povas suĉi akvon kaj ne estas rezistokapabla kontraŭ erozio. Se oni uzas specialan argilon kaj bakas je 1200 oC, la truetoj malaperas kaj estiĝas klinkero, kiu ne ruiniĝas dum frosto.

Diversformataj

Ĝis la mezo de la 19a jarcento ĉiu urbo aŭ monaĥejo preferis alian formaton por brikoj. Pro tio oni ne povis uzi brikojn el diversaj regionoj por la sama konstruaĵo. Tial en la jaro 1872 en Germanion oni enkondukis la “regnan formaton”: 25 x 12 x 6,5 cm. Nuntempe estas produktataj pli grandaj brikoj kun truoj por izoli la domon kontraŭ (mal)varmo. Tia bloko havas ekzemple la dimensiojn 50 x 38 x 25 cm. Se la supra kaj suba surfacoj estas ŝlifitaj, eblas kunglui la blokojn. Do, masonado estas ŝparata kaj la muro restas preskaŭ seka.

Specialaj brikoj estas terakotaj kaj kahelfornaj. La muzeo montras ankaŭ tegolojn el la romia kaj nuna tempoj. Ceramikaĵo kaj porcelano konsistas el aliaj substancoj.

Adreso de la plej granda briko-muzeo en Eŭropo: Wiener Ziegelmuseum, Vieno, 14a distrikto, Penzinger Strato 59. Eniro senkosta. Malfermita ĉiun unuan kaj trian dimanĉon en la monato (escepte de julio, aŭgusto kaj festotagoj) de la 10a ĝis la 12a horo. Metrolinio U4: ĝis Hietzing [hicing]. Rete: ziegel@bezirksmuseum.at.

Walter Klag

Moderna vivo

AŬSTRIO

Ĉefstacidomo por ĉefurbo

Ekde decembro 2012 Vieno havas novan ĉefan stacidomon. Funkcias jam kvin trakoj; ekde 2014 funkcios 12.

Jam nun trajna pasaĝero ĝuas avantaĝojn. Tiu ne plu devas alveturi la iaman sudan stacidomon, iri kelkcent metrojn kaj atendi en la apuda orienta stacidomo. Eblas nun trajnŝanĝi ĉe la sama kajo aŭ eĉ simple rekte traveturi post mallonga halto.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Por ŝpari tempon oni plilongigis ekzemple la tramlinion D ĝis la nova viena stacidomo.

Moderna vivo

MONATO

Arĝenta kunlaboro

Legantoj de Monato fojfoje ŝatus ekscii, kia estas la persono, kiu verkis tiun aŭ alian artikolon. Kadre de mia retrorigardo al 25 jaroj da kunlaborado, mi volas ne tedi per malgrava biografio, sed almenaŭ sumigi iom la ekeston de cento da artikoloj por la magazino.

Mi eklernis Esperanton dum la Universala Kongreso en Aŭgsburgo 1985. Iom poste mi rimarkis gazeton kun titolpaĝa nigra-blanka foto en kriruĝa kadro kaj la nomon Monato. Ĝi prezentis sin “internacia magazino sendependa”. Al mi plaĉis kaj ĝia ekstero kaj la enhavo kaj mi tuj ekabonis ĝin.

Se ekzistas tia impona gazeto, la internacia lingvo de d-ro Zamenhof estas viva kaj matura, konvinkiĝis la novico. Du jarojn mi restis nur leganto, sed baldaŭ logis min ankaŭ verki por ĝi. En 1987 aperis mia unua artikolo. Ekde tiam mi estas konstanta kontribuanto.

Socia konvencio

La cifero 25 estas ne nur simpla nombro. Ĝi ampleksas kvaronon de jarcento, vivofazon de unu generacio. Socia konvencio ĝi estas, nomata “arĝenta”. Ĉu mi ĝuste memoras, ke la unuaj materialoj iris rekte poŝtmaniere al la kunfondinto kaj ĉefredaktoro Stefan Maul?

Tiutempe foje la kontakto fluis malrapide. Longe estis survoje demandoj kaj respondoj, leteroj perdiĝis. Al la komenciĝinta elektronika epoko mi nur heziteme aliĝis, sed nun mi ŝatas la rapidajn kontakteblojn, almenaŭ, se la koncerna partnero en la redakcio estas respondema.

Nun ja bone fluas la komunikado, sed ĉiam ankoraŭ iom ĝenas, ke ne ekzistas ia centra instanco, kiu havas superrigardon pri ĉio, pri la alveno de la skriba materialo, pri la ilustraĵoj, pri la akcepto, la daŭro de la prilaborado, la enpaĝigo, la aperodato ktp.

Statistikaj konsideroj

Jubileo instigas al statistikaj konsideroj. Estis jaroj kun intensa verkado kaj kelkaj magraj fazoj. Entute aperis proksimume cent kontribuoj — jen dua jubileo. Meznombre kvar artikoloj jare ne estas multe kompare kun kolegoj rekordemaj, aperantaj kvarfoje en nur unu kajero, sed intertempe la tekstoj, kiujn mi verkis por Monato ampleksas dekonon de miaj skribaj produktoj. Cetere, dua dekono aperis en aliaj Esperanto-gazetoj.

Post kelkaj komencaj kontribuoj kadre de la muzikista profesio, vastiĝis la temoskalo. Sekve verkiĝis multo pri kulturo ĝenerale, pri la propra regiono, pri historio kaj bildarto. En la lastaj jaroj aldoniĝis ankaŭ la sekcioj Spirita Vivo kaj Politiko. Entute estas preskaŭ neniu rubriko, por kiu mi ne verkis.

Aldoniĝas menditaj recenzoj, almenaŭ dum la unua jardeko. Kelkfoje aperis konsideroj pri lando, kiun mi bone konas, Liĥtenŝtejno, ne havanta propran kunlaboranton. Honorigis min, ke William Auld aprezis miajn poemojn kaj publikigis kelkajn en aparta paĝo. Kompletigas la rilaton al la magazino manpleno da legantoleteroj, aŭ, pli ĝuste, memstaraj artikoletoj sub alia formo.

Strikta ligo

Deko da senditaĵoj ne atingis la publikigon, ĉu ĉar iu alian sekundon pli frue sendis ion pri aktuala temo, ĉu ĉar “ne ekzistis rubriko” por ili. Cetere, tiu iom strikta ligo al rubriko kaj redaktoro nemalofte kaŭzis almenaŭ “miskomprenojn”, ĉar multaj el miaj artikoloj traktis temon unuece kaj ne facile trovis ŝablonan keston.

Ekde la komenco kunlaboras mia edzino Rita Rössler-Buckel por Monato. Ŝi akompanis la kolektadon de la materialoj, desegnis ilustraĵojn kaj lerte fotis por bilde subteni la tekstojn. Unu foto eĉ atingis la titolpaĝon. Plej ofte ni mem klopodis bone antaŭzorgi pri ekvilibra informo per vortoj kaj bildoj.

La arĝenta jubileo havigas nelaste la okazon danki al la diversaj homoj de la redakcio pro ilia laboro super niaj kontribuoj kaj pardonpeti ilin pro foja malpacienco. Kaj indas danki al la legantoj, kiuj ja legantoletere aldonis aŭ ĝustigis iajn punktetojn, sed tute ne severe kritikis.

Same kiel Esperanto fariĝis natura parto de mia vivo, tiel ankaŭ la laboro por Monato intertempe montriĝis nemalhavebla. Pruvas tion la nombro de la artikoloj en la jubilea jaro: 20. Espereble legi ilin same plaĉis kaj profitigis kiel la verkado.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Tiamaniere Monato-kontribuanto zorge esploras sian temon. Foto: Rita Rössler-Buckel

[FORIGITA!: bildo]

“Mi rimarkis gazeton kun titolpaĝa nigra-blanka foto en kriruĝa kadro kaj la nomon Monato.”

Eseoj

AMIKECO

Kison al la tuta mondo (sed nuntempe pagu)!

Amikeco apartenas al la plej intimaj interrilatoj inter du aŭ fojfoje pli da personoj. Ŝajnas esti universala homa bezono dividi komunajn sekretojn, praktiki samajn hobiojn, konfesi problemojn, peti kaj doni konsilojn kaj konsolojn, sendepende de seksaj rilatoj.

Fidinda estu tia kunulo, inda je vera konfidenceco. La poeto Friedrich Schiller, en sia “Odo al la ĝojo”, himnas proksimume: “Jubilu, se vi sukcesis esti amiko de amiko!”. Tiel li esprimas la internan edifon de amikeco.

Lia jubilado multe transiras la intimecon, kaj grandioze li inkludigas homamasojn: “Brakumadon al vi, milionoj!”, eĉ “Kison al la tuta mondo!”

Memdonaj

Ne malpli entuziasme la nuntempa vivomaniero traktas tiun tre delikatan personecan interrilaton. Sed transformiĝis la koncepto, tamen uzante la saman nocion. Tiaj “amikecoj” ne plu estas personecaj, rektaj, ambaŭflanke memdonaj.

Kiel multo en la nuna socio, ili fariĝis instituciaj, komercaj, prikalkuleblaj, nerespondecaj. Kion pensi pri sociaj retoj, kiuj dissendas avertojn: “Sinjoro X deziras, ke vi fariĝu lia amiko.” La sinjoro estas apenaŭ al vi konata, kaj evidentas, ke ne la sinjoro skribis la mesaĝon, sed aŭtomato.

Mode nun estas, ke institucioj varbas por si “amikan rondon”, al kiu la individuo memkompreneble kotizas. Ekzemple lernejoj invitas gepatrojn fariĝi “amikoj”. Tiuj fervore aliĝas, esperante tiel prosperigi la lernejan sukceson de la ido.

Bonhavaj

Ankaŭ bonhavaj publikaj radistacioj varbas “amikojn”, ofertante kontraŭ la postulata kotizo reduktitajn prezojn ĉe koncertoj, kaj interretan informadon. Evidente temas pri servoj, per kiuj oni volas krei aŭskulteman komunumon ĉirkaŭ si por kontraŭpezi la konkurenculojn.

Eĉ seriozaj malsanulejoj, enviciĝintaj en la ŝtatan sekurecsistemon, provas akiri reton da subtenantaj amikoj. Kiu sekve, okaze de bezono, ne preferos iri en sian amikan malsanulejon?

Amikeco ne nur estas bela vorto. Ĝi povas havigi ankron al homoj, egale en kiu vivofazo. Misuzi tiun nocion pro tre evidentaj komercaj, konkurencaj, memrilataj celoj estas perfido al idealo. Sed nur malmultaj amikiĝemuloj tion ĝustatempe komprenas.

Franz-Georg Rössler

Moderna vivo

ARKITEKTURO

Urboj kaj kurboj

La 5an de decembro 2012 forpasis la brazila arkitekto Oscar Niemeyer [oskáĥ nímaja] en Rio-de-Ĵanejro, sia naskiĝurbo. Longaĝa, li mortis nur 10 tagojn antaŭ sia 105-jariĝo. Lia ĉefverko estas la plano por Braziljo, la ĉefurbo de Brazilo, inaŭgurita en 1960.

Li debutis kiel arkitekto en 1932 ĉe inĝeniero Lúcio Costa [lusju koŝta], la estonta kunpartnero por la kalkuloj de la urbanizado de Braziljo. En 1940 Juscelino Kubitschek [ĵuselinu kibiĉék], la tiama urbestro de Belo Horizonte, invitis lin prepari projekton de la ensemblo de Pampulha [pampulja], nacian ikonon de moderna arto.

Radikale

Kiam Kubitschek estis elektita prezidanto de la respubliko en 1956, li denove alvokis la arkitekton por plani Braziljon, la novan ĉefurbon. Kun Braziljo, strategie starigita en la geografia centro de Brazilo, ne nur Rio-de-Ĵanejro eksiĝis kiel ĉefurbo, sed radikale renversiĝis la politika koncepto de marborda kulturo, heredaĵo el la kolonia erao.

Eksterlande li kunlaboris en la sidejo de Unuiĝintaj Nacioj, en Novjorko, kune kun Le Corbusier [le korbizjé] kaj aliaj arkitektoj el deko da landoj. La sidejo de la Komunista Partio de Francio en Parizo, la eldonejo Mondadori en Milano, konstruaĵoj de la universitato de Alĝero, inter aliaj ekzemploj, ilustras la internacian atingon de planoj subskribitaj de li.

Simbole

Niemeyer estris la superan kurson de arkitekturo de la ĵus fondita universitato de Braziljo en la periodo de 1962 ĝis 1965. Tamen li eksiĝis el la universitata posteno por simbole protesti kontraŭ la militista reĝimo altrudita al la nacio en 1964. Ĉar li estis membro de la Brazila Komunista Partio, li devis forlasi Brazilon por ekzilejo en Francio.

La stilo de Niemeyer definitive enradikigis la fundamenton de la moderna arkitekturo en Brazilo. Liaj gigantaj projektoj ĉiam fontis el simplaj desegnaĵoj kun graciaj kurboj. Laŭ liaj deklaroj la arkitekturo ne reduktiĝu al nura funkcio, ĉar gravas la estetiko.

Sub la inspiro de inaj kurboj rimarkindas la ensemblo Sambódromo, kie en la karnavalo de Rio-de-Ĵanejro paradas la plej alta esprimo de la brazila popola arto, nome la sambo.

Jozefo Lejĉ

Politiko

JAPANIO

Teritorie disputi por maski katastrofon

Fine de 2012, post trijara paŭzo, revenis al la potenco en Japanio la konservativa Liberal-Demokratia Partio (LDP). En balotado ĝi gajnis 294 el la 480 seĝoj de la Ĉambro de Reprezentantoj. Tiel la japana popolo, malgraŭ la nuklea katastrofo de Fukushima Daiichi en marto 2011, elektis partion, kiu daŭre subtenas nukleajn centralojn.

La reginta, nur iom pli liberala Demokratia Partio de Japanio, favoris post la katastrofo laŭgradan forigon de la centraloj. Sed konstante ŝanceliĝis ĝia politiko interalie pro interna opini-diverĝo kaj forta premo de Usono.

Perdas

El la 12 partioj, kiuj partoprenis en la elektoj, ok pledis por rapida aŭ laŭgrada forigo de la nukleaj centraloj. Tamen, laŭ la elekto-sistemo, kiam granda partio perdas sian mandaton, alia granda partio preskaŭ aŭtomate akiras potencon. Do strukture ne restas granda ŝanco por malgrandaj partioj, precipe se ili multiĝas kun pli-malpli similaj platformoj, kiel ĉi-foje okazis.

Restas maltrankvilaj la loĝantoj en la gubernio Fukushima, kie okazis la katastrofo. Dume en la ĉefurbo Tokio, kaj en aliaj grandaj urboj, ade okazas manifestacioj kontraŭ la nukleaj centraloj. Ekzemple, en julio 2011, surstratiĝis en Tokio 100 000 protestantoj.

Timas

Dume daŭras elmigrado de homoj ne nur el Fukushima sed ankaŭ el Tokio kaj ĉirkaŭaj regionoj, ĉefe al okcidenta Japanio, sed fojfoje eĉ eksterlanden. Ili timas la nun ne antaŭvideblajn sekvojn de la katastrofo.

Aŭdeblis post la elektoj voĉoj histeriaj. Kandidato neelektita, la 38-jara aktoro Yamamoto Taro, konata tra Japanio, anoncis, ke ne haltigeblas la nukleaj centraloj. “Nun indus fuĝi el Japanio”, li opiniis.

Emfazas

Tamen la nova ĉefministro, Abe Shinzo, emfazas la neceson ŝanĝi la nunan konstitucion, kies pacifismo malhelpas al la lando nomi sian “armeon” armeo. Dum lia mandato la armeo povus testi sian kapablon ĉefe kontraŭ Ĉinio kaj malpli verŝajne kontraŭ Suda Koreio, kun kiuj brulas nun teritoriaj problemoj.

Tamen ne estas klare, ĉu la oficon eltenos politikisto, kiu antaŭ kvin jaroj devis rezigni la ĉefministran postenon pro stomaka malsano, malantaŭ kiu probable kuŝis psika premo.

Ekflagrigis

Se Abe denove fiaskus, atendus aliaj en kaj ekster LDP. Unu el la ĉefaj kandidatoj ekster LDP estas Ishihara Shintaro, roman-verkisto kaj populara politikisto. Ĝis oktobro lastjare li estris la metropolan registaron de Tokio. Tamen lia deklaro aĉeti la insulon Senkaku (ĉine: Diaoyu), en aŭgusto samjare, ekflagrigis teritorian problemon kun Ĉinio.

Se li iam venus al la potenco, ankaŭ li povus, same kiel Abe, utiligi teritoriajn disputojn por maski la konsekvencojn de nuklea katastrofo.

Ĉiuj potenculoj tamen agus simile. Ankaŭ la registaro de la Demokratia Partio estis ade kritikata, ke ĝi kaŝas diversajn faktojn pri la katastrofo. La motivo ĉiesa kaj ĉiama: “Por ne maltrankviligi la popolon.”

Usui Hiroyuki

[FORIGITA!: bildo]

En la ĉefurbo Tokio, kaj en aliaj grandaj urboj, ade okazas manifestacioj kontraŭ la nukleaj centraloj.

Politiko

KATALUNIO

Diskriminacio: ĉu puŝo al sendependiĝo?

En decembro 2012 okazis Esperanto-renkontiĝo en Barcelono. La etoso estas streĉa en tiu ĉi kataluna urbo pro tio, ke katalunoj sentas sin diskriminaciataj. Ili grumblas kontraŭ la centra povo en Madrido, kaj ili ne sentas, ke la hispana registaro respektas ilian kulturon. Pli kaj pli kreskas deziro pri sendependiĝo. Kiel ĝi estiĝis? Kaj kiel ĝi evoluos?

Katalunio estis sendependa ŝtato kun teritorio, limoj kaj registaro ĝis 1714. Tiam finiĝis milito kaj post malvenko Katalunio estis aneksita de Kastilio. La jaro 1833 estas konsiderata kiel komenco de renesanco: floris la kataluna kulturo kaj firmiĝis la lingvo.

Inter 1936 kaj 1939 okazis la hispana enlanda milito. Katalunio subtenis la respublikon, el kio rezultis malvenko kaj katastrofo por Katalunio. Sekvis ĝis 1975 la diktatoreco de generalo Franco. Malpermesata kaj subpremata estis la kataluna kulturo, laŭ kolonistila imperiismo.

Multaj aktivuloj fuĝis eksterlanden; multaj malaperis en malliberejoj. Kun demokratio ekde 1977 blovis nova vento, tamen Madrido forte regis la periferiajn regionojn.

Kortumo

En 2010 okazis kvazaŭ kaŝita puĉo, kiam la kataluna statuto, aprobita en Madrido kaj poste en Katalunio, estis senigita je alineoj fare de la konstitucia kortumo. Poste, en septembro 2012, dum la kataluna nacia festo, okazis manifestacio en la kataluna ĉefurbo. Partoprenis ĉirkaŭ du milionoj da homoj pacemaj.

Kontribuis diversaj faktoroj: la ekonomia krizo kaj ŝparprogramoj postulataj de Madrido, kun diversaj tiel nomataj ofendaj agoj, kaj la Assemblea Nacional Catalana (ANC), kiu sukcesis kunvenigi politikajn partiojn, sindikatojn, civilajn asociojn ktp por unusola surstrata manifestacio.

Dume aŭdiĝis alvokoj al sendependiĝo, aŭskulteblaj ĉe la oficiala televido-kanalo (oni ne diru “nacia televido”). Post la manifestacio okazis malsukcesa provo atingi interkonsenton kun Madrido. Poste venis elektoj, la 25an de oktobro. Rezulte: en la nuna kataluna parlamento la plimulto favoras sendependiĝon.

Permeso

Ĉu la parlamento proponos sendependiĝon, ne certas. Ne permesos paŝon tian la parlamento en Madrido, sed eble Katalunio ne atendos permeson. Restas tamen aliaj demandoj. Ekzemple, ĉu sendependa Katalunio membros en Eŭropa Unio? Certe katalunoj sekvas la eventojn en Skotlando, kies situacio ne malsimilas al tiu en Katalunio.

Ekonomie Katalunio estas pli forta ol Hispanio. Komence de la 20a jarcento Katalunio estis industrie prospera regiono, kien venis hispanoj malriĉaj. La enlandaj enmigrintoj ekamis sian novan landon kaj en 2012 sentas sin katalunoj.

Katalunio estas aŭtonoma regiono, same kiel Galegio kaj Eŭskio, tamen la tri regionoj ne similas laŭ historia vidpunkto. Grava kultura aspekto estas instruado en publikaj lernejoj. La kataluna lingvo, same kiel la galega kaj la eŭska lingvoj, estas “kun-oficiala” lingvo.

Ministro

Tamen la nuna hispana ministro pri instruado proponas enkonduki novan sistemon. Tiel la kataluna lingvo ne plu estus la ĝenerala lingvo por instruado. Tio kolerigas katalunojn, ĉar la nuna sistemo, bazita sur ĝenerala instruado per la kataluna, por ĉiuj kontentige funkcias.

Aliflanke en Madrido regas aliaj kondiĉoj. Estu en la centra registaro la sama proporcio de registaraj oficistoj kiel de reprezentantoj de etnoj en la tuta lando. Tio ne okazas.

Ne eblas indiferenti dum tiu ĉi periodo. Ĉiu havas sian opinion, eĉ malsaman ene de la sama grupo aŭ familio. Tamen ĉiu sentas, ke aferoj ŝanĝiĝos. Kiamaniere, kaj kiam, estas alia demando.

Montserrat Franquesa, Mireille Grosjean kaj Ramon Perera

[FORIGITA!: bildo]

Sur balkonoj flirtas katalunoj flagoj, tiel montrantaj sendependiĝemon. La flago, kun ruĝaj kaj flavaj strioj, montras ankaŭ triangulon kun stelo, kiu devenas de la flago de Kubo. Kubo sendependiĝis de Hispanio, kiel deziras ankaŭ katalunoj.

Leteroj

Lasta vorto

En ligo kun la artikolo Ge(j)edziĝoj (Monato 2012/12, p. 12) mi opinias la jenon. Dum gepatroj, kiuj naskas, flegas kaj edukas siajn infanojn, konstante zorgas, ke ili ne falu sub iuj malbonaj influoj, jen iuj urbestroj organizas publikan propagandadon de ekstravaganco kaj perverseco sub la preteksto pri “homaj rajtoj”. Gepatroj ne voĉdonu por tiaj urbestroj!

Atanasije Marjanović

Serbio

Moderna vivo

SANO

Kiel kuŝi klinike?

Germanaj malsanulejoj ne plu estu aktuale adaptitaj hospitaloj, sed sanigaj servo-stacioj (kreita estas angla esprimo wellness service stations).

Pacientoj kadre de la ŝtata malsanasekuro ĝuas kontentigan medicinan servon — krom misoj kaj mankoj kiel ĉie en la ordinara vivo — sed ŝatus iom pli da dorlotado dum la malsanuleja restado.

Tiuj ĉi servoj estu same tiel por homoj pagintaj siajn asekurajn kontribuojn dum 45 jaroj da pena laboro kiel por homoj hazarde trafintaj germanan klinikon sen pago (antaŭa aŭ posta) al ties publika sanservo.

Entreprenoj

Sed pri tio ne temu tiu ĉi artikolo. Ekzistas alia grupo de malsanuloj, nome tiuj, kiuj asekurigis sin en privataj entreprenoj je konsiderinde pli altaj kostoj ol tiuj en la ŝtata sanasekura sistemo.

Ofte ili estas instruistoj, ŝtatoficistoj, entreprenistoj, kiujn “normaluloj” antaŭjuĝeme envias, kiuj tamen ne ĝuas pli privilegian, prioritatan traktadon en kuracistaj praktikejoj kaj malsanulejaj litoj.

Sed ili havas antaŭ kaj post si multe pli da paperoj plenigendaj por rericevi la laŭkontrakte mempagitajn sumojn. Kaj ankaŭ ili, same kiel la “ordinaruloj”, ne plene rericevas siajn kostojn pro la ŝtate ordonitaj programoj, aŭ leĝoj, por “malpliigi la kostojn de la sanservo”.

Terapio

Male, ili devas pripensi, ĉu kromasekurigi servojn kiel dulita ĉambro (kio nuntempe estas preskaŭ kutimo aŭ simple hazarde okazas) plus terapio fare de la koncerna kuracista ĉefo. Ĉe ŝtatoficistoj la labordonanto pagas 70 % de tiu sumo, sed asekurigi la lastajn 30 % kostas duoble pli ol la 70 iel pagendaj.

Ne eblas ekscii, ĉu okaze de iometa bezono, proprapoŝa senasekura pago estos pli ŝpara. Ĉiu ĉefa kuracisto havas siajn apartajn regulojn kaj postulojn, intertraktendajn kun ties buroo.

Oni imagu nemaloftan akcidenton. Skianto falegas, rompas al si kruron, perdas dentaron, kaj necesas kunkudri al li okulon. Ĉu la paciento tuj postakcidente, (mal)vidalvide al la diversaj manipuladoj, interkonsentu iam vespere kun tri malplenaj burooj pri sia klinikula stato?

Cerbo

Dulita, ĉefula, kun matena gazeto kaj posttagmeza teo? Aŭ iam post tagoj, kiam buŝo kaj cerbo denove funkcias, tiu decidu, ĉu la jam okazintaj medicinistaj agadoj estu konsiderataj “ordinaraj” aŭ “ĉefkuracistaj”?

Kaj li eble tamen neniam vidis la departementajn ĉefojn, ĉar ili instruas universitate, konferencumas alikontinente, ĝuas ruĝamare, bahame komplezon de entreprenista partnero, aŭ simple nur dormemas pro troa alkohola festumado.

Kaj iliaj same kapablaj delegitoj plenumis sian taskon espereble same konsciencece al ŝtatkasaj pacientoj kiel al privatuloj.

Kostoj

Ŝtate asekurita malsanulo certe ne kompatas privatulon pro la diversaj decidoj. Sed tiu ja ŝatus kalkuli inter pormomentaj kostoj pageblaj mem kaj konstantaj altaj asekurkontribuoj, kiuj eble (en plej feliĉa okazo) neniam repagos sin.

Plej terure aspektas al la kalkulema “privata” sanservokliento, ke tiu ne povas influi la kostojn, eĉ ne antaŭscii ilin. Kaj ke tio ŝajne ne afliktas la asekuristojn. Ili pagas al la kuracistoj tion, kion tiuj postulas.

Se la kostoj altiĝas, ili ja havas provitan rimedon. Ili simple plialtigos la kostojn de la koncerna asekuro. Oni konsideras nek pli rigoran kontroladon de klinikaj servoj nek sanan vivadon de asekuritoj. Validas nur la asekura statistiko kaj la egaligemo de difinitaj sociaj tavoloj.

Franz-Georg Rössler

Moderna vivo

MUZIKO

Kanto de la montoj

La alpaj montoj ne nur videble imponaj prezentas sin antaŭ blankaj nuboj kaj blua ĉielo, sed kapablas ankaŭ kanti. Tion almenaŭ sugestas kanto verkita en 1927 por montgrimpista koruso sub la titolo “La Montanara” (“La kanto de la montoj”).

La germana versio demandas “Ĉu vi aŭdas la kanton de la montoj?” kaj asertas “La montoj salutas vin”. Tiu iom naiva folkloreca muzikaĵo furoris post la dua mondmilito en Germanio pro emo vojaĝi suden, al italaj strandoj, kun paŭzoj en la alta montaro Dolomitoj.

Ĝi akiris mondvastan aprezon ne sole pro korusa prezentado, sed aparte pro sentimentala interpretado fare de diversaj ŝlagraj kantistoj.

Ŝlagropapo

La montoj estas eternaj, kaj ankaŭ la bezonoj de la homoj ŝajnas esti neskueblaj. Pli ol 50 jarojn post la sukcesa ekiro de la germana versio el la plumo de la ŝlagropapo Ralph Siegel, la montoj laŭdire ĉiam ankoraŭ kantas.

Tamen ŝanĝiĝis la maniero. Nun la tekniko ludas unualokan rolon por krei allogajn televidajn leĝermuzikajn programojn, memkompreneble kiel antaŭe kun kantistoj kaj muzikgrupoj pli-malpli konataj, sub titoloj kiel “Montara muzika mondo” aŭ “Kantoj sub la montopintoj”.

Dum seriozecaj baritonoj digne traspuras la neĝon, falsaj folkloristinoj pozas inter floroj, aŭ kapricaj stelulinoj tradancas herbejojn apud bovinaj gregoj, neniu venteto, nenia bruo, eĉ ne birdopepo povas ĝeni la muzikon.

Ateliero

Fone ĝi daŭre aŭdigas sin neinflueble, egale kio ĉirkaŭe vere okazas. Pure, klare ĝi sonas tiel, kiel oni surdiskigis ĝin iam antaŭe en surdiskiga ateliero. Surloke same kiel televidile ĝi elvenas el laŭtparoliloj; la roluloj nur pupece gestas kaj provas mimi vivan kantadon.

Sed dum la filmado la elektitaj gastoj balkone de montgastejoj elradias kontentegon kaj subtenas la kantistojn kaj bandojn per ritma manklakado. Ĉio finiĝas per aplaŭdado, tiel kreante agrablan grupecan etoson, kiu transsaltu elektronike al la spektantoj hejme sidantaj antaŭtelevidile.

Helikopteraj, telferaj, skiaj aŭ aŭtaj ekskursoj akompanas la filmohoron, tamen bonvene por fervoraj montŝatantoj sen muzikemocia saŭco, ĉar tiaj kontribuoj aldonas pli konkretajn vidpunktojn super la vidindaĵoj de la regiono.

Abismo

Almenaŭ tiam pormomente silentas la trudiĝema kantado. Sed ne estas garantiite, ke solkantisto super alpa abismo ne malfermas sian buŝon por kanti strofon pri “Alta mont’, malalta valo”.

Majestaj aperas la montoj ankaŭ en tiaj prezentaĵoj, kaj ili tute ne kantas. Estas homoj, kiuj preferus vidi ilin seninterrompe kaj sen muziko kun ŝminkitaj kant- kaj film-steluloj.

La montoj mem restas mutaj, neŝanceleblaj ankaŭ tiam, kiam la filmfirmaoj kaj la mikrofonaj muzikistoj karavane pluiras, por superi ĉe iu maro ties muĝadon per laŭtparoliloj, same kiel ili kapablis supre subpremi la aŭtentajn natursonojn de alpa regiono.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Tiel aspektas la “kantantaj montoj” en televidaj programoj el la Alpoj.

Scienco

KOMETOJ

Ne ĉio brilanta estas diamanto

El astronomia vidpunkto la ĵus komenciĝinta 2013 povos plej verŝajne esti memorata kiel la jaro de kometoj: niajn ĉielojn vizitos du kometoj, el kiuj precipe unu, nome Ison, sin anoncas “spirhaltiga”. Ĝi brilos same multe kiel plena luno kaj oni havos la eblon eĉ dumtage ĝin admiri. Laŭ la diro de pluraj fakuloj, povus temi pri eĉ la plej bela kometo de la lastaj cent jaroj.

Us-modo

La nuraj timoj, kiuj pravigas ĉi-momente la uzon de us-modo (kondicionalo), estas ligitaj al la eventualo, ke la kometo Ison ne postvivos sian trairon tro proksime al la suno kaj sekve estos diserigita. Laŭ oficialaj antaŭvidoj ĉi tiun vere nekutiman objekton gastigos la ĉiela volbo de novembro 2013 ĝis januaro 2014, do dum plurmonata tempodaŭro. Oni tial ne prezentu la alibion, ke oni prie forgesis: temas pri grava, baldaŭ neripetebla evento.

Freŝa malkovro

Ison estas kometo tiel nomata tanĝa, ne perioda, malkovrita tre freŝe, en septembro 2012, de Vitali Nevski el Belorusio kaj Artjom Noviĉonok el Rusio. Ili utiligis teleskopon kun diametro de (nur) 0,4 metroj en la rusa areo de Kislovodsk. En la tago de la malkovro, la kometo troviĝis 615 milionojn da kilometroj for de la suno, alivorte (kaj pli simple) iom ekster la orbito de Jupitero. Ĝia oficiala nomo estas C/2012 S1 ISON, kio povas esti jene klarigita: C ĉar ĝi ne estas perioda, 2012 ĉar ĝi estis malkovrita pasintjare, S1 ĉar ĝi estis la unua trovita en septembro, ISON ĉar la tuta malkovra operacio okazis enkadre de programo nomita ISON, aŭ anglalingve International Scientific Optical Network.

Baldaŭa rendevuo

Rimarkindas, ke en 2013 okazos ankaŭ mallongdistancaj renkontiĝoj kun asteroidoj. Estos, por la ŝatantoj de astronomio, ankaŭ kelke da lun-eklipsoj kaj, kiel ĉiujare, falsteloj. La rendevuo kun Panstarrs, la unua kometo de la jaro, okazos la venontan marton. Ĝuu la vidaĵon!

Roberto Pigro

Politiko

SLOVAKIO

Vojo malfacila al sendependeco

Antaŭ 20 jaroj, la 1an de januaro 1993, naskiĝis en meza Eŭropo la nova sendependa ŝtato Slovakio. La oficiala nomo de Slovakio havas du formojn: longan, Slovaka Respubliko, kaj mallongan, Slovakio. La vojo de la slovaka nacio al sendependeco ne estis tute facila.

Jam en la 7a jarcento ekzistis slava ŝtato sur la teritorio de la hodiaŭaj Slovakio kaj Ĉeĥio — la t.n. Imperio de Samo. Komence de la 9a jarcento estiĝis la Moravia Princlando, kun centro en la moravia urbo Mikulčice (sidejo de la princo Mojmír), kaj la Nitra Princlando, kun centro en la slovaka urbo Nitra (sidejo de la princo Pribina).

En la jaro 833 Mojmír aligis la Nitran Princlandon al sia lando, per kio estiĝis la Grandmoravia Imperio. En la 11a jarcento la teritorio de Slovakio fariĝis laŭgrade parto de Hungario. Poste ĝi estis parto de la Habsburga Imperio, kiu ekzistis ĝis 1918.

Ĉeĥoslovakio

Post la disfalo de Aŭstrio-Hungario Slovakio fariĝis parto de la nova ŝtato Ĉeĥoslovakio (kun Bohemio, Moravio, Ĉeĥa Silezio kaj Subkarpatio). En 1919 la slovaka registaro havis sian sidejon en la hodiaŭa ĉefurbo Bratislavo.

Tamen en Ĉeĥoslovakio mankis slovakaj oficistoj. Krome lingvaj demandoj, ekleziaj problemoj, agrikultura reformo ktp signifis, ke Slovakio iom post iom perdis sian industrian karakteron kaj fariĝis nur agrara parto de la komuna ŝtato.

Pro tio en oktobro 1938 estis proklamita aŭtonomio en la slovaka urbo Žilina. La praga registaro nomis Jozefon Tison la prezidanto de la slovaka aŭtonomia registaro.

Liberigado

En marto 1939 estis kreita la Slovaka Respubliko en la teritorio de la hodiaŭa Slovakio. Ĝin agnoskis 27 landoj. Ĝi posedis insignojn de suverena kaj sendependa ŝtato, sed ĝia suvereneco estis limigita de Germanio. Ĝi malaperis en 1945 post liberigo fare de la sovetia Ruĝa Armeo.

Post la dua mondmilito Ĉeĥio kaj Slovakio reunuiĝis kaj renovigis Ĉeĥoslovakion. Post puĉo en 1948 Ĉeĥoslovakio fariĝis komunisma ŝtato sub la politika kaj ekonomia influo de Sovetio.

Mallonga periodo de nova espero kaj nova demokratiigo (la t.n. “praga printempo” en 1968 kun Alexander Dubček) por “socialismo kun homa vizaĝo” rapide finiĝis, kiam invadis soldatoj de la ŝtatoj de la tiama Varsovia Pakto, kion oni oficiale nomis “la frateca helpo”.

Normaligo

Venis periodo de dura normaligo. Por multaj slovakoj kaj ĉeĥoj frateca helpo simbolis ne liberigon, sed malagrablan sovetian okupacion de la lando.

En novembro 1989 venis “tenera revolucio”, kiu ĉesigis la komunisman reĝimon. Sekvis politikaj kaj ekonomiaj reformoj renovigantaj demokration kaj merkatan ekonomion. Tamen ekonomiaj interesoj de ĉeĥoj kaj la likvido de slovakaj armil-fabrikoj signifis, ke Slovakio fariĝis nur balasto por la ambiciaj ĉeĥaj planoj.

La ekonomia situacio kreis nutran grundon por maldekstraj pensoj en Slovakio. Sekve de longdaŭraj politikaj disputoj estis subskribita la Konstitucio de Slovakio kaj en 1993 fariĝis sendependaj Slovakio kaj Ĉeĥio.

Nuntempo

Slovakio hodiaŭ estas parlamenta demokratia ŝtato, kiu havas diplomatiajn rilatojn kun proksimume 170 ŝtatoj de la mondo. Ĝi membras en Unuiĝintaj Nacioj (ekde 1993), NATO (ekde 2004) kaj Eŭropa Unio (ekde 2004), ankaŭ en Internacia Mona Fonduso, Organizaĵo por Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo, la Visegrada Grupo ktp.

La plej altaj reprezentantoj de la politika sistemo estas la Nacia Konsilio (parlamento), la slovaka registaro kaj la prezidanto de la respubliko. La civitanoj de la respubliko elektas prezidantojn por kvin jaroj en rektaj elektoj per sekreta baloto.

La kreskanta ekonomio de Slovakio havas — kiel tuta Eŭropo — problemojn, kiuj kapdolorigas la registaron kaj finfine la loĝantaron. Inter la plej gravaj estas senlaboreco kaj inflacio. La slovakan ekonomion savas tri eksportaj aŭtofabrikoj (Kia Motors Slovakia, PSA Peugeot Citroën kaj Volkswagen). La sola malavantaĝo estas, ke aŭtoproduktado estas ligita kun impostfaciligoj kaj ne alportas al la ŝtato grandajn rektajn impostenspezojn.

Julius Hauser

Moderna vivo

SPORTO

Skiis-tina!

Ĝis la fino de 2012 slovena skiistino gajnis pli da poentoj dum la unua parto de la ski-sezono ol iu ajn skiisto ĝis nun. Tina Maze, kiu naskiĝis en 1983, akiris 1050 poentojn — 400 pli ol la dua konkurantino Maria Riesch el Germanio.

Talentoj

Maze estis specialistino unue en grandslalomo. Poste ŝi pliboniĝis ankaŭ en slalomo. Lastatempe ŝi montris siajn talentojn en t.n. rapidskiaj fakoj, ekz. en super-grandslalomo kaj en libera malsuprenskiado.

Dum la novjara mondpokala vetkurado pri t.n. paralela slalomo en Munkeno ŝi atingis la duan lokon. Tio estis la 50a fojo, kiam ŝi troviĝas inter la tri plej bonaj sur la podio. Lastatempe Maze ekokupiĝis pri muziko kaj aperigis sian unuan diskon.

Zlatko Tišljar

El mia vidpunkto

Kredu je la nekredantoj!

Unu el la plej utilaj eldonaĵoj de Flandra Esperanto-Ligo (krom, evidente, Monato) estas La Jaro, poŝkalendaro, kiu min ĉiam akompanas, kaj La Tero, enciklopedieto enhavanta informojn kaj statistikojn pri la landoj de la mondo.

Do, ekzemple, pri mia lando Britio mi legas, ke, laŭ religio, ĝi estas protestanta, kun 58 % da anglikanoj, ĉ. 2 % da islamanoj, ĉ. 1 % da judoj kaj — tre precize — 0,02 % da druidoj. Pri katolikoj, aŭ metodistoj, aŭ atestantoj de dio, aŭ la kelkdekoj da aliaj sektoj, ĉiuj pretendantaj unusolan veron, aŭ pri la nekredantoj, silento.

La silenton tamen rompas la rezultoj de censo publikigitaj fine de 2012. La censo, okazanta ĉiun dekan jaron, ebligas kompari inter la jaroj 2011 (kiam britoj plenigis siajn plurpaĝajn censo-formularojn) kaj 2001, kiam okazis la antaŭa censo.

Unu el la plej rimarkindaj ŝanĝoj koncernas religion. En 2001 37,3 milionoj da britoj (72 %) indikis, ke ili estas kristanoj (ne simple “protestantoj”). En 2011 falis je 13 % la nombro de homoj sin priskribantaj kristanaj al 33,2 milionoj (59 %).

Samtempe montriĝas, ke la dua plej granda “religia” (fakte, nereligia) grupo konsistas el nekredantoj. En 2001 8,5 milionoj (15 %) raportis, ke ili malhavas kredkonfeson; en 2011 14,1 milionoj (25 %).

Religiemuloj deklaras sin neniel perturbitaj vid-al-vide al la statistikoj. Ili atentigis, ke aparte ĉe katedraloj ĉeestas diservojn pli da adorantoj ol antaŭ kelkaj jaroj. Ili argumentas, ke tion, kion ekster la grandaj preĝejoj kvante perdas la eklezioj, ili kvalite retenas. La nunaj kristanoj, ili diras, estas veraj dikredantoj, ne tiuj, kiuj pro tradicio aŭ superstiĉo aŭ timo ŝajnigas religiemon.

Sed ĉu vere? En marto 2011 la brita registaro okazigis en Anglio kaj Kimrio opiniosondadon pri religioj. Tiam 53 % de la homoj deklaris sin kristanaj (kompare kun 59 % en la samjara pli ampleksa censo). Tamen la opiniosondado iom pli profunde esploris kaj konstatis, ke el la 53 %, nur 29 % priskribis sin religiemaj.

Plue, el la 53 %, kiuj indikis kristanecon, malpli ol duono (48 %) kredis je Jesuo Kristo (do “kristanoj”, kiuj ne kredas je Kristo), kaj nur 9 % en la koncerna semajno vizitis preĝejon. Anekdote, en mia urbo, paroĥestro antaŭ kelkaj jaroj leteris en la loka gazeto, ke nur 5 % de la urbetanoj iam iras al preĝejo.

Ĉu gravas prireligiaj statistikoj tiaj? Aparte, kiam la censo enhavas kredeble pli trafajn informerojn por kompreni la nunan britan socion? Ekzemple, tri milionoj loĝas en hejmoj, en kiuj neniu plenkreskulo parolas la anglan kiel denaskan lingvon; en 200l 15 % de la homoj perlaboris sian panon en fabrikoj, nun nur 8,9 %; pli da britoj nun posedas universitatan diplomon ol tiuj sen ajnaj diplomoj ktp, ktp.

Al ordinaraj britoj, kiuj plejparte indiferentas pri religioj, turnante la dorson al dimanĉaj diservoj, al religiaj nupto-festoj k.s., la nombroj ne gravas. Tamen al la registaro ili ja gravas. Per tio, ke cense kaj teorie 59 % de la britoj deklaras sin kristanoj, la registaro pravigas, ekzemple, la ĉeeston de neelektitaj episkopoj en la supera parlamenta ĉambro.

Tie ne sidas neelektitaj instruistoj, fervojistoj, rubaĵistoj — ne. Sed jes ja episkopoj, reprezentantaj la 9 % de la popolo, kiuj diservumas ĉe anglikana (ne katolika aŭ budhista aŭ juda) ceremonio. Ĉio ĉi en t.n. demokratio.

La nombroj gravas pro aliaj kialoj. Ili nepre gravu al kompilantoj de enciklopedietoj pri la landoj de la tero. Tiuj ne plu donu la impreson, mi petas, ke la agnostika Britio estas protestanta lando kun 58 % da anglikanoj.

Cetere ili ne malŝparu inkon pri la 0,02 % da druidoj. Ili tamen fidele raportu, ke 59 % de la brita popolo sin taksas kristanaj, kaj 25 % senreligiaj. Eble tamen, por ne tro ŝoki, prisilentu la fakton, ke la plimulto de la 59 % neniam vidas de interne preĝejon.

Paul Gubbins

Leteroj

Ne tiel pacemaj

Kiam mi legis la artikolon Neniam tiel pacemaj (Monato 2012/11, p. 23), min tre surprizas, ke iu povas skribi, ke dum la dua mondmilito en Sovetio (“Rusio”) estus nur 140 mortintoj je 100 000 loĝantoj! Tio signifus: se en Sovetio en 1939 estus proksimume 160 milionoj da loĝantoj, estus nur 220 000 mortintoj dum la tuta milito! Tio estas kompreneble tute malvera, ĉar multaj fontoj taksas ilin je 20 milionoj (preskaŭ 100oble pli).

Fernand Vurpillod

Francio

Moderna vivo

INFANOJ

Kreskas neleĝa komerco

Pli ol kvarono de la viktimoj de neleĝa komercado estas infanoj. Inter 2007 kaj 2010 kreskis je 7 % infano-komercado kompare kun la periodo 2003-2006. Laŭ raporto lastatempe prezentita en Vieno 27 % de la nuntempaj viktimoj estas infanoj.

Opinias Jurij Fedotov, direktoro de la UN-Oficejo pri Narkotaĵoj kaj Krimado (UNODC): “La homkomerco postulas rezolutan respondon, bazitan sur helpo kaj protekto de la viktimoj, severa persekuto per krima justico, firma politiko de migrado kaj stabila reguligo de la labormerkatoj.”

Maltrankviliga estas ankaŭ la plimultiĝo de knabinoj, kiuj konsistigas du trionojn de ĉiuj vendataj infanoj. Ĝis 20 % de ĉiuj viktimoj estas knabinoj, inkluzive adoleskulojn. Knaboj konsistigas ĉ. 10 %, laŭ la raporto bazita sur donitaĵoj el 132 ŝtatoj.

Regionaj varioj

Ekzistas en la statistiko regionaj varioj. La proporcio de infanaj viktimoj atingas 68 % en Afriko kaj proksima Oriento kaj 39 % en suda Azio, orienta Azio kaj Pacifiko. En la Amerikoj temas pri 27 % kaj en Eŭropo kaj centra Azio 16 %. La venditoj estas plejparte virinoj, konsistigantaj ĝis 60 % de la viktimoj.

Fedotov rekonis kaj la mankojn en la kontraŭbatalo de homkomercado kaj la bezonon pri detalaj donitaĵoj pri krimuloj kaj ankaŭ viktimoj, kalkulataj laŭ milionoj. Inter 2007 kaj 2010 oni malkovris viktimojn el 136 ŝtatoj en 118 landoj, kaj identigitaj estas 460 apartaj komerco-fluoj.

Seksa ekspluatado

Viktimoj el orienta Azio estas trovitaj en pli ol 60 landoj. Tiel ili fariĝis geografie la plej disvastigita grupo en la mondo. Rimarkeblas ankaŭ regionaj diferencoj en la viktimigo. Ekzemple, seksa ekspluatado okazas pli ofte en Eŭropo kaj Amerikoj ol aliloke. Aldone, neleĝan komercon per homorganoj oni trovis en 16 landoj.

La raporto esprimis zorgon pri la malalta nombro de kondamnitaj krimuloj. En 16 % de la landoj eĉ ne estas raportita unu kondamno pro homkomerco inter 2007 kaj 2010.

Pli favore, 154 ŝtatoj jam ratifis la protokolon pri neleĝa homkomerco, pri kies plenumo respondecas UNODC. Cetere, 83 % de la landoj nun krimigas homkomercon konforme al la protokolo.

Evgeni Georgiev

Politiko

ALBANIO

Ruĝ-nigra alarmo

Aperis lastatempe en Albanio nova politika partio: Ruĝ-nigra Alianco (Aleanca Kuq e Zi). La nomo aludas la kolorojn de la albana flago.

La du ĉefaj sloganoj de la partio jenas: nacia unuiĝo antaŭ EU-integriĝo kaj batalo kontraŭ korupto.

La partio konsistas plejparte el gejunuloj, kiuj i.a. protestas kontraŭ vizitoj de ekstremaj politikistoj. Tiuj inkluzivas anojn de la ekstremdekstra greka grupo “Ora Aŭroro”, kiun kelkaj taksas nazia.

Kreskas

Rapide kreskas la membraro de la alianco, kio alarmas la ĉefajn partiojn. Pro tio kaj demokratoj kaj socialistoj komencis “pruntepreni” ideojn de la nova partio kaj ilin uzi en siaj kampanjoj.

La ĉefministro Sali Berisha, en paroladoj okaze de la centjariĝo de la sendependeco de Albanio, surprize sin prononcis kontraŭ albanofobio ankoraŭ floranta ĉe najbaroj grekaj-slavaj.

Proponas

Berisha proponis al la parlamento aprobi leĝon, laŭ kiu ĉiu albano ricevu pasporton de la Respubliko Albanio. Temus pri ĉirkaŭ sep milionoj da novaj civitanoj nun loĝantaj ekster Albanio.

Krome li subtenis iniciatojn favore al unuiĝo ekonomia, kultura, eduka, inter Albanio kaj Kosovo. Tio provokis reagojn i.a. en la EU-parlamento.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

AŬSTRIO

Lige al ligno

En la aŭstra ĉefurbo Vieno estas konstruita sepetaĝa loĝejo el ligno. Laŭ fakuloj ekzistas pluraj avantaĝoj: ŝparado de energio; abundo de kruda ligno en la lando; mallonga tempo por konstrui; uzo de antaŭfabrikitaj eroj.

Cetere ligna domo ne tiom facile brulas, kiom oni supozas kaj ofte ankaŭ domoj el brikoj aŭ betono estas detruataj de incendioj. Krome eblas konstrui iom aparte el ŝtalbetono la ŝtuparejojn.

Arbaroj

Aŭstrio je 42 % estas kovrita de arbaroj. Ĉiujare kreskas 30 milionoj da kubaj metroj da ligno, sed rikoltatas nur 20 milionoj. Tial la arbaroj en Aŭstrio daŭre kreskas. El triono de tiom da ligno oni povus konstrui ĉiujn novajn domojn en la lando.

En la forsta-ligna industrio laboras 700 000 aŭstroj. La produkta valoro estas 12 miliardoj da eŭroj, el kiuj 70 % estas eksportataj. Nur en turismo laboras pli da homoj.

Inter specioj la piceo ĉefrolas: 61 % de la ligno venas el piceoj. Malpli gravas fago, pino, lariko kaj abio. Nur 2 % de la ligno estas kverka kaj fraksena. Arbaroj en Aŭstrio, kultivataj jam de 250 jaroj, produktas i.a. oksigenon. Krome ili protektas vilaĝojn kontraŭ lavangoj.

Histoj

Ligno konsistas ĉefe el ksilemo, komplikaj histoj, kiuj transportas akvon, en kiu solvitas neorganikaj saloj — la “nutraĵo” de la arbo. La histoj igas la lignon stabila. Ligno same stabilas kiel ŝtalbetono.

Post la malkonstruo de ligna domo oni povas reuzi la lignon, ekzemple por nova domo aŭ kiel brulmaterialon. La hejtvaloro de ligno estas pli granda ol tiu de rest-rubo, sed malpli granda ol tiu de hejt-oleo.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Ligno sen protekta tegaĵo iĝas nigra kaj tiel protektas sin mem. Foto: WALTER KLAG.

[FORIGITA!: bildo]

Gazetara konferenco okaze de la finkonstruo de multetaĝa ligna domo en Vieno en la strato Wagramer. Foto: PRO:HOLZ.

[FORIGITA!: bildo]

Ekspozicio de modeloj de grandaj lignaj konstruaĵoj en Künstlerhaus en Vieno. Foto: PRO:HOLZ.

Scienco

ALERGIO

Zorga gardisto nenion preteratentas

Alergion oni povas priskribi kiel ies ekscesan reagon al substancoj (nomitaj alergenoj), kiujn tamen la organismo devus plejparte ne pritimi. La plej disvastiĝintaj alergenoj inkluzivas kelke da nutraĵoj kaj kuraciloj, insektan venenon, polv-akarojn, iujn tipojn de poleno kaj ŝimo. Laŭdifine, la homa imuna sistemo defendas onin kontraŭ eksteraj kaj patogenaj elementoj. Alergio estas la “respondo” de iu tro sentiva imuna sistemo: kvazaŭ tro zorga gardisto, ĝi alivorte vidas daŭre kaj ĉiuloke eblajn danĝerojn por la organismo, kaj hastas ĝin ŝirmi. La unua renkontiĝo kun la alergeno kaŭzas, en iuj personoj, la tiel nomatan alergian reagon kaj igas onin rekoni ĉiufoje la substancon kiel “nedeziratan”.

Sentiveco

La simptomoj povas varii laŭ intenseco kaj tipologio, depende de la parto trafita kaj precipe de la sentiveco de la pacienta imun-sistemo. Ĝenerale, tamen, kelkaj simptomoj tre komunas: kiel pli-malpli konate, ofte konstateblas rinito, tuso, malfacila spirado, larmado, jukado en la punkto, kie la kontakto okazis (okuloj, nazo, gorĝo, haŭto), ekzantemoj, eĉ fojfoje vomado, diareo kaj kapdoloro. Por ebligi diagnozon, oni aplikas testojn (haŭtajn aŭ sangajn) pri alergio, por ricevi konfirmon pri alergio efektive ĉeesta (aŭ ne) en la organismo.

Anafilaksia ŝoko

La plimulto de alergioj nuntempe kuraceblas kaj rapide kaj sukcese, sed nur koncerne la unuopan estantan alergi-krizon: posta kontakto kun la alergeno denove provokos similan krizon. La alergiaj personoj, aldone, estas divideblaj en du grandajn grupojn: homojn, kiuj spertadas simplajn, kvankam iliamaniere ĝenajn misfartojn, kaŭzitajn de la alergio, kaj homojn, kiuj bedaŭrinde riskas eĉ sian vivon, kiam ajn ili renkontas la alergenon, pro tiel nomata anafilaksia ŝoko.

Veturilo

Kutime oni distingas mallong-daŭran terapion, kiu celas elimini la estantajn simptomojn, de long-daŭra terapio, kies celo estas male ne permesi la ekon, eble mortigan, de kromaj krizoj alergiaj en la estonteco. Ĝenerale, la alergioj estas kuracataj pere de antihistaminaĵoj. Tiuj sukcesas mildigi kontentige la tiel nomatajn malpezajn aŭ la moderajn simptomojn, tamen havas grandan malutilon: ili kaŭzas dormemon. Tiaj kuraciloj do tute ne estas rekomendindaj por personoj, kiuj laboreje uzas ilaron danĝeran aŭ kiuj devas ekzemple stiri aŭton aŭ alian veturilon.

Faka centro

Kiu ajn printempe spertas fortajn kaj daŭrajn malvarmumojn, konjunktiviton, kapdoloron, verŝajne estas alergiulo. Sed, por certigi tion, oni devas fari teston. Preferinde oni elektu, por tio, iun momenton de la jaro malproksiman de la sezona kriz-periodo, do laŭeble en somero aŭ aŭtuno. Dum la kriza periodo, oni povas sin kuraci ankaŭ helpe de faka centro, certe ĉeesta en multaj evoluintaj landoj.

Astmo

Unue tre gravas klarigi al alergi-kuracisto (aŭ al dermatologo) la simptomaron de la alergio (tuso, rinito, astmo ...). La antihistaminaĵoj, kunlabore kun la pli kaj pli vendataj kortizonaj naz-sprajiloj, estas tre bona terapio por rinito, sed rimarkinde ne por astmo. La antihistaminaĵoj de la lasta kaj antaŭlasta generacio estas bone tolerataj eĉ dum longa periodo.

Roberto Pigro

Arto

PENTRARTO

La testamento de Karavaĝo

Ĉu ekzistas tempomaŝino? Retorika demando: oni scias, ke vojaĝi pasintecen estas ankoraŭ utopio. Tamen lastatempe la pasinteco ŝajnas fojfoje etendi la brakojn al ni, aŭ pli precize iuj trovigas al ĝi la manieron nin atingi: oni pripensu ĉi-rilate la kantojn de mortintaj kantistoj, kiuj estas kelkfoje eldonataj eĉ jarojn post ilia forpaso.

400-jara salto

Pli malofte tiaj postmortaj malkovroj (aŭ foje veraj “reklamaj artifikoj”) rilatas aliajn artajn fakojn, kiel ekzemple pentrarton. Pro tio la novaĵo verŝajne havis tiel grandan resonon. En la pasintaj monatoj oni fakte “malkovrigis” al la homaro nekonatan pentraĵon de la mondfama itala artisto Michelangelo Merisi da Caravaggio, aŭ pli mallonge Karavaĝo.

Tiun artaĵon — post 400-jara salto — la publiko povis lastatempe unuan fojon admiri en ĝia tuta beleco. Temas pri verko, kiun, ekde ĝia malkovro (okazinta en 1976), oni alskribis al iu malfrua sekvanto de Karavaĝo, sed ne al la majstro mem. Ties ekzisto estis ĝis nun konata nur al malgranda aro da “laborkoncernatoj”, kiu inkluzivis ĝian proprietulon — kiu preferis resti anonima pro privatecaj kialoj —, iujn teknikistojn kaj kelke da spertuloj. Antaŭ kelke da monatoj oni donis al la tuta mondo la eblon ekscii pri ĝi.

Interesa komparo

La Sternitan Johanon la Baptiston oni povis admiri dum pluraj monatoj inter 2010 kaj 2011 en la amsterdama Muzeo Domo de Rembrandt (Museum Het Rembrandthuis, www.rembrandthuis.nl), kio interalie ebligis interesan komparon inter la verkoj de Karavaĝo kaj tiuj de Rembrandt, la t.n. “baroka genio”, konsiderata la vera posteulo de la itala pentristo.

Tiu ĉi verko estas preskaŭ certe identigebla kun unu el la du verkoj, kiujn Karavaĝo kunportis en la ŝipeton, per kiu li navigis al la vilaĝo Porto Ercole. Temas sendube pri verko el lia lasta arta fazo. Ĝi estis plenumita en periodo, kiam la pentristo sin turnis al nova, miriga direkto, sed kurioze tiutempe reelmergiĝas ankaŭ pluraj temoj el lia junaĝa produktado.

Senco de la vivo

Melankolia kaj aparte malkvietiga, tiu “nova” karavaĝa pentraĵo estas difinita de pluraj fakuloj kiel probable lia lasta verko, pentrita en 1610 en eta toskana vilaĝo (Porto Ercole), en kiu la baroka pentristo nelonge poste forpasis. Oni hipotezas, ke pere de tiu ĉi pentraĵo li volis proponi specon de resumo pri la centraj temoj de la propra arto, kvazaŭ idean testamenton aŭ originalan “adiaŭan leteron”.

Ankaŭ la sankta Johano videbla en la pentraĵo ŝajnas fakte, same kiel Karavaĝo, primediti la finan sencon de la vivo. Kvankam plejparto de la fakuloj jam kredas, ke ĝi estis verko de Karavaĝo mem, la montrado de ĉi tiu majstroverko al la publiko en Nederlando parte reflamigis polemikojn kaj debatojn pri la pravigeblo de tia atribuo.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Oni hipotezas, ke pere de tiu ĉi pentraĵo Karavaĝo volis proponi specon de resumo pri la centraj temoj de la propra arto, kvazaŭ idean testamenton aŭ originalan “adiaŭan leteron”. Foto: www.museionline.it

Libroj

Ne trudu, ne mortigu ...

Ne temas pri unu el la diaj ordonoj, kiuj en la katolikaj preĝaroj troviĝas en la katekisma sekcio, kaj kiun oni igas parkerigi al la infanoj dum pretigo por la unua komunio, sed temas pri la profunda ordono, kiun oni sentas en si post legado de tiu ĉi libreto, poŝformata, tre etliter-tipa.

Indekso

Aldo Capitini (1899-1968) ne estas fama inter la ĝenerala itala publiko; lia voĉo, liaj verkoj ne estis bombastaj, reklamataj laŭte de grandaj eldonejoj. Li elektis la strategion de la neperforto; li sin deklaris liberala socialisto, religia laiko, do kun religio nedogmema, respekta pri ritoj, sed sen la mensogo de la konfesieco (ĉu ne simila al la zamenhofa hilelismo?). Pro ĉi tiu idearo li estis listigita de papo Pio 12a en la Indekso de la malpermesitaj aŭtoroj.

Enmarĝenigita

Kvankam persone mi ne konis lin, pro generacia diferenco, tamen ankaŭ mi vivis, preskaŭ kvardek jarojn poste, en lia sama kolegio en Pisa, kaj mi bone povas kompreni, kiel li agitis kaj propagandis siajn principojn de neperforto en medio, kiu ne estis al tio preparita. Faŝismo regis dum la junaĝo kaj politika maturiĝo de Capitini, lia pozicio estis nete kontraŭa al la reĝimo, kaj malgraŭ siaj altaj kvalitoj de humanisto kaj filozofo, li estis enmarĝenigita en la kariero kaj eĉ elpelita el la laborposteno ĉe la kolegio. Nur longe poste li iĝos universitata profesoro pri moralo.

Tuj post la falo de la faŝismo (li estis jam 45-jara) li fondis kaj vivigis la centrojn por socia kaj religia orientiĝo; krome, estante neperfortulo ankaŭ rilate al bestoj, li fondis societon, kiu estis la embrio de la nuna Itala Vegetarana Asocio. Liaj inspirantoj estis Gandhi, Russel, Martin Luther King; siavice li iĝis inspiranto por la tuta pensofluo de la itala neperforto, kiu politike esprimiĝas en la nuntempa Italio preskaŭ nur en la radikala partio. Ĉi tiu anomalia sinteno, en sistemo, kiu osciladis de cinika kapitalismo ĝis marksisma perfortemo, Capitini estis ĉiam markita kaj mokata pro “manko de klaskonscio”.

Pilgrimado

La 24an de septembro 1961 Capitini startigis la “Marŝon por la paco kaj la frateco de la popoloj” de Peruĝo al Asizo (du centr-italaj urboj, je distanco de ĉirkaŭ 20 km), kiu de tiam ĉiujare kunigas en pilgrimado dekmilojn da neperfortuloj (partoprenas ofte ankaŭ esperantistaj asocioj).

Apartan influon havis lia predikado de neperforto ĉe militrifuzado; en Italio en 1948 okazis la unua militrifuzo, fare de rekruto, sekvanta la idealojn de Capitini (soldatservo estis tiam deviga). Tiu rekruto rifuzis surmeti la uniformon, pretekstante sian katolikecon kaj petis esti sendita serĉi la neeksplodintajn minojn; li estis procesita pro malobeo, kondamnita kaj post longa kalvario fine liberigita, sed tio estis la komenco de la venko: post du jardekoj ankaŭ en Italio ekestis la civila servo alternativa al la armea kaj jam de kelke da jaroj ne plu estas deviga soldata aŭ civila servo entute. Bedaŭrinde, Capitini ne ĝisvivis ĉi tiun evoluon.

Malfacilaj demandoj

La nun recenzata libreto, Teknikoj de neperforto, ne estas la ĉefa filozofia libro el liaj multaj, sed fakte, kiel diras la titolo, teknika. Oni devas alproksimiĝi sen antaŭjuĝoj, ĉar ĝi estas for de la komunaj pensmanieroj, kaj starigas malfacilajn demandojn. Ekzemple: ĉu vunditon sur la batalkampo oni devas kuraci, flegi kaj meti en kondiĉon denove preni pafilon? Aŭ prefere lasi lin morti, tiel ke morgaŭ estu unu pafanto malplia? Ĉu ĉe principa militrifuzo oni tamen povas tajlori por si helpan postenon, kiel riparisto de tanko, kiu tamen utilos al milito kaj mortigo? Ĉu por la propra neperforta konscienco sufiĉas resti tere, kaj tamen helpi enhavene al la starto de bombaviadilo, kiu, eĉ se nur potenciale, masakros homojn?

La teknikoj de nekunlaborado havas ankaŭ instruan celon: la aliulo estas stimulata bone pripensi, kion li estas faranta, pensi, ke iuj ŝtataj strukturoj estas perfortaj kaj, eĉ se nur potenciale, agresaj.

Teknikoj

En dek kvin ĉapitroj, dividitaj laŭ kvar partoj, oni trovas fakte teknikojn: jen striko, jen malobeo, jen rifuzo, jen vigilado, jen laboro, kie kaj kiam nepermesite, jen reklamado al iniciatoj neperfortaj. Interesaj, precipe laŭ historia vidpunkto, estas la komparoj kun planoj kaj situacioj en aliaj landoj, ofte pli progresintaj tiukampe ol Italio: nun la cirkonstancoj ŝanĝiĝis, sed la konsiloj ne perdis sian modernecon. Se oni legas la verkon kun serena spirito, forĵetante la aprioran ideon, ke tamen nenion oni povas fari antaŭ mondo perforta kaj malbona, oni lernas multon, kaj oni konvinkiĝas, ke ne temas pri utopio, kaj ke eĉ izolita individuo povas efike agi por kontraŭstari trudon kaj kontribui al laŭgrada kreado de neperforta pensmaniero.

Senpeka

La esperanta traduko, aperinta okaze de la kvindekjara jubileo de la unua pac-marŝo, estas senpeka kaj enkondukas bezonatajn fakajn terminojn (ankaŭ neperforto bezonas sian terminaron); ĝin prizorgis Nicolino Rossi, plurfoje premiita pro originala poezio ĉe Belartaj Konkursoj kaj neforgesita estro de la itala literatura rondo “La Patrolo”, vivinta dum la jardeko 1969-1979.

La esperanta versio havas ankaŭ aldonan atuton: prezenton, riĉan je historiaj datumoj, fare de Marco Pannella, ĉiama radikala referencopunkto en la tuta Eŭropo, kaj Francesco Pullia, filozofo, ĵurnalisto, vegetarano, korifeo de la bestprotekta movado. La eldonon prizorgis la asocio Nitobe, itala radikala grupo, kiu prenas sian nomon de la iama asista Ĝenerala Sekretario de la Ligo de la Nacioj, kiu partoprenis oficiale la UK en Prago en 1921 kaj verkis tre favoran raporton, nomante la internacian lingvon “motoro de internacia demokratio”.

Carlo Minnaja

Aldo Capitini: Teknikoj de neperforto. Eld. Edistudio, Pisa, 2011. 192 paĝoj broŝuritaj. ISBN: 9788870368109.

Prezo ĉe FEL: 15,90 eŭroj + afranko.

Libroj

Porkonkursa reflekto

Spirita kulturo ĝenerale estas reflekto de la koncerna socio. Kiam ĝi sufiĉe maturiĝas, ĝi mem komencas reflekti, naskante diversajn formojn de la kulturologiaj riveliĝoj, inkluzive eseojn pri literaturo. Ekzistas diversaj opinioj pri la nivelo de seriozeco de priliteraturaj esploroj en Esperantio, sed, ĉiuokaze, en 1976 en la Belartaj Konkursoj de UEA aperis speciala branĉo, “Eseo”, kun premio je la nomo de Luigi Minnaja, al kiu oni kontribuas, interalie, per literaturologiaj esploroj, kiuj foj-foje en la konkurso gajnas. Michela Lipari kaj Humphrey Tonkin kolektis 11 eseojn de 9 aŭtoroj, kiuj temas pri Esperanto-literaturo kaj kiuj gajnis la premion, kaj UEA eldonis ilin en aparta libro.

Stranga logiko

La libro estas vere tre interesa kaj enhavoriĉa; mi legis ĝin kun streĉita intereso de la komenco ĝis la fino. La sola afero, kiun mi ne komprenis, estas la maniero de kompilo: la eseoj estas aranĝitaj nek kronologie, nek alfabetorde laŭ la aŭtoroj, nek laŭteme ... Eble iu logiko ĉe la kompilintoj ekzistis, sed mi ĝin ne sukcesis kapti. Nu, tio tute ne malhelpas al la legado ...

Inter la aŭtoroj de la libro ni trovas nomojn de kelkaj konataj prozistoj kaj poetoj, kiuj kompetentas pri la literaturo almenaŭ pro tio, ke ili mem verkas beletron: Sten Johansson, Lena Karpunina, Krys Ungar, Gonçalo Neves kaj aliaj. Aliaj estas seriozaj esploristoj de nialingva kulturo, kiel, ekzemple, Geoffrey Sutton, Eva Tófalvy kaj Jukka Pietiläinen. Do la nivelon de kontribuoj karakterizas ne nur la fakto de ricevo de la premio.

Tre malsama

Karakteroj kaj stiloj de la eseoj estas tre malsamaj: de pure publicaj pecoj, kiel tiu de Karpunina (pri eldonpolitiko) kaj Tófalvy (pri la vivmaniero kaj motivoj por verkado de niaj verkistoj), ĝis profundaj sciencecaj esploroj de Pietiläinen kaj Sutton pri periodigo de la esperantlingva literatur-historio. Estas skizoj pri apartaj verkoj kaj aŭtoroj — esploro pri la zamenhofa “La vojo” far Carmel Mallia, pri Maria Hankel far Ungar, pri Stellan Engholm, Karolo Piĉ kaj Eli Urbanová far Johansson. (Cetere, se paroli pri la pure literaturstilaj karakterizoj, do la du eseoj de Johansson estas la plej elstaraj pecoj en la tuta kolekto.)

Matureco

Krom ĝenerala ĝuo legi la libron, kiu povas stimuli la leganton, ekscii ion novan, enpensiĝi pri problemoj de nia kulturo kaj (re)legi certajn konsideratajn verkojn, ĝi brile pruvas la maturecon de nia kulturo, eĉ kiam temas pri verkoj porkonkursaj. Aparteni al tia kulturo, eĉ kiel ĝia nura konsumanto, estas malhonte!

Nikolao Gudskov

Pri homoj kaj verkoj. Eseoj pri la Esperanto-kulturo. Red. Michela Lipari kaj Humphrey Tonkin. Eld. UEA, Rotterdam, 2012. 143 paĝoj broŝuritaj. ISBN 978-92-9017-116-4.

Prezo ĉe FEL: 9 eŭroj + afranko.

Leteroj

Neniam antaŭe en tiu ĉi lando ...

En Monato de decembro (p. 7) aperis artikolo de Jozefo Lejĉ pri la decido de la brazila Supera Federacia Tribunalo, kiu kondamnis altrangulojn de la antaŭa registaro pro pluraj krimoj rilataj al koruptado. Laŭ la artikolo, “Pro manko de pruvoj la afero atendis de 2005 ĝis 2012 por atingi la superan kortumon. Tie ĉio aliformiĝis en politikan venĝon, sed fakte ne venkon, kontraŭ la reganta koalicio.”

Koruptado estas universala afero. Ĝi varias laŭ kvanto, stilo, kulturo, rimedoj, sed ĉie rolas, kelkfoje regas. Brazilo ne estas la plej elstare korupta, sed ne povas fieri pri sia loko en la vico. Onidire, eble prave, tio devenas de la ibera heredo kiu antaŭas la Imperion kaj la Respublikon. Tamen “neniam antaŭe en ĉi tiu lando” — se uzi la ĝiskliŝiĝe eldiratan memlaŭdan enkondukan frazon de nia ankoraŭ tre populara eksprezidanto Lula — oni tiel profunde kaj laŭsisteme metis la ŝtaton je la servo de privataj interesoj.

La Supera Kortumo juste kaj didakte plenumis sian devon. La kondamnitoj ne estas iaj martiroj.

José Dias Pinto

Brazilo

Scienco

AMAZONIO

Pri alta temperaturo, ne estu teruro

Oni esprimis en la lastaj jaroj la timon, ke la arboj de Amazonio — la ĉefaj verdaj pulmoj de la planedo — ne povos rezisti al la klimataj ŝanĝiĝoj kaj al la verŝajna iompostioma plialtiĝo de temperaturoj, kun imageblaj sekvoj por la estonteco de la tero. Tiun ĉi pesimisman hipotezon plejparte tamen malkonfesas pria esploro aperinta en la faka revuo Ecology and Evolution (Ekologio kaj evoluo).

Surpriza aĝo

La esploro, plenumita de la londona University College sub la gvido de Simon Lewis, sin bazis sur la analizo de pluraj DNA-oj. La scienculoj tiel malkaŝis la surprizan aĝon de iuj amazoniaj specioj, kiuj, en kelkaj okazoj, ekzistas (kaj rezistas) jam dum 8 milionoj da jaroj. Ŝajnas, ke dum tiu periodo ili jam sukcese trapasis varmegajn periodojn, tute similajn al tiu (ŝajne iom tro zorge) antaŭvidita por la fino de nia jarcento.

Karbondioksido

La amazoniaj specioj, klarigis la esplorintoj, supervivis la suban pliocenon (antaŭ 3,6 ĝis 5,3 milionoj da jaroj) kaj la t.n. malfruan miocenon (antaŭ 5,3 ĝis 11,5 milionoj da jaroj). Ambaŭokaze la tiamaj temperaturoj sur la tero estis je ĉirkaŭ 3-4 gradoj pli altaj ol nuntempe, do bone kompareblaj kun tiuj, kiuj supozeble karakterizos la jaron 2100. Iel ajn, por ke oni certiĝu pri la estonteco de plej multaj amazoniaj specioj, la scienculoj per sia artikolo “rekomendas” al la tutmondaj homoj ne subtaksi la aferon. Necesas plu malplialtigi la eligon de karbondioksido, kio i.a. malproksimigos la riskon pri sekeco kaj incendioj. Tre grava, memkompreneble, spite al ajna fakula trankviligo, estas la daŭra prizorgado kaj protektado de la tuta arbara areo kontraŭ ĉiaj estontaj danĝeroj.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Oni esprimis en la lastaj jaroj la timon, ke la arboj de Amazonio, la ĉefaj verdaj pulmoj de la planedo, ne povos rezisti al la klimataj ŝanĝiĝoj. Foto: Mathieu Struck.

Politiko

NORD-IRLANDO

Malpaco flagranta

La 10an de aprilo 1998 estis subskribita en Nord-Irlando la t.n. “sanktavendreda interkonsento”. Subtenis ĝin la brita kaj la irlanda registaroj kaj la plej gravaj politikaj partioj (la porbritaj Uniistoj kaj la porirlandaj Respublikistoj) cele al daŭra paco en tiu ĉi maltrankvila kaj disigita provinco.

La interkonsento estigis kondiĉojn pri la estontaj statuso kaj registaro en Nord-Irlando ene de la Unuiĝinta Regno, pri rilatoj inter Nord-Irlando kaj Irlanda Respubliko, kaj inter Irlanda Respubliko kaj Britio.

Polico

Kernis decidoj pri civilaj kaj kulturaj rajtoj (inkluzive de lingvaj rajtoj), forigo de armiloj fare de kvazaŭmilitistaj organizaĵoj, justico kaj reorganizado de la polico, kiu ĉesis esti (kiel antaŭe) preskaŭ tute protestanta uniista “reĝa konstablaro”, kaj iĝis sensekta “polica servo de Nord-Irlando”.

Ĝis la pasinta jaro tiu interkonsento estis surprize sukcesa. La brita armeo kun siaj timigaj kirasaŭtoj ne plu videblis sur stratoj; malaperis kontrolejoj ĉe komercaj kaj butikumaj centroj en Belfasto kaj aliaj urboj; sud-irlandanoj komencis viziti Nord-Irlandon, kaj nord-irlandanoj aĉetis kaj turismis en Dublino kaj aliloke en la respubliko. La tuta etoso en la Verda Insulo estis feliĉe ŝanĝita.

Rankoro

Sed la nova harmonio ne penetris en la animon de la publiko en Nord-Irlando. Ĝi konstateblis nur inter estraranoj de la politikaj partioj kaj oficialaj instancoj. Sub la surfaco boletis ankoraŭ malamo, rankoro kaj malfido inter la diversaj frakcioj kaj komunumoj.

Tiu rankoro eksplodis ĉi-jare en januaro, preskaŭ tuj post la sezonaj festoj. La fuzeo por la nova maltrankvilo estis stulte bagatela afero. La konsilio de Belfasto, la ĉefurbo de Nord-Irlando, voĉdonis por ĉesigi la konstantan flirtigon de la brita flago ĉe la urbodomo.

Insulto

Ĝi decidis per majoritato, ke la flago videblos nur (kiel en Anglio) okaze de gravaj naciaj festoj kaj festivaloj, ekzemple la naskiĝtago de la reĝino. Por la porbritaj t.n. “lojalistoj” tio estis grava insulto.

Ili plendis, ke ĉiujn rajtojn kaj avantaĝojn ĝuas katolikaj respublikistoj, dum ili ne. La flaga afero prezentis pretekston por montri lojalistan malkontenton kaj la timon, ke ili perdos siajn privilegiojn kiel subuloj de la brita reĝino.

Benzinbomboj

Koleraj lojalistoj kuniĝis sur la stratoj de Belfasto kaj aliloke, indigne kriegante, ĵetante ŝtonojn kaj benzinbombojn kontraŭ policanojn, kaj bruligante aŭtomobilojn.

Komercistoj atentigis, ke la malpaco malinstigas turismon kaj kaŭzas gravajn ekonomiajn perdojn dum la novjaraj rabatvendadoj. Sud-irlandanoj ne plu volas butikumi en la nordo.

Ĉiuj suferas; neniu gajnas. Paco en Nord-Irlando ankoraŭ ne certas.

Garvan Makaj

Leteroj

Monstra

En ligo kun la artikolo Jubilea jaro (Monato 2012/12, p. 26) mi sincere gratulas Albanion pro ĝia centjariĝo. Tamen mi devas atentigi pri erara stimulado, kiu al Eŭropo kreas gravajn problemojn. La albanajn malplimultojn en najbaraj landoj oni puŝadas al ribeloj, kiuj havas la karakteron de terorismo. Ĉi tio estas plej videbla en Kosovo kaj Metoĥio. De tiu terorismo suferas ĉiuj: serboj, albanoj kaj aliaj. La kulmino de tiu terorismo estis la monstra elprenado de internaj organoj de vivaj forrabitaj serboj.

Atanasije Marjanović

Serbio

Turismo

AŬSTRIO

Ĉarma fervojlinio

Unu el la plej krutaj fervojlinioj en la mondo estas Pöstlingbergbahn [pestling]-montfervojo en Linco ĉe Danubo (germane Linz an der Donau). Ekde 2009 unu finhaltejo troviĝas sur la ĉefplaco (Hauptplatz) de la urbo. Komence la trakoj kondukas preskaŭ ebene norden, trans Danubon, poste komenciĝas la kruta parto (maksimume 116 ‰) ĝis la pinto de Pöstlingberg. Eblas interrompi la veturadon por viziti la zoologian ĝardenon (Tiergarten).

Fabeloj

Apud la montopinto vizitindas la grota fervojo (Grottenbahn), kie oni prezentas scenojn el diversaj konataj fabeloj. Jam en la 18a jarcento la baroka preĝejo sur Pöstlingberg estis celo de piedirantaj pilgrimantoj. En 1898 la unua trajno mildigis la penon de la lacaj nemontgrimpemaj kredantoj.

Nova ŝpuro

Por pli bone ligi la linion kun la tramreto kaj ebligi rektan komunikon ĝis la ĉefplaco oni ŝanĝis en la jaro 2009 (Linco tiam estis la “Kultura ĉefurbo de Eŭropo”) la ŝpuron de 1000 al 900 mm kaj renovigis la tutan instalaĵon. Nun la trajnoj povas uzi la tramtrakojn ĝis la ĉefplaco. Aktuale estas uzataj kvar modernaj kvaraksaj motorvagonoj en nostalgia “retro-dezajno” kaj du historiaj vagonoj.

Pro la kruteco la maksimuma rapido estas nur 25 kilometroj hore. La tuta linio longas 4140 metrojn, de la plej alta punkto (519 m super la marnivelo) oni povas ĝui panoramon de la urbo Linco (266 m super la marnivelo).

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Sur la ĉefplaco de Linco. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Haltejo Tiergarten (Zoologia ĝardeno). Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Finhaltejo Pöstlingberg. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Trajno de Pöstlingberg ĉe traka kruciĝo kun Mühlkreisbahn. Foto: Walter Klag

Noveloj

La iluziisto

La vagonaro haltis. Dobrin alrigardis tra la fenestro de la kupeo. Estis eta stacidomo, sed kiu — ne estis klare. Videblis nur unuetaĝa konstruaĵo, kovrita per diktavola neĝo. Ĉirkaŭ ĝi ne estis aliaj konstruaĵoj, kaj ĝi staris solece kiel perdita infano ĉe rando de abismo. La relvojo zigzagis kiel nigra serpento tra la intermontaĵo. Dekstre estis krutaj akraj rokoj kiel grandegaj ŝtonaj kapoj de monstroj kaj maldekstre — profunda abismo al rivero Iskar, kiu tie malsupre arĝentis kaj ie-tie estis glaciiĝinta pro la januara frosto. La neĝo kovris ĉion: la abismon, la rokojn, la kontraŭan deklivon kun la maldensa pinarbaro.

La vagonaro ne ekveturis, kaj la homoj en la kupeo komencis demandi unu la alian, kio okazis kaj kial la vagonaro haltis ĉe tiu ĉi eta stacidomo sur la vintra dezerto, tamen neniu venis por diri al ili, kio okazis. La veturantoj nur maltrankvile rigardis tra la fenestro. Ekstere ĉio dronis en neĝo kaj sorĉita silento: la rivero, la eta stacidomo, la pinarbaro. La ĉielo estis griza kiel malnova soldata litkovrilo, kvazaŭ iu sternintus ĝin super la intermontaĵo.

Tiel pasis dek aŭ dek kvin minutoj.

“Eble oni atendas vagonaron de la alia flanko”, diris la maljunulo, kiu sidis ĉe la pordo. Li estis vestita en dika vilaĝana peltojako, kaj super la granda kolumo videblis nur liaj lipharoj kaj okuloj nigraj kiel karbo.

“Eble io okazis”, supozis mallaŭte la virino, kiu sidis ĉe li. Ŝi estis ĉirkaŭ kvindekjara, maldika kaj eta. Sur la kapo ŝi havis nigran lanan kaptukon. Laŭ ŝiaj vestoj oni povis diveni, ke ŝi estas vilaĝanino, kiu jam delonge loĝas en urbo. Certe ŝi estis unu el la virinoj, kiuj forlasis la vilaĝojn kaj nun loĝas en la urboj, tamen ankoraŭ ne alkutimiĝis al la urba vivo. Ŝi surhavis malmultekostan nigran mantelon, botojn, el kiuj videblis ŝiaj nigraj ŝtrumpoj. Ŝia vizaĝo aspektis grizeca, kaj ŝiaj brunaj okuloj rigardis kviete. Iam certe ŝi estis bela, sed nun aspektis laca kaj malvigla. Ĉe ŝi sidis junulino, eble lernantino aŭ studentino. Ŝiaj vangoj estis rozkoloraj, kaj ŝiaj okuloj havis opalan brilon. La junulino estis mode vestita, aŭ pli ĝuste ŝi eble deziris esti mode vestita. Ŝi surhavis mallongan jakon, sub kiu estis malhelruĝa pulovero kaj tenera blanka bluzo, kies kolumo ne estis butonumita. Ŝiaj ungoj estis kolorigitaj per pala rozkolora lako. Jam pli ol horon sur ŝiaj genuoj kuŝis malfermita libro, tamen ŝi ne legis, sed reveme rigardis tra la fenestro. Kun tiuj ĉi maldikaj vestoj eble ŝi frostos, meditis Dobrin, aŭ eble la gejunuloj ne sentas la froston? Ilia sango bolas. Tiu ĉi junulino memorigis al Dobrin iun virinon, sed kiun, li ne povis diveni. Kvazaŭ li ie iam vidis tiujn ĉi opalbrilajn okulojn kaj tiun ĉi vizaĝon glatan kiel veluro kaj tiujn ĉi longajn nigrajn harojn, kiuj libere falis sur la ŝultrojn de la junulino. Li provis memori, al kiu virino ŝi similas, sed li ne sukcesis.

Ĉe Dobrin sidis viro, eble tridekjara, alta korpulenta kun grandaj fortaj manoj kaj vizaĝo, kvazaŭ ĉizita el ŝtono. Li similis al masonisto aŭ al arbohakisto. Lia tuta korpo eligis forton. La viro silentis. En la anguloj de liaj forte kunpremitaj lipoj estis profundaj sulkoj. Apud la viro sidis lia filo, ses- aŭ sep-jara kun okuloj kiel aveloj kaj kun blua mantelo, kies manikoj estis ege mallongaj. La knabo senĉese moviĝis, stariĝis, denove sidiĝis kaj ofte — oftege demandis: “Paĉjo, kio estas tio? Paĉjo, kiam ni alvenos?” La patro ŝajne ne aŭdis lin kaj nur de tempo al tempo prononcis iun vorton: “Baldaŭ ni alvenos, nun silentu.” aŭ “Bone, bone.” Kaj li daŭre senmove rigardis antaŭ si.

Dobrin demandis sin, kien ili veturas en tiu ĉi frosta januara tago kaj pri kio meditas la patro, rigardante senmove antaŭ si.

En la koridoro de la vagono la homoj komencis moviĝi. Iu el ili diris: “Eliru: la vagonaro ne povas daŭrigi la veturadon. Falis lavango, kiu baris la relvojon. Oni diris al ni, ke ni atendu en la stacidomo, ĝis oni liberigos la relojn. Tie en la stacidomo estas pli varme.”

La homoj descendis de la vagonaro kaj ekiris en la neĝo al la eta konstruaĵo. La atendejo de la stacidomo ne estis granda, sed la homoj ne estis multaj. En la mezo de la halo videblis granda hejtilo, eble antaŭnelonge plenigita per lignoj, bruligitaj, kaj nun la hejtilo bruegis kiel vaporlokomotivo.

La homoj indignis, diris, ke ili rapidas al la ĉefurbo, de kie ili devas veturi per alia vagonaro. Iuj el ili devis iri al kuracisto kaj malfruiĝos, sed nun ili nenion povis fari. Ili ĉiuj estis en intermontaĵo kaj sen vagonaro ne povis daŭrigi la vojon. Trans la rivero estis ŝoseo, sed tie ne videblis veturiloj.

Ĉiuj sidiĝis sur la lignajn benkojn en la atendejo kaj iom post iom silentiĝis. Dobrin sidis en la angulo. Li rapidis nenien. Delonge jam li ne rapidis. De du jaroj li ne laboris, kaj ĉu rapidi aŭ ne, li nenion povis ŝanĝi. De tempo al tempo li trovis ian laboron. Li laboris kiel masonisto, poste helplaboristo en deponejo, poŝtisto, nokta gardisto. Li eĉ vendis biletojn de la ŝtata loterio. Li havis nenian klerecon. Kiam li estis infano, li lernis nur en la baza lernejo. Liaj gepatroj, vilaĝanoj, analfabetaj, ege deziris, ke Dobrin lernu en gimnazio. Post la fino de la baza lernejo, la patro akompanis Dobrinon en la urbon kaj matrikulis Dobrinon en gimnazio. La patro trovis por li loĝejon ĉe siaj parencoj. Komenciĝis la lernojaro, kaj Dobrin eklernis en la gimnazio, sed je la fino de septembro en la urbon alvenis cirko “Areno”. Dobrin kaj du liaj samklasanoj tuj aĉetis biletojn por la unua spektaklo de la cirko. Ili spektis la cirkprezenton per granda intereso kaj emocio. Al Dobrin tiom plaĉis la cirko, ke la sekvan tagon li denove aĉetis bileton kaj denove spektis kiel sorĉita la tutan prezentadon. La unuan fojon en sia vivo li estis en cirko, kaj li restis ravita. Ĉio, kio okazis sur la areno, hipnotigis lin. Li spektis gapante per larĝe malfermitaj okuloj. Neniam li supozis, ke la cirko tiel multe plaĉos al li.

Post kelkaj tagoj Dobrin vidis, ke la cirkaj laboristoj malkonstruas la tendon de la cirko kaj baldaŭ forveturos. Sen pripensi Dobrin metis siajn aĵojn en sakon kaj forveturis kun la cirko. Tiam en la cirko oni bezonis helplaboristojn, kaj Dobrin iĝis unu el ili. Kiam oni demandis lin, kiomjara li estas, li mensogis kaj diris, ke li estas pli aĝa. Li ne certis, ĉu oni kredis lin, sed li iĝis unu el la cirkhelpantoj kaj komencis vojaĝi kun la cirko de urbo al urbo, de vilaĝo al vilaĝo. De tago al tago la vivo de Dobrin en la cirko iĝis pli kaj pli interesa. La cirko veturis konstante tra la tuta lando. De etaj urboj kaj vilaĝoj en la montoj ĝis la mara bordo kaj reen. Romantika estis tiu ĉi vivo sur radoj. La libereco ebriigis Dobrinon. La cirko veturis, kaj antaŭ liaj okuloj pasis kampoj, densaj arbaroj, florherbejoj, lagoj kaj riveroj. La cirko estis en nekonataj pitoreskaj urbetoj, kie renkontis ĝin bruaj knabgrupoj, kies gajaj krioj akompanis la pakaĵvagonojn tra la stratoj.

La laboro en la cirko allogis Dobrinon, kaj li emociigita spektis ĉiujn prezentojn. La akrobatoj, la ĵonglistoj, la dresistoj amis Dobrinon. Li estis la plej juna en la cirko. Li helpis ĉiujn, kaj nesenteble ili instruis lin ĵongli per pilkoj kaj teleroj. Sisi, la iluziistino, instruis al li iluziaĵojn. Dobrin komencis sukcese sola fari iluziaĵojn. Sisi ne nur laŭdis lin, sed kuraĝigis lin per sia suna rideto. Ŝi estis nur kvin jarojn pli aĝa ol li. Sisi ellernis la iluziaĵojn de sia patro, kiu estis iluziisto en la cirko. Dobrin estis sorĉita de Sisi. Ŝajnis al li, ke pli bela virino ol ŝi ne estas en la tuta mondo. Ŝi ĉiam iris sur la arenon per irmaniero simila al facilmova kapreolo. Sisi surhavis longan nigran robon. Ŝia dorso estis nuda, kaj ŝia vizaĝo brilis kiel suna printempo. Ŝiaj grandaj okuloj hipnotigis la publikon, kaj nun Dobrin divenis, ke la junulino, kiu sidis antaŭ li en la kupeo, similas al Sisi.

La longaj nigraj haroj de Sisi estis kiel akvofalo sur ŝia dorso. La mirakla bastoneto dancis en ŝiaj blankaj manoj. La orkestro ludis viglan melodion, kaj Sisi montris iluziaĵon post iluziaĵo. Apud ŝi Dobrin estis fiera. Li helpis al Sisi, kaj kiam la publiko entuziasme aplaŭdis, Dobrin certis, ke parto el la aplaŭdoj estas ankaŭ por li. La jaroj, dum kiuj li laboris kun Sisi, estis por li la plej belaj kaj la plej emociaj. Dobrin estis kaŝe enamiĝinta en Sisi, sed neniam li kuraĝis konfesi tion al ŝi, kaj nun li bedaŭris.

La tempo en la cirko fluis kiel sablo, kiu falas el la manplatoj. Dobrin devis iĝi soldato, kaj dum la soldatservo en fora suda regiono de la lando li edziĝis al junulino, kiu loĝis tie. Ili loĝis kune nur du jarojn kaj divorcis. Dobrin deziris daŭrigi la laboron en la cirko, sed la edzino insistis, ke ili restu en la vilaĝo. Du jarojn ili loĝis en la vilaĝo ĉe la gepatroj de la edzino, sed la vilaĝana vivo ne plaĉis al Dobrin. Li ne deziris okupiĝi pri agrikultura laboro, nek bredi dombestojn kaj sentis sin kiel lupeto en kaptilo. Dobrin ne kutimis loĝi en unu loko. Lin allogis la cirko, la senĉesa veturado, la vagado de urbo al urbo. Nokte, kiam li dormis ĉe la edzino, li sonĝis pri la grandaj ĉarmaj okuloj de Sisi, kiuj logis kaj vokis lin. Tiuj ĉi profundaj helaj okuloj ebriigis lin kiel malnova peza vino. Tage kaj nokte li estis kiel lunatiko kaj ne sciis, ĉu li estas en la ĉielo aŭ sur la tero.

Dobrin forlasis la familian vivon kaj iris serĉi la cirkon. Li trovis ĝin en urbo ĉe la marbordo. La cirko pretiĝis vojaĝi al Turkio, sed kiam alvenis la tago de la forveturo al Istanbulo, Dobrin komprenis, ke li ne forveturos. Oni ne diris al li, kial li ne veturos kun la cirko. Tio senesperigis kaj premis lin. Obsedis lin profunda ĉagreno. Ĉiuj cirkartistoj kaj Sisi forveturis per ŝipo al Istanbulo, kaj Dobrin restis en la haveno kaj longe rigardis la ŝipon, kiu simile al blanka vizio malaperis al la horizonto.

Tiel Dobrin disiĝis de la cirko kaj komencis vagi tra la lando. Li provis diversajn metiojn, sed nenio plaĉis al li. Li sentis ĉagrenon pro la cirko. Iom post iom li maljuniĝis kaj komencis diri al si mem: nenion mi sukcesis en la vivo, mi ne havas familion, infanojn, mi ne ekposedis metion, mi ĉion disipis. Nun mi similas al folio, disŝirita de la arbo, blovita de la vento tien-reen. Mia tuta vivo pasis kiel en sonĝo. De tempo al tempo li memoris la gajajn tagojn en la cirko, la grandajn ĉarmajn okulojn de Sisi. Delonge nenion li aŭdis pri ŝi. Li ne sciis, ĉu ŝi estas viva, kie ŝi estas kaj kion ŝi faras. Li deziris memori ŝin juna, tia, kia li vidis ŝin la unuan fojon, kiam ŝi similis al suna printempo. Ofte li diris al si mem: eble tia estas mia sorto — vagi de urbo al urbo. Tamen pli gravas, ke mi estas viva kaj sana. Vere nenion mi sukcesis en la vivo, tamen se mi estus sukcesinta, kia estus la senco; kio estus pli bona, se mi sukcesintus konstrui domon, havi profesion, aŭ se mi havus pli da mono. Ĉu ne estas pli grave, ke la homoj amas min kaj amas min tia, kia mi estas? Mi helpis ilin, kaj ili memoros min.

Dobrin ŝatis observi la homojn. Li provis diveni, kiaj ili estas, kion ili laboras, kio ĝojigas aŭ turmentas ilin. Kaj nun, kiam li sidis en la atendejo de la eta stacidomo, li observis la homojn ĉirkaŭ si. Multaj el ili sidis silente zorgmiene, kvazaŭ ili havus sur siaj dorsoj sakojn plenajn je ŝtonoj. Ili similis al bestoj, fermitaj en kaĝoj kiel la simioj kaj leonoj iam en la cirko. La homoj en la atendejo kvazaŭ ektimis kaj ne kuraĝis ekrideti. Vere, nun ili estis en la kaptilo de la vintro. La diktavola neĝo kovris ĉion, kaj neniu sciis, kiam oni sukcesos liberigi la relvojon de la lavango, aŭ kiam ili sukcesos eliri el tiu ĉi vintra dezerto kaj kiom da tempo ili atendos en tiu ĉi malpura atendejo. Ĉi tie verŝajne dum multaj jaroj oni ne purigis. Sur la cementa planko estis malhelaj makuloj. La fenestroj ne estis lavitaj. La muroj, kiuj iam estis flavaj, nun aspektis brunaj, kaj sur ili estis gratitaj maldecaj vortoj. Dobrin ne kutimis resti longe en fermitaj ejoj. Ili turmentis lin, kaj li sentis, ke la aero ne sufiĉas. Tiu ĉi atendejo kun la malgajaj homoj sidantaj en ĝi similis al la mondo. Kvazaŭ la tuta mondo estus grandega atendejo, en kiu ĉiuj atendas, ke okazos io, sed kio, neniu scias.

Dobrin observis la homojn kaj nevole rememoris la cirkon. Tiel en la cirko la publiko sidis kaj atendis la komencon de la spektaklo. Ili atendis, ke iu ridigu ilin kaj montru al ili miraklojn. La homoj ne devas ĉiam esti seriozaj. Kial mi ne ridigu ilin? diris al si mem Dobrin. Li ĉiam portis kelkajn pilkojn, kaj kiam li ekenuis, li ĵonglis per ili. Dum la jaroj tio iĝis lia kutimo. Li stariĝis de la benko, elprenis el la sako la pilkojn kaj komencis ĵongli. La pilkoj flugis unu post la alia. Dobrin lerte kaptis ilin kaj poste denove ĵetis ilin supren. Ĉiuj en la atendejo komencis rigardi lin. Iliaj rigardoj ekbrilis, ili kvazaŭ forgesis la malvarmon kaj la zorgojn kaj ekridetis kiel infanoj, kore kaj sincere. Estis iuj, kiuj rigardis Dobrinon malŝate, moke. Iliaj malkaraj rigardoj kvazaŭ demandis: kiu estas tiu ĉi frenezulo? Tamen Dobrin daŭrigis inspire kaj gaje ĵongli. Post kelkaj minutoj li ĉesigis kaj riverencis al la publiko. Oni komencis aplaŭdi lin. Tio kuraĝigis Dobrinon kaj li decidis daŭrigi la spektaklon. Ja, li havis talenton amuzi la homojn.

“Kaj nun, sinjorinoj kaj sinjoroj, dum ni atendos ĉi tie kaj ke vi ne enuu, mi montros al vi kelkajn iluziaĵojn”, diris Dobrin al la homoj en la atendejo. Du aŭ tri personoj diris: “Brave, brave. Ja, jen gaja homo.”

“Vi spektu atente, ĉar poste mi demandos vin, kiel mi faris ĝin.” Dobrin elprenis el sia poŝo tukon kaj montris ĝin al la homoj. La tuko estis ordinara, blanka. Poste subite el la tuko Dobrin elprenis pomon. Poste la tuko transformiĝis en bukedon el paperaj diverskoloraj floroj.

La homoj rigardis Dobrinon per larĝe malfermitaj okuloj, kaj iliaj vizaĝoj kvazaŭ lumis. Poste Dobrin demetis sian ĉapelon kaj montris ĝin al la homoj, kiuj vidis, ke en ĝi estas nenio. Tamen post sekundo Dobrin elprenis el la ĉapelo pomon. Estis nekredeble.

“Kaj nun”, li proksimiĝis al la junulino kun la grandaj okuloj, kun kiu li estis en unu sama kupeo, “mi demandos tiun ĉi junan sinjorinon, kioma estas la horo?” Dobrin ekstaris antaŭ la junulino kaj afable demandis: “Estimata sinjorino, ĉu vi povus diri al mi, kioma estas la horo?”

Iom sinĝene kaj ruĝigita ŝi levis la kapon. Poste ŝi rigardis sian brakon, sed time ekkriis: “Mi perdis mian brakhorloĝon.”

Tiam Dobrin elprenis el la poŝo de sia mantelo la brakhorloĝon de la junulino.

“Ĉu hazarde tio ne estas via brakhorloĝo?”, demandis li afable.

“Jes, ĝi estas. Ĝi estas mia brakhorloĝo”, diris ĝoje la junulino.

“Bonvolu”, diris Dobrin kaj donis al ŝi la brakhorloĝon. “Bone gardu ĝin.”

Ĉiuj en la atendejo ekridis. En tiu ĉi momento al Dobrin proksimiĝis la eta knabo, kiu veturis kun sia patro. La knabo kun avelsimilaj okuloj, kiu konstante demandis sian patron pri io aŭ alia, sed la patro ne havis emon respondi al li. La knabo ekstaris ĉe Dobrin kaj diris: “Oĉjo sorĉisto, ĉu vi povas ĉion?”

“Jes”, respondis firme Dobrin.

“Tiam faru tiel kaj revenigu mian panjon.”

La knabo etendis manon kaj donis al Dobrin moneron, verŝajne por pagi la komplezon. Dobrin miris. Li ne sciis kion respondi kaj kion fari. En tiu ĉi momento stariĝis la patro de la knabo kaj proksimiĝis al ili.

“Ne aŭskultu lin”, diris la patro al Dobrin.

La patro manprenis la knabon, sed la knabo daŭrigis peti Dobrinon:

“Oĉjo sorĉisto, revenigu mian panjon.”

Dobrin rigardis la knabon kaj ne povis kompreni, pri kio temas. La patro faris paŝon al Dobrin kaj komencis mallaŭte klarigi al li: “Antaŭ kelkaj monatoj mia edzino forlasis nin kaj forveturis kun iu viro. Mi kaj la filo restis solaj, kaj nun mi ne scias kion fari. La filo konstante demandas min, kie estas panjo, kaj serĉas ŝin. Kiam ni renkontas iun, la filo demandas lin pri panjo. Nun ni veturas al la ĉefurbo. Mi iras serĉi laboron. Mi estas masonisto, kaj la filo veturas kun mi. Mi zorgas pri li. Mi ne scias, ĉu en la ĉefurbo mi trovos laboron.”

Dobrin rigardis ilin. La knabo sincere opiniis, ke Dobrin estas la bona sorĉisto, kiu povas fari miraklojn. En la knabo certe vekiĝis la espero, ke Dobrin spertas retrovi ne nur perditajn horloĝojn, sed ankaŭ perditajn patrinojn.

Julian Modest

Medio

DIVERSIGITA KOLEKTO

Post tostado, korka recikligo

En Francio, kiel konate, oni amas trakti sin bone kaj, en gravaj okazoj, oni ne hezitas malkorki botelojn da ĉampano. La loĝantaro de la apuda Italio, ĉefe ekde la komenco de la ekonomia krizo, jam inklinas pli ofte al la subteno de lokaj kaj ne tiom multekostaj boteloj da spumante (ŝaŭmvino). Ion komunan havas tamen la du landoj: terure grandan kvanton, fine de la celebradoj, de korkoj, destinataj kutime (kaj senglore) al la rubujo.

Konstruado kaj piedvestado

Por igi la proprajn ĝojajn momentojn iom pli “ekologie elteneblaj”, oni invitas jam de kelkaj jaroj la trinkintaron primemori agon simplan, sed tre altvaloran: kunmeti la korkojn, alivorte ilin kolekti, anstataŭ ilin forĵeti en rubaĵon. Korko estas fakte materialo plur-uza, fleksebla, ege valora kaj interalie tut-natura. Ĝi estas komplete recikligebla kaj tial reutiligebla en pluraj sektoroj, nelaste tiuj de konstruado (por la pretigo de izolaj kaj son-imunigaj paneloj aŭ granulaĵoj) kaj piedvestado (kalkanumoj, subplandoj). Ĉe la lumo de ĉio ĉi, neniom kostas, male treege utilas, ne forĵeti la korkojn de la boteloj, kiujn oni malŝtopadas dum kiu ajn festotempo.

Novjara celebrado

Ĉiujare en Italio la vinindustrio enmetas en la merkaton 1,2 miliardojn da korkoj, kiuj respondas al 7000 tunoj da komplete recikligebla materialo. De la ĉefurbo Romo ĝis plej eteta vilaĝo, oni ĉial malŝtopas vinbotelojn: tio ĉefe okazas dum la kristnaska festotempo, dum la pinto de la konsumado de la ŝaŭmvino kutime koincidas kun la novjara celebrado.

La recikla projekto nomiĝas Tappoachi?[tapoakí], kies bona traduko esperanten povus esti “Ŝtopilo-al-kiu?”. La vortludo aludas la emon de la italoj uzi ironie la vorton “ŝtopilo” (itale tappo) por indiki malaltan, do ne gravan personon. La iniciato haveblas en pluraj urboj, ĉefe en la nordo, kunlabore kun la lokaj respondeculoj pri t.n. diversigita kolekto de korkoj kaj ties sekva recikliĝo. La unua tiaspeca kampanjo estis en 2009 en la veneta urbeto Valdobbiadene, patrujo de la ŝaŭmvino prosecco [proseko]. La kolektado de korkoj estas ebligata pro la ĉeesto de apartaj ujoj en ĉiuj aliĝintaj komunumoj.

Slogano

La retejo de la kampanjo, kun interesaj informoj, donitaĵoj (kvankam itallingvaj) kaj fotoj, estas www.tappoachi.it. La slogano de la kampanjo estas: “Korko estas komplete recikligebla. Kolektante ĝin, vi subtenos la medion kaj projektojn socie utilajn”.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Neniom kostas, male treege utilas, ne forĵeti la korkojn de la boteloj, kiujn oni malŝtopadas dum kiu ajn festotempo. Foto: thewineitalia

Politiko

BALKANIO

Malamo “ankoraŭ viva”

En novembro pasintjare estis inaŭgurita memorigilo en Presheva, suda Serbio, regiono loĝata plejparte de albanetnuloj. La monumento memorigis pri 27 albanoj falintaj en 2001 dum ribelo por sendependigi la regionon de Presheva, Medvegjia kaj Bujanovac kaj aligi ĝin al Kosovo.

Malgraŭ tio, ke la serba registaro amnestiis eksajn membrojn de la Naciliberiga Armeo Albana, faligis la monumenton en januaro ŝtataj ĝendarmoj.

Protestis albanoj, inkluzive de la parlamentanino Jozefina Topalli: “Tiu ago rememorigas pri Miloŝeviĉo kaj kontraŭas eŭropecajn principojn, esprimante ankoraŭfoje la albanofobion de niaj najbaroj.”

Spirito

Ŝi daŭrigis: “La faligo de la monumento pli alten levos la spiriton de la unuiĝo de la albanoj en ĉiuj teritorioj loĝataj de ili.”

La ĉefministro de Kosovo, Hashim Thaĉi, atentigis: “La malamo de serboj al albanoj estas ankoraŭ viva, kio endanĝerigas la jam komenciĝintan politikan dialogon inter Kosovo kaj Serbio.”

Skender Destani, membro de la asembleo en Presheva, petis pri “trankvileco kaj traktadoj kun la registaro de Serbio por trovi pli racian solvon de la problemoj ekzistantaj ĉi tie.”

Bardhyl Selimi

Spirita vivo

AŬSTRIO

52 425 katolikoj malpli

En Aŭstrio loĝas 8,4 milionoj da personoj, el kiuj 5,36 milionoj estas katolikoj. Pli ol 50 000 katolikoj en Aŭstrio forlasis per deklaro sian eklezion dum 2012 — la trie plej granda nombro en la historio de tiu organizaĵo. Ankaŭ la nombro de aliĝoj estas draste pli malgranda ol la nombro de la mortintoj. Se tiu evoluo daŭros, post cent jaroj tiu kredantaro estos tute malaperinta. Jam nun nur ĉiu deka regule vizitas la mesojn. Ofte nur dum gravaj ceremonioj kiel geedziĝoj kaj enterigoj oni vidas preĝejon de interne. Kelkaj ne plu volas pagi la “eklezian imposton” kaj eksmembriĝas.

Similas la situacio ĉe la due plej granda kredantaro, la protestantoj. Trialoke troviĝas islamo, sed tie ne ekzistas fidindaj listoj de la anoj.

Kontraŭe, daŭre kreskas la nombro de la nekredantoj — jam pli ol unu miliono. La “liberpensantoj” fondis retan portalon freidenker.at, kie unuiĝas ne-religi-emuloj kaj humanistoj.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Turo de la novromanika karmelana preĝejo (dekstre) kaj baroka kapelo sur Leopoldmonto (meze). Ĉu baldaŭ ne plu uzataj? Foto: Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

Nur ŝajne pli altas la turo de la mormona preĝejo ol tiu de la katolika. Foto: Walter Klag.

Politiko

ITALIO

Laŭtiĝas voĉoj — por voĉdoni

“Tiom valoras nia voĉo”: per tiuj vortoj, legeblaj en la itala en reklamo sur neceseja papero, komenciĝis protesto de italaj Erasmus-studentoj.

Erasmus-studentoj estas tiuj, kiuj pasigas universitatan jaron, aŭ kutime malpli longan periodon, en alia eŭropa lando. Ĉio ĉi por lerni la lokan lingvon, sekvi kursojn aŭ eĉ plenumi esplorojn rilatajn al ilia fako.

Pivotis la protesto ĉirkaŭ la rajto voĉdoni. La itala leĝaro postulas, ke eksterlande rajtas voĉdoni nur civitanoj, kiuj pro grava kialo lokis oficiale kaj definitive sian rezidejon en alian landon. En tiuj okazoj, oni registriĝas ĉe la loka ambasadejo kaj samtempe, devige, aliĝas al la Asocio de Italoj Rezidantaj Eksterlande (AIRE).

Turismo

Tio signifas, ke italoj, kiuj sin trovas provizore alilande pro turismo, laboro aŭ aliaj kialoj, ne povante esti membroj de AIRE, ne rajtas voĉdoni. Ili devas atingi sian rezidan komunumon en la patrujo, okaze de la diversaj balotoj, por esprimi sian politikan preferon.

Tiu situacio, al italoj bone konata, daŭras de multaj jardekoj. Kiu ne povas aŭ ne volas vojaĝi al la patrio, akceptas simple kaj bonvole sin deteni. Kaj neniu, almenaŭ ĝis nun, plendis pro supozata “diskriminacio”. Tamen tiun vorton, iom ekscese, nun ŝatas uzi la italaj studentoj por pravigi sian proteston.

Ministrino

La registaro, pere de ministrino Anna Maria Cancellieri, respondis al la 25 000 gejunuloj, ke ilia peto, kvankam komprenebla, tute ne povas esti konsiderata: la leĝo estas klara kaj ne permesas trovi elirvojon.

La studentoj petis interalie la eblon voĉdoni pere de lokaj konsulejoj aŭ, pli simple, se ne per interreto, per ordinara poŝto, kiel jam voĉdonas en la tuta mondo membroj de AIRE. Sed tio ne realigeblis ĉar, laŭ Cancellieri, tio kreus komplikan situacion kaj mankas tempo antaŭ la venontaj elektoj por ĉion organizi por miloj da eksterlandaj italoj.

Por tiuj, kiuj volas reveni al Italio por voĉdoni, oni promesis 70 % rabaton je la flugoj de la kompanio Alitalia. Tamen la sola vera solvo restas aliĝi al AIRE. Aliflanke tio eblas nur post 365 tagoj eksterlande kaj do ne validas por la plimulto de la Erasmus-studentoj.

Voĉdonemo

Do, spite al tiom nekutima voĉdonemo, multaj italoj restas ekskluditaj el la balotoj. La elironta ĉefministro Mario Monti, iel kontraŭante sian ministrinon, petis, ke oni faru plejeblon por ke la studentoj voĉdonu.

Tamen ŝajnas, ke ĉio estos prokrastita. Unue ĉar Monti, post politiko de nur ŝajne saniga tiel nomata aŭstero, ne trovas nuntempe apogon por siaj ideoj. Due, ĉar ne verŝajnas, ke apenaŭ 25 000 voĉoj rimarkeble influos la rezultojn de la elektoj.

Notindas, ke rapide disvastiĝis pere de sociaj retejoj novaĵoj pri la protesto. Ankaŭ eŭropaj institucioj, respektante la suverenecon de ĉiu lando pri balotoj kaj similaj aferoj, tamen subtenis la peton de la studentojn, taksante ĝin ĝusta.

Roberto Pigro

El mia vidpunkto

Referendumo ena-ekstera

Malpli ol kvin jarojn havas britoj por decidi, ĉu ili volas resti membroj de Eŭropa Unio. La brita ĉefministro, David Cameron [kámeron], anoncis en januaro, ke okazos ĝis la fino de 2017 “en/ekster”-referendumo, por ke la brita popolo verdiktu, ĉu resti en la unio aŭ ĉu elekti ekziston ekster ĝi.

Nepras atentigi, ke la referendumo dependas de enorma kaj neniel certa se-o. Ĝi okazos, nur se la nun koalicie reganta Konservativa Partio de Cameron venkos en naciaj elektoj en majo 2015. Se malvenkos la konservativuloj, kaj se povon gajnos la ĉefopozicia Laborista Partio, aŭ se temos denove pri koalicio, verŝajne ne okazos referendumo, aŭ ĝi estos prokrastita.

Fakte nek Cameron persone nek la Laborista aŭ la pli malgranda sed koalicie enplektita Liberaldemokrata Partioj deziras referendumon. Ili volas, ke Britio restu membro de EU. Ili scias, ke la politika kaj, pli grave, la ekonomia estonteco kaj prospero de Britio intime kunligiĝas kun la unio.

Tamen pro partipolitikaj kialoj Cameron sentis sin devigita cedi al dekstremaj voĉoj en sia partio, kiuj siavice timas la influon de la malfavora propagando, verdire veneno, elpumpata tagon post tago, semajnon post semajno, de la porbritaj, kontraŭbruselaj bulvardaj gazetaĉoj.

Cetere nervoziĝis la dekstremuloj en la partio de Cameron pro nova kontraŭunia partio. Ili scias, ke la t.n. Sendependiga Partio de la Unuiĝinta Reĝlando pli bone harmonias kun la nuna ekster-eŭropa etoso flarebla en la lando. Efektive, se okazus morgaŭ en/ekster-referendumo, ĝis vi legus ĉi tiujn vortojn, Britio ne plu estus EU-ano.

Pro la populareco de la sendependiga partio, kaj pro la malpopulareco — kaj plena fiasko — de la ekonomia t.n. politiko de Cameron, la dekstremaj deputitoj en lia partio antaŭvidas post la venontaj elektoj senlaborecon.

Tial ili devigis la ĉefministron promesi referendumon parte por direkti la atenton de la publiko for de la ekonomia katastrofo, parte por subfosi la sendependigan partion.

Jen strategio (se frenezaĵo tian vorton meritas) riskoplena. Anstataŭ atendi por vidi, kiel aspektos post kvin jaroj eventuale reformita, postkriza Eŭropo, Cameron promesis nun referendumon pri organizaĵo, kiu sendube intertempe ŝanĝiĝos kaj evoluos.

Ne mirige, do, ke opinio-sondaĵoj en diversaj eŭropaj landoj, reage al la anonco de Cameron, indikis, ke civitanoj tra la unio neniel perturbiĝos, se la kverelemaj, postulemaj britoj retiriĝos al sia insulo-kastelo kaj fermos malantaŭ si la levponton.

Ironie, ĉar dum skotoj celas sendependiĝi de Britio (per referendumo en 2014), kaj dum signifa angla minoritato volonte adiaŭus la plendemajn skotojn, tiel Britio volas sendependiĝi de Eŭropo, kies civitanoj volonte adiaŭus al la plendemaj britoj.

Do kia sorto por seneŭropa Britio? La sendependiga partio, kaj la dekstremaj konservativuloj, revas pri floranta komerco kun iamaj landoj de la brita imperio. Celata tiel estas sukcesa, sendependa nacio, ili diras, kia Norvegio aŭ Svislando.

Tamen mi prognozas, kiel mi skribis aliloke, ke la insularo fariĝos flosanta muzeo, plena de pasinteco, malplena de estonteco. Vizitos la muzeon turistoj el pli prosperaj landoj. Ili venos, ĉar, kiel mi iam aŭdis: “Ni havas pli da historio ol ili”. Diable: kun tiaj opinioj, kiu bezonas Eŭropan Union?

Do vizitos usonanoj por elspezi siajn dolarojn en lando jam duonkoloniita, parte pro komuna lingvo. De tempo al tempo vizitos scivolaj eŭropanoj, kun siaj infanoj, malgaje skuante la kapon, por lecioni pri troa orgojlo.

Intertempe restas al britoj malpli ol kvin jaroj por vekiĝi, por interpreti la revon de la dekstremuloj koŝmaro. Ekzemple, la Konfederacio de Brita Industrio, kiu komprenas la gravecon de Eŭropa Unio, kalkulu, kiom da laborlokoj elmigros post — eĉ antaŭ — la referendumo. Kaj distrumpetu la sobrigajn trovitaĵojn.

Ĉefe, tamen, ĉio dependas de ordinaraj britoj, kiuj ankoraŭ kredas pri komuna eŭropa projekto. Ni disponas pri iom pli ol du jaroj por kunigi niajn fortojn por eloficigi Cameron kaj tiel mortigi la referendumon. Se ne, restos nur du kromaj jaroj por konvinki la britan popolon pri la plusoj de Eŭropo. Sendanka kaj, almenaŭ laŭ nunaj kriterioj, senesperiga tasko.

Paul Gubbins

Politiko

AŬSTRIO

Soldatservi: ankoraŭ devige

En januaro la aŭstroj voĉdonis por reteni la sesmonatan devigan soldatservon por ĉiuj viroj. Restos ankaŭ la eblo anstataŭe civilservi naŭ monatojn.

Partoprenis en la “popola pridemandado” 50 % de la rajtigitoj. El tiuj 40 % voĉdonis por profesia armeo, sed 60 % preferis daŭrigi la nunan sistemon.

Ĝis 1955 Aŭstrio ne estis libera lando. La orienta parto estis okupata de la sovetia armeo, la okcidentaj federaciaj landoj de la armeoj de Francio, Britio kaj Usono.

Taskoj

Laŭ la traktato de 1955 la fremdaj soldatoj devis forlasi Aŭstrion. Kreita estis aŭstra armeo kun tri taskoj: defendi la limojn, protekti la instituciojn de la ŝtato kaj garantii la internan sekurecon kaj helpi okaze de katastrofoj.

Kiam disfalis Jugoslavio en 1991, defendocele amasiĝis ĉe la suda landlimo 7700 aŭstraj soldatoj, 150 tankoj kaj 60 pliaj armeveturiloj.

En 1965 estis starigita bataliono por subteni eksterlande Unuiĝintajn Naciojn (UN). Ĝis nun en 90 000 okazoj aŭstra soldato aŭ soldatino servis kadre de UN, de Eŭropa Unio, de la Organizaĵo pri Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo aŭ de Partnereco por Paco.

Hodiaŭ aŭstraj soldatoj servas ekzemple en la Golanaj Altaĵoj (Israelo/Sirio), Kosovo (Serbio/Albanio) kaj Bosnio.

Partioj

En Aŭstrio regas koalicio el la Socialdemokrata Partio (SP) kaj la Popola Partio (PP). La socialdemokratoj pledis por profesia armeo, malgraŭ tio ke ĝis antaŭ du jaroj ili preferis ĝeneralan soldatservon.

Male PP argumentis por la ĝenerala soldatservo: ĝis antaŭ du jaroj ili preferis profesian armeon. Fakte en Aŭstrio ekzistas ambaŭ. Estas 16 000 profesiaj soldatoj kaj nur 10 000 rekrutoj, kiuj servas dum sesmonata baza trejnado.

Nun ĉiuj partioj promesas reformi la armeon. Ili jam ofte promesis.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La duŝilinga poŝtmarko eldonita en 1969 montras aŭstrajn soldatojn en kamufla uniformo.

[FORIGITA!: bildo]

La sesdekkvincenda poŝtmarko aperis en 2010 okaze de “50 jaroj da misioj de la aŭstra armeo eksterlande”.

El mia vidpunkto

Amara kromgusto

Fine de januaro la tuta mondo sub instigo de Unuiĝintaj Nacioj (UN) celebris la internacian holokaŭstan memortagon. Tute bone estas ĉiujare memorigi la eventojn de 1939-1945, por ke oni neniam forgesu. Sed kiam finfine venos tago por funebri pri la milionoj, kiuj pereis en Rusio inter 1929 kaj 1939? Kiam oni enkondukos memortagon pri la nigruloj, kiuj estis buĉitaj en Kongo fine de la 19a, komence de la 20a jarcento? Kiam oni kreos tagon por memorigi pri la “amerika genocido”, kiu mortigis plurajn milionojn? Kiam la kamboĝanoj, kiuj pereis sub la ruĝaj ĥmeroj, havos sian internacian memortagon? La listo estas preskaŭ senfina: armenoj, aŭstraliaj aborigenoj, bengaloj, hutuoj, tucioj ...

Indas iom esplori, kial ĉiuj tiuj homgrupoj ne havas sian memortagon, kial Unuiĝintaj Nacioj ne rezolucie solene dekretis memorigi ankaŭ ilin. Trovi la kialon ne estas tiel komplike. La rezolucio numero 60/7 de la 1a de novembro 2005 estis voĉdonita kaj unuanime akceptita post propono de Silvan Shalom, la reprezentanto de la ŝtato Israelo. Nenio malhonora en tio. Indas, ke filo honorigas siajn prapatrojn.

Tamen, ĉu en tiu tago la reprezentanto de Usono ekstaris kaj diris “Ni larĝigu la ideon kaj celebru la memoron de la miliono da indianoj, kiujn ni mortpafis”? Aŭ ĉu estis en UN reprezentanto de la indianoj, kiu povus paroli por sia popolo same kiel Israelo faris por sia?

Kaj ĉu la rusa ambasadoro entuziasme aldonis “Jes, ni kaptu la okazon por memori pri la pereo de la milionoj sub la rego de Stalin”?

Simile la brita akceptis la rezolucion, sed forgesis mencii, ke liaj prapatroj ekstermis preskaŭ tutan kontinenton kaj “protekte” deportis la manplenon da restintaj aborigenoj al iu forgesita insulo.

Sed ne nur la grandaj potencoj silentis. Unu el la plej malgrandaj ŝtatoj reprezentataj en UN, Belgio, kulpas pri verŝajne la plej granda holokaŭsto en la historio de la homaro. Encyclopædia Britannica taksas, ke inter 1885 kaj 1908 pereis en la tiama “libera ŝtato” Kongo duoble tiom da nigruloj kiom da judoj, ciganoj, samseksemuloj kaj aliaj en la nazia Germanio.

Ĉu la belga reprezentanto en UN atentigis pri tio? Eĉ nun, pli ol cent jarojn post la tiamaj masakroj, Belgio ne oficiale “pardonpetis” al sia iama kolonio. Male, ĝi faras ĉion eblan por kaŝi tiun epizodon el la historio.

Certe indas kaj justas ĉiujare memorigi pri la pereintoj en nazia Germanio. Sed se tiu memorigo estas festata de la landoj, kiuj mem vastskale organizis siajn proprajn holokaŭstojn kaj se tiuj genocidoj estas plene prisilentataj, tiam la internacia tago havas tre amaran kromguston.

Paŭl Peeraerts

Turismo

AŬSTRIO

Salutinda salminejo

Apud Hallstatt (Supra Aŭstrio) situas la plej malnova salminejo en la mondo. Jam 7000 jarojn tie oni minas salon. Temas pri la postrestaĵoj de iama maro, kiu malaperis antaŭ milionoj da jaroj. Hal estas kelta vorto. La nomo Hall-statt signifas “sal-ejo”.

Antaŭ 3000 jaroj proksime de la vilaĝo Hallstatt [halŝtat] kelkaj viroj laboras en minejo, profunde en monto. Ili volas produkti salon, kiu estas tre valora varo. Subite tremas la tero. Pezaj ŝtonegoj trafas la ministojn. Unu ne povas savi sin. La aliaj longe serĉas lin, sed vane.

Aprile 1734. Tri ministoj trovas la kadavron de tiu praa kolego. Pro la salo la mortinto estas bone konservita. Vestoj, haŭto, haroj indikas, ke la kompatindulo mortis antaŭ multaj jarcentoj. Certe temas pri nekristano, do pagano. Tial ili enterigas lin ekster la tombejo. Unika trovaĵo estas perdita por ĉiam.

Multvizitata

Nuntempe pli ol 100 000 turistoj jare vizitas la lokon kaj malfacilas trovi parkejon. Ŝvitiga estas la marŝado ĝis la enirejo de la mineja muzeo. Tie oni ricevas protektan veston, kaskon kaj lampon. Nun eblas gvidate trairi la minojn. Ĉe la fino oni glitas suben kaj revidas la taglumon.

Aktiva

La salminejo estas ankoraŭ aktiva. Oni boras grandan truon kaj enverŝas akvon. Tiel estiĝas salakvo, kiu estas transportata al la vilaĝo Ebensee, kie oni produktas salon en kristala formo. Al ĝi oni laŭ leĝo aldonas jodon kaj fluoron por preventi manko-malsanojn.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Eble tiel aspektis la trovita “Viro en la salo”. Foto: Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

Enirejo al la minejo. Foto: Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

Fervojado en la mino. Foto: Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

La pitoreska vilaĝo Hallstatt. Foto: Walter Klag.

Moderna vivo

BRAZILO

Kiso mortiga

Fermitaj almenaŭ provizore estas centoj da dancejoj kaj teatroj en Brazilo post incendio, kiu mortigis 235 homojn kaj enhospitaligis 138 pliajn. Nun de sekureca vidpunkto la instancoj kontrolas tiajn publikajn ejojn — malgraŭ protestoj de entreprenistoj, kiuj plendas pro perdita enspezo pro biletoj redonotaj.

La incendio okazis en januaro ĉe la dancejo Kiss (esperante: kiso) en Santa Maria, urbo de Suda Rio-Grando, subŝtato de Brazilo. Kantisto neatendite ekflamigis piroteknikaĵon, kies fajreroj atingis la plafonon.

Ekbrulis la son-izola materialo, kaj rapide la dancejon plenigis venena kaj blindiga gaso. Mortis la plimulto ne pro fajro, sed pro enspirado de la venena aero.

Fajro-estingilo

Al la tragedio kontribuis la fakto, ke la dancejo entenis 900 homojn, sed oficiale povis akcepti nur 700. Krome ekzistis nur unu en- kaj el-irejo, kaj mankis indikiloj kien fuĝi okaze de danĝero. Ankaŭ ne funkciis fajro-estingilo. Plej ŝoke estis la absurda hezito de kontrolistoj, kiuj trovis tempon, aŭ almenaŭ provis, kontroli la kvitancojn de fuĝantaj klientoj.

Prezidantino Dilma Roussef [diŭma ruséf] interrompis oficialan viziton al Ĉilio kaj tuj direktiĝis al Santa Maria. Ŝi ordonis senprokraste helpi la tiean popolon kaj dekretis oficialan funebron en Brazilo.

Tamen ne ĉiam enpenetras la civitanan konscion tia tragedio, tiel ke oni pli rigore aplikos la sekureco-regulojn. Antaŭ nelonge kaj ne malproksime de Santa Maria okazis simila evento. Kaj en 2004, en dancejo en Bonaero, en la najbara Argentino, mortis preskaŭ 200 homoj en samaj cirkonstancoj.

Jozefo Lejĉ

Leteroj

Malpli amara

Mi komencas vidi, ke ne ĉiuj okcidentaj esperantistoj volas partopreni la ĝeneralan prisilentadon pri la krimoj okazintaj en la koloniisma epoko ... (Monato 2013/03, p. 5). Mia propra amareco iomete malpliiĝas post lego de via teksto.

Probal Dasgupta

Barato

Moderna vivo

AŬSTRIO

Bombo-bankroto

Svedajn bombojn — manĝeblajn, kaj konsistantajn el ŝaŭmo, kovrita de ĉokolado — inventis en 1926 la fabrikisto Walter Niemetz [valter nimec]. Ĝis hodiaŭ la entreprenon posedas la familio Niemetz, kaj la bombojn oni produktas nur en Vieno.

Kvankam tiu dolĉaĵo estas tre populara, kreskis ĉe la firmao financaj malfacilaĵoj. En januaro 2013 sekvis bankroto. La 70 kreditoroj ricevos nur 20 % de sia mono.

Tamen la fabriko ne fermiĝos kaj la 66 kunlaborantoj ne iĝos senlaboraj. Baldaŭ la entrepreno bilancos pozitive, laŭ la savplano.

Duongloba

La fundamenta plato de sveda bombo estas cirkloforma maldika vaflo. Sur tiu leviĝas ŝaŭma korpo, kiu estas sube cilindroforma kaj supre duongloba. La tuto estas kovrita de ĉokolado, eventuale kun sursternitaj kokospecetoj. Ĝi havas diametron de 4 cm, altecon de 5 cm.

La nutra energio de tiu ĉi dolĉaĵo estas 293 kiloĵuloj kaj ĝia kemia konsisto jenas: sakarozo, blankaĵo de kokina ovo, planta graso, siropo de glukozo, kokosraspaĵoj, kakao, tritika faruno, sojofaruno, lakta pulvoro, ĝeligaĵo, agaragaro, sojolecitino, karamela siropo, flavaĵopulvoro de kokina ovo, vanila aromo.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Svedan bombon oni konas laŭ aliaj nomoj, ekz. ĉokolada kiso aŭ ĉokolada kapo. Foto: Walter Klag.

Politiko

POLLANDO

Leĝoproponoj: “atencoj” kontraŭ la familio

Dum la parlamentoj de Britio kaj Francio akceptas novajn leĝojn, kiuj ebligas samseksajn geedziĝojn, deputitoj en Pollando rifuzas eĉ diskuti la temon.

En januaro estis prezentitaj al la pola parlamento tri oficialaj leĝoproponoj, kiuj celis ebligi al samseksaj paroj oficialigi sian kunvivon. La unuajn du prezentis Robert Biedroń, la unua malferme geja parlamentano en Pollando. Ilin ellaboris la Alianco de Demokrata Maldekstro kaj la Movado de Palikot.

La trian proponon pretigis la kunreganta kristan-demokrata Civitana Platformo, kvazaŭ respondon al la maldekstraj proponoj. Ĝi celis same enkonduki registritan partnerecon, sed en modesta formo.

Atenco

La leĝofara procezo kolapsis ĉe la unua ŝtupo. Laŭ Krystyna Pawłowicz, kiu reprezentis la grupon Juro kaj Justeco, la proponoj signifas “atencon kontraŭ familio, geedzeco kaj konstitucio”. Temas en la plej bona kazo pri sterila uzo de alia homo traktata kiel objekto, opiniis Pawłowicz.

La apogo de la ĉefministro, Donald Tusk, ne helpis la trian projekton, kiu, kiel la du aliaj, forfalis interalie pro la voĉoj de koalicianoj. Tusk, kiu ĝis nun apenaŭ esprimis sian opinion, diris, ke gravas “trovi leĝajn solvojn, kiuj dignigos la vivon”. Tamen li sin detenis en la voĉdonado rilate la du maldekstrajn proponojn.

Protekto

En la unua vico de la malkontentuloj staris la ministro pri justico, Jarosław Gowin. Surbaze de skeptikaj opinioj li sciigis al la parlamento, ke la leĝoproponoj kontraŭas la konstitucion. Laŭ tiu, “la geedzeco kiel interrilato de virino kaj viro, familio, patrineco kaj gepatreco troviĝas sub la protekto kaj flego de la Pola Respubliko”.

Juristoj, tamen, kiuj okupiĝas pri konstituciaj aferoj, diris, ke registrita partnereco, krom se ĝi havus samajn trajtojn kiel geedzeco, ne kontraŭas paragrafon 18 de la konstitucio.

Jen la unua fojo, ke la temo eniris la malsupran ĉambron de la pola parlamento. En 2004 la senato rekomendis similan leĝon, sed ĝi neniam estis prezentita al la malsupra ĉambro.

Paweł Fischer-Kotowski

Ekonomio

ALBANIO

La ĉeĥa elektrodistribuanto CEZ mise taksis la albanan situacion

La privatigo de la distribuado de elektra energio en la jaro 2008 estis konsiderata de la albana registaro kiel sukcesa ekzemplo. La ĉeĥa kompanio CEZ aĉetis 76 % de la akcioj de la albana ŝtata elektrodistribuanto kontraŭ la sumo de 102 milionoj da eŭroj. Hodiaŭ tio konsideratas kiel granda eraro, kaj CEZ perdis sian licencon. La du flankoj, la albana ŝtato kaj CEZ, renkontiĝos en arbitracia juĝejo, por ke oni decidu, kiu pagos kiom por la divorco.

Ŝuldoj restas nepagitaj

La forigo de unu el la plej strategiaj kompanioj de Eŭropo tute ne maltrankviligis la registaron, kiu opinias, ke “CEZ grave eraris” kaj ke “la ciferoj estas malpli bonaj, ol dum la tempo, kiam la distribuada sistemo estis mastrumata de la ŝtato”. La konflikto kun CEZ sentiĝos en ĉiu segmento de la landa ekonomio, ĉar la financa stato de CEZ estas infektinta multajn aliajn sektorojn. Ĝi devas mem pagi al kaj ricevi de aliaj sektoroj grandegajn sumojn. La nivelo de enkasiĝo de ŝuldoj estas relative malalta, kaj la perdoj atingis rekordon.

Laŭ la ministro pri ekonomio kaj financoj Ridvan Bode, “CEZ estas kaŭzinta al la energia sistemo perdon de 700 milionoj da eŭroj”. La reprezentantoj de la kompanio diras: “Niaj financoj dependas de la kolektado de pagoj de ĉiu konsumanto, privata aŭ publika, kio ne realiĝis laŭkonvene.” Junie 2009, kiam CEZ ekaktivis en Albanio, la nivelo de la perdoj estis 30,75 %, sed aŭguste 2012 ĝi atingis 45,51 %, kio signifas, ke preskaŭ duono de la energio liverita en la merkaton ne pagiĝas aŭ ŝteliĝas.

Aliflanke, la kompanio ne investis laŭplane por plibonigi la provizadon de la loĝantaro per elektra energio. Ankaŭ la enkasiĝoj estas 84 % anstataŭ 90 % laŭplane. Novembre 2012 ili estas eĉ nur 72 %! Ofte la kompanio sendis fakturojn nerealajn, kio kolerigis la honestajn civitanojn. La reprezentantoj de la kompanio CEZ plendas, ke “la ŝtato ne ebligis al ĝi labori en normalaj kondiĉoj, kontraŭe altrudis al ĝi ĉiam pli altajn monpunojn. La prezo de elektro aĉetita fare de la kompanio CEZ de la ŝtata produktokompanio KESH ĉiam altiĝas”. Sed la registaro diras, ke “la prezo de la aĉeto de elektro de KESH estas 18 eŭroj por MWh dum CEZ mem vendas ĝin al siaj klientoj kontraŭ 80 eŭroj por MWh, enspezante ĉirkaŭ 300 milionojn da eŭroj”.

Arben Malaj, deputito socialista el la opozicio kaj eksa ministro pri financoj, substrekas, ke “la disfalo de la kompanio CEZ profundiĝis ankaŭ pro la malrespektado de la leĝa kadro kaj misagoj de la albanaj aŭtoritatoj”.

Membro de la administra konsilio de CEZ Tomáš Pleskač deklaris, ke “CEZ ne havas klaran partneron en Albanio por negocado. Ne eblas funkcii en la albana merkato”. “La aferoj en Albanio ne glatas”, aldonas Petr Bartek, spertulo pri ekonomio en Prago. El jura vidpunkto malfacilas al CEZ forlasi la landon elegante.

Laŭ iu albana civitano estas bedaŭrinde ekvidi privatan fremdan firmaon retiriĝi de la albana merkato. Mi ne kulpigas ĝin, ĉar estas malfacile operacii en lando kiel Albanio, kie la publikaj ŝtataj entreprenoj kaj ankaŭ la civitanoj elektas la opcion de nepago de siaj ŝuldoj.

Kripla jura sistemo

Alia granda problemo en Albanio estas nefunkciado de la jura sistemo: estas neeble, ke entrepreno per la landaj juĝejoj efektivigu sian rajton kiel kontraŭ ŝuldantoj publikaj, tiel ankaŭ kontraŭ ordinaraj civitanoj.

En tiaj kondiĉoj CEZ estas devigata ĉesigi la liveron de energio al la urboj, kie granda procento de la civitanoj ne pagas la fakturojn. Tio kreas notindan malkontenton en la popolo, transformante la komercan problemon en socian kaj politikan.

La registaro devas reformi la juran sistemon, por ke la juĝejoj ekfunkciu kaj la civitanoj kaj kompanioj ekfidu je la decidoj de la juĝejoj. Ankaŭ la registaro ne devas resti en la nivelo de folklora popolismo, subtenante siajn civitanojn nepagantajn la fakturojn, ĉar ili estas ĝiaj voĉdonantoj, sed ĝi devas protekti la komercan sektoron. Tutunue, ĝi devas doni bonan ekzemplon, pagante la ŝuldojn de siaj publikaj entreprenoj akurate.

Manifestacioj en Sofio

Dume la ĉefministro ĉeha Petr Nečas minacas: “La Ĉeĥa Respubliko ne povas ignori la aliron de Albanio al ĉeĥa investanto kadre de la aspiroj de Albanio por integriĝo al EU.” Kaj li aldonas: “La albanaj aŭtoritatoj donis tre negativan signalon per la revoko de la licenco de CEZ, granda ĉeĥa investanto en la regiono.”

Interese estas, ke lastatempe en Bulgario okazis fortaj popolaj manifestacioj kontraŭ CEZ, kiu aktivas ankaŭ tie. En la sloganoj oni skribas interalie: “Ni sekvu la ekzemplon de Albanio!”, t.e. ni forigu CEZ disde Bulgario.

Bardhyl Selimi

Ekonomio

ENERGIO

De ĉeĥa elektrokompanio al multlanda grupo

La origina kompanio ČEZ estis kreita en 1992 kaj estas la plej granda elektroproduktanto de Ĉeĥio. En 2003 per unuiĝo de ČEZ kaj pluraj lokaj distribuaj kompanioj estis fondita la grupo CEZ.

Ekde tiam ĝi rapidege kreskis kaj nun troviĝas inter la plej grandaj energikompanioj de Eŭropo. Ĝi ekspansiis ne nur geografie (kun filioj en multaj landoj de centra Eŭropo), sed ankaŭ laŭ sektoroj (al elektro aldoniĝis telekomunikado, minado k.a.).

La ĉeĥa ŝtato posedas preskaŭ 70 % de la akcioj. La ceteraj estas kvotitaj en la borsoj de Prago kaj Varsovio.

(Laŭ la kompania retpaĝo www.cez.cz)

last

Ekonomio

JAPANIO

Aperis hejtoleo-ŝtelantoj

En Hokkajdo, la plej norda insulo en la japana insularo, estas tre malvarme dum vintro. Oni konsumas multe da hejtoleo por hejtado kaj akvovarmigo. En februaro la hokkajda gubernia polico dissendis la jenan averto-retmesaĝon:

En la lasta januaro disvastiĝis ŝtelado de hejtoleo tra la tuta Hokkajdo. Okaze de ĉirkaŭ 70 % de la damaĝkazoj ŝtelantoj elprenis hejtoleon el la eksterdoma hejtoleujo-konservujo. Por eviti tian ŝteladon vi uzu ŝtopilon kun ŝlosilo, surmetu kovrilon sur tubon de la ujo kontraŭ tranĉado k.a. Se vi tenas hejtoleon en porteblaj plastaj ujoj, vi enŝlosu ilin sekure.

Sekvo de dudekjara krizo

Jam de ĉirkaŭ 20 jaroj Japanio daŭre suferas pro depresio deveninta de la altiĝo de la eno. La alta kurzo de la eno malfavoras eksportajn industriojn. Samtempe, en la enlanda merkato deflacio kreskas pli kaj pli. Ĉar la salajroj de la laboristoj malaltiĝis, popolanoj emis malmulte aĉeti.

La nova registaro, kiu naskiĝis en decembro de 2012, komencis novan financan politikon, kiu celas inflacion kaj malaltiĝon de la eno. Danke al tiu ĉi politiko, la kurzo de la eno efektive malaltiĝis* kaj eksportaj industrioj regajnis spiron. Precipe la aŭtomobila industrio senklopode profitas.

Tamen, por industrioj, kiuj dependas de importo, tiu ĉi situacio estas neeltenebla. La prezoj de petrolo, ercoj, raraj metaloj ktp. altiĝis multe. Sekve, tiu ĉi politiko serioze influis la vivon de la popolanoj. La prezoj de benzino kaj hejtoleo altiĝis kaj tio rekte batis la hejm-mastruman buĝeton.

De 60 ĝis 100 enoj por litro da oleo

En la vintra Hokkajdo oni ĉiam unue zorgas pro la prezo de hejtoleo, nur due pro tiu de manĝaĵo. Ekzemple, en mia hejmo almenaŭ 200 litroj da hejtoleo necesas por unu monato. Antaŭe la hejtoleo kostis 60-70 enojn por unu litro. Tiutempe mi pagis 14 000 enojn (tiam 140 eŭrojn) monate. Tamen, en la lastaj tagoj la prezo superas 100 enojn. Nun mi devas pagi pli ol 20 000 enojn (ĉirkaŭ 160 eŭrojn). Tiu ĉi pago nepre necesa superas 10 % de la tuta monata elspezo de mia hejmo.

Verŝajne pro tio aperis multaj hejtoleo-ŝtelantoj. Eble aĉaj homoj grupe ŝtelas kaj transvendas hejtoleon por sia profito.

Senelira registara politiko

La japana registaro havas memfidon pri sia financa politiko: celi inflacion kaj malaltiĝon de la eno. Tamen, se altiĝos nur la prezoj sed ne la salajroj de la laboristoj, homoj ne volos aĉeti, do ŝrumpos la ekonomio, kontraŭe al la antaŭsupozo de la registaro. Kiel eblas altigi la salajron de la laboristoj, ne estas klare. Oni timas plie suferi pro tiu nova politiko. Tial kelkaj ekonomiistoj avertas, ke nun unue necesas politiko por altigi la salajrojn.

Kawai Yuka

[FORIGITA!: bildo]

En Hokkajdo oni nun priŝtelas grandajn ujojn de hejtoleo tuj najbare ĉe la domoj. Ilia enhavo estas 300-400 litroj. De la ujo internen en la domo etendiĝas tubo por liveri hejtoleon al hejtforno, akvovarmigilo ktp. Foto: Kawai Yuka.

* 1. En novembro 2012 1 eŭro = 100 enoj, en februaro 2013 1 eŭro = 126 enoj.

Moderna vivo

ALBANIO

Protektu la infanojn!

Ĉirkaŭ 60 % de la albana loĝantaro uzas regule Interreton. Plejparte temas pri homoj malpli ol 24-jaraĝaj.

Interreto tre utilas. Tamen gejunuloj povas ricevi informojn malutilajn kaj danĝerajn. Pro tio oni aranĝis tut-albanan konferencon por protekti infanojn kontraŭ riskoj de la reto kaj disponigi al ili sekuran servon.

Pornografiaĵoj

Projekto subtenata de Eŭropa Unio celas instrui, ekzemple, ke longaj horoj antaŭ la komputilo povas signifi, ke infanoj kreskas en mondo disigita de la realo. Krome, ke ili elmetatas al filmoj neleĝaj kaj al pornografiaĵoj.

Oni nun petas, ke familioj, sociaj organizaĵoj, edukaj instancoj kaj retservoj kunlaboru, por ke infanoj rete ricevu nur kontrolitajn kaj sanajn informojn. Krome, ke la tempo antaŭ la ekrano estu limigita.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Por informi pri la danĝeroj de interret-uzado oni lanĉis migran surstratan kampanjon. Foto: Bardhyl Selimi.

Moderna vivo

SPORTO

Aera kuriero

Sukceson rikoltis pollandaj kolombobredistoj ĉe la 33a internacia olimpiado de kurierkolomboj. La olimpiado okazis ĉi-januare en la slovaka urbo Nitra (ĉ. 100 km norde de la ĉefurbo Bratislavo).

La poloj gajnis kvin medalojn en ok sportkategorioj, kaj partoprenis 32 ŝtatfederacioj. La internacia federacio de bredistoj de kurierkolomboj, kun membroj en 56 landoj, okazigas internacian olimpiadon ĉiun jaron. La venonta okazos en Hungario.

Julius Hauser

Moderna vivo

PENTRARTO

Ponto al premio

La unuan premion en pentrado-konkurso gajnis la juna albana studanto Adi Totaj el la urbo Berat. Li pentris bildon pri la 2400-jara ponto en sia urbo, heredaĵo de la Organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj por Edukado, Scienco kaj Kulturo (Unesko), kiu lanĉis la konkurson.

Partoprenis la konkurson 1458 gejunuloj, inter la aĝoj de 13 kaj 15 jaroj, el 80 lernejoj kaj 26 urboj en 19 landoj. La albana sukcesinto diris, ke li volas studi arkitekturon. Tial li aliĝis al mezlernejo, kie oni studas krom la albana ankaŭ la anglan, turkan kaj araban lingvojn.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Pentris Adi Totaj la ponton Gorica, Unesko-heredaĵon, en sia urbo Berat. Bildo laŭ permeso de la lernejo de la pentrinto.

Moderna vivo

AŬSTRIO

La mistero de la mankanta medicinisto

Ĉu kuracisto povas senspure malaperi meze de granda urbo kiel Vieno, kie loĝas pli ol unu miliono da homoj? Tio okazis la 28an de decembro 2012. Jen la kronologio:

7h ĝis 11h30: La kuracisto Matthäus Wegmann [mateus vegman] laboras en la hospitalo Rudolfinerhaus en la 19a distrikto de Vieno.

12h ĝis 14h: Tagmanĝo kun la edzino en la 2a distrikto.

14h30: Li telefonas en la unua distrikto. Poste mallonga vizito en Rudolfinerhaus. Li adiaŭas kaj komencas 14-tagan ferion.

16h42: Li telefonas apud la metrohaltejo Heiligenstadt [hajligenŝtat].

18h: Li serĉas iun sur kajo de tiu haltejo.

19h30: En la operejo, loko rezervita por li restas neokupita.

La edzino ne maltrankviliĝas, ĉar la 41-jaraĝa kuracisto ofte devas nokte deĵori en la malsanulejo. Tamen la sekvan tagon Wegmann aperas nek en la hejmo, nek en la hospitalo. Oni ne sukcesas kontakti lin telefone.

Li planis flugi al Novjorko por festi la jarfinon, sed tie li ne alvenas. Ankaŭ en liaj du kuracistaj praktikejoj en Vieno kaj Hainburg [hajnburg] neniu vidas lin. Li senspure malaperis.

Restas nur demandoj. Ĉu li tro laboris kaj volis ĉion forĵeti? Tion li foje aludis. Ĉu li havis akcidenton, kiun neniu rimarkis? Preskaŭ neeble en dense loĝata regiono. Ĉu iu paciento lia, kiu ne ricevis ĝustan kuracadon, atakis lin?

Ĉu nun li vivas kaŝe en alia lando? Kial li ne havis kreditkarton kaj ofte portis multe da mono ĉe si? Eble li mortigis sin. Daŭras policaj enketoj kaj esploroj.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Per afiŝoj oni provas trovi homojn, kiuj vidis la malaperintan kuraciston. Foto: Walter Klag.

Scienco

OPINIO

Laŭdo de moderna superhomo

En siaj verkoj, la germana filozofo Nietzsche predikis la kulton de iu forta persono, la tiel nomata “superhomo”, al kiu estas permesite elstari super aliaj, ordinaraj homoj kaj eĉ ignori la diversajn moralajn leĝojn. Pri tia forta persono skribis ankaŭ alia fama filozofo, kies nomo estis Schopenhauer. Sed laŭ mia humila opinio, tiuj superhomoj estas tute neglektindaj kompare kun la grandeco de la nuntempa sciencisto Stephen Hawking.

Okulvitroj

Fotojn de tiu lasta oni povas facile renkonti en multaj libroj, artikoloj kaj, kompreneble, ankaŭ en Interreto. Antaŭ ni, kvazaŭ alfiksita al komputile movebla seĝo (kaleŝo), aperas kurbiĝinta paralizita viro, kun suferanta rigardo eliranta el liaj saĝaj okuloj. Ili estas ĉirkaŭitaj de liaj grandaj, tute rekoneblaj okulvitroj. Tia ĉi estas mallonge la eminenta profesoro Stephen Hawking, kiu pro grava malsano povas komunikiĝi kun aliaj homoj, kun la ekstera mondo, nur helpe de speciale komputila parolsintezilo. Spite al tio, profesoro Hawking estas tiel vigla kaj energia dum siaj disputoj, ke ni eĉ forgesas, ke li estas ega invalido: ĉiu lia aserto estas fonto de scio por multe da homoj.

Supersimetrio

Profesoro Hawking naskiĝis la 8an de januaro 1942, do antaŭ 71 jaroj. Jam pli ol 30 jarojn li estas paralizita pro grava nerva malsano, nomata amiotrofa lateralsklerozo, mallonge ALS. Oni fojfoje parolas ankaŭ pri Lou-Gehrig-malsano aŭ Charcot-malsano. Kvankam jam paralizita, li longe estis la okupanto de la katedro de matematiko en la universitato de Cambridge, kiu pasintece apartenis al la elstara Newton. Stephen Hawking povas esti nomata lia digna scienca posteulo.

Tute ne emas li cedi al la malsano: li daŭre kredas, proponas novajn ideojn kaj hipotezojn enkadre de kosmologio kaj fiziko. Liaj bazaj teoriaj atingoj estas ligitaj kun la tiel nomata teorio de kordoj kaj lastatempe ankaŭ kun tiu de supersimetrio. Li aktive partoprenas, kune kun aliaj esploristoj, la naskon de la teorio de grandega unuiĝo (la teorio de ĉio), kiu provas unuigi ĉiujn fortojn ekzistantajn en la naturo, inkluzive de gravito. Pri tio iam revis Einstein mem.

Sed la plej granda teoria atingo de Stephen Hawking koncernas la tiel nomatajn nigrajn truojn. Li argumentas, ke nigraj truoj kapablas ne nur forgluti, entiri internen, la ĉirkaŭan materion, sed male ĝin eĉ elradii. “La nigraj truoj ne estas tiel nigraj!”, li nin informas. Li publikigis multe da originalaj libroj, kaj sciencaj kaj sciencopopularigaj, dediĉitaj al kosmologio kaj fiziko. Li estas rigardebla majstro de popularigado, ĉar liaj libroj estas alireblaj praktike por ĉiuj homoj mezume kleraj. Ili alportas modernajn sciojn en agrabla maniero en multaj sferoj de la scienco.

Rimarkinda libro

Mi, la artikolanto, tralegis preskaŭ ĉiujn sciencopopularigajn librojn de Stephen Hawking, kiuj estis tradukitaj al la rusa lingvo. Kontentige, sufiĉe bone, mi komprenis ilian enhavon (kvankam mi ne estas fizikisto aŭ matematikisto, sed kuracisto kaj epidemiologo). El tiuj, por mi la plej ŝatinda estas Mallonga historio de la tempo. Mi ellegis tiun libron kvinfoje ne pro tio, ke mi ne komprenis ĝin post la unua legado, sed pro la simpla plezuro tion fari. Mi opinias, ke ĉiuj kleraj homoj, kaj precipe la esperantistoj, devus tralegi tiun vere rimarkindan libron. La vivo de tiaj homoj, kia Stephen Hawking, atestas pri la neelĉerpeblo de la homaj kapabloj.

Vladimir Lemelev

Arto

KINO

Albanstila divorco

La bulgara reĝisorino Adela Peeva produktis 66-minutan dokumentan filmon pri “albanstila” divorco (Divorce Albanian Style, www.youtube.com/watch?v=O7E7V5sdqy8). Ŝi jam iĝis konata pro alia filmo Kies estas ĉi tiu kanto?

La nuna filmo temas pri la devigaj divorcoj dramaj de familioj kun fremdaj edzinoj, precipe rusinoj, bulgarinoj, polinoj kaj aliaj el la iama socialisma tendaro.

Miksaj familioj

Tiu fenomeno plej draste kaj terure karakterizis Albanion. En la dokumenta filmo oni prezentas la historiojn de nur tri tiaj miksaj familioj, sed vere tio okazis al kelkdekoj. Post la jaro 1961, kiam la diplomatiaj rilatoj de la lando kun Sovetio interrompiĝis, oni postulis de albanaj edzoj divorci disde sia edzino. Kelkaj el ĉi tiuj lastaj forlasis Albanion, kelkfoje kun siaj gefiloj, dum la ceteraj, kiuj decidis pluvivi enlande, travivis longan suferegon, en plej malbona okazo ili estis enprizonigitaj (ĝis la jaro 1987) akuzite kiel spioninoj, estis internigitaj aŭ traktataj suspekteme kaj diskriminacie.

Inĝeniero Vasil el la urbo Korçë pasigis 18 jarojn en la plej fifama prizono en Spaç, dum lia edzino pola mistraktite per drogoj, tute mense detruita dum pli ol du jaroj en la prizono, sukcesis reveni Pollandon danke al la persista interveno fare de la pola registaro. Rusa edzino spertis naŭ jarojn en la prizono, dum la edzo reedziĝis kaj ne permesis al la du gefiloj komunikiĝi kun la patrino. La tria paro trafis en prizonon duope por multaj jaroj kaj post 1991 revizitis ĝin kun profunda tristo.

Sen pardono

Dume, intervjuate de filmistoj, la eksaj komunismaj prokuroroj apenaŭ petis pardonon pro siaj maljustaj kondamnoj al tiuj senkulpaj homoj.

La filmo estas spektigita jam en pluraj landoj eŭropaj kaj amerikaj, gajnis premion en Rusio kaj estis nomumita por la Eŭropa Filmpremio. La dialogoj estas en la albana, pola kaj rusa kun subtekstoj en la angla.

Bardhyl Selimi

Politiko

FRANCIO

Malio kaj la “granda mutulo”

“Hodiaŭ mi sendube travivas la plej gravan tagon en mia politika vivo”, deklaris la 2an de februaro 2013 la respublika prezidanto de Francio, François Hollande, vizitante Bamakon, la ĉefurbon de Malio.

La loĝantaro de Bamako festis lin kiel heroon, ĉar la franca armeo baris la vojon al ĝihadistaj gerilanoj, kiuj okupis la nordan duonon de la lando. Tie ili trudis islaman leĝaron, detruante antikvajn monumentojn kaj arkivojn, malpermesante muzikon, fortranĉante manojn de ŝtelistoj kaj bastonante geamantojn.

Malgraŭ deklaracio de oktobro 2012, ke neniu franca trupo intervenos en Malio, Hollande ja intervenis por protekti la 4000 tie loĝantajn francojn kaj por defendi demokration kontraŭ la islama terorismo. Tamen esplorindas la demokrataj rimedoj uzitaj por defendi ĝuste demokration en Malio.

Gazetoj

La 9an de januaro la provizora prezidanto de Malio, Dioncounda Traoré, leteris al la franca prezidanto por peti intervenon. La letero celis pravigi la intervenon. Tamen du francaj gazetoj malkaŝis, ke estas Parizo mem, kiu postulis tiun oficialan alvokon kaj preparis ĝian enhavon.

Francio krome aludis la artikolon 51 de la Ĉarto de Unuiĝintaj Nacioj, kiu mencias la legitiman rajton individue aŭ kolektive sin defendi. Sed la artikolo ne taŭgas rilate Malion, ĉar ĝi validas nur okaze de agreso de unu ŝtato kontraŭ alia.

Ekzistas rezolucio de la Konsilio de Sekureco de Unuiĝintaj Nacioj (n-ro 2085 de la 20a de decembro 2012), kiu rajtigas internacian operacon por subteni Malion. Tamen ĝi postulas, ke tiu operaco estu direktata de afrikaj instancoj.

Voĉdono

Hollande intervenis sen antaŭa voĉdono de la parlamento. Poste la deputitoj kontentiĝis per formala debato la 16an de januaro kaj preskaŭ unuanime aprobis la intervenon de la franca armeo. Nur kelkaj voĉoj ĝenis la harmonion, inkluzive de tiuj de la respublika eksprezidanto Valéry Giscard d’Estaing kaj la eksĉefministro Dominique de Villepin (kiu siatempe rifuzis francan kunlaboron dum la dua milito de Usono en Irako).

Ĉiuj parlamentaj partioj opinias la militon en Malio laŭleĝa, eĉ se ili timas sekvojn similajn al la sensolvaj, multekostaj kaj longtempaj intervenoj en Afganio. Surstrate okazis neniu kontraŭa manifestacio. La popolo mutas, subtenante siajn prezidanton kaj armeon.

Ankaŭ la gazetaro senproteste submetiĝas al “la granda mutulo”, ofta kromnomo de la franca armeo. Ĵurnalistoj ne rajtas akompani la trupojn dum bataloj kaj do povas raporti nur tion, kion la armeo mem deklaras.

Krimoj

Francoj certe ŝokiĝus, se intervenus afrikaj trupoj por sekurigi Korsikon, mediteranean insulon, kie sinsekvaj francaj registaroj malsukcesis venki mafion kaj malaperigi tro oftajn krimojn kaj atencojn. Tamen ili ne rimarkas strangaĵon en la fakto, ke Francio estas la ĝendarmo de la franclingva kaj malproksima Afriko.

Ĝiaj soldatoj havas kazernojn en Senegalo, Ebur-Bordo, Gabono, Ĉado, Centr-Afriko kaj Ĝibutio. La franca armeo batalis minimume 30 fojojn en Afriko post 1960. Dum la dek lastaj jaroj, ĝi oficiale intervenis en 2003 en Demokratia Respubliko Kongo; en Ebur-Bordo en 2002, 2004, 2011; en Centr-Afriko en 2006, 2007 kaj 2012; en Ĉado en 2006; en Libio en 2011; kaj en Somalio en 2013 (malsukcesa provo liberigi ostaĝon).

De Tunizio ĝis Kongo 175 000 francoj instruas, kuracas, laboras, komercas, estras uzinojn, riĉiĝas kaj havas grandan influon. Granda parto de ili preferas kunlabori kun afrikaj registaroj maldemokratiaj kaj koruptaj, sed fidelaj al la afrika politiko de Francio, kiun oni kutime nomas “Francafrik’” Cetere frik estas franca slangaĵo por mono: do mono por Francio.

Preteksto

Tamen ofte okazas kontraŭfrancaj manifestacioj, ribeloj kaj revolucioj en Afriko, kiuj minacas la trankvilon de tiuj francoj. Nun ekzistas pluraj ostaĝoj, kies vivo estas minacata pro la milito en Malio. Tiuj ĝenerale perfortaj eventoj prezentas pretekston al Francio milite interveni kaj influi lokajn politikistojn, por ke la sistemo ne ŝanĝiĝu.

Hollande asertis, ke la franca interveno en Malio estas portempa. Li deziras, ke afrikaj trupoj el Misma (internacia misio por helpi Malion flanke de Ĉado, Togolando, Benino, Senegalo, Niĝero, Gvineo, Burkino, Niĝerio kaj Ganao, entute 3600 homoj) iom post iom anstataŭu la francajn trupojn. Li forte kritikas la “francafrikan” politikon, kiel faris ankaŭ la antaŭaj prezidantoj Sarkozy, Chirac, Mitterrand kaj Giscard d’Estaing.

Oni volus lin kredi malgraŭ la fakto, ke francaj firmaoj grandskale ekspluatas nafton, arbarojn, minejojn kaj uranion, kiuj ludas gravan rolon en la franca ekonomio.

Malstabileco

Pro tio, Francio rekte intervenas en la afrikajn politikojn kaj vole-nevole kontribuas al malstabileco en tiu granda kaj riĉega kontinento. Pro sia konstanta interveno, ĝi parte respondecas pri la naskiĝo de terorismaj kaj ekstremreligiaj movadoj. Notindas, ke ĝi ne proponis en Malio alian solvon ol milite interveni por forpuŝi la ĝihadistajn gerilanojn de Malio.

Deklaris Hollande: “Francio restados en Malio, ĝis la terorismo estos venkita”. Tia restado povas daŭri longe kaj engluti Francion en komplikan situacion. Malio estas komplete senstruktura kun registaro sen legitimeco. La lando estas malriĉa kun forta kontraŭfranca sento, kiu esprimiĝis plurfoje dum manifestacioj en 2012. Krome la malia armeo estas nekompetenta.

Dum sia prezidanteca kampanjo la kandidato Hollande promesis: “Kiel prezidanto, mi ne estos komerca reklamisto de Dassault” (firmao, kiu konstruas milit-aviadilojn).

Anaso

Tamen la satira kaj fidinda ĉiusemajna gazeto Le Canard Enchaîné (La anaso katenita) raportis konversacion de Hollande en januaro kun francaj militistoj, kiam evidentis, ke la interveno en Malio prezentas belan okazon por elmontri la kvalitojn de la produktaĵoj de Dassault. Do la mision en Malio oni povas duoble interpreti: surterena kaj komerca.

Per konduto tia eksterlanda, la prezidanto deziras sin distingi de sia ĉefministro, kiu baraktas por konkretigi la kampanjajn promesojn sociajn kaj ekonomiajn de la kandidato François Hollande. Jes ja, milito enhavas utilajn flankojn por sukcese prezidi landon. Sed kiagrade kaj ĝis kiam?

Yves Nicolas

Leteroj

Nacia, ne internacia

En la artikolo Amara kromgusto (Monato 2013/03, p. 5) Paŭl Peeraerts skribas: “Sed kiam finfine venos tago por funebri pri la milionoj, kiuj pereis en Rusio inter 1929 kaj 1939?” Tiu tago en Rusio delonge ekzistas: neoficiale ekde 1974 (kiam ĝin proponis la disidentoj), kaj tute oficiale ekde 1991, kiam ĝi estis enkondukita per speciala dekreto, kaj nomiĝas “Tago de memoro de la viktimoj de politikaj reprezalioj”. Ĝin oni celebras la 30an de oktobro. La funebra memortago tamen estas nacia, ne internacia. Similaj memortagoj, en aliaj datoj, ekzistas en kelkaj pliaj postsovetiaj landoj kiel Kazaĥio kaj Ukrainio.

Nikolao Gudskov

Rusio

Moderna vivo

PLAGIATO

Trompintoj trompataj

Kiom da falsaj doktoroj, magistroj kaj inĝenieroj laboras senĝene en gvidaj pozicioj? Kiom verkis sian disertacion aŭ diplomlaboron, komputile kopiinte kaj enmetante? Kiom atingis altan postenon, fie trompinte universitaton?

La nombro estas nekonata. Sed hodiaŭ facile eblas per reto kaj serĉmaŝino malkovri la kopiitajn alineojn. Krome ekzistas speciala programaro por malkaŝi plagiaton.

La plagiato-problemo ekzistas ankaŭ en Aŭstrio. Ĉiuj gelernantoj rajtas nun por la antaŭuniversitata ekzameno, la tiel nomata Abitur, verki “antaŭsciencan faklaboron”, akompanate de instruisto, pri libere elektebla temo.

Malkaŝi

Sed neniu gimnazia instruisto povus legi ĉiujn librojn tiutemajn. Tie nun Guglo helpas malkaŝi la fi-kopiojn. Plagiato signifas noto kvin, do “nesufiĉe”. En tiu okazo la lernanto devas finekzameniĝi en alia fako.

Suspektita estas la “scienca” laboro de la aŭstro Johannes Hahn [han], iama ministro kaj nun komisionano pri regiona politiko de Eŭropa Unio. Laŭ advokato de Hahn, sendependa agentejo trakribris la disertacion kaj konstatis, ke ne temas pri plagiato, kvankam la verko enhavas multe da kopiitaj alineoj, sen font-indikoj.

La germana ministrino pri scienco kaj esplorado, Annette Schavan [ŝavan], en simila okazo havis malpli da bonŝanco: Ŝi devis demisii.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Plagiat-ĉasistoj, jen nova profesio! Foto: Walter Klag.

Moderna vivo

ĈINIO

Tra densa mallumo ...

Ekde la 7a de januaro nebula vetero longtempe regis en la meza kaj orienta Ĉinio. La atmosfero super Pekino kaj ĝiaj ĉirkaŭaj urboj de Hebei-provinco estis grave poluita dum pli ol ses tagoj. La 13an de januaro Pekino unuafoje publikigis flavan averton pri nebula vetero.

Laŭ la analizo de la Mediprotekta Kontrol-Centro de Pekino, la gravan aeropoluon kaŭzis pluraj faktoroj el tri flankoj. Unue, pliigo de poluaĵa ellaso, ekzemple hejtado per karbo, emisiado de aŭtoj, industria poluo kaj polvo; due, daŭrigis la poluon malfacila disvastiĝo pro senventa vetero kaj malsekeco; trie, la regiono norde de Pekino plifortigis la poluon kaj la vintra hejtado seriozigis la poluon en Pekino.

Petardo

La pekina magistrato alvokis siajn loĝantojn redukti aŭ forlasi la bruligon de petardoj dum la ferioj de la Printempa Festo. Bruligi petardojn estas miljara ĉina tradicio kun la espero forpeli diablojn aŭ monstrojn en la antikveco kaj havigi al si nunan feliĉan cirkonstancon.

Oni respektis la alvokon de la magistrato. Donitaĵoj montris, ke matene de la unua tago de la unua monato de la Serpenta Jaro en Pekino oni forbalais 1586 tunojn da restaĵoj de la petardo-bruligo, je 9 % aŭ 156 tunoj malpli ol en la sama periodo de la lasta jaro.

Kvalito

Krome, oni decidos altigi la kvaliton de benzino. En la ĉefaj urboj oni povas akiri bonkvalitan benzinon en benzino-stacioj, tamen en la ĉirkaŭaj urbetoj la benzino-kvalito ne estas tiel kontentiga. Pro tio la magistrato altigos la benzino-prezon por prilabori bonkvalitan benzinon.

Por redukti la aeropoluon la pekina magistrato ankaŭ efektivigis ekde la 1a de februaro la normon de aŭtoemisiado, similan al la plej strikta en Eŭropo.

En la nuna jaro pli ol 200 plej poluemaj entreprenoj en Pekino estos fermitaj. Krome oni ĉesigos la uzon de ekipaĵoj, maŝinoj kaj teknikoj, kiuj povas kaŭzi gravan poluon.

Iuj asertis, ke la plej efika rimedo por rapide redoni al tiuj lokoj bonan veteron estas senhalta ventego, tamen tio ne estas efektivigebla per homa kapablo.

Laŭ Li Peilan, fakulino pri spirado kaj direktoro de akceptejo por urĝaj malsanoj en la pekina hospitalo Boai: “Lastatempe ni ĉiutage akceptas spirad-malsanulojn trioble pli multe ol antaŭe”. Krome grandan debiton havis gasmaskoj, aeropurigiloj kaj kontraŭtusaj lozanĝoj.

Alice Liu

[FORIGITA!: bildo]

Aŭtoj kontribuas nur parte al la poluo en la ĉina ĉefurbo Pekino. Foto: Alice Liu.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Pirataj rajtoj

“Piratoj” estas internacia politika movado ankaŭ en Aŭstrio. Nun piratemaj studentoj fondis memstaran asocion por kundecidi sur universitata nivelo. En februaro ili okazigis gazetaran konferencon en kafejo malantaŭ la viena universitato.

Jen iliaj ĉefaj postuloj: neniuj studkotizoj; prelegoj ne nur en la universitato sed ankaŭ rete pere de privata komputilo, por tio senkosta programaro; pli da rekta, baza demokratio.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Universitataj piratoj post la gazetara konferenco.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Birdoj kriantaj kaj kantantaj

“Agogrupo Kriantaj Birdoj” nomiĝas la organizantoj de manifestacio kontraŭ planataj har-kontroloj de supozataj drogkonsumantoj. En februaro protestantoj simbole deponis specimenojn de siaj urino kaj haroj — fakte de pomsuko kaj bros-haroj — antaŭ la ministrejo pri internaj aferoj en Vieno.

Kunlige kantis du kanabo-konsumantoj por provoki la ministrinon, Johanna Mikl-Leitner. Laŭte aplaŭdis la 60 ĉeestantoj post la kanto, sed ne reagis la 20 policanoj.

Ne estas konate, ĉu la ministrino trinkis la pomsukon. Por realigi tiujn kontrolojn necesas ŝanĝi la aŭstran konstitucion.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Manifestaciantoj, kantantoj kaj policanoj antaŭ la ministrejo pri internaj aferoj en Vieno. Foto: Walter Klag

Turismo

BRETONIO

Kie akvo kaj ĉielo najbaras

La Regiona Naturparko Briero situas en suda Bretonio, inter la elfluejoj de la riveroj Vileno kaj Luaro ĉe la Atlantika Oceano. Kreita per ministeria dekreto la 16an de oktobro 1970, ĝi estas unu el la plej malnovaj naturparkoj en Francio. La naturparko Briero ampleksas 49 000 hektarojn. Membroj de la parko estas 18 najbaraj urbetoj.

En Briero, riĉa je marĉoj kaj lagetoj, oni ĝuas rimarkindajn vidaĵojn kaj observas birdojn kaj sovaĝajn kreskaĵojn en eksterordinara rezervejo. La marĉoj prezentas mirigan mozaikon el variaj pejzaĝoj, oceanon el fragmitoj, kie akvo kaj ĉielo najbaras.

Originaleco

Unu el la apartaĵoj de Briero kuŝas en la jura statuso de la marĉo “Torfoprodukta Granda Briero”. Fakte, ĉi tiu estas nedividebla posedaĵo de la loĝantoj en la 18 najbaraj urbetoj. Ne temas pri nova privilegio, ĉar jam en la jaro 1461 tiu posedaĵo estis agnoskita per oficiala dekreto, subskribita de Francisko la 2a, duko de Bretonio.

Ankaŭ nun la brieranoj daŭre ĝuas tiun posedaĵon kaj regas mem la marĉon, kio iel estigas veran ŝtaton en la ŝtato. Tie, eble pli ol aliloke, la loĝantoj scipovas profiti naturajn rimedojn, fiŝkaptante, ĉasante, tegmentante siajn domojn per fragmitaĵoj kaj elfosante nigran torfon, kiu estas delonge uzata kiel unika brulaĵo.

Tamen, iom post iom la vivo ŝanĝiĝas. Spite al sia persista ligiteco al la marĉoj, la brieranoj forlasas Brieron por enoficiĝi en la regiono de Sankta Nazero.

Celoj

Respektante la fundamentajn celojn de francaj regionaj naturparkoj, la briera parko celas protekti kaj plivalorigi sian naturan kaj kulturan heredaĵojn.

La marĉoj kovras duonon de ĝia teritorio. Kvankam la humidaj zonoj ŝrumpas aŭ fatale malaperas en Francio kaj eĉ se la laboro aspektas malfacila, la parko kunlabore kun ĉiuj siaj membroj firme engaĝiĝas protekti la marĉojn de Briero.

La parko intencas konservi la alian apartaĵon de la briera pejzaĝo, nome la fragmit-tegmentitan domon. Krome ĝi devas ankaŭ konigi kaj plivalorigi siajn allogaĵojn per pedagogiaj, turismaj kaj kulturaj agadoj. Temas pri akordigo kaj aranĝo, respektante la ĉirkaŭaĵon kaj vivkvaliton de la loĝantoj. La parko estas do mirinda rimedo en la servo de la tieaj urbetoj kaj asocioj, kun kiuj ĝi regule kunlaboras.

Kiel alproksimiĝi al la miriga vivo de la marĉoj kaj kompreni la strangan kaj unikan pasintecon de Briero?

En la parko estas du nepre vidindaj lokoj: rezervejo de la vilaĝo Roze kaj vilaĝo Kerhinet.

Rezervejo de la vilaĝo Roze

En la rezervejo de la vilaĝo Roze oni malkovras la faŭnon, flaŭron kaj tradiciajn agadojn en la marĉoj. En Roze vizitindas la domo de la kluzisto kaj la besto-parko.

La domo de la kluzisto estas aranĝita por montri kiel proksimaj estas la ekzistantaj ligoj inter akvo kaj brieranoj ĝis nun. Ene oni povas ĝui desegnofilmojn, kiuj prezentas la geologion kaj historion de la marĉoj, ŝiprekonstruon, akvariojn kaj maketojn pri la riĉa subakva mondo. Eblas spekti ankaŭ vidbendon pri la malprofundaj lagetoj kaj fragmitejoj akompane kun birdoj — vera spektaklo de la naturo.

En la besto-parko estas 1,5 km longa pado, apud kiu staras multaj informtabuloj pri la faŭno, la flaŭro kaj la tradiciaj aktivaĵoj. Ĝi kondukas inter lagoj, herbejoj kaj fragmitejoj al esplorado de la sekreta vivo de l’ marĉaj vivestaĵoj. Observejoj ebligas spekti (sen ĝeni) la ĉiutagan vivon de birdoj.

Vilaĝo Kerhinet

Situanta meze de kampara pejzaĝo, la vilaĝo Kerhinet estis restaŭrita laŭ la karakterizaĵoj de brieraj arkitekturaĵoj. Ĝi estas por piedirantoj impona turisma haltejo. La vilaĝo estas nepreterirebla en la malkovrado de la briera regiono. En Kerhinet vidindas la muzeo pri fragmitaĵoj kaj la domo de la metiistoj.

En la muzeo pri fragmitaĵoj estas prezentataj la ĉefaj karakterizaĵoj de tradicia loĝado en la 19a jarcento. En fragmitoj kaj fragmit-tegmentitaj domoj videblas iloj, fotoj, maketoj, vidbendo, kiuj estas tipaj por la briera domo.

La domo de la metiistoj estas ekspoziciejo de nuntempaj brieraj ellaboraĵoj. Tiu eksponejo-vendejo arigas tre diversajn artaĵojn el la tipe loka kreiveco.

La situo de la vilaĝo Kerhinet inter maro kaj marĉo ebligas malkovri vastan variecon de pejzaĝoj, kie la homa kaj natura historio intime ligiĝas.

La parko kaj ties skipo proponas ekologiajn staĝojn kaj naturmedian esploradon, organizatajn tutjare. La migrad-ŝatantoj trovos en Kerhinet tipan kaj komfortan haltejon kun vasta kamenhava salono kaj taŭge ekipita kuirejo.

La restado en la Regiona Naturparko Briero, kiel ajn mallongdaŭra ĝi estas, estas ligita kun vizito al la gastejo. Ties dormoĉambroj disponigas al la vizitantoj altkvalitajn dormejojn. Ĝi proponas freŝajn trinkaĵojn, bongustajn manĝaĵojn kaj varmoplenan akcepton.

Jean-Yves Santerre

[FORIGITA!: bildo]

La oficejo de la Regiona Naturparko de Briero. Foto: Jean-Yves Santerre

Scienco

BIOLOGIO

Nomenklaturo: ĉu kroma esperanta “finvenko”?

Forpasis la 10an de marto 2012 doktoro Wim De Smet, flandra zoologo. La morto estis neevitebla sekvo de kronika malsano, kiu dum la lastaj jaroj iom post iom malkonstruis liajn iam grandajn spiritajn fortojn. Kiel fakulo pri maraj mamuloj, dum sia tuta profesia vivo De Smet estis scienca kunlaboranto de gravaj flandraj/belgaj institutoj, kiel la Reĝa Belga Instituto pri Natursciencoj kaj la Antverpena Universitato. Komisiite de la belga ministrejo pri eksterlandaj aferoj, li estis profesoro en fremdaj universitatoj, ekzemple en Ruando, Gabono kaj Surinamo. Krome li estis orda profesoro kaj plenrajta membro de la Akademio Internacia de la Sciencoj en San Marino. Post sia emeritiĝo, okazinta en 1994, li plu instruis ĉe AIS-kursoj en Treviro, Bydgoszcz kaj aliloke.

Aŭdaca ideo

Ne malpli ol al siaj oficialaj kaj profesiaj taskoj De Smet private sin dediĉis ankaŭ al la realigo de aŭdaca ideo: ĝisfunda reformado de la (jam 250-jara) taksonomia sistemo. Pli ol iu ajn alia li spertis la malavantaĝojn kaj la difektojn de la ĝenerale uzata kaj agnoskita biologia nomenklaturo. Fervora subtenanto de la internacia lingvo, De Smet ekvidis partan solvon en la uzado de Esperanto anstataŭ la “ŝajn-latino”. Sed tiom da ĉi-rilataj antaŭaj individuaj klopodoj, jam publikigitaj ekzemple en Plena Ilustrita Vortaro, nur pligrandigis la ĥaoson kaj neniom helpis korekti aliajn mankojn de la sistemo mem: temis pri simplaj tradukoj de nomoj.

Rimarkinda ŝparo

Evidente ne eblas per malmultaj frazoj sufiĉe klarigi la fundamentajn ŝanĝojn, kiujn De Smet celis per sia Nova Biologia Nomenklaturo (mallonge: N.B.N.). Por pli bona kompreno necesas legi lian tutan verkon “Analizo de Nova Biologia Nomenklaturo”, eldonitan en 2005. Troveblas resumo de N.B.N. ankaŭ en Vikipedio. Estu tamen dirite, ke De Smet konservis kelkajn bonajn aspektojn de la linea (Karolo Lineo, 1707-1778) klasifikado, kiel ekzemple la dunoman sistemon por specioj kaj la ununoman sistemon por la ceteraj taksonoj.

De Smet ankaŭ konformiĝis al la klasikaj subdividoj de la vegetala kaj animala regnoj, escepte de la taksono “genro”, kiun li forigis. Fakte, helpe de aldona paralela laŭnombra sistemo nenia scienca informo perdiĝas. Forigo de la genronomoj signifas rimarkindan, enorman ŝparon de malpli utilaj terminoj. Surbaze de la nomo de iu specio oni tuj komprenas, pri kiu familio temas. Ne nur la ekonomia simpligo de terminoj estas karakteriza por N.B.N., sed ankaŭ la logiko, la unueco kaj la porinstrua valoro de la sistemo: ili alportas grandajn avantaĝojn kompare kun la klasika nomenklaturo. Ĉe N.B.N. la centra taksono estas la “ordo”. Pli malaltaj taksonoj, t.e. la familioj kaj la specioj, ĉiam enhavas la ŝlosilvorton, kiun oni trovas en la ordo. Aliflanke, por ĉiu specio oni facile derivas ĝiajn pli altajn taksonojn. En ĉiu taksono, ekde la familio, oni trovas centran tipan specion, t.e. la specion plej bone konatan al la ĝenerala publiko. N.B.N. ne nur aplikeblas al la vegetala kaj animala regnoj, sed ankaŭ al ĉiuj vivuloj, inkluzive bakteriojn.

Kompetentaj biologoj

En N.B.N. la nomoj de la taksonoj estas difinitaj ne de unuopa ulo, sed ĉiam de almenaŭ kvar kompetentaj biologoj, surbaze de 57 severaj reguloj. Tial De Smet starigis la Asocion por la Enkonduko de Nova Biologia Nomenklaturo. Tiu asocio inter 1985 kaj 2005 aprobis kaj publikigis ĉirkaŭ 3000 taksonojn, precipe koncerne la animalan regnon.

Tiu sonda provo sufiĉas por faciligi la daŭrigon de la ellaborado de N.B.N.-nomoj. Cetere, ankaŭ en la fama Systema Naturae, aperinta en 1758, nur 4238 bestaj specioj estis priskribitaj. Inter la malavantaĝoj, kiujn N.B.N. povus prezenti, la ĉefa sendube estas, ke ĝiaj adeptoj devas alfronti “goljaton”, t.e. egan nezorgemon flanke de la plimulto de la biologoj, kiuj aŭ neniam serioze konsideris N.B.N.-on, aŭ timas la sarkasmon de kolegoj, eĉ se ili kredas je la supereco de la nova sistemo. Krom ĉio, kiam la kuraĝa davido malsaniĝis kaj forpasis, la asocio malfondiĝis. Ĉu do la fino de la Nova Biologia Nomenklaturo?

Sciencaj rondoj

Feliĉe, profesoro doktoro Herwig Leirs, same zoologo, la dekano de la fakultato de sciencoj de la Antverpena Universitato, almenaŭ agnoskis la valoron de la laboro de doktoro De Smet por la historio de la sciencoj. Krome li konsentis akcepti la arkivon de N.B.N. por konservado en la arkivejo de la Antverpena Universitata Biblioteko. La N.B.N.-arkivoj konsistas el ĉiuj leteroj, raportoj, studmaterialoj, publikaĵoj, administraj kaj sciencaj dokumentoj, kiuj rilatas al la ĉirkaŭ 40-jara ekzisto de N.B.N. Historiistoj pri sciencoj kaj anoj de la esperanta movado sendube trovos ampleksajn materialojn por siaj esploroj.

Tamen biologoj mem ne timu esplori senantaŭjuĝe la valoron de la proponoj de doktoro De Smet. Se tiu valoro estos fine konfirmita en la sciencaj rondoj, povus naskiĝi iun tagon posteulo de De Smet, kapabla daŭrigi lian agadon, antaŭvide al kroma esperanta “finvenko”.

Cyreen Knockaert

[FORIGITA!: bildo]

Komisiite de la belga ministrejo pri eksterlandaj aferoj, Wim De Smet estis profesoro en fremdaj universitatoj, ekzemple en Ruando, Gabono kaj Surinamo. Jen li prelegas pri Gabono. Foto: Paŭl Peeraerts.

Moderna vivo

AZILPETANTOJ

Preĝejo — rifuĝejo

La 18an de februaro 1853 tajloro Janos Libenyi [janoŝ líbenji] atence vundis la tiam junan aŭstran imperiestron Francisko Jozefo. Laŭdire Dio savis la monarkon, kaj por danki Maksimiliano, la frato de Francisko Jozefo, kolektis donacojn por konstrui novgotikan preĝejon, tiam iom ekstere de la urba muro de Vieno.

Hodiaŭ tiu katolika Voto-preĝejo estas malofte uzata. Nur kvar diservoj semajne okazas en la renovigenda kirko. Sed nun azilpetantoj daŭre okupas la trinavan monumenton.

Aŭstrio estas unu el la plej riĉaj landoj de la mondo kun maljuniĝanta loĝantaro kaj tial iĝis enmigra lando. El la 8,4 milionoj da loĝantoj 1,5 milionoj havas “migran fonon” aŭ “eksterlandajn radikojn”, kiel oni oficiale diras.

Enmigrintoj

En ĉiu el la naŭ aŭstraj federaciaj landoj estas rifuĝejoj, kie la enmigrintoj atendas, ĝis ili ricevas restadpermeson aŭ devas forlasi la landon. Multaj estas azilpetantoj. Ili venas ĉefe el Serbio, Rusio, Moldavio, Afganio, Turkio, Kartvelio kaj Irako.

Kelkaj devas longe atendi, ĝis ilia kazo estas klarigita. La plej granda rifuĝejo situas en Traiskirchen [trajskirĥen], 35 km sude de Vieno.

Pro malkontenteco pri la senelira stato kelkcent azilpetantoj manifestacie marŝis en novembro 2012 de Traiskirchen al la parko antaŭ la Voto-preĝejo kaj tie fondis tendaron. Kelkaj eniris la preĝejon kaj restis tie.

Tranoktejoj

Ĵurnalistoj ofte priraportis la eventon, kaj do la tiea pastro malpermesis al ĵurnalistoj eniri la preĝejon. Jen la rifuĝintoj malsatstrikas, jen ili manĝas por havigi al si energion. Karitataj organizaĵoj kaj la katolika eklezio prizorgas la manifestaciantojn, kaj kelkaj akceptis loĝi en provizoraj tranoktejoj.

La aŭstra ŝtatprezidanto Heinz Fischer [hajnc fiŝa] sendis leteron al la frostantaj okupantoj kaj promesis helpi kadre de la validaj leĝoj. Tamen tri monatojn poste la problemo ankoraŭ ne estas solvita.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La renovigenda Voto-preĝejo. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Azilpetantoj en la preĝejo. Foto: Vikipedio.

[FORIGITA!: bildo]

Azilpetantoj en la preĝejo. Foto: Vikipedio.

Hobio

ĈINIO

Kajtoj de Vejfango

Vejfango, urbo en la orienta provinco Ŝandongo, estas nomata la ĉefurbo de la papermilvoj (alia nomo por kajto en la antikva Ĉinio). En ĝi dum pli ol 2000 jaroj oni ellaboras fajnajn kajtojn. En la pasinteco oni manfaris la kajtojn el bambustangoj kaj kun silkaj veloj, sur kiuj oni pentris diversajn bildojn. Nun jam estas jenaj specoj: kajtoj kun mola velo, malmola velo, kajtoj fadenaj kun drakokapo, kajtoj en tabulformo, kajtoj en sitelformo, kajtoj kun lumilo, kaj aliaj. Krome oni uzas la kajtojn ne nur en konkursoj, sed ankaŭ por ludado, amuziĝo kaj kiel ornamaĵojn hejme.

Birdotimigiloj

Antaŭ pli ol 2000 jaroj kamparanoj en Vejfango komencis fari kajtojn nur por timigi birdojn, kiuj flugis en la kampojn kaj bekis rizerojn. Tiam ankoraŭ ne ekzistis la veraj kajtoj. Oni faris la kajtojn nur el bambustangoj kaj paperveloj kaj poste per nelongaj fadenoj kroĉis ilin sur arbetoj apud la kampoj. Tiel la papermilvoj kvazaŭ flugis, se ventis sur la kampoj.Poste, oni ĉiam pli opiniis, ke la papermilvoj povas esti amuzaj, se oni povas ilin kun pli longaj fadenoj facile flugigi dum pli forta vento.

Hobio

En la pasinteco oni havis multe da libera tempo post la rikoltado. Tiam ne estis Interreto, televido, radio kaj elektro. Do kion fari dum la longa libera tempo? Do oni komencis fari kajtojn por ludi kaj amuziĝi. Tiel jaron post jaro kamparanoj faris ĉiam pli da kajtoj kiel hobion, kaj tio daŭris.

Tiutempe la kajtoj estis nur tre simple farataj. La interesatoj kreis la kajtojn laŭ sia plaĉo kaj kutime lige kun sia artpercepto. Ili libere prezentis siajn ideon kaj deziron. Tiuj kajtoj estis en ekstreme kamparana stilo, ĉar la ellaborintoj estis kamparanoj, kiuj ne havis specialan klerecon pri arto.Tial la ellaboraĵoj estis farataj el simplaj materialoj, ekzemple el bambuo kaj ordinaraj paperoj. Oni deziris nur, ke la kajtoj estu flugipovaj, kaj tio jam sufiĉis.

Profesiuloj

Tamen iom post iom oni komencis evoluigi la formon kaj arton de la kajtoj. Kaj iuj jam povis vendi siajn ellaboraĵojn dum festoj. Poste ĉiam pli da ellaborantoj de kajtoj dividiĝis je du kategorioj: iuj fariĝis profesiuloj, kiuj produktis kajtojn ĉefe por vendi ilin, kaj aliaj ĉiam ankoraŭ plu faris ilin kiel hobion. Tiu situacio daŭras ĝis nun.

Dum pli ol 2000 jaroj la formoj kaj stiloj de kajtoj jam multe ŝanĝiĝis en Vejfango. La kajto-vendistoj jam komencas fabriki la kajtojn, kiuj fakte estas produktataj el tre bonaj materialoj kaj laŭ moderna teknologio. Ili estas delikate ellaborataj kaj en pli brilaj koloroj. Aliflanke, ankoraŭ iuj faras kajtojn nur kiel hobion, sed la formoj kaj materialoj estas pli modernaj. Ofte oni povas vidi kajtojn en la formo de papilio, libelo, milvo, fenikso, granda skolopendro, drako, paraŝuto, kajtojn kun diversaj vizaĝoj el la ĉina opero ktp.

Lumiloj kaj avertiloj

Danke al la moderna tekniko kajtoj jam estas ellaborataj kun lumiloj, tiel ke oni povas flugigi ilin nokte. Ili tre bele ŝvebas en la nokta ĉielo, kaj oni ĝuas ilin. En la antikva Ĉinio la armeoj ofte uzis kajtojn kiel informilojn por transdoni mesaĝojn unu al la alia. Se estis danĝero, la kajto-velo estis farita el ruĝa papero.

Shang Xiao-han

Ekonomio

INDUSTRIO

Statistika jarlibro pri monda produktado

La monda industria produktado kreskis je 2,2 % dum 2012, konsiderinde malpli ol la prognozitaj 3,1 %. Ĝia kresko restis malalta pro la daŭra recesio en la industrilandoj kaj ĝia malfavora influo al la evoluo de la novaperintaj ekonomioj. Tiuj kaj aliaj ŝlosilaj donitaĵoj estas rivelataj de la indikiloj pri la nivelo, strukturo kaj kresko de la monda industria produktado, publikigitaj en la Internacia statistika jarlibro de monda produktado 2013, eldonita de UNIDO, la organizaĵo de UN pri industria evoluigo.

La jarlibro havigas internacie kompareblajn donitaĵojn pri la produkta aktivado, kiuj povas esti uzataj por analizi la kreskon kaj ĉi-rilatajn longtempajn tendencojn, strukturajn ŝanĝojn kaj industrian produktivecon en apartaj industrioj. Ĝi disponigas al ekonomikistoj, planistoj, altranguloj kaj traktantoj tutmonde statistikojn pri la kuranta evoluo kaj tendencoj en la industria sektoro.

Daŭras krizo kaj malalta kresko

La industriaj landoj spertas specife malaltan kreskon de la industria aldonvaloro (IAV), kun ioma dinamikeco en norda Ameriko kaj orienta Azio. Ĉi-lastan neŭtraligis la daŭra recesio en Eŭropo. La IAV en la industrilandoj kreskis averaĝe je 0,3 % dum 2012.

Laŭ la jarlibro la monda ekonomia krizo, komenciĝinta en 2009, ne nur akcelas tre multe la redukton de laborlokoj en la produktada sektoro de la industrilandoj, sed ankaŭ malaltigis la laborproduktivecon. La neta industria produktado en la ok plej industriigitaj ekonomioj (G8) reduktiĝis multe pli ol la nombro de laboruloj, spegulante la fakton, ke multaj laborejoj retenis minimuman nombron da laboruloj eĉ en periodoj, kiam malmultis la mendoj.

Evoluantaj kaj novaperintaj ekonomioj ĝenerale havis gravan kreskon de IAV dum 2012 malgraŭ malakcelo de la industria produktado pro la redukto de la postulado ĉe la eksportoj. Tiuj ekonomioj konsistigis laŭtakse 35 % de la monda IAV dum 2012.

En pli longa perspektivo la parto de la industriaj landoj en la monda IAV restos alta, tial la ekonomia progreso signifas, ke pli da landoj eniros la grupon de industriigitaj ekonomioj. La eldono 2013 de la jarlibro inkluzivas reviziitajn landogrupojn, en kiuj novaj partoprenantoj estas Malajzio, Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj kaj Kataro.

Kontrasto Afriko-Azio

La jarlibro emfazas la tendencojn pri kresko de IAV en la malplej evoluintaj landoj, kiujn alfrontas malsamaj limigoj rilate la eksteran komercon. Kompare kun la plej malmulte evoluintaj afrikaj landoj, la aziaj havas la avantaĝon de plia proksimeco al la rapide kreskantaj ekonomioj. Tio estas spegulata je la averaĝa IAV-kresko dum la lasta jardeko je 8,7 % jare en la aziaj kompare kun 5,9 % de la afrikaj malplej evoluintaj landoj.

Detalaj landspecifaj negoc-strukturaj statistikoj havigas empirian pruvon pri formulado de la industria politiko kaj pri okazigo de struktura ŝanĝo kaj produktiveco. UNIDO havas industriajn statistikajn datumbazojn pri minado kaj mineral-produktado samkiel pri industrio kaj internacia komerco de industriaj varoj.

La Internacia statistika jarlibro de monda produktado 2013 estas komuna publikaĵo de UNIDO kaj Edward Elgar Publishing Limited. Ĝi estas mendebla en www.elgaronline.com. Kelkaj statistikoj videblas je www.unido.org (ĉefe en la angla lingvo, iom en la franca kaj la hispana).

Evgeni Georgiev

El mia vidpunkto

Fama? Ne, dankon.

Kion signifas “fama”? Laŭ Plena Ilustrita Vortaro, “tre konata de la publiko”. Sekvas zamenhofaj ekzemploj: “mi diras, ke mi vidis la faman Sp.z (rabiston); rabeno, kiu malproksime ĉirkaŭe estis fama pro sia instruitecoz”.

La adjektivo “fama” estas unu el la plej problemaj en iu ajn lingvo. Tial, kiam mi renkontas ĝin en teksto proponata por Monato, mi senhezite ĝin forstrekas aŭ tutcerte ĝin modifas.

Mi klarigu. En la lastaj semajnoj mi legis pri “la mondfama salminejo Hallstatt”, “la mondfama hospitalo Rudolfinerhaus”, “la fama Lev Trockij”, “la famaj gazetoj Le Nouvel Observateur kaj Le Monde” kaj la “fama templo Haedong Yonggungsa”.

Nu, ofendi la koncernajn aŭtorojn mi ne volas. La redakcio de Monato dependas de siaj kontribuantoj kaj sincere kaj apreze ilin dankas. Samtempe, tamen, kiel ĉiuj redakcioj, ĝi rezervas la rajton ŝanĝi tekstojn. Kaj “fama” preskaŭ senescepte ŝanĝendas.

Do el la supre menciitaj frazeroj eliris “famaj” kaj “mondfamaj”. Simplas mia regulo: se mi ne prie aŭdis, ĝi ne famas. Se mi ja prie aŭdis, ne necesas ĝin nomi “fama”. Sinteno memcentra, eventuale aroganta, sed rilate famon malfacilas objektivi.

Do, el la kvin supraj ekzemploj, mi aŭdis pri nur du: Trockij kaj la gazetoj. Pri ĉi-lastaj mi estas informita probable nur, ĉar mi studis la francan. Ĉu eĉ relative bone edukita japano aŭ brazilano, ne scipovante la francan, estas aŭdinta pri la t.n. famaj gazetoj? Dubinde. Do ĉu vere ili famas?

Aliflanke, pri la “famaj” minejo, hospitalo kaj templo mi ne aŭdis. Memoru, ke, laŭ PIV, ili estu tre konataj de la publiko. Tamen de mi, ankaŭ membro de la publiko, ili estas neniel konataj. Jen la kerno de la problemo.

Legante pri “famo” al mi ne fama, mi estas devigata alfronti al mia kreteneco, al mia selekte limigita klerigado, al mia truplene formita mondcivitaneco. Kial, diable, mi travivis 63 jarojn, sciante nenion pri tiaj mondfamaĵoj? Mi hontas, sentante min humiligata.

Kiu volas aboni revuon, kiu tiel humiligas siajn legantojn, memorigante pri nescio pri t.n. famaĵoj? Ne mi. Tial en ĵurnalismaj rondoj oni konsilas kontraŭ “famigo” — kaj tiel estu en Monato.

Pripensu: ĉu inter esperantistoj vi parolus pri “la fama Zamenhof”? Denove dubinde. Zamenhof, almenaŭ inter ni, estas en si mem fama, en la senco, en kiu la menciitaj minejo, hospitalo, templo ne estas. La kreinto de Esperanto ne bezonas tian priskribon.

Ekster Esperantujo, tamen, ĉu Zamenhof famas? Demandu al viaj najbaroj, kolegoj, ĉu ili aŭdis pri li — samtempe pri Hallstatt, Rudolfinerhaus aŭ Haedong Yonggungsa. Ne surpriziĝu, kiam nean respondon vi ricevos. Do ... ĉu famaj? Ĉu, laŭ PIV, tre konataj de la publiko?

Ĉu do entute “fama” superfluas? Efektive, ne. Zamenhof, kiel kutime, montras la vojon. En la menciitaj zamenhofaj ekzemploj legeblas “rabeno, kiu malproksime ĉirkaŭe estis fama pro sia instruiteco”. Notu, ke temas ne pri rabeno absolute fama en aŭ pro si mem: tiu famas laŭ difinita, kvalifikita kriterio, ĉi-okaze “malproksime ĉirkaŭe” kaj pro “instruiteco”.

Eblus disputi pri la amplekso de “malproksime ĉirkaŭe”, sed almenaŭ rekoneblas limo, kiu helpas difini la famon. Do anstataŭ kruda, absoluta famo, staras reliefigita famo, kiu permesas al leganto mem juĝi, ĉu temas ja pri famo aŭ, pli grave, pri kia. Nepras, do, ĉiam kuntekstigi la “fama”.

Analoge, kaj por reveni al miaj proponitaĵoj por Monato, pli akcepteblus eventuale “salminejo fama inter salproduktistoj”, “hospitalo fama pro pioniraj kuracoj”, “templo fama inter adeptoj de tiu aŭ alia religio”.

Aŭ provu anstataŭ “fama” la malpli absolutan “konata”. Malpli ĝenas “hospitalo konata pro pioniraj kuracoj”, ĉar, ne estante kuracisto, mi ne hontas, ke pri medicinaj aferoj mi ne estas informita.

Tiel eblas gradigi la famon, kio samtempe evitigas, ke oni sentu sin pajlokapulo pro mizera nescio pri supozataj famaĵoj.

Do bonvole ... se vi sentas bezonon surpaperigi “fama”, haltu kaj pripensu. Evitante ĝin aŭ uzante ĝin nur kvalifikita, vi kontribuos sendube al via famo kiel esperantlingva, aŭ ajnlingva, verkisto.

Paul Gubbins

Moderna vivo

SLOVAKIO

De fago al fago

Antaŭ 300 jaroj, la 17an de marto 1713, estis ekzekutita Juraj Jánošík [jánoŝik]. Laŭ kelkaj, li estis heroo de la slovaka popolo; laŭ aliaj, vilaĝa rabisto simila al la anglo Robin Hood. Kie kuŝas la vero?

Jánošík naskiĝis la 25an de januaro 1688 en la pitoreska slovaka montvilaĝeto Terchová, ne malproksime de la urbo Žilina (ĉ. 200 km norde de la ĉefurbo Bratislavo).

Laŭ historiistoj, Jánošík estis, kiel juna knabo, rekrutigita en kuruca armeo* dum la ribelo de Ferenc Rákóczi la 2a (1707-1708). Pli poste li estis imperiestra armeano ĝis la jaro 1710, kiam li estis liberigita de sia militservo.

Dolorego

Kiam vilaĝa nobelo mortigis lian patron, pro tio, ke tiu kelkajn tagojn ne servut-laboris, li forkuris kun sia dolorego al la slovakaj montaroj, kie li kuniĝis kun rabistoj kaj fariĝis kapitano de 12-membra rabista grupo.

La grupo de Jánošík, laŭ legendo nomita ankaŭ “knaboj de la montaroj”, prirabis nur riĉulojn, sed neniam simplajn homojn. La rabistoj atakis vojaĝantajn moŝtajn sinjorojn, migrantajn vendistojn ktp, kriegante: “Mil fulmotondrojn — cian animon donu al Dio, kaj la monon al mi!”

Sed ili neniun mortigis. Ili forprenis valoraĵojn kaj varojn, dirante, ke ili venis por venĝi la maljustecon de la riĉaj sinjoroj kontraŭ la malriĉa slovaka popolo.

Bonfaranto

La rabistoj disdonis la rabaĵojn al vilaĝaj malriĉuloj kaj Jánošík iompostiome fariĝis bonfaranto kaj do popola heroo. Laŭ legendo, kiam la rabistoj renkontis malriĉajn virinojn, ili donacis al tiuj tolon, mezurante “de fago al fago”. Monon plenmane ĵetis Jánošík al la malriĉuloj.

Post du jaroj Jánošík estis kaptita en arbara gastejo, kie li sola alfrontis 30 soldatojn. La lukto kruelis, ĉar Jánošík lerte uzis sian hakilbastonon. Sed maljunulino en la gastejo ĵetis sub liajn piedojn pizojn kaj li falis. La soldatoj ĵetis sin sur Jánošíkon, katenligis kaj forkondukis lin al la juĝistaro.

Jánošík estis terure turmentata, ĉar la juĝistoj volis scii, kie li kaŝis la trezorojn, kiujn li forprenis. Sed Jánošík nenion perfidis. Pro tio li estis kondamnita kaj oni pendigis lin per hoko, enpikita sub liajn ripojn, en la nord-slovaka urbeto Liptovský Mikuláš.

Pardono

Antaŭ la ekzekuto oni proponis pardonon, se li fariĝos kapitano en la imperiestra armeo, sed Jánošík rifuzis kaj fiere diris: “Se vi min rostis, do min ja eĉ formanĝu!”

Lia famo flugis de buŝo al buŝo tra generacioj. La nuntempa slovaka, ĉeĥa kaj pola literaturoj multfoje priskribas lian vivon en formo de fabeloj, poemoj, romanoj, teatraĵoj kaj filmoj. En lia naskiĝvilaĝo Terchová troviĝas 7,5 metrojn alta statuo, kreita de la slovaka skulptisto Ján Kulich.

Ankaŭ la ravinoj kaj kanjonoj en la slovaka naturrezervejo Rozsutec portas la nomon Jánošíkové diery (Truoj de Jánošík).

Julius Hauser

* 1. kuruco: historia regiona esprimo por liberecbatalanto kontraŭ la Habsburgoj en Hungario en la 15a kaj 16a jarcentoj.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Kolbaso-fatraso

Pro la tiel nomata ĉevalaĵo-skandalo en Eŭropo, kiam montriĝis, ke ekzemple bovo-produktaĵoj enhavas fojfoje ĉevalviandon, multaj butikumantoj sin turnis al lokaj buĉistoj, kredeble pli fidindaj ol superbazaroj.

Tamen en Aŭstrio evidentas, ke ankaŭ malgrandaj komercistoj trompas. La viandisto Josef Freitag (esperante: Jozefo Vendredo) el Karintio, la plej suda federacia lando, sekrete miksis pli kaj pli da ĉevalviando en porko-bovo-viandon.

Proceso

Komence oni laŭdis la daŭre kreskantan kvaliton de la kolbasoj. Pli kaj pli bone vendiĝis la “karintiaj dom-kolbasoj”. Post 18 monatoj tamen venis la fino: DNA-analizo montris, ke la kolbasoj konsistas centelcente el ĉevalaĵo. Post proceso la viandisto eventuale sidos dum 10 jaroj en karcero.

Ne temas pri la unua viando-skandalo en Aŭstrio. Ofte dum la lastaj jarcentoj oni trovis hormonojn, medikamentojn kaj venenojn en viando. Ĉiam oni postulis pli regulajn kontrolojn de vendotaj nutraĵoj, sed vane. La nevendeblan ĉevalviandon oni donacis al malriĉuloj. La nombro de vegetaranoj kaj veganoj kreskas.

Walter Klag

Moderna vivo

FRANCIO

Publika mono por privata koncerto

Marsejlo, en Provenco, suda Francio, estas elektita kiel eŭropa kultura ĉefurbo por la jaro 2013. Tiu titolo estas laŭvice disponigata al eŭropa lando, kiu poste decidas, kiu urbo iĝu la tiujara kultura ĉefurbo.

Marsejlon oni decidis elekti en septembro 2008. La decidantoj opiniis, ke Marsejlo bezonas tiun helpon, kiun povas liveri ĉefurba statuso.

En la decido partoprenis ĉiu registara tavolo. La kulturan programon subvencias la franca registaro, la regiona konsilio, la departementa konsilio, la marsejla urba konsilio, aliaj lokaj administracioj kaj privataj subtenantoj.

Spektakloj

Konstruado de novaj muzeoj, renovigo de malnovaj muzeoj, ekspozicioj, spektakloj (danco, cirko, teatro), koncertoj ktp aperis en la programo. Samtempe multaj partoj de la urbo estas renovigataj.

Multaj lokaj artistoj proponis partopreni, sed ili renkontis du obstaklojn. La decidantoj preferis decidi per si mem, ne engaĝante lokajn artistojn (aŭ tre malmultajn). Cetere la organizantoj deklaris, ke ili ne havas sufiĉan buĝeton. Multaj interesaj kaj novigaj projektoj ne sukcesis pro manko de publika subteno.

Tamen antaŭ kelkaj monatoj la marsejla urba konsilio opiniis, ke mankas granda somera koncerto por allogi pli da homoj. Do ĝi decidis subteni koncerton de David Guetta, diskludisto konata en Francio kaj muzik-produktanto, kontraŭ la sumo de 400 000 eŭroj.

Biletoj

Krome ĝi decidis senpage disponigi la parkon Borely (la plej granda parko de la urbo) al tiu koncerto. Guetta planas koncerti la 23an de junio, kaj la biletoj kostas inter 44 kaj 60 eŭrojn.

Do la urbo finance helpas privatan eventon de komerca artisto (se oni konsideras Guetta kiel artiston), permesas senpagan uzon de la plej granda parko, dum la koncerto restas multekosta por la publiko kaj granda fonto de profito por la “artisto”.

Cetere neniu scias, kiel la parko estos purigita kaj reordigita post la koncerto. Antaŭ kelkaj monatoj, la urba konsilio rifuzis disponigi la parkon al organizantoj de loka elektromuzika festivalo (Aires Libres — Liberaj aeroj), dirante, ke tio difektus la parkon.

Impostpagantoj

Sed al tiuj dekmiloj da homoj, kiuj venos al la koncerto de Guetta, ne gravas: la urbo (per mono de la impostopagantoj) reordigos la parkon.

Kompreneble multaj lokuloj protestas kontraŭ tiu ĉi misuzo de publika mono. Dum nur unu semajno, multaj reagis. Petskribo estas lanĉita: post unu semajno, ĝi ricevis jam pli ol 15 000 subskribojn, dum pli ol 28 000 membroj aliĝis al Facebook-grupo (www.facebook.com/groups/368202943287361/) kontraŭ tiu subvencio.

Thierry Spanjaard kaj Esperanto-Marseille

Medio

EKOLOGIO

Admirindaj (ne kristnask-)arboj

Se dum via antaŭnelonga vojaĝo en Italio la lokaj urboj ŝajnis al vi ja riĉaj je arto, sed tro grizaj el natura vidpunkto (kompare kun viaj ŝajne verdegaj patrujoj), vizitu refoje la t.n. italan boton post kelkaj jaroj. Vi vidos grandan diferencon. Kial? Ĉar la 16an de februaro en la itala duoninsulo ekvalidis leĝo, kiu devigas ĉiujn komunumojn kun pli ol 15 000 loĝantoj plialtigi la nombron de plantitaj arboj. Pli precize, ĉiu urbo kaj granda vilaĝo devos planti aldonan arbon post la naskiĝo aŭ la adopto de ĉiu nova infano.

Jara nombrado

Tia ĉi leĝo, verdire, daŭre ekzistis ekde la malproksima 1992, sed ŝajnas, ke multaj italoj neglektis aŭ forgesis ĝin, kio cetere ne malofte okazas en sud-eŭropaj landoj. Nun tamen fariĝas finfine deviga ĝia observado. La regulo celas kontraŭbatali, almenaŭ parte, la iompostioman malaperon de verdaj areoj sur la tuta itala teritorio. Temas lastatempe, laŭ iom timigaj statistikoj, pri perdo de ok kvadrataj metroj en ĉiu sekundo.

La kontroloj pri la efektiva aplikado de la leĝo estos kompetenteco de t.n. Komitato por la Disvolvo de la Publika Verdaĵo (itale: Comitato per lo sviluppo del verde pubblico), laŭcele malfermita ĉe la loka ministrejo pri medio. La komunumoj devos komuniki al la komitato informojn pri la tipo de arbo elektita por ĉiu registrita infano kaj la ekzakta ejo, kie la arbo staras. Oni devos ankaŭ plenumi jaran nombradon de la estantaj arboj. La leĝo enkondukas krome kelkajn regulojn favore al t.n. plurjarmilaj aŭ monumentaj arboj kaj fine rimarkigas la gravecon de la jara arbofesto, solenenda ĉiuloke la 21an de novembro.

Roberto Pigro

Leteroj

Ĉu tajperaro?

En la artikolo De la gepatroj lernu! (Monato 2013/02, p. 14-15) Zlatko Tišljar skribas, ke “Ĉiu infano, lernante la gepatran lingvon, aŭdas tage ĉirkaŭ 10 000 frazojn kaj mem samkvante eldiras.” Mi ne estas profesia instruisto de fremdaj lingvoj, sed la nombro de frazoj ŝajnas al mi tro alta. Laŭ mia opinio temas pri tajperaro; estis aldonita unu nulo pli ol devus esti. Se la aŭtoro skribus 1000 frazojn, tio jam povus esti pli reala, sed ankaŭ tiam mi dubas. Bedaŭrinde, ke la aŭtoro ne indikas la aĝon de la infanoj, kiuj estas kapablaj en tempo de komputiloj eldiri tage 1000 frazojn.

Julius Hauser

Slovakio

Politiko

BALKANIO

Bruligita la flago

Frumarte denove okazis surstrataj konfrontoj inter slavomakedonoj kaj albanomakedonoj en Skopje. Albanoj, kiel rimarkigis la politika analizisto Janusz Bugajski, estas daŭre traktataj en Makedonio kiel duarangaj civitanoj.

Notindas senlaboreco kaj socia diskriminacio, dum la buĝeto, same la reprezentiĝo de albanoj en publikaj institucioj, malproporcie favoras slavomakedonojn. La oficiala politiko de la lando nutras albanofobion, kiu sin montras ekzemple en stadionoj, kiam oni aŭdas, ke “bona albano estas ja mortinta albano”.

Huliganoj

Plurfoje estis bastonitaj albanaj gelernantoj, ekzemple en januaro, kiam huliganoj atakis kvar 16-jarulojn albanajn en Skopje. La preteksto estis la nomumado de nova ministro pri defendado, la albandevena Telat Xhaferri. Tiam oni bruligis ankaŭ la albanan flagon, kaj kelkdeko da homoj estis vunditaj.

Manifestacie reagis albanoj, sed ilin kontraŭstaris anoj de la speciala polico. Protestis same la registaroj de Albanio kaj Kosovo kaj dekoj da albanaj asocioj tra la mondo.

Bardhyl Selimi

Politiko

UNUIĜINTAJ NACIOJ

Gravas agoj, ne paroladoj

En Vieno okazis la 5a Tutmonda Forumo de la Alianco de Civilizoj de Unuiĝintaj Nacioj (UNAOC). Fondita en 2005 sub la patroneco de UN, la alianco estas provo reagi al dividiĝo kaj ekstremismo en la mondo per kunlaboro kaj dialogo — sendepende de naciaj kaj kulturaj limoj.

Ĝi ekestis sekve de la atencoj de la 11a de septembro 2001 kaj la t.n. milito kontraŭ terorismo de Usono. La celo de la alianco estas difini kaj superi la streĉiĝon inter la okcidento kaj la islamaj ŝtatoj.

La ĉiujaraj tutmondaj forumoj estas la plej altrangaj renkontiĝoj de la alianco. Ĝis nun forumoj okazis en Madrido (2008), Istanbulo (2009), Rio de Ĵanejro (2010) kaj Daŭho (2011).

Ministroj kaj diplomatoj

En la viena renkontiĝo partoprenis pli ol 2000 politikaj reprezentantoj de 130 landoj. Inter ili estis la ĝenerala sekretario de UN, Ban Ki-mun, la prezidantoj de Aŭstrio kaj Rumanio, la emiro de Kataro, la ĉefministro de Turkio, ministroj, diplomatoj, reprezentantoj de la civila socio, amaskomunikiloj kaj scienco el la tuta mondo.

Sub la ĝenerala temo “Respondeco, diverseco kaj dialogo” oni pridiskutis problemojn rilate al religia libereco, plurismo, gazetara libereco kaj la rolo de amaskomunikiloj, migrado, integriĝo kaj diverseco.

La celo de la viena forumo estis nova strategia direktiĝo de UNAOC. Post kvin jaroj de aktiva agado oni analizis la ĝisnunan laboron kaj metis celojn por la estonteco en la t.n. Viena Deklaro.

Regiona strategio

La alianco enfokusigos sian laboron laŭteme kaj metos novan geografian akcenton. Do estos regiona strategio pri la danuba baseno, nigramara regiono, suda Kaŭkazo kaj centra Azio.

La konferenco lokiĝis en la aŭstra dialoga tradicio. Per dialogo de kulturoj kaj religioj Aŭstrio kontribuas konstante por starigi tutmondan konfidon kaj pacon. Vieno kiel tradicia dialogcentro prezentis idealan lokon por la forumo.

La ĝenerala sekretario de UN, Ban Ki-mun, avertis pri religia milito en Sirio. Li diris, ke la lando estas eksterordinara mozaiko el triboj, lingvoj kaj religioj. Li estas zorgoplena pri religia kaj etna perforto. Krome li esprimis maltrankvilon pri la milito en Malio kaj la konflikto en Proksima Oriento.

Politika solvo

La hispana ministro pri eksteraj aferoj, José Manuel Garcia-Margallo, decide kontraŭis militan solvon de la konflikto en Sirio. Hispanio subtenas politikan solvon per nacia dialogo, kiel proponis la medaciisto de UN pri Sirio Lakhdar Brahimi.

La turka ĉefministro Recep Tayyip Erdoğan [reĝep tajip erdogan] alvokis la internacian komunumon al agoj. Ĝis nun en Sirio estas murditaj 60 000 homoj kaj centmiloj fuĝis. “Se ni fermus niajn okulojn antaŭ la evoluoj, tio estus jam eraro de la homaro”, diris Erdoğan.

Li postulis reformon de UN. Du el la kvin vetoo-landoj en la Sekureca Konsilio blokas solvon de la konflikto, kio estas “fundamenta problemo”, laŭ Erdoğan. Rusio kaj Ĉinio voĉdonis kontraŭ pluraj rezolucioj pri Sirio.

Siria opozicio

Direkte al la siria prezidanto Bashar al-Assad deklaris la emiro de Kataro, Ŝejko Hamad bin Khalifa al-Thani: “Estas praktikata genocido en Sirio fare de reĝimo, al kiu mankas legitimeco”. La kritiko malmulte surprizis: la malgranda emirlando kaj Sauda Arabio estas kalkulataj inter la plej grandaj subtenantoj de la siria opozicio.

La turka ĉefministro maltrankvilis ne nur pri la situacio en Sirio. Li konstatis ankaŭ “pliiĝon de rasismo en Eŭropo” same kiel “kalumniadon” al islamanoj. “Islamanoj ne devas esti ofendataj”, plendis Erdoğan. Islamfobio estas krimo kontraŭ humanismo — kiel faŝismo, antisemitismo kaj cionismo.

Pro ĉi-lasta vorto lin kondamnis UN, Israelo kaj Usono. En Vieno oni bedaŭris la eldiron. Parolisto de la aŭstra ministro pri eksteraj aferoj, Michael Spindelegger, diris: “Tiu egaligo estas entute malakceptebla.”

Bona volo

Ok jarojn post la fondo de la Alianco de Civilizoj ne mankas bona volo, sed rezultoj. Jorgé Sampaio, la eksiĝanta ĝenerala sekretario de la alianco, emfazis: “La paroladoj ne estas tiel gravaj, sed la agoj.” Alia manko: dum la islamaj ŝtatoj partoprenis kun altrangaj reprezentantoj, multaj eŭropaj landoj kaj Usono estis reprezentataj de siaj ambasadoroj en Vieno.

Krom politikistoj kaj diplomatoj la alianco proponis ankaŭ forumon, kiun utiligis gejunuloj, reprezentantoj de la civila socio kaj, superaveraĝe por internaciaj konferencoj, virinoj. Al ili la viena aranĝo disponigis dialogon kaj ŝancon meti bazon por estontaj komunaj iniciatoj.

La eksa portugala prezidanto, Jorgé Sampaio, transdonis la gvidon de la alianco al la katara diplomato Nassir Abdulaziz al-Nasser.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Gazetara konferenco de la 5a Tutmonda Forumo de Alianco de Civilizoj. Foto: Dragan Tatic/Minoritenplatz8

[FORIGITA!: bildo]

La ĝenerala sekretario de UN Ban Ki-moon kun gejunuloj. Foto: Mahmoud/Minoritenplatz8

[FORIGITA!: bildo]

La turka ĉefministro Recep Tayyip Erdoğan (maldekstre) kaj la aŭstra ministro pri eksteraj aferoj Michael Spindelegger. Foto: Dragan Tatic/Minoritenplatz8

Leteroj

Mondo eterne militanta

“Bedaŭrinde, la tragedio daŭras kaj daŭros” diras Garvan Makaj (Monato 2012/12, p. 12). Li ne menciis la ekziston de UN, kiu estis fondita (1945) por la realigo de paca kunvivado kaj kunekzistado de ĉiuj membro-ŝtatoj.

UN havas sian Sekurecan Konsilion, kiu devas realigi pacan kunekziston, sed ĝi ne realigis tion ĝis nun. Tial la homaro kaj UN devas iel plibonigi la agadon de la Konsilio kaj en tio estas reala espero de la homaro.

Pacemaj homoj en la tuta mondo estas en grandega plimulto, tial ni bezonas organize kaj obstine postuli de niaj politikaj reprezentantoj la realigon de paca kunekzisto.

Atanasije Marjanović

Serbio

Leteroj

Celebri ilin kune

Mi volas gratuli vin pro la admirinda artikolo de Paŭl Peeraerts Amara kromgusto (Monato 2013/03, p. 5). Ja, hodiaŭ, multaj gejunuloj opinias, ke ekzistis nur genocido de judoj kaj ciganoj fare de la nazioj. Estas bone memorigi al ili, ke genocidoj abundis en nia mizera mondo, en Ameriko, en Azio, en Afriko, en Eŭropo kaj en Aŭstralio. Celebri ilin kune estus ja plej justa ago. Por ke la homo ne plu estu lupo por la homo.

Ĵak Le Puil

Francio

Moderna vivo

LINGVOJ

Kafo-klaĉo

Deko da lingvoj lerneblas en “Kafejo de la lingvoj”, kiu funkcias ĉiun merkredon de la 17a ĝis la 20a horo en Vieno. En tri salonoj staras tabloj, ĉiu por unu lingvo.

Dum frumarta vespero aŭdiĝis ekzemple jenaj lingvoj: araba, bosna-kroata-serba, esperanta, franca, germana, greka, hispana, itala, pola, rumana kaj turka. Ĉiu, kiu volas transdoni sian lingvan scion, rajtas malfermi tablon. Eniri neniom kostas.

Kontraŭ modesta prezo aĉeteblas trinkaĵoj kaj etaj manĝaĵoj. Organizas la sesiojn la privata asocio Kontaktepool [kontáktepul]. La adreso de la kafejo: Einsiedlerplatz 5, 1050 Wien. Informoj: kontaktepool@stationwien.com.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Instruistinoj por slavaj lingvoj. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Perso glutas la tutajn lingvojn. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Ĉinino kaj serbino lernas Esperanton. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

SVISLANDO

Plurlingveco plurproblema

Svislando havas 3,5 oficialajn lingvojn. La romanĉa estas nur duone oficiala. La germana estas parolata de 70 % de la loĝantoj, la franca de 20 % kaj la itala de 10 %.

Laŭ la svisa leĝo ĉiu teritorio, ĉu vilaĝo, urbo aŭ regiono, havas oficialan lingvon. Tio signifas, ke tie la registaro alparolas la civitanojn per tiu lingvo. Publikaj lernejoj uzas tiun lingvon, la ŝildoj surstrataj aperas en tiu lingvo. Ne eblas iel eskapi la lokan lingvon. Alvenintoj, ĉiuj novaj loĝantoj lernu ĝin.

Ekzistas nur du lokoj oficiale dulingvaj: la urbo Biel/Bienne (germana/franca) kaj la apuda vilaĝo Evilard/Leubringen (franca/germana).

Kolero

En marto 2013 la urbo Fribourg/Freiburg (franca/germana) aperigis sian novan emblemon. Tio naskis grandan koleron ĉe germanlingvanoj de tiu ĉi teorie franclingva urbo, ĉar legiĝas nur la franca.

Germanlingvanoj asertas, ke tiu regionoteorio estas mezepoka, kaj ke oni adaptiĝu al la nova erao, kie miksiĝas multaj homoj el plej diversaj originoj. La kantono Fribourg/Freiburg estas dulingva, la lingva limo trairas ĝian teritorion, tamen la urbo Fribourg situas en la francparola parto.

En marto la horloĝokompanio Swatch eldonis raporton en la svisgermana dialekto. Tiu provoka faro intencas insisti pri la ideo Swiss made, do farita en Svislando kaj do aŭtenta produktaĵo svisa.

Tamen la oficiala lingvo laŭ la svisa konstitucio estas ne la alemana dialekto, sed la germana, la norma germana. Aliflanke la alemana estas aŭtenta svisa lingvo, la germana ne.

Mireille Grosjean

[FORIGITA!: bildo]

Sur la mapo vidiĝas la lingvoteritorioj jene: la romanĉa ruĝe, la germana flave, la franca viole kaj la itala verde.

[FORIGITA!: bildo]

Koleris germanlingvanoj, kiam la urbo Freiburg/Fribourg publikigis sian emblemon nur en la franca lingvo.

Ekonomio

LITOVIO

Starto al eŭro

La registaro de Litovio, konsciante, ke la estonoj jam ekde du jaroj havas la komunan eŭropan valuton eŭro kaj ke la latvoj deklaris sian pretecon ekcirkuligi ĝin ekde la jaro 2014, finfine decidis, ke ĝi ne volas resti kvazaŭ Balta Cindrulino. La registaro oficiale iniciatis strategion pri cirkuligo de eŭro en Litovio ekde 2015.

Fine de februaro la registaro de Litovio akceptis planon, kiu gvidos la landon al ekuzo de eŭro en 2015. Samtempe la ĉefministro Algirdas Butkevičius deklaris, ke tiucele la registaro ne lanĉos ajnajn artefaritajn rimedojn. La procedon administros strategia komisiono kunordiga kaj laborgrupoj laŭ kompetento. Ili analizos, kiel helpi entreprenojn por prepariĝo al eŭro, kiel protekti konsumantojn kontraŭ eventualaj fiuzoj, kiel dece informi la socion ...

Unu fojon en tri monatoj la komisiono kaj la kunordiga laborgrupo estos informataj kiel Litovio respondas al la kriterioj de konverĝo kaj al tiuj de Maastricht: pri inflacio, buĝeta deficito, ŝtata ŝuldo kaj indicoj pri stabileco de la valuto.

Kontraŭ popola opinio

Enketado de la popolo, organizita en la jaro 2011, tamen montris, ke 49 % de la enketitoj (plejparte 65-74 jaraĝaj personoj) estas kontraŭ eŭro kaj ke ĝin apogas nur 43 %.

La ĉefministro rimarkas, ke neniu plia referendumo estas necesa por decidi ĉu nilitovoj vivu kun eŭro aŭ sen ĝi. “En la traktato pri aliĝo al Eŭropa Unio jam estas notita la devigo pri ekcirkuligo de eŭro. Krome nia nuna valuto lido estas firme ligita kun eŭro, kio signifas, ke fakte Litovio jam nun posedas la komunan eŭropan valuton. Tamen manko de reala eŭro malfavoras la kondiĉojn de eksportado kaj importado”, li diris.

Kiel avantaĝon de eŭroposedo Butkevičius menciis la eblon pri akiro de pruntoj je malpli alta rento. Litovio kun eŭro ankaŭ fariĝos pli alloga loko por eksterlandaj investantoj kaj foriĝos elspezoj pri konvertado de litova mono al eksterlanda valuto. Samtempe la ĉefministro konsentis, ke necesos aktivigi klarigprocezon por la homoj, kiuj ĝis nun malsimpatias eŭron.

Kun optimismo tiun paŝon de la registaro akceptis ankaŭ la prezidanto de Litovio, Dalia Grybauskaite. “La nuna registaro havas ŝancon. La kriza periodo finiĝis kaj la ekonomio de Litovio komencas kreski. Tial la registaro povos iom liberiĝi; ĝi moviĝos kvazaŭ aviadilo laŭvente: foriĝos ajna streĉo kaj devigo de ŝparado. Mi esperas, ke la registaro favore eluzos la kondiĉojn. La jaro 2015 estas bona ŝanco por la eŭrolanĉo, ĉar poste komenciĝos la antaŭelekta periodo kaj fari tion estos ne tiel facile.”

Kriterioj

Nun eŭro funkcias en 17 el la 27 landoj de Eŭropa Unio. Por eniri la eŭrozonon la ŝtato devas plenumi la tiel nomatajn kriteriojn de Maastricht, ligitajn al la deficito de la ŝtataj financoj, inflacio kaj pruntoj. Tio signifas, ke la fiska deficito devas ne superi 3 % de la malneta enlanda produkto (MEP) kaj ke la ŝtata prunto ne povas esti pli granda ol 60 % de MEP. La ĉefa obstaklo por Litovio estas la tro alta inflacio. Ĝi kaŭzis malsukceson en 2007, kiam Litovio unuafoje strebis ekposedi eŭron.

Oni prognozas, ke ĉi-jare la litova MEP kreskos je 3,1 %. Samgranda devus esti la jara inflacio.

Rimantas Šadžius, la ministro pri financoj, certigis, ke Litovio ne alprenos ajnajn artefaritajn disponojn kaj penos limigi la inflacion, kiu minacas la eŭrolanĉon, sen drastaj agadoj.

Litovaj eŭromoneroj

Ĉiu eŭro-lando posedas proprajn monerojn, kies unua flanko estas la sama por ĉiuj landoj kaj la alia tipe landa. Litovio en la jaro 2004 proklamis konkurson pri la kreo de la nacia flanko de la eŭromonero. Ĝin partoprenis 14 artistoj. La komisiono decidis, ke la plej taŭga estas la propono la nacian flankon ornami per la ŝtata simbolo. Tiel opiniis ankaŭ la plimulto de la litovoj.

last

[FORIGITA!: bildo]

Tiel aspektos la unu- kaj du-eŭraj moneroj de Litovio.

Leteroj

Kompromislandestro

Responde al la artikolo de Paul Gubbins pri la brita reĝa familio (Mortas flegistino: kiu kulpas?, Monato, 2013/02, p. 5), mi deziras diri, ke oni devus agnoski la fakton, ke la plimultego de la popolo en Britio preferas reteni la monarkion. Certe la sistemo ne estas perfekta, tamen la alternativo en multe da demokratiaj respublikoj en la mondo estas ofte — tamen kompreneble ne ĉiam — nekonata prezidanto, kiu agas kiel kompromislandestro kaj estas simple antaŭfiguro, kiun preskaŭ neniu ekster la lando mem konas. Ekzemple en Germanio probable la cetero de la mondo grandparte supozas, ke la kancelierino Angela Merkel estas fakte la prezidantino pro ŝia vasta potenco, kaj povas esti ke multaj homoj neniam aŭdis pri Jochim Gauck, nuntempe prezidanto ekde marto 2012, kiu ludas malpli gravan rolon en la politiko en Germanio.

Mikaelo Sims

Britio

Libroj

Legenda klasikaĵo pri malutopio

Ĉiu jam konas la romanon Mil naŭcent okdek kvar de George Orwell? Kiel indikas la dorsoteksto de la Mondial-eldono, pluraj esprimoj el la libro establiĝis en la angla lingvo, kaj pluraj el ĝiaj konceptoj establiĝis kiel esenca parto de nia kulturo. Tial, eĉ se oni ne legis ĝin kaj eĉ se oni spektis neniun el la pluraj filmigoj, tamen, oni konas ĝin iomete. Sed la famo pri libro ne ĉiam ĝuste spegulas la originalan verkon. Legante ĉi tiun verkon, eĉ relegante ĝin, oni povas surpriziĝi, trovante, ke ĝi ne estas precize tia, kiel oni atendis.

Granda frato

Kiel ĉiuj jam scias, la romano priskribas malutopion, koŝmaran mondon, en kiu la ŝtato konstante spionas la mizeran loĝantaron, subpremas ĉian sendependan pensadon kaj mortigas kaj torturas por daŭrigi sian totalisman regadon. Du homoj, viro kaj virino, ekribelas kontraŭ Granda Frato, la simbola reganto. Ĉu la herooj sukcesos? Kompreneble, ne. La libro pentras bildon pure pesimisman. La herooj malvenkas, kaj ilia malvenko estas tiel absoluta, ke ĝi lasas nenian esperon, ke poste venos iu alia, kiu pli sukcese iros la saman vojon. En la fino Winston kaj Julia estas plene detruitaj de la ŝtato, spirite kaj korpe, kaj eĉ la memoro pri ili estos forviŝita. Montriĝas, ke ilia ribelo estis kvazaŭ planita de la regantaro, ke Granda Frato efektive observis ilin la tutan tempon, kiel informas la afiŝoj.

“Se vi volas bildon pri la futuro, imagu boton tretantan sur homa vizaĝo — eterne.” (p. 246)

Al la pesimismo de la bildo kontribuas, ke Winston kaj Julia eĉ ne estas tre heroaj. Che Guevara laŭdire komentis (sed mi ne trovis efektivan citaĵon), ke por sproni la homojn al batalo ne sufiĉas amo al justo kaj kunsento por la viktimoj de maljusto, sed necesas kolero. Ĉe Winston kaj Julia la ĉefa sento eĉ ne estas kolero, sed malamo. Ili malamas la Partion kaj ili malamas Grandan Fraton, adoptante la senton, kiun la ŝtato mem kultivas en siaj regatoj per siaj “Du Minutoj da Hato”.

Sed Winston kaj Julia amas unu la alian, oni povas rebati. Jes, vere, sed ilia amo estas tute malromantika; malmulte da sentimentaleco troviĝas en ĉi tiu rakonto. Dum la Du Minutoj da Hato (p. 22), Winston volas perforte seksumi kun Julia kaj murdi ŝin. Li rakontas tion al ŝi poste, sed ŝi ne ŝokiĝas. Ŝi mem tezas (p. 125): “La tutaj paradado kaj krioj, [...], estas nur putrinta sekso. Se oni interne feliĉas, kial oni ekscitiĝus pri Granda Frato”. Tial amorado estas revolucia ago kontraŭ la Partio.

Enestas do en ĉi tiu libro pli ol nur la fantazio pri totalisma mondo, al kiu oni ĝenerale aludas per ĝia titolo. Relegante ĝin, mi estis frapita, interalie, de la pluraj aludoj al korpa malkomforto. Kial la multaj mencioj pri la “varika ulcero”? Kaj kial la aserto (p. 96), ke oni “batalas [...] nur kontraŭ la propra korpo”? Ĉu esenca elemento de la konstruaĵo aŭ ĉu nur spegulaĵo de la sanstato de la aŭtoro, kiu en 1948 suferis tuberkulozon, dum li finverkis la romanon?

Leginda

La ĵusaj alineoj eble impresas, kvazaŭ temus pri libro tre deprima. Tamen ne. Almenaŭ min ĝi ne deprimas. Laŭ mi, temas pri libro nepre leginda, kaj prave oni inkluzivas ĝin en multaj el tiuj listoj, ŝatataj de ĵurnalistoj, de la cent plej gravaj, aŭ plej legindaj, romanoj. Tial min surprizis la informo, ke, antaŭ ol Mondial ĝin akceptis, alia esperanta eldonejo ĝin rifuzis, taksante ĝin malaktuala.

Sufiĉe pri la romano. Kia la traduko?

Nu, ĝi estas akceptebla. Oni povas ĝin legi, kaj oni ne perdas tro, legante ĝin anstataŭ la originalo. Sed ĝi certe ne estas majstraĵo, kaj tion oni konstatas jam ĉe la fino de la unua alineo, kie tra la pordo eniras “nebuleto de eroplena polvo”. Nenio en la originalo pravigas “nebuleton”, kaj “eroplena polvo” ŝajnas sensencaĵo. Se traduki pli-malpli laŭvorte, temas en la originalo pri “kirlo de sableca polvo”. En la traduko farita de Joxemari Sarasua temas pri “polva vent-puŝo”, kiu estas almenaŭ belsona esprimo; oni povas verŝajne elturniĝi sen la sablo.

Mankas zorgo

Belstile kaj precize traduki postulas talenton, kompreneble, sed plurajn aferojn en la traduko de Donald Broadribb eblus plibonigi per aplikado de nur iomete pli da zorgo kaj diligento. Kial la domo de Winston, en kiun penetras la dube priskribita polvo en la unua alineo, nomiĝas tie “Loĝejoj de la Venko”, sed poste “Ĉambroj de la Venko” kaj, kiel tria eblo, eĉ ankaŭ “Apartamentoj de la Venko”?

Se versaĵo estas citita plurfoje en la teksto kaj konsiderata kiel sufiĉe grava por ricevi longan piednoton (p. 163-164), ĉu estas tro postuli, ke ĝi estu same tradukita en ĉiu loko? Ĉu estas tro postuli, ke ĝi estu same tradukita en du lokoj sur la sama paĝo (p. 93)? En unu loko estas “Ministrejo de Amo”, kaj en alia, “Ministrejo de la Amo”; en unu loko estas “memortruo”, kaj en alia, “memorotruo”. Tio ne estas katastrofo, sed estas tiel facile eviti tiajn nekonsekvencaĵojn, kiam oni laboras per komputilo kaj disponas ankaŭ la originalon komputile.

Kritiko

Pri stilaj demandoj ĉiu havas sian propran opinion, do certe ne ĉiuj konsentos pri la sekvaj kritikoj, sed jen kelkaj aliaj aferoj, kiuj ne plaĉis al mi:

1. Uzado de vi anstataŭ oni: “Ĝi estas bildo tiel farita ke la okuloj sekvas vin dum vi moviĝas.” (p. 11) Ekzistas romanoj, en kiuj la rakontanto ekrilatas tiel persone kun la leganto (“Nomu min Iŝmael” ...), sed ĉi tiu ne estas tia romano.

2. Uzado de adjektiva pronomo anstataŭ artikolo: “Li fermis siajn okulojn kaj premis siajn fingrojn kontraŭ ilin” (p. 64). Oni povas diveni, pri kies okuloj kaj fingroj temas. Neniu alia ĉeestas!

3. La kabinetaĵoj basa, hati, liva, mava, paseo kaj tiel plu. Por mi, malamo estas multe pli emocia vorto ol hato. Tamen, la tradukinto evidente ne abomenas la prefikson mal-, ĉar ni legas ankaŭ: “malanalfabetaj” (p. 73) kaj “malpli malfreneza” (p. 198).

4. Miksi du lingvojn en la sama vorto: “O’Brienon” (p. 19), “Julian kaj Winstonon” (p. 154).

5. Multaj anglismoj (mi ne povas diveni, kiuj estas eraroj, kaj kiuj intence elektitaj): mortuloj anstataŭ mortintoj, senvarie anstataŭ senescepte, demonstracio (kaj en unu loko “demonstrato”) anstataŭ manifestacio, selekti, “krevoj de la klifo”, normana anstataŭ normanda, konfido anstataŭ fido, oportuno anstataŭ okazoŝanco, “slabon da ĉokolado”, “aŭtorizis”, reserĉi, vivida, ...

Ridigis

Ne malplaĉis al mi, sed ridigis min la piednoto sur paĝo 96, en kiu la tradukinto helpeme klarigas la sistemon, per kiu en la moderna mondo oni mezuras tempon per dudek kvar horoj en tago. Eble li timas, ke ekzemplero de la traduko falos, el preterfluganta aviadilo, en la manojn de izolita tribo de Amazonio, kiu ankoraŭ ne konas tiajn teknikaĵojn.

Tamen, malgraŭ tiuj strangaĵoj kaj malatentoj, la traduko estas tute uzebla. La libro estas legenda. Se vi ne legos ĉi tiun tradukon, nepre legu alian, aŭ la originalon.

Edmund Grimley Evans

George Orwell: Mil naŭcent okdek kvar. El la angla tradukis Donald Broadribb. Eld. Mondial, 2012. 288 paĝoj binditaj. ISBN 978-1-59569-249-8.

Spirita vivo

Templo ateisma

Planoj por la konstruado de templo por ateistoj en Londono meze de kvartalo de internaciaj bankoficejoj kaj mezepokaj preĝejoj jam kaŭzis konflikton inter nekredantoj kaj kredantoj.

La svisa filozofo kaj verkisto Alain de Botton, nun loĝanta en Londono, proponas la konstruadon de turo 46 metrojn alta omaĝe al “nova ateismo”. Anstataŭ ataki religion, la ideo estas konstrui imponajn konstruaĵojn, kiuj donos al homoj pli bonan sencon de perspektivo. Oni povus konstrui templon dediĉitan al ĉio admirinda kaj bona, kiu povus signifi amon, amikecon aŭ trankvilecon.

Kontraŭdiro

Kelkaj opinias, ke templo por ateismo estas per si mem kontraŭdiro, ĉar ateistoj ne bezonas templojn. Se oni volus elspezi monon por tiu celo, pli bone estus uzi tiun monon por la plibonigo de sekulara instruado kaj konstruado de nereligiaj lernejoj, kiuj instruus racian, skeptikan kaj kritikan rezonadon.

La templo proponita de de Botton elvokas pli ol 300 milionojn da jaroj de la ekzisto de vivo sur la tero. Ĉiu centimetro de la internaj sekcioj de la turo estis projektita por reprezenti la evoluon de miliono da jaroj kaj mallarĝa strio reprezentos la relative malgrandan kvanton de tempo, en kiu homoj unue ekpaŝis sur la tero.

Perdis perspektivon

La elekto konstrui la turon en la koro de la financa kvartalo de Londono originis el la percepto, ke tie la homoj pli serioze perdis la perspektivon de la prioritatoj de sia vivo. La ideo pri la turo ne estas nova, kaj spegulas fruajn ideojn pri ateistaj temploj. La uzo de preĝejoj kiel temploj de rezonado dum la franca revolucio kaj la renkontejoj funkciigataj de humanistoj en Londono estas pasintaj ekzemploj.

La turo-templo havos unuopan pordon, tra kiu vizitantoj eniros, kvazaŭ ili estus enirantaj artgalerion. La plata tegmento estos malŝirmita de la elementoj de la naturo. Betonaj muroj estos krustokovritaj per geologiaj motivoj.

Miskoncepto

Humanistoj diras, ke estas miskoncepto konstrui kvazaŭ religiajn konstruaĵojn, ĉar ateistoj ne bezonas templojn por esplori la signifon de la vivo. Ili opinias, ke religio provizas kredantojn per rezultoj, kiujn scienco ne povas redoni. Kredantoj lernas el sia religia kredo respektemon al dio, scivolon, signifon kaj perspektivon de la vivo. Nekredantoj spertas la samajn sentojn pere de arto, naturo, homaj interrilatoj kaj rakontoj pri la vivo ĝenerale. Kelkaj religiuloj opinias, ke konstrui monumenton estas agnosko de tio, ke homaj estaĵoj estas pli ol polvo.

Lenio Marobin

Leteroj

Ĉu kronika malsano?

Mi legis la mallongan sed tre interesan kaj trafan artikolon Rapide manĝi, rapide dikiĝi de Lenio Marobin (Monato 2013/03, p. 16). Dankon pro la enhavo. Mi volus nur rimarkigi, ke ankaŭ Slovakio havas pli kaj pli multe da tropezaj infanoj kaj adoleskuloj. La kialoj: enorma nutrado kaj aliflanke malsufiĉe da korpa aktiveco. Sekvas la logika rezulto al la sanstato: diabeto, alta sangopremo, malsanoj de koro kaj vaskularo, malsanoj de artikoj ktp. Mia demando estas la jena: Ĉu tropezeco estas vere kronika kaj civiliza malsano, aŭ ĝi estas nur malĝusta vivostilo? Kaj mia lasta rimarko: la 22a de majo estas la eŭropa tago de obezeco. Jen estas okazo ekmediti, kiel plibonigi la kvaliton de sia sanstato kaj jenmaniere ankaŭ la kvaliton de sia vivo.

Julius Hauser

Slovakio

Lingvo

REAGO

La turka: pli granda, pli diversa familio

Mihail Korotkov prezentis en la aŭgusta-septembra numero de Monato (p. 20-21) interesan trarigardon al la tjurkaj lingvoj. Bedaŭrinde en ĝi estas neĝustaĵoj kaj simpligoj, kiuj riskas erarigi la nefakajn legantojn.

Unue, tjurkaj lingvoj nombras ne “ĉirkaŭ 20 lingvojn”, sed pli ol 30. La referenca manlibro The Turkic Languages, redaktita de L. Johanson kaj É. Á. Csató, priskribas 32 vivantajn tjurkajn lingvojn. Aliflanke, ne ĉiuj tjurkaj lingvoj, krom la turka, “parolatas en la iama Sovetio” — aŭ almenaŭ ne kiel denaskaj lingvoj, aŭ ne tie troviĝas la plimulto de la parolantaro de pluraj tjurkaj lingvoj. Eble plej elstaras la forgeso de la tjurkaj lingvoj uzataj en Ĉinio, el kiuj la ujgura, kun ĉirkaŭ 10 milionoj da parolantoj, estas la plej disvastiĝinta.

Tjurkaj lingvoj estas parolataj ankaŭ en Afganio kaj Irano, kie ties parolantoj konsistigas 10-15 % de la loĝantaro. Krome, rimarkindas, ke la turka lingvo mem estas parolata en pluraj eŭropaj landoj, i.a. en Bulgario, kie turklingvanoj konsistigas ĉirkaŭ 9 % de la loĝantaro. Entute, necesas puŝi la okcidentan kaj orientan limojn de la tjurka lingvaro trans tiujn, kiujn priskribas la artikolo.

Esenca malĝustaĵo estas la aserto, ke “la reprezentantoj de tiu granda familio povas kompreni unu la alian kiel germanoj kaj nederlandanoj”. Inter aliaj, ĉuvaŝoj povas kompreni neniun alian tjurkan lingvon nur surbaze de sia nacia lingvo. Tio estas parte ligita kun alia malprava aserto de la teksto: “migri kaj dividiĝi en la nuntempajn turkecajn popolojn ili [pratjurkoj] komencis antaŭ milo da jaroj”. Tamen historiistoj klarigas, ke tjurkaj popoloj alvenis al stepoj proksimaj al la Nigra kaj Kaspia Maroj jam ĉirkaŭ la jaro 450 p.K. aŭ eĉ 100 jarojn pli frue, se akcepti la teorion, ke inter la huna triba konfederacio troviĝis ankaŭ tjurkoj.

Subgrupoj

Fakte, fakuloj opinias, ke jam antaŭ 2500 jaroj ekzistis dialekta diferenco en la pratjurka lingvo, kiu poste kaŭzos la apartiĝon de la ogura (aŭ bolgara) branĉo de la tjurkaj lingvoj disde la t.n. “komuna tjurka”. El la ogura branĉo (en kiu parolis parto de la avaroj, regintaj Panonion en la 6a kaj 7a jarcentoj, de la prabulgaroj, konkerintaj la sudan basenon de Danubo en la 7a jarcento, kaj de la ĥazaroj, regintaj la ponto-kaspiajn stepojn inter la 7a kaj la 10a jarcentoj) nuntempe nur la ĉuvaŝa lingvo estas parolata.

Plia dissplitiĝo de tiu komuna tjurka, laŭ Lars Johanson, kaŭzis la disvolviĝon de la argua branĉo, al kiu apartenas la hodiaŭa ĥalaĝa lingvo, uzata de ĉirkaŭ 100 000 homoj en vasta regiono sude de Tehrano. Laŭ tiu fakulo, la ĉuvaŝa kaj la ĥalaĝa estas la plej malsimilaj al la ceteraj tjurkaj lingvoj. Aliaj subgrupoj estas la oguza (kuniganta i.a. la turkan, la azerbajĝanan kaj la turkmenan), la kipĉaka (kun i.a. la kazaĥa, la kirgiza, la tatara, la baŝkira, la krime-tatara kaj la tjurkaj lingvoj el norda Kaŭkazio), la ujgura (kun i.a. la uzbeka kaj la ujgura) kaj la siberia (kun i.a. la saĥa (jakuta) kaj la tjurkaj lingvoj parolataj en suda Siberio). Kiel ofte okazas en lingvistiko, la disgrupigo de samfamiliaj lingvoj vekas fortajn diskutojn inter fakuloj.

Prapatroj

Indas rimarki gravan fakton: la diverseco de la lingvoj dependas ne nur de tio, antaŭ kiom da tempo ili apartiĝis de komuna trunko, sed ankaŭ de tio, kiom multe ili influis unu la alian aŭ estis influataj de aliaj lingvoj. Ekzemple, la krime-tatara sendiskute havas kipĉakan originon, sed la forta kaj longa influo de la turka proksimigis ĝin al la oguzaj lingvoj. Simile, la tjurkaj lingvoj ricevis tre malsamajn gradojn da influoj de la araba, persa, finnugraj, tunguzaj, rusa, mongola, ĉina k.a. lingvoj. Tio evidentiĝas en malsimilaĵoj en leksiko, fonetiko, morfologio kaj sintakso. Parte tio evidentiĝas ankaŭ en la alfabetoj uzataj por skribi ilin: la latina, cirila aŭ araba (kaj signife pli multaj estis pli frue uzataj!). Pro tio oni povas ne tiom miri, ke almenaŭ parto de la tjurkaj lingvoj konservis rimarkindan similecon. Ekzistis ja ofte kontaktoj inter ili (ekzemple, dum jarcentoj inter la relative malproksimaj volgaj tataroj kaj turkoj), kaj ili mem ofte ricevis influojn de la samaj lingvoj.

Aparte indas singardi pri la aserto pri “komunaj antaŭuloj”. Lingvoj estas elementoj de kulturo, ne genetikaj estaĵoj. Ekzemple, sameoj genetike rimarkinde diferencas de siaj finnaj najbaroj, sed parolas proksiman lingvon. Tio signifas, ke iam plimulto de la prapatroj de la sameoj estis lingve asimilitaj de homoj parolantaj lingvo(j)n parenca(j)n al la hodiaŭa finna. Simile, la portugalan denaske parolas homoj sur diversaj kontinentoj kun komunaj prapatroj de eble antaŭ 100 000 jaroj. Pro tio nur genetikaj studoj (ne lingvaj) klarigos al ni, kiom da mariaj antaŭuloj havas la hodiaŭaj ĉuvaŝoj aŭ kiom da evenkaj havas hodiaŭaj saĥoj (jakutoj) kaj dolganoj.

La ekzemplo de la ĉuvaŝa

Kiel ekzemplon de ĉio dirita, ni prenu la ĉuvaŝan lingvon, kiu ja estas la plej diverĝa el la tjurkaj lingvoj. Ĝi estas nuntempe parolata de pli ol unu miliono da homoj en meza Volgio, sed ĝia parolantaro rapide malkreskas, kiel okazas ĉe la plimulto de lingvoj en Rusio.

La malsimilecon de la ĉuvaŝa kompare al ties samfamilianoj kaŭzis ĉefe la frua apartiĝo de ties branĉo disde la komuna tjurka trunko, sed rimarkindas ankaŭ, ke ĝi ricevis fortan influon de la najbara maria lingvo (el la finnugra branĉo de la urala familio) kaj poste de la rusa. Male, la influoj de la araba kaj la persa estas apenaŭaj kaj ĉefe ricevitaj pere de la najbara tatara lingvo.

Tiel, ekzemple, la ĉuvaŝa ŝajne estas la sola nuntempa tjurka lingvo, en kiu la pluralo ne okazas surbaze de la morfemo -lAr, sed de -sem. Same, kiel en ĉiuj tjurkaj lingvoj, la nomoj povas ricevi sufiksojn de kazo, nombro kaj posedo (“mia”, “via” ...), sed la ordo, en kiu tiuj sufiksoj estas aldonataj al la vortradiko estas malsama ol tiu de ĉiuj ceteraj tjurkaj lingvoj. Alia rimarkinda trajto de la ĉuvaŝa, ege nekomuna inter la lingvoj de la mondo, estas, ke la voĉeco de konsonantoj ne estas vort-distinga: kvankam oni prononcas i.a. p kaj b, t kaj d, k kaj g; ĉu oni prononcas la unuajn aŭ la duajn, tio estas plene fiksita de fonologiaj reguloj (esceptoj ekzistas nur en vortoj antaŭ nelonge pruntitaj el la rusa lingvo).

Lingvokomparo

Do, se preni la liston de vortoj proponitan de Korotkov, jen la rezultoj de komparo inter la turka kaj la ĉuvaŝa. Ni rimarku, ke parto de tiu listo konsistas el t.n. “bazaj vortoj”, kiuj malmulte ŝanĝiĝas laŭlonge de la tempo; tial, ekzemple, ankaŭ inter relative distancaj hindeŭropaj lingvoj, ne kompreneblaj inter si, eblus trovi proksimecon surprizan por la plimulto de ties parolantoj.

En la turka la personaj pronomoj (esperante: “mi”, “ci-vi”, “li-ŝi-ĝi”, “ni”, “vi”, “ili”) aspektas jene: “ben”, “sen”, “o”, “biz”, “siz”, “onlar”; ĉuvaŝe: “epĕ”, “esĕ”, “văl”, “epir”, “esir”, “vĕsem”. La numeraloj: “bir” (1), “iki” (2), “üç” (3), “dört” (4), “beş” (5), “yüz” (100), “bin” (1000) en la turka; ĉuvaŝe: “pĕrre” (1), “ikkĕ” (2), “viśśĕ” (3), “tăvattă” (4), “pillĕk” (5), “śĕr” (100), “pin” (1000).

Pri la verba konjugacio: “aldım” (mi prenis), “aldın” (ci prenis), “aldı” (li prenis) en la turka; ĉuvaŝe: “iltĕm”, “iltĕn”, “ilçĕ”. Pri la deklinacioj: “dağ” (monto), “dağa” (al monto), “dağı” (monton), “dağda” (sur monto), “dağdan” (de aŭ el monto) en la turka. En la ĉuvaŝa ne ekzistas specifa akuzativa kazo, por ĝi oni uzas jen absolutivon, jen dativon; la aliaj ekvivalentoj estas: “tu” (monto), “tăva” (al monto), “tura” (sur monto), “turan” (de aŭ el monto).

Entute, en aŭtomata tradukilo el la turka al la ĉuvaŝa, kiun nia esplorgrupo disvolvas, ni rimarkas diversajn gravajn morfologiajn kaj sintaksajn malsimilecojn inter la du lingvoj. Aparte malsimila estas ilia verba morfologio, kio kaŭzas sintaksajn diferencojn.

Resume, kvankam sendube ekzistas granda simileco inter multaj tjurkaj lingvoj, kaj tion la artikolo de Korotkov bone priskribas, ne eblas tion ĝeneraligi al ĉiuj membroj de tiu familio.

Hèctor Alòs i Font

Moderna vivo

SLOVAKIO

Malmultiĝas la mortoj

Malkreskas la nombro de viktimoj de trafikakcidentoj en Slovakio. En 1965 Slovakio havis 128 mortajn viktimojn el miliono da loĝantoj. En 2010 la nombro malkreskis al 65, en 2012 al 55. Tio reprezentas “bonan” mezumon en Eŭropa Unio.

Laŭ statistiko de Eŭropa Komisiono, Slovakio havas en meza Eŭropo la plej malaltan nombron de viktimoj de trafikakcidentoj kompare kun Aŭstrio (64), Ĉeĥio (71), Hungario (60) kaj Pollando (93).

Julius Hauser

Ekonomio

MONO

Bitcoin: ĉu scienca eksperimento, trompado aŭ reale uzebla virtuala mono?

La eŭropa monsistemo daŭre estas en krizo: kvankam la situacio en grandaj landoj de la eŭro-zono, kiel Hispanio kaj Italio, normaliĝis, restas ĥaoso en Grekio kaj en marto de 2013 subite aperis krizo en Kipro. Oni prognozas, ke Malto, alia ŝtateto kun eksterproporcia banka sektoro, estos la sekva viktimo. Ĉu estas hazardo, ke samtempe Bitcoin, tute alispeca valuto, atingas rekordan kurzon?

La vorto Bitcoin [bitkojn] estas kombino de du radikoj: “bit”, kiu signifas “komputila” aŭ “virtuala” kaj angla “coin” kiu signifas “monero”, do estas mono kiu ne fizike, sed nur virtuale ekzistas.

Ĝia origino estas nebula. Ĝi estis kreita de iu Satoŝi Nakamoto (eble kaŝnomo) en 2009. Li pliperfektigis skizon de monsistemo bazita sur kriptografia reto el 1977. Iuj supozas ke fakte estas grandskala scienca eksperimento de kriptografoj kaj ke la monsistemo estas nur flanka rezulto.

Principoj

La cirkulanta monkvanto estas strikte reguligita. Iom post iom estas emisiata pli da mono kaj post kelkaj jardekoj ĝi atingos maksimumon de 21 milionoj da Bitcoin-unuoj. Dum “normala” mono suferas pro inflacio, ĉar daŭre estas bezonata kaj emisiata pli multe, Bitcoin minimume restos stabila sed verŝajne ege plivaloriĝos, ĉar, se la projekto estos sukcesa, por kreskanta bezono estos nur limigita propono.

Por krei monerojn oni kvazaŭ imitas la tradician monsistemon bazitan sur oro. Oron oni nun fosas el grandegaj minejoj; Bitcoin oni povas akiri kunlaborigante sian komputilon en la reto, kiu mastrumas la sistemon. En ambaŭ kazoj fakte okazas giganta malŝparo de rimedoj. En orminejo oni uzas grandegajn maŝinojn por arigi etan kvanton da metalo, kiu fakte ne havas grandan utilon, sed alte valoras, sole pro tio ke ĝi estas malofta. En Bitcoin-minejo oni malŝparas komputilan kapaciton, ĉar ne gravas, ĉu dek aŭ dek milionoj da komputiloj kunlaboras: la kvanto de emisiota mono restos la sama.

Cetere multo estas kiel en la klasika sistemo: estas virtualaj Bitcoin-monujoj, per kiuj eblas ĝiri monon kiel inter bank- aŭ PayPal-kontoj. Estas makleristoj, kiuj ŝanĝas la virtualan monon kontraŭ realaj eŭroj aŭ dolaroj, spekulaciantoj eltrovas kompleksajn Bitcoin-investaĵojn kaj fiuloj klopodas malstabiligi la sistemon. Ne estas iu supera kontrolanta instanco; ĉio dependas de la komputila reto kaj de ĝiaj programistoj.

Ĉu funkcias?

La Bitcoin-sistemo efektive funkcias. Ekzistas komunumo, kvankam eta, kiu uzas ĝin. Regule kaj plurloke aperas kurzinformoj. Pagiloj funkcias kiel en la kutima banksistemo. Malgraŭ atakoj, la komputila reto montriĝas stabila.

Ĉu uzeblas?

Teorie jes, sed praktike ĝi havas neniun avantaĝon kompare kun la ekzistanta financa sistemo. Mono estu pagilo, ŝparilo kaj mezurilo. La kvanto de uzantoj estas neglektinda; do apenaŭ eblas pagi per Bitcoin. Pro la nestabila kurzo ĝi ne estas konsilinda ŝparilo kaj ĝi ne taŭgas kiel mezurilo de valoro de varo. Dum la unuaj tri monatoj de 2013 la valoro de Bitcoin pli ol kvarobliĝis kompare kun la usona dolaro (de 20 al pli ol 90 dolaroj). Rigardante la trijaran tabelon oni vidas pintan kurzon meze de 2011 (30 dolaroj) kaj poste fluktuon inter 5 kaj 20 dolaroj, malstabilecon tute ne akcepteblan por komerco kaj investado. La ega kresko okazis nur ekde 2013.

Ĉu uzendas?

Ne tute maleblas ke nia nuna financa sistemo komplete kolapsos kaj ke post kelkaj jardekoj ni feliĉe kaj komforte uzos Bitcoin-monujon. Tamen, la ekzistanta financa sistemo, eĉ foje kriple funkcianta kaj neefike kontrolata, ankoraŭ ŝajnas preferinda al tute virtuala sistemo kontrolata de neniu kaj povanta simple malaperi, se la reto disfalos aŭ kiam la nekonataj kreintoj perdos intereson pri ĝi.

Roland Rotsaert

[FORIGITA!: bildo]

Tabelo 1: valoro de Bitcoin en usonaj dolaroj dum la pasintaj tri jaroj.

[FORIGITA!: bildo]

Tabelo 2: valoro de Bitcoin dum la unuaj tri monatoj de 2013 (la vertikalaj traboj montras la kvanton de la transakcioj).

Scienco

AIDOSO

Unu hirundo printempon ne alportas: sed du?

En 1996 la usona sciencisto David Ho estis nomumita “homo de la jaro”. La kialo? Li proponis kuraci aidoson per tri samtempaj medikamentoj, kiuj blokus diversajn “fermentojn” de la viruso HIV. Nuntempe la kuracado de tiaj malsanuloj antaŭvidas la utiligon de pli ol 20 kuraciloj en diversaj kombinadoj. Temas pri la t.n. alt-aktiva kontraŭ-retrovirusa terapio (angle kaj pli simple: HAART). Ĝi malaltigas la kvanton de virusoj en la sango, plibonigas la imunan sistemon kaj plilongigas la vivon de la infektitoj. En multaj okazoj tiuj vivas dum pli ol 20 jaroj post la ekapero de la malsano. Aliflanke la plimulto de ili ja devas dumvive preni multe da medikamentoj kaj daŭre prizorgi la staton de sia imun-sistemo. Fakte en la organismo, spite al la terapio, restas “silentaj” virusoj, kiuj povas aktiviĝi iam ajn, se oni interrompas la kuracadon. Ĝis antaŭ malmultaj jaroj neniu el la HIV-infektitoj povis plene liberiĝi el la infekto.

Unua hirundo: berlina paciento

Antaŭ tri jaroj kuracistoj el Germanio informis la sciencistojn, ke ili ŝajne sukcesis resanigi unu personon, kiu estis infektita de HIV jam de dek jaroj. Krom HIV, la malsanulo montris ankaŭ leŭkemion (gravan sangan malsanon). Kuracistoj el Berlino transplantis al li ĉelojn de la medolo de sana persono, kiu estis ankaŭ genetike rezista al HIV. Tute surprize la viruso ne plu montriĝis en la organismo de la malsanulo. Kaj jen, kvankam jam pasis pli ol kvin jaroj post tiu medol-transplanto, ĉe la “berlina paciento” HIV ne reaperis en la sango, la hepato, la histoj de intesto aŭ aliloke. Sen iu certeco por la momento, oni do rajtas kredi, ke la iam HIV-infektita persono ja plene liberiĝis el tiu infekto. Sed oni ne jam prikantu venkon, necesas prudento: oni scias, ke unu hirundo printempon ne alportas.

Genetika mutacio

Kiel eblas, cetere, ke la sanulo, kiu donis medolon, estis genetike rezista al HIV? La kaŭzoj de tio estas la foresto en lia sango de t.n. receptoroj (akceptiloj) CCR5, kiujn la viruso bezonas por penetri en imunajn ĉelojn. Pro ia genetika mutacio, en ies organismo povas foresti la receptoro CCR5, kaj tial la viruso ne sukcesas eniri en imunajn ĉelojn. Pli detale mi jam skribis pri tio en mia antaŭa artikolo (Monato, 03/2008). Kaj aldone: la medol-doninto ne nur estis rezista al HIV, sed iumaniere li transdonis tian rezistecon ankaŭ al la antaŭe HIV-infektita paciento. La klarigo de la precizaj kaŭzoj de tiu fenomeno estas eksterordinare grava tasko, kiu nun atendas sciencistojn.

Eksperimentoj

La unuafoje observita sukceso inspiris multajn sciencistojn al similaj esploroj. Kelkaj el ili jam delonge plenumas eksperimentojn, kiuj donas bonajn esperojn. Carl June kaj Bruce Levin, el Usono, jam ricevis T-limfocitojn, kiuj ne sintezas la proteinon CCR5, kun la rezulto ke, sen tiu proteino, HIV ne povas infekti imunajn ĉelojn. Detalan informon pri tiaj esploroj oni povas tralegi en la revuo V mire nauki (En la mondo de scienco), aperinta en 2012, kvina kajero, paĝoj 20-24. Temas pri ruslingva versio de revuoj similaj al Scientific American.

Dua hirundo: usona knabineto

Cetere, antaŭ nelonge en Interreto aperis pluraj informoj, laŭ kiuj en Usono kuracistoj sukcesis plene resanigi HIV-infektitan du-jaran knabineton, al kiu tuj post la naskiĝo estis aplikita kombina alt-aktiva kontraŭ-retrovirusa terapio. La sukceso estis atingita danke al la frua komenco de kuracado, kies aktiva adepto mi — kiel fakulo — estas dum multaj jaroj. Se tiu dua resanigo estos konfirmita post aldonaj testoj, tio estigos jam duan kazon de plena resanigo de HIV-infektito (post tiu, kiu okazis en Germanio). Kaj tiu dua hirundo povus ja alporti la printempon, kiun frostorigida — el tiu ĉi vidpunkto — mondo tiom longe atendas.

Vladimir Lemelev

Nur semajnon post la sendo de tiu ĉi artikolo, d-ro Lemelev forpasis pro koratako en Moskvo. Sciencisto-medicinisto, pedagogo, aŭtoro de multaj sciencaj verkoj, dum multaj jaroj li estis profesoro kaj vicdekano de Samarkanda Medicina Instituto. Fakdelegito de UEA pri medicino/epidemiologio, li verkis plurajn artikolojn pri medicinaj temoj ankaŭ por nia revuo. La redakcio kaj la legantaro de Monato bedaŭras la neatenditan foriron de plurjara kaj valora kunlaboranto.

Libroj

Atentinda memuaro

Ĝuste kiam eksplodis la konsterna diskuto (en Libera Folio) pri tio, ĉu la partoprenantoj de iu Esperanto-aranĝo, okazinta en printempo 2013 en Erevano, Armenio, vizitu la surlokan monumenton pri la genocido kontraŭ la armena popolo aŭ ĉu oni prefere rezignu pri tiu programero “por ne ofendi ies nacian senton”, trafis la atenton de la recenzanto maldika libreto kun la memoraĵoj de Ardachès Stakian, armendevena esperantisto el Svislando, kiu travivis, infanaĝe, la armenan holokaŭston en la Otomana Imperio, kaj mirakle postvivis.

Regule oni povis renkonti tiun afablan, ridantan, modestan, sed jam maljunan sinjoron el Ĝenevo kun malhelaj okulvitroj dum svisaj Esperanto-kunvenoj. Li interesis min, ĉar li estis armeno. Sed mi ne sukcesis multe ekscii pri lia armena pasinteco, ĉar ial li hezitis rakonti pri ĝi, aŭ mankis taŭga okazo. Lia leginda vivhistorio, origine franclingve skribita laŭ instigo de liaj du filinoj, nun aperis en kompetenta Esperanto-traduko de André Cherpillod kaj finfine malfermis la pordon al la informoj, kiuj longe estis nealireblaj, por konatiĝi kun la interesa biografio de Ardachès Stakian, kiu sonas preskaŭ kiel tragika fabelo kun tamen bona fino.

En okcidenta Turkio

Laŭ propraj indikoj, Ardachès Stakian naskiĝis la 28an de decembro 1909 en la urbo Ada-Bazar (nuntempe Adapazarı), kiu situas en la regiono de la Marmora Maro, kiel filo de Megerdiĉ Stakian kaj de Armenuhi Peŝdimalĝian, filino de riĉa hotelisto. En Ada-Bazar, kiun Stakian karakterizis kiel “verdeman” urbon kun “belaj pluretaĝaj domoj, aleoj kaj vojoj ombritaj de akacioj”, vivis 30 000 loĝantoj, de kiuj 28 000 estis armenoj kaj la resto turkoj kaj grekoj. Patro Megerdiĉ, malriĉa, sed klera kaj talenta muzikisto, kiu eĉ ĝuis la estimon de la dioceza ĉefepiskopo, rajtis “instrui en la novaj lernejoj malfermitaj de la armenoj kun la permeso de la turka registaro, kun la nepra kondiĉo, ke li instruu prioritate la turkajn lingvon kaj skribon”. Kvankam Megerdiĉ ricevis invitojn por labori en Bulgario kaj migri al Usono, li rifuzis la proponojn kaj preferis resti en sia amata hejmurbo, kun fatalaj sekvoj por li kaj lia familio. Por eskapi la ekonomian mizeron, la familio Stakian dume estis devigita forlasi la urbon Ada-Bazar kaj translokiĝis al Balıkesir, kie la patro trovis postenojn en la preĝejo kaj lernejo. Ardachès havis du fratinojn, Jeranuhi kaj Diruhi, kaj unu fraton, Nubar.

Deportita al Anatolio

La materie malfacila, sed ŝajne tamen pli-malpli trankvila vivo en Balıkesir estis abrupte interrompita. Iun belan tagon en la frua printempo de la jaro 1915 armitaj soldatoj de la gvardio de la Junaj Turkoj ekstaris antaŭ la domo de Stakian, frapegis la pordon kaj postulis transdoni ĉiujn virojn. Tiel komenciĝis la deportado de la armenoj. Nu, la turkoj ja certe “permesis” al la armenaj familioj postkuri siajn patrojn, kiuj estis deportitaj en forajn vilaĝojn de Anatolio. Sed por tio la koncernataj familioj devis forlasi sian tutan posedon krom kelkaj vestoj por atingi, per bovoĉaro, la novan restadejon de la ekzilitaj viroj.

Sian patron la familio Stakian do revidis en iu vilaĝo nomita Bolovadin, kie armitaj trupoj havis garnizonon kaj kie oni ludis marŝmuzikon kaj kantis patriotajn kantojn. Ŝajnas, ke la simplaj homoj en la turka vilaĝo rilatis al la armenoj tute ne malbone; ili eĉ ne sciis, kial oni alportis ilin ĉi tien. La vivkondiĉoj, tamen, estis tre mizeraj kaj la nutraĵoj malabundaj. Post kelkaj monatoj la turkoj daŭrigis deportadon de la armenoj, en bovoĉaroj kaj bestvagonoj, eĉ pli orienten. Tiel la familio Stakian trafis la urbon Afion-Karahisar, sudoriente de Ankaro, ĉe la linio de la fervojo Berlino-Bagdado. Se iu kredas, ke por la infanoj la deportado estis tragedio, tiu eraras: “Por ni infanoj tiuj translokiĝoj estis amuzaj kaj atentovekaj, precipe kiam ni transiris riverojn”, Ardachès notis je la miro de la leganto. La infanoj, verŝajne, apenaŭ konsciis pri la reala mortodanĝero, kiu ilin minacis, la infanoj, verŝajne, apenaŭ konsciis, nome esti pelitaj en la dezerton de Mezopotamio, kie la armena popolo estis amase buĉita aŭ pereis pro malsato kaj fizika elĉerpiĝo.

Sed evidente la volo de la familio Stakian por pluvivi estis pli forta ol la malbonaj intencoj de la turkoj, kiuj organizis la genocidon kontraŭ la armenoj, en kiu mortis inter unu kaj du milionoj da homoj. Fakte, la vivon de la familio Stakian savis inteligenta truko de la patro: iun tagon Megerdiĉ havis la ideon surmeti la novan veston, kiun la patrino kunportis en la pakaĵo dum la deportado, kaj kiel eleganta nobelo li promenis al la klubejo de la Junaj Turkoj, kie li firme deklaris al la klubestro, ke la armenaj familioj, kiuj troviĝas kune kun li en la hotelo, ne deziras plu resti enŝlositaj en la domo kaj ankaŭ rifuzas esti pludeportitaj al oriento. La turko estis tiel impresita de la kuraĝo de la kaptita armeno, ke li proponis al Megerdiĉ, ke li laboru kiel instruisto en la loka orfejo. La armeno, jam preskaŭ heroo, riskis eĉ pli grandan aŭdacon kaj diris al la turka aŭtoritatulo, ke li akceptos la postenon, nur se ankaŭ la aliaj armenaj familioj rajtos forlasi la hotelon kaj loĝi en libera domo. Mirakle, la turko konsentis. La armenoj de Stakian estis tuj senditaj en la kristanan kvartalon, kie la domoj estis malplenaj, ĉar la antaŭe tie loĝintaj samnacianoj estis jam deportitaj en vilaĝojn pli malproksimajn. Tri jarojn la familio Stakian eltenis en tiu fora ekzilejo, ĝuante ĉiujn privilegiojn de la vivo, pri kiuj deportitaj armenoj povis nur revi kaj kiujn eĉ simplaj turkoj verŝajne ne havis. Ironio de la sorto!

Ankaŭ en la orfejo Efendi Megerdiĉ devis instrui turkajn naciajn kaj militistajn kantojn por vigligi la patriotajn sentojn de la lernantoj. Tio estas kiel se pacaktivulo devus labori en municia fabriko. Malgraŭ ĉia estimo, kiun Megerdiĉ ĝuis flanke de la turkoj, ili, tamen, ne ĉesis nomi lin “kristana hundaĉo” kaj simile kaj insistis, ke li estu cirkumcidita kaj forlasu la kristanan kredon favore al islamo. Kompreneble, tion li rifuzis fari, sed kiel lerneja instruisto li devis kompromisi. En la provincoj de Turkio oni malpermesis paroli alian lingvon ol la turka; kiu ne obeis, tiu riskis perdi sian langon. Sekve, la armena lingvo povis esti uzata nur kaŝe aŭ en la preĝejo. Ardachès Stakian, kiu mem fariĝis viktimo de la turka ŝovinismo, konkludis: “La armenoj ĉiam suferis pro la fanatikeco kaj maltoleremo de la turkoj, por kiuj ĉio ne-turka aŭ ne-islama devis esti tute detruita fizike.” Malgraŭ tio, li bedaŭris, ke Kemal Atatürk anstataŭigis la araban skribon per la latina alfabeto, kiu laŭ la opinio de Stakian “alportis neniun avantaĝon al la turka lingvo”. Nature, ekzistas ankaŭ la kontraŭa opinio.

Elmigrado al Svislando

Post la armistico de 1918 Megerdiĉ reiris al Ada-Bazar por esplori, kio okazis al lia bela duetaĝa domo, kiun li konstruis ankoraŭ antaŭ la milito. Elreviĝante, li devis konstati, ke turkaj kamparanoj detruis ĉiujn armenajn domojn en lia kvartalo por ŝteli la materialon. Ĉar la armenoj estas konstruemaj, Megerdiĉ restarigis la domon en Ada-Bazar, kaj la familio Stakian, reveninta el Anatolio, daŭrigis sian vivadon en tiu urbo de sia origino, kiu estis grandparte detruita dum la foresto de la armenoj.

Malfeliĉe, la paca vivo ne daŭris tre longe. Kiam en 1919 eksplodis kvereloj inter kemalistoj kaj junturkoj, la loĝantaro estis denove trafita de persekutoj, forpeloj kaj mortigoj, kaj armitaj bandoj malsekurigis la urbon. Alia speco de la ironio de la sorto estis, ke la patro de Ardachès do tute ne estis murdita dum la genocido mem, sed forpasis kurioze pro malsaniĝo, kaŭzita de infekto fare de la cecea muŝo, en la aĝo de nur 42 jaroj.

Tio, kompreneble, estis granda kaj neantaŭvidebla bato por la familio Stakian, kiu perdis sian nutranton. Sed en 1920 okazis alia speco de miraklo: danke al iu pli-malpli hazarda kontakto la patrino de Ardachès povis esti dungita en Konstantinopolo en iu svisa lernejo kiel kuiristino. Kiam la direkcio decidis evakui tiun ĉi lernejon al Svislando, la tuta personalo, inkluzive de ĉiuj infanoj de la dungitoj, estis invititaj kunveturi al Svislando. Tiel, Ardachès profitis tiun unikan transporton. Post aventureca ŝipvojaĝo trans Mediteraneon komence de decembro 1922 Ardachès Stakian alvenis en la vilaĝon Begnins en la franclingva kantono Vaud, kie troviĝis iu hejmo por armenaj rifuĝintoj. En Begnins Ardachès kaj lia patrino ricevis agrablan prizorgadon fare de protestantaj bonfaruloj kaj eĉ ĝuis atenton flanke de gravaj politikistoj, kiuj vizitis tiun lokon pro intereso pri la “armena kazo”.

Iom post iom la vivo en la fremda okcidenta lando normaliĝis por Ardachès. Li havis altajn sciencajn ambiciojn kaj volis studi en la universitato, sed la malbona stato de liaj okuloj, heredaĵo de malsano dum la infanaĝo, kiun la aŭtoro detale priskribis en siaj memoraĵoj, malhelpis tiun planon. Alternative, li fariĝis drogisto-herbisto, kio estis ne malbona profesia solvo. Iun vesperon de la jaro 1930 lia najbaro kondukis lin al la Esperanto-klubo La Stelo de Ĝenevo. Tie li konatiĝis kun la ĉarmega aktivulino Madeleine Vuille (naskita en 1910), kies sorton kiel orfo li kompatis kaj kies muzikan talenton li admiris. Tiel Ardachès Stakian fariĝis esperantisto. Laŭ propra diro, li ŝatis la “idealon de la paco kaj frateco inter la homoj per Esperanto, kiu abolis la lingvan barilon”. Ardachès kaj Madeleine geedziĝis en aprilo 1936, kaj baldaŭ naskiĝis iliaj filinoj Annette-Anouche kaj Andrée-Armène. Ambaŭ virinoj fariĝis perfektaj muzikistinoj.

Veturo al Armenio

En 1977 Ardachès Stakian, kiu intertempe fariĝis svisa civitano (en 1949), havis la okazon viziti la sovetian Armenion, ĝian modernan ĉefurbon Erevano kaj la tradician armenan sanktejon de Eĉmiadzin, kvazaŭ por fari pilgrimon hejmen en la malnovan patrujon, aŭ kio restis de ĝi. Tiun ĉi landon li neniam vidis, ĉar ĝi situas ĉe la alia, orienta fino de Turkio, malantaŭ la “armena” monto Ararat. Ardachès Stakian, kiu okupiĝis ankaŭ pri astrologio, forpasis la 7an de marto 1998 en Ĝenevo, lia vidvino Madeleine sekvis lin fine de 2004.

Ĝis hodiaŭ la turkoj obstine neas la amasmurdon kontraŭ la armenoj aŭ interpretas ĝin alimaniere ol tiuj, kiuj asertas, ke temas pri genocido (aŭ etnocido). Pro tiu tre malagrabla kaj kontraŭdira disputo la armenoj suferas ĝis nun.

Andreas Künzli

Ardachès Stakian (Ani Arax): De la aflikto ĝis la steloj. Memoraĵoj 1913-1986. Eld. La Stelo, Genève, 2013. 125 paĝoj. ISBN 2-940269-09-2.

Prezo ĉe FEL: 8,50 eŭroj + afranko.

Medio

MINADO

Minamata, alia tragedio

En januaro ĉi-jare reprezentantoj de ĉirkaŭ 140 landoj en Ĝenevo, Svisio, provizore konsentis pri la enhavo de nova konvencio, nomata “la minamata konvencio pri hidrargo”, celante internacie reguligi la produktadon, uzadon kaj komercadon de hidrargo, kiu povas kaŭzi medipoluadon kaj hidrargismon. Precipe oni intencas ĉesigi mondskale la uzadon de hidrargo ĉe orminado.

En etekspluato de oro oni miksas orercon kun hidrargo por gajni alojon kaj varmigas ĝin por gajni puran oron post vaporiĝo de la hidrargo. Fakuloj avertis pri la danĝero, ke laboristoj enspiras hidrargon kaj ricevas cerbodamaĝon.

Chisso

La japana registaro insiste proponis la nomon “minamata” por tiu konvencio. Minamata estas marborda urbo en la gubernio Kumamoto en la insulo Kiuŝu. Minamata-malsano estas hidrargismo kaŭzita de metilhidrargo, entenata en la likva ellasaĵo el la fabriko de Chisso, kiu produktis acetoaldehidon kiel industrian materialon en ĉi tiu urbo. La ellasita metilhidrargo estis ensorbata de fiŝoj kaj aliaj marvivaĵoj kaj akumuliĝis en ili. Ekde la 1950aj jaroj multaj loĝantoj de Minamata kaj najbaraj urboj, kiuj manĝis tiujn fiŝojn, malsaniĝis, severe suferante de paralizo de nervoj, tremoj de membroj, ataksio, parola malfacilo, stenozo de vidkampo ktp. Kelkaj pacientoj mortis. Ĉi tiu malsano rezultis el nutroĉeno de medipoluado inter fiŝoj kaj homoj, kion la homaro unuafoje spertis.

Jam en 1959 kuracisto de la hospitalo apartenanta al Chisso kaj medicinistoj de la Universitato Kumamoto trovis, ke la ellasaĵo el la fabriko de Chisso estas la kaŭzo. Tamen, ĉi tiun trovon ignoris kaj subpremis la kompanio, la gubernio kaj la registaro. Finfine en 1968 Chisso ĉesigis la produktadon laŭ tia metodo, kaj nur en 1973 oni komencis elimini la ŝlimon entenantan la metilhidrargon en la maro.

Estas ne certe, kiom da loĝantoj malsaniĝis pro la hidrargo. Prikalkuloj de viktimoj varias inter 20-30 000 kaj 100 000. Viktimoj longe postulis agnoskon de respondeco, kuracadon kaj kompenson de Chisso, sed la gubernioj kaj la ŝtato, kiuj daŭre subtaksis la damaĝon, evitis respondecon kaj limigis la kompenson por la viktimoj.

Kompenso

Ĝis julio 2012 ĉirkaŭ 65 000 personoj submetis petojn por kompenso al la administracio surbaze de la speciala leĝo pri savado de minamata-viktimoj kaj solvo de tiuj problemoj. Du centoj el ili, kiuj ne estis akceptitaj kiel suferantoj de hidrargismo, ekprocesis kontraŭ la ŝtato. La batalo de la viktimoj plu daŭros.

Se la japana registaro volas preventi mondskalan disvastiĝon de la minamata-malsano, ĝi unue devos celi kompletan solvon de la problemo en sia lando. Ĉiuokaze, la loknomo de Minamata, samkiel Hiroŝima, Nagasaki kaj Fukuŝima, rememorigas al la homaro tragedion, kruelecon, misuzon de teknologio kaj homan arogantecon.

Isikawa Takasi

Eseoj

LINGVOJ

Kien la franca?

Kiam mi estis lernejano, la franca estis la plej grava fremda lingvo instruata en la lando kie mi tiam loĝis. En mia lernejo tre malmultaj studis la germanan, kaj neniu lernis la hispanan. La franca ĝuis altan prestiĝon, kiel la lingvo de diplomatio, de la Internacia Poŝta Unio kaj de aliaj internaciaj instancoj. Ĝi estis rigardata kiel perilo de eŭropa civilizacio kaj kulturo. Homoj edukitaj kaj mondanaj kutimis ornami sian lingvaĵon per francaj vortoj kaj frazoj.

Mi aludas al tempo longe antaŭ la fondiĝo de Eŭropa Unio, kiam en la malgranda insula nacio, kie mi vivas, oni malofte renkontis eksterlandanojn. La malmultaj, kiuj vizitis nin, estis usonanoj aŭ, se ili devenis de la eŭropa ĉeflando, franclingvanoj. La resto de la mondo apenaŭ ekzistis por la insulanoj.

Sed lastatempe ĉio ŝanĝiĝis. Ĉi tiu lando estis invadata de amasoj da fremduloj. La plej aŭdata lingvo sur la stratoj de niaj urboj estas la pola. Poloj troviĝas ĉie. En busoj kaj trajnoj kaj aliloke, uzantoj de poŝtelefonoj parolas pole, aŭ malpli ofte litove, latve aŭ ruse. Hispanaj studentoj kaj turistoj svarmas kaj babilas en la ĉefurbo, kaj al Babelo aldoniĝas la voĉoj de italaj kaj germanaj vizitantoj.

Rugbea lingvo

La franca aŭdiĝas precipe nur kiam rugbea teamo el Francio ludas ĉi tie, kaj ĝiaj adeptoj venas por apogi siajn samlandanojn. Alie, oni havas la impreson, ke tiu eleganta idiomo malaperis kiel la latina kaj la klasika greka.

Iam mi deĵoris kiel volontulo en foiro de edukaj organizaĵoj en la ĉefurbo. Grupo de ni, parolantoj de Esperanto, postenis ĉe budo kie ni provis informi la publikon pri la propedeŭtika valoro de la zamenhofa lingvo. Inter la homoj, kiuj vizitis nian budon, estis du junaj francinoj. Iom skeptike, ili faris kelkajn demandojn pri niaj motivoj, kaj mi respondis, ke unu el niaj celoj estas la protekto de endanĝeriĝintaj lingvoj per la uzado de internacia lingvo, nome Esperanto. Mi aldonis, ke eĉ la granda franca lingvo estas minacata pro la universaliĝo de la angla. La virinoj moketis mian aserton kaj insistis, ke la statuso de ilia lingvo estas sekura.

Koŝmaro

Ekde tiam ŝajnas al mi ke la grandegaj ŝanĝoj en la hodiaŭa mondo, kaj precipe en Eŭropo, montras ke tiuj francinoj trompis sin. Multege da anglaj vortoj kaj frazoj eniris la paroladon kaj eldonitajn tekstojn de la francoj, kaj estas evidente, ke iom post iom, en naciaj kaj internaciaj rondoj, la angla pli kaj pli anstataŭas ne nur la francan, sed ankaŭ la aliajn naciajn lingvojn.

La grava angla filozofo Bertrand Russell (1872-1970) asertas en sia verko The Scientific Outlook (La scienca perspektivo), ke en la estonteco la internacia lingvo estos aŭ Esperanto aŭ iu piĝina angla. Aktualaj disvolviĝoj indikas, ke la plej verŝajna opcio estos la dua. Iu bastarda mondangla ĵargono, tute ne la lingvaĵo de Ŝekspiro, jam disvastiĝas danke al la elektronikaj komunikiloj. Kio do estos la sorto de la franca? Kiom da idiomoj restos en la mondo? Oni atendas respondon. La perspektivo de unukultura mondo estas koŝmaro, ne utopio.

Garvan Makaj’

Ekonomio

ENERGIO

Frakasado igos Usonon energio-sendependa

Post la falo de la berlina muro, la leviĝo de Ĉinio kaj la araba printempo, la usona memsufiĉo pri energio ŝajnas anonci la venontan grandan geopolitikan movon en la moderna mondo.

La usona dependeco de la Persa Golfo por ĝia nafto estas konstanta ekde 1945 kaj tio sufiĉis por pravigi la superregan ĉeeston de Usono en tiu regiono. Post jardekoj da ekonomia stagnado nun malmultekosta fonto de energio krepuskas kiel la aŭroro de nova erao por la plej granda ekonomio de la mondo.

Sukcese aplikata teknologio

La kialo estas simpla. Usono havas vastajn deponejojn de skisto kaj natura gaso. Ili nun iĝis komerce ekspluateblaj dank’ al la plibonigo de la jam ducentjara tekniko konata kiel frakasado. Ĝi konsistas el rompo de petromaso aŭ de tavolo sen relativa moviĝo de la disigitaj partoj per injekto de fluidaĵo en fendojn. Tio rezultigas la apartigon de la tavoloj nur sufiĉe por faciligi la elterigon de nafto aŭ gaso.

En Usono, skistogaso ne ekzistis je komerca skalo en 2004. Nun ĝi reprezentas 30 % de la merkato. Ekspluatado en kelkaj regionoj de la nord-orienta parto de la lando ŝanĝis la perspektivon pri estontaj energifontoj. Se ĉiuj konataj skistogasaj resursoj en norda Ameriko estos ekspluatataj, la produktado povus pli ol kvarobliĝi en la venontaj du jardekoj. Ĝi liverus pli ol duonon de la produktado de natura gaso en Usono en 2030.

La perspektivo pri memsufiĉo havas ekonomiajn gajnojn por Usono kaj rekte efikos en la laborkreado. Oni prognozas, ke frakasado probable ebligos la dungadon de 600 000 laboristoj ĝis la fino de la jardeko. Tiam Usono havos sufiĉe da gaso por konsumado dum la venontaj cent jaroj, kondiĉe ke la nuntempaj konsumkvantoj ne ŝanĝiĝos.

La arabaj monarkioj endanĝerigitaj

Estas malfacile prognozi la longdaŭrajn konsekvencojn por la resto de la mondo, sed estas probable, ke multaj landoj kies grava rolo dependas nur de la produktado de hidrokarbonoj havos sian mondan influon malfortiĝinta, se ne tute forviŝita. Tio inkluzivos la monarkiojn rezistintajn la araban printempon. Ilia pluekzisto dependis historie de la alta prezo de la nafto kaj de la subteno de kelkaj okcidentaj registaroj. Ambaŭ kondiĉoj estas nun sub ekzamenado, precipe ĉar la politiko en la Persa Golfo dum preskaŭ la tuta postmilita periodo dependis de la interesoj de Usono en la regiono.

La monarkioj de la Persa Golfo daŭris tiel longe ne pro ia speco de populara voĉdonado sed pro sia dependeco de ekstera subteno. Tiuj reĝimoj, kiuj jam frontas altan gradon de enlanda popolmobilizado, nun antaŭvidas neelteneblan premon, kaj ili ne povos elvivi sen la teknika avantaĝo de okcidentaj armiloj interŝanĝataj kontraŭ nafto.

Rusio estos la unua viktimo

La Persa Golfo ne estas la sola regiono kie la regantaj potencoj de la nafto estas en danĝero de diseriĝo. La plej granda malgajninto en tiu ludo plej verŝajne estos Rusio, reĝimo grandparte dependa de altaj energiprezoj kaj sen efektiva alternativa plano.

Rusio jam sentas la skuon de la nova gasepoko. Ĝi estas la plej endanĝerigita inter la nuntempaj naftoproduktantaj landoj pro la centra rolo de gaso por ĝia internacia reputacio kiel influhava potenco. La influo de Moskvo sur orienta kaj centra Eŭropo dependas de Gazprom, la rusa parte ŝtatregata kompanio, kiu uzas sian superregan pozicion por fiksi favorajn kondiĉojn proponante longdaŭrajn kontraktojn ligitajn al la variado de la naftoprezo.

Ĉar pli kaj pli el la likvigita natura gaso iam eksportata al Usono trovas nun sian vojon al aliaj okcidentaj merkatoj, la prezo de la gaso internacie malkroĉiĝas de la prezo de la nafto kaj eŭropanoj havas nun novajn eblojn elekti siajn fontojn, kiuj malaltigos la dependecon de unusola ĉefa vendanto.

Lenio Marobin

[FORIGITA!: bildo]

Plurjara prezevoluo de gaso. Grafiko: infomine.com

Moderna vivo

ALBANIO

Kaptistoj kaptitaj

Marondoj martofinaj endanĝerigis la vivon de du 25-jaraĝaj fiŝkaptistoj el Vlora, havenurbo en suda Albanio. Ilia barko fendiĝis kaj tuj unu el la junuloj telefonis al hejmulino, kiu siavice kontaktis televido-stacion. La televido-stacio kontaktis la havenajn aŭtoritatojn. Du helikopteroj de la albana ministerio pri defendado vane serĉis la mankantajn fiŝkaptistojn en la golfo de Vlora.

La sekvan tagon tamen estis anoncite, ke la itala krozŝipo Costa Voyager trovis kaj savis la du fiŝkaptistojn. La ŝipo alterigis ilin ĉe la albana haveno Durrës, kie la pasaĝeroj ĝuis neatenditan tuttagan viziton en la urbo.

Bardhyl Selimi

Politiko

OPINIO

Per klerigo, per klarigo

Post serio de rasismaj murdoj en Germanio oni denove provas malpermesi la Nacidemokratan Partion (NPD). Tion la registaro ne celas mem proponi antaŭ la federacia konstitucia kortumo (germane: Bundesverfassungsgericht), sed ĝi promesas subteni la klopodojn de la federaciaj landoj.

La prezidanto de la Libera Demokrata Partio (germane: Freie Demokratische Partei [FDP]), kaj ministro pri ekonomio, Philipp Rösler [filip resler] malakceptas la malpermeson de NPD, ĉar stulteco ne estas malpermesebla. Li pravas: stultecon oni ne povas malpermesi. Anstataŭe oni devus kontraŭstari tiun partion per klerigo kaj klarigo kaj per politikaj rimedoj.

Sed oni povas ankaŭ malhelpi ŝtatan subtenon de agado kaj varbado por tiu ĉi maltolerema kaj rasisma partio. En Germanio partio, kiu gajnis pli ol 0,5 % de la voĉoj (1 % ĉe landaj balotoj), ricevas ŝtatan monon kontraŭ ĉiu voĉo. Tio estis proksimume unu miliono da eŭroj post la federaciaj balotoj en 2009.

Krome, kiam komunumoj malpermesas manifestaciojn ktp de tiu ĉi partio, kortumoj kutime devas tamen permesi pro koncernaj leĝoj.

Proceso

Ĝuste en ĉi tiu tempo kortumo (germane: Oberlandesgericht) en Bavario preparas proceson kontraŭ la Nacisocialisma Subtera Movado (germane: Nationalsozialistischer Untergrund [NSU]). Ĝi respondecis pri la murdo de dek homoj, inter ili ok turkdevenaj (vidu Monato 2012/10, p. 14).

Kompreneble la intereso gazetara kaj publika estas granda. Bedaŭrinde eĉ ne unu turka gazeto gajnis unu el la 50 ĵurnalistaj sidlokoj en la kortuma salono. Malgraŭ protestoj la juĝistoj restis rigidaj kaj ne allasis la turkan gazetaron. Ankaŭ la ambasadoro de Turkio en Berlino Hüseyin Avni Karslioğlu ne ricevis lokon rezervitan.

La turka registaro akre protestis. La turka vicprezidanto Bekir Bozdağ tial dubas pri la sendependeco kaj neŭtraleco de la kortumo. Li sin demandis, kion la juĝistoj timas, se ĉeestus reprezentantoj de Turkio. La gazeto Today’s Zaman komentis, ke la kortumo montras protektan sintenon kontraŭ rasistoj kaj dekstrekstremistoj en Germanio.

Manifestacio

Kutime en multaj urboj en Germanio tradicie okazas dum pasko manifestacioj por monda paco. En Augsburg tamen novnazia organizaĵo Aŭgsburga Alianco/Nacia Opozicio anoncis manifestacion samtempan antaŭ la urba teatro. Pli ol 100 porpacaj manifestaciantoj tien iris por protesti kontraŭ 15 novnazioj. Ĉeestis ankaŭ policanoj.

Neatendite venis grupo de piedpilkfanatikuloj el Hannover, kies teamo ĵus ludis en Augsburg. Erare kredante, ke temas pri “malamikaj” fanatikuloj, kelkaj atakis. La apudaj policistoj sin ĵetis kontraŭ la atakantoj, uzis piproŝprucilon kaj malebligis batalon. Tri atakintoj estis arestitaj.

Jomo Ipfelkofer

[FORIGITA!: bildo]

Intermiksiĝis novnazioj, pacamantoj, policanoj kaj piedpilkfanatikuloj dum paska manifestacio en Augsburg, suda Germanio. Foto: Jomo Ipfelkofer

Moderna vivo

GASTRONOMIO

Oro blanka

Ĉiu geografia regiono havas sian tipan nacian manĝaĵon. La slovakoj ŝatas muelitan ŝaffromaĝon, kiun en 2008 la Eŭropa Komisiono enskribis en registron de protektataj geografiaj indikoj.

Muelita ŝaffromaĝo nomiĝas slovake bryndza, ankaŭ ĉeĥe kaj pole bryndza, hungare juhtúró kaj romae brindza, bakrani mľazga, kerko ťiral. Ĝi estas la plej malnova fromaĝista produktaĵo de Slovakio.

Hakita

Bryndza aperis en la teritorio de la nuntempa norda Slovakio, kiam en la 15a jarcento ĝin alportis nomadaj ŝafpaŝtistoj el Rumanio. Ilia originala bryndza estis tre malmola, devis esti hakita kaj ne konvenis al rekta konsumado.

La nuntempa bryndza estas slovaka nutraĵpatentaĵo, kiun inventis Ján Pagáč [jan pagaĉ]. En 1787 li establis la unuan slovakan etkomercan firmaon por produkti muelitan ŝaffromaĝon en la urbeto Detva, ĉ. 220 km oriente de la ĉefurbo Bratislavo.

Knedita

La slovaka bryndza estas mola, knedita kaj salita ŝaffromaĝo, iomete simila al kazeo. La baza kondiĉo de produktado estas kvalita ŝaflakto ekskluzive el montaraj regionoj. Pli frue necesis kazeigi la dolĉan ŝaflakton.

Ĉi tiu krudmaterialo devas malrapide sekiĝi. Tiel estiĝas ŝafa bulfromaĝo, kiu devas iom post iom maturiĝi ĉe temperaturo je 20°C en fromaĝistaj bankuvoj. Poste oni devas forigi la supran kruston, elpremi la superfluan likvon (t. n. selakton) kaj dispisti je pecetoj. Tiu ĉi substanco devas salumiĝi kaj disfrotiĝi en cilindraj mueliloj. Finfine la bryndza estas farita.

Pikanta

La gusto de freŝa bryndza estas milde pikanta kaj sala. Ĝi havas iom grajnan strukturon kaj samtempe devas enhavi minimume 50 % da ŝaffromaĝo en sekaĵo.

Ekde la 18a jarcento slovaka bryndza estas eksportata al la teritorioj de la nuntempaj Hungario, Aŭstrio, Ĉeĥio kaj Germanio, kie ĝi estis konata sub la nomo Brinsa, Brimsen, Brimsenkäse. Krom la slovaka, muelita ŝaffromaĝo estas produktata ankaŭ en Rumanio (brânză), Ukrainio (ovecxij sir) kaj en Pollando (bryndza podhalańska)

Nesaturitaj

Bryndza enhavas vastan gamon da mikroorganismoj, kiujn konfirmis Codex Alimentarius Austriacus en 1917. Krom la altkvalitaj proteinoj ĝi entenas mineralojn, vitaminojn B kaj nesaturitajn grasojn de la grupo omego 6.

Esploroj indikas, ke laktobakterioj favore influas la imunsistemon kaj reguligas la sangopremon. Kredeble, tamen, la pozitivajn kvalitojn havas nur la tradicia bryndza, fabrikita el kruda nepasteŭrizita ŝaflakto. Pro tio oni nomas ĝin oro blanka.

Kuirita

Bryndza havas vastan uzon en slovakaj kuirejoj. Oni povas ĝin manĝi en kruda stato, baki stangetojn, kuiri supon (popole slovake demikát), prepari pastopoŝojn, surpanaĵon (popole šmirkáš, el la germana Schmierkäse).

La plej tipa nacia slovaka manĝaĵo estas ŝaffromaĝaj nokoj (slovake bryndzové halušky, faritaj el terpoma pasto kaj kuiritaj en akvo, al kiuj oni kutime aldonas rostitajn lardopecojn trinkante acidan lakton, buterselakton (slovake cmar) aŭ kuiritan ŝafselakton (slovake žinčica).

Cetere, ĉiujare la slovaka vilaĝeto Terchová (norda Slovakio) organizas mondan ĉampionadon en kuirado kaj konsumado de ŝaffromaĝaj nokoj.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Pantranĵo kun muelita ŝaffromaĝo.

[FORIGITA!: bildo]

Muelita ŝaffromaĝo

[FORIGITA!: bildo]

Ŝaffromaĝaj nokoj.

[FORIGITA!: bildo]

Ŝaffromaĝaj nokoj.

[FORIGITA!: bildo]

Muelita ŝaffromaĝo.

Politiko

JAPANIO

Mankas vartejoj

En Tokio aperis en tri kvartalo-oficejoj patrinoj kun beboĉaretoj. Ili kuniĝis per la socia retejo Twitter por atentigi pri manko de infanvartejoj.

Kvankam malmultiĝas bebnaskoj en Japanio, mankas infanvartejoj precipe en la grandaj urboj. Pro ekonomiaj cirkonstancoj multaj patrinoj devas labori, konfidante siajn infanojn al vartejoj, kiuj do gravas.

Tamen laŭ oficialaj statistikoj atendas vartejo-lokojn preskaŭ 25 000 infanoj tra la tuta Japanio. Aldonu la nombron de infanoj, kies patrinoj jam kontraŭvole forlasis sian laboron pro manko de vartejo, kaj eble entute atendas 850 000.

Antaŭ gravediĝo

Tial multaj junaj geedzoj, ambaŭ laborantaj, kaj antaŭvidantaj la problemon, komencas serĉi infanvartejon ne nur post gravediĝo, sed ankaŭ dum la beboplanado. Iuj eĉ translokiĝas al alia urbo, kie ili povas pli facile trovi vartejon.

Ĉi-printempe tri kvartaloj en Tokio rifuzis la postulon de pli ol 3 000 patrinoj pri infanvartejo. La patrinoj ekplendis, kaj unu el la kvartaloj promesis multigi la infanvartejojn, sed la du aliaj rifuzis.

Gravas la situacio de tiuj ĉi patrinoj. En Japanio, ĝenerale, kiam patrino kun infano vizitas laborperan oficejon, la oficisto postulas, ke ŝi komence trovu infanvartejon. Kiam la patrino vizitas infanvartejon, ŝi trovas, ke mankas lokoj.

Komunumoj

La patrinoj kritikas la politikon kaj de la registaro kaj de la lokaj administracioj. Ambaŭ, kalkulante, ke malmultiĝas la nombro de infanoj, malvolas elspezi por novaj vartejoj. Tamen laŭ la japana leĝaro respondecas la aŭtonomaj komunumoj pri infanvartejoj. La nuna situacio estas kontraŭleĝa.

En Japanio, eĉ hodiaŭ, ne plene akcepteblas eksterhejma laboro de patrino. Japanaj politikistoj, ĉefe konservativaj, pruveble ne sincere klopodas pretigi infanvartejojn. Ili kaŝe-malkaŝe opinias, ke infano estu hejme zorgata de la patrino, kiu rezignu pri sia profesio.

Japanio, ŝajne, estas moderne evoluinta lando, sed efektive homaj aŭ laboraj rajtoj de virinoj ne estas alte taksataj. Junaj geedzoj, ambaŭ laborantaj, ofte rezignas havi plurajn infanojn pro la malfacilo trovi infanvartejon. En tiu situacio la manko de vartejoj vekas plian malmultiĝon de infanoj kaj siavice eĉ ŝrumpon de la japana popolo.

Kawai Yuka

Moderna vivo

ITALIO

Bieroj supren, vinoj malsupren

Italio: ĉu ankoraŭ priskribinda kiel unu el la patrujoj de bona vino? La respondo estas ĉi-momente jesa, kvankam kun iom da maltrankviligaj aŭ paradoksaj signaloj kadre de la vin-produkta sektoro.

El freŝa statistiko konstateblas, ke konsumado de vino flanke de italoj daŭre malaltiĝas. En 2012 ili trinkis malplej da vino (22,6 milionojn da litroj) ekde la jaro 1865, kiam tiu ĉi mediteranea lando ĵus fariĝis unueca ŝtato.

Ĉi tiu donitaĵo, kiu rigardas la absolutan, do suman konsumon de vino, estas des pli signifoplena, se oni konsideras ke, kompare kun 1865, la loĝantaro pliiĝis je 50 % kaj la mezuma enspezaro 20-obliĝis. Ŝajnas do, ke io vere ŝanĝiĝas en la lokulaj preferoj.

Populareco

La kialo estas serĉenda en pluraj faktoroj. Ĉu prave, ĉu malprave, italaj kuracistoj nuntempe malkonsilas al pacientoj trinki vinon por eviti sanproblemojn. Kulpas ankaŭ plia konsumado de biero, kies populareco senĉese kreskas, precipe inter la poliglota, senlabora, eksterlanden vojaĝema kaj pli-malpli “tutmondiĝinta” (angle globalized) junularo.

Ne hazarde kaj iom paradokse ĉi-jare biero partoprenis unuafoje eĉ la vin-eventon Vinitaly, okazantan en la urbo Verona.

Reekvilibrigo

Estas aliflanke interese rimarki, ke en la tuta mondo oni konstatas ĝeneralan reekvilibrigon koncerne alkoholon. Landoj kiel Usono, kie oni tradicie preferis bieron al vino, nun ŝajnas sin turni al vino. Precize la malo okazas en historie vintrinkemaj eŭropaj landoj (Italio, Grekio, Hispanio, eble escepte nur de Francio, kiu ankoraŭ ne ŝajnas tiom tuŝita de la fenomeno).

Spite al tia enlanda perdo de populareco, konsola por la vinproduktantoj estas la fakto, ke plialtiĝis eksporto de itala vino al aliaj landoj (Kanado +11 %, Britio +5 %, Germanio +4 %, Ĉinio +17 %). Tio igas la malkreskon de vinkonsumado en Italio malpli rimarkebla.

Abstinuloj

Laŭ statistiko de la organizaĵo Coldiretti, italoj jam konsumas individue malpli ol 40 litrojn da vino jare. Triono de la italoj trinkas nuntempe nur ĉe apartaj, gravaj okazoj. Iom malpli ol triono postulas ĉiutage vinon ĉetable (kio iam estis tre kutima), dum 6 % estas abstinuloj kaj tute rifuzas vinon.

La vinindustrio do spertas notindan krizon rilate enlandan konsumadon (eble ankaŭ pro la ekonomia krizo), favore al biero aŭ al abstinado. Paradokse ĝi spertas kontraŭpezan kreskon koncerne eksportadon eksterlanden.

Roberto Pigro

Moderna vivo

ITALIO

Hundo ĉe la fundo

Morton, timon kaj paralizon de trafiko kaŭzis en la centro de Torino, Italio, la malmult-sekunda malatento de 77-jara virino. Kiam alia veturilo koliziis kun ŝia, ŝi haltis, eliris el la aŭto por kontroli la damaĝon kaj konstatis, ke tiu ne gravas.

Tamen ŝia kontento baldaŭ fariĝis angoro, kiam la aŭto, en kiu vojaĝis du pasaĝeroj, ekmoviĝis malantaŭen. La kialo? Deklivo kaj la fakto, ke la sinjorino forgesis funkciigi manbremson.

Sekvis paniko. La aŭto nehaltigeblis kaj ruliĝis ĝis la rivero Pado (la ĉefa fluanta en Italio). Pro manko de muro aŭ alia barilo la aŭto, kun siaj pasaĝeroj, eniris la akvon kaj malrapide sinkis.

Fenestro

Unu el la pasaĝeroj sukcesis lastmomente elsalti el la aŭto, savante sian vivon kaj baldaŭ retrovante la ŝokitan ŝoforinon. Feliĉe tiu estis lasinta la fenestron malferma. Tio tamen ne ebligis al la cetera pasaĝero, okupanta la malantaŭan sidlokon, forsaviĝi. Tiu restis ene kaj dronis.

Bona noto, kiu eble malpliigos la perturbon kaj koleron de la legantaro, estas, ke la du pasaĝeroj estis hundoj, feliĉe ne genepoj de la maljunulino.

Diskrecio

Tamen tuj rekomenciĝis polemikoj pri la maksimuma aĝo, je kiu en Italio oni rajtas stiri. Tiu aktuale ne estas leĝe fiksita, sed lasita al la diskrecio de kuracistoj, kiam temas pri tiuj, kiuj volas renovigi sian stirpermesilon.

Lastatempe oni plendis pri la rifuzo — fare de konscienca medicinisto — renovigi la stirpermesilon de Margherita Hack, tre ŝatata astrofizikistino, en bona sankondiĉo, sed 90-jara.

Ŝajnas, tamen, post ĉi tiu epizodo, ke maljunaj stiristoj devos akcepti la ideon uzi buson aŭ taksion por la bono de ĉiuj (inkluzive de siaj senkulpaj bestoj).

Roberto Pigro

Scienco

AKTUALECO

Skanado ĝena — kaj kancerogena

La sekurec-skaniloj en la flughavenoj devus esti sendanĝeraj por homoj, sed inter iliaj efikoj kaŝiĝas ia risko pri kancero. Tion konstatis medicinistoj enkadre de la 25a Eŭropa Kongreso pri Radiologio, freŝe okazinta en Vieno.

Malgraŭ tio, ke jam pasis du jaroj, ekde kiam la tiel nomataj tutkorpaj skaniloj, fojfoje nomataj “nudigaj” skaniloj fare de la amasa gazetaro, estis starigitaj en multaj flughavenoj, la intereso pri ili estas ankoraŭ granda. Ekzistas du specoj de tutkorpaj skaniloj: retroradio-skaniloj, kiuj uzas ikso-radiojn, kaj mikroondaj skaniloj.

La unuaj tutkorpaj skaniloj, funkciantaj per rentgena radiado, estas utiligataj en flughavenoj por malkovri suspektindajn objektojn, kiuj estas transportataj de pasaĝeroj. La tekniko ĉeesta en ili estas bazita sur joniga radiado, kiu trovas aplikon en medicino kaj scienco. Tiaj ĉi skaniloj retroradias fotonojn. Ilia ekipaĵo konsistas el du ikso-radiaj tuboj: temas pri kolimatiloj kaj detektiloj de ambaŭ flankoj de ĉiu (plejofte pri tio nekonscia) pasaĝero. La detektiloj malkovras fotonojn, retroradiatajn de la korpo, kaj la skanilo montras bildojn de la antaŭa kaj malantaŭa partoj de ies korpo.

Mikroondaj skaniloj, male, uzas radioondojn je milimetra longeco, kiuj enpenetras la vestojn kaj havas sufiĉe mallongajn ondojn por vidigi malgrandajn kaŝitajn objektojn.

Flugalteco

La dozo de radiado por pasaĝeroj rezulte de iksoradio-skanado estas proksimume 0,05-0,10 mikrosivertoj, kio egalas al malpli ol duminuta flugo ene de aviadilo je flugalteco. Tion asertas doktoro Peter Vock, fakulo pri radioprotekto ĉe la universitata hospitalo de Berno, en Svisio. Ekzemple unu flughoro egalas 40 ĝis 80 retroradio-skanojn; radiografiaĵo de la torako egalas 1000-2000 skanojn, dum komputila tomografio 50 000-100 000 iksradiajn skanojn. Tamen, konsiderante la nombron de skanaĵoj jare — proksimume unu miliardo en Usono — ja ekzistas probablo, ke 15 personoj povus malsaniĝi pro kancero sekve de la iksradiaj skanoj. Tion opinias doktoro Ioannis Damilakis, profesoro ĉe la departemento pri medicina fiziko de la universitato de Kreto, en Grekio.

Infanoj

Taŭgas sin demandi ankaŭ pri la efikoj de retroradio-skaniloj por infanoj kaj beboj, kiuj estas multe pli sensivaj je radiado ol plenkreskuloj. Ankaŭ ne estas konate, kiamaniere la diversaj homaj organoj estas tuŝataj, laŭ Damilakis. Se estus aplikata la principo pri laŭeble plej malalta atingebla radiado, tio signifas, ke la radiado devus esti evitata, aŭ ke ties kvanto devus esti plejeble malalta. Tio gravas por prijuĝi la riskon kaj utilon de la retroradio-skaniloj.

Armiloj

“Per la malalt-energiaj iksoradioj uzataj en la retroradio-skaniloj, la rezultoj estas bonaj por la vidigo de objektoj kiel armiloj ĉe ies korpo”, diris Vock. Tiu metodo estas malpli efika, tamen, por vidigi objektojn situantajn en kavaĵoj de la korpo. Oni povas alivorte preteratenti objektojn ĉe la korpo-supraĵo. Konsiderante, ke la retroradio-skaniloj ne vidigas ĉion, kvankam portante relative grandan riskon pri kancero ĉe refoja elmetiĝo, EU antaŭ nelonge forigis ilin de uzado.

Privata sfero

Multaj pasaĝeroj maltrankvilas ege pli multe pro la malrespekto de ilia privata sfero ol pro la ricevata radiodozo. La korpo-skaniloj kapablas fari detalajn bildojn de la korposupraĵo kaj tial oni supozas, ke tiamaniere oni faras ankaŭ “nudajn bildojn”. Por malebligi misuzon, ne estas vid-kontakto inter la pasaĝeroj kaj la prilaborantaj oficistoj; la bildoj ne estas konservataj; estas instalitaj filtriloj, kiuj forigas rekoneblajn korpopartojn, kaj ofte la tuta analizo estas efektivigata per komputilaj programoj.

Palpado

Tiuj timoj, kaj ankaŭ la relative longa (laŭ la fakuloj) skan-daŭro, instigis la Transport-Sekurecan Administracion (TSA) en Usono transiri de retroradio-skaniloj al tiaj, kiuj funkcias sur mikroonda bazo. Tamen en malpli frekventataj flughavenoj ankoraŭ estas uzataj la malnovaj aparatoj. Tie la pasaĝeroj havas tamen la eblon sin elmeti al kutima sekurec-kontrolo per metal-detektiloj kaj palpado.

Evgeni Georgiev

El miaj vidpunktoj

Forpasis la (in)fera sinjorino

Dum la 80aj kaj komence de la 90aj jaroj unu el la plej oftaj nomoj en Monato en politikaj raportoj el Britio estis tiu de la tiama ĉefministro, Margaret Thatcher. La plej longe deĵoranta brita ĉefministro de la 20a jarcento (11 jaroj, inter 1979 kaj 1990) eĉ ricevis inter la konvencioj de Monato propran prononc-indikon [mágaret faĉe], cetere ankoraŭ konvencie konservata.

Opinioj diverĝis, tamen, tiom pri la prononcado de “Thatcher” (kelkaj Monato-kunlaborintoj preferis komencan t anstataŭ f, sed verdire nek unu nek alia kaptas la anglan th), kiom pri la t.n. fera sinjorino mem. Tiel postmorte kiel dumvive Thatcher ankoraŭ polusigas opiniojn. Do nepras du nekrologaj vidpunktoj ... tiel ke eble ie en la mezo kuŝas la vero.

Margaret Thatcher (1925-2013)

Forpasis la plej sukcesa brita ĉefministro de la 20a jarcento krom Churchill — virino, kiu formis la fundamenton de la hodiaŭa Britio.

En 1979 Margaret Thatcher heredis ekonomion stagnan kaj sterilan, en kiu ĉiujare centmiloj da labortagoj perdiĝis pro la fiagoj de strikantaj sindikatanoj. Proprainiciate ŝi ekbatalis kontraŭ la ekscesa kaj korupta sindikata povo kaj sukcese frakasis unu el la plej potencaj sindikatoj — tiun de la karboministoj.

Fermigante la minejojn, kaj antaŭenigante nuklean povon, Thatcher draste reduktis la nombron de ministoj kaj tiel rompis la sindikaton. Samtempe ŝi enkondukis leĝojn por malfaciligi strikojn. Ŝi tute prave rifuzis subvencii tradiciajn kaj ne plu profitodonajn manufakturajn industriojn.

Eble ŝia plej granda sukceso koncernis privatigon de monopolaj ŝtataj industrioj. En 1979 oni atendis semajnojn por ricevi telefon-konekton. Kiam la ŝtataj monolitoj estis dispecigitaj kaj disvenditaj al pli rendimentaj privataj kompanioj, floris la sektoroj komunikaj, gasaj, elektraj.

Notindas, ke multaj eksterlandaj ŝtatoj, vidante la sukceson de privatigo, sekvis la ekzemplon de Thatcher. Krome, malgraŭ tio, ke ŝi subtenis la principojn de Eŭropa Unio, ŝi tamen en Bruselo ĉiam “batalis por Britio”.

Tiamaniere ŝi refierigis popolon deprimitan kaj devojiĝintan kaj remetis la “grandan” en la koncepto Granda Britio. Tio evidentis plej klare dum la t.n. falklanda konflikto, kiam ŝi rifuzis submetiĝi al invado de brita teritorio fare de argentinaj trupoj.

Ŝi plene meritas pompan ŝtatan funebran ceremonion.

Margaret Thatcher (1925-2013)

Forpasis unu el la plej katastrofaj ĉefministroj en la historio de Britio — virino, kiu frakasis la britan ekonomion, favorante privatan profiton anstataŭ publikan prosperon.

Detruante la sindikatojn, Margaret Thatcher perdigis dum la recesio de 1979-81 du milionojn da laborlokoj. Ĝis la jaro 1983 falis manufakturado en Britio je 30 %. Dum la sekvaj jardekoj neniam resaniĝis la ekonomio.

Vaporiĝis por ĉiam la kvalifikoj de milionoj da homoj, devigitaj — se bonŝancaj — trovi laboron en la malpli bone salajrata t.n. servo-sektoro. Tiuj homoj, eskapinte el la ruinoj de la brita ekonomio, provis sin savi antaŭ najbaro, iama kolego: homo turnis sin kontraŭ homo.

Do, forbalainte tradiciajn industriajn komunumojn, Thatcher detruis nociojn pri la “socio”. Ne plu gravas urbo aŭ vilaĝo: gravas la propra hejmo, plena je importitaj televidoj, lavmaŝinoj, komputiloj, kiujn Britio apenaŭ plu produktas, parte pro manko de industria kapablo.

La lando, danke al Thatcher, fariĝis pli mi-isma, memcentra, monavida. Britio disdividiĝis inter havuloj kaj nehavuloj, parolantaj malsaman ekonomian lingvon. La iaman sindikatan baronaron anstataŭis eĉ pli insida, la bankista, la entreprenista, grasiĝanta pro iamaj ŝtataj, nun privataj kontraktoj. Profitojn ili faras ne pro bonaj servoj sed pro malbonaj salajroj pagataj al ekspluatataj laboristoj.

Jen la testamento de Margaret Thatcher, kiu hontinde malpaciĝis kun amikoj kaj en Eŭropo kaj en suda Ameriko. La ŝtato ne pagu funebran ceremonion. Organizu ĝin privata firmao, laŭ plej malalta prezo. Jen taŭga adiaŭo por infera sinjorino.

Paul Gubbins

Noveloj

Sonorila aŭguro — Rememoriga plendletero

Nekredeble!!! ... Post tiom longe kiel kvin jardekoj, ankoraŭ nestas profunde enradikiĝintaj en mia memoro tiuj voluptaj momentoj de ni ambaŭ junaĝe travivataj, kaŝe for de scivolaj rigardoj. Ĉar tiutempe ni loĝis kune kun familianoj en la sama domo, ne eblis niaplaĉe ami nin kaj libere ... revi! Tamen, tiuj kvazaŭ sekretaj rilatoj, kvankam rapidflugaj kaj tial neniam ĝisfine sukcesintaj, estis ja plezurigaj kaj paradokse spicaj ĝuste pro nia timo esti surprizitaj de tieuloj.

Pli ol ĉio, mi neniam kapablis forgesi tiun unuan fojon, kiam post enlitiĝo de la aliaj domanoj ni sidis ĉe la kuireja manĝotablo, kaj sur ĝi ekludis per mankaptado de glitanta vitra globeto. Sub la plato de tiu kruda meblo niaj genuoj kolizietis, sed ne kverelis; male ili rifuzis malapogiĝi unu de la alia, forte algluiĝintaj kiel niaj rigardoj.

Bedaŭrinde hontotimo pezis sur nin, kvazaŭ ni estus farintaj ian abomenindaĵon. Sed tiu momento miaflanke signifis seriozgravan prologon de eblonta geedziĝo inter ni. Tamen, kaŭze de via tiama devontigo al stranga fianĉiniĝo per korespondado kun alilanda ulo, mi ne ĝustatempe plenesprimis mian sintenon tiurilate.

Similaj teneraj okazaĵoj ripetiĝis plurfoje, ĝis ...

... Ĝis iutage mi kuraĝis inviti vin malŝlosi viaflanke la trairpordon inter niaj du apudaj dormoĉambroj, kaj vi ... senhezite konsentis — ĉu vi forgesis? Mi ne! ...

— Malvarmega estis tiu vintra nokto, dum mi pacience atendis enlitiĝon de ĉiuj aliaj kaj postan silentiĝon en la loĝejo. Intertempe mi intime certiĝis, ke mi devus nepre deteni min de iu ajn kompromita ago endanĝerigonta vian virinan honoron, cele senmakulan geedziĝon.

Kiel eble plej malbrue mi sukcesis forŝovi mian vestoŝrankon de antaŭ la komuna trairejo; mia mano samzorge turnis la klinkon de la pordo, kaj ĝin antaŭenpuŝis kvazaŭ ŝtelisto surprizonta trankvilan loĝanton. Piedpinte mi paŝis al la lito, kie via jam varmiĝinta korpo bonvenigis la mian; vi mem levetis la kovrilojn ...

— Ĉu vi ankoraŭ memoras? — Sub mia aldona pezo la litorisortoj plendis laŭte, admonante nin al plia singardemo pri silento.

Hastema mi ne volis montri min, ĉar momento tia postulis unikan amoran ceremonion longdaŭre ĝuindan.

Mi ĉirkaŭprenis vin, kaj tuj sentis viajn plaĉvarmajn manojn transkuri mian dorson. Niaj lipoj baraktis unuj serĉe de la aliaj por sin premi, komence hezite, poste pli kaj pli vigle ĝis preskaŭ sufokiĝo. Ekde tiam mia buŝo ne plu sukcesis bremsi ekscitiĝon, kaj vulturavide sin ĵetis al viaj plenesprimaj okuloj ekstaze rigardantaj min. Do mi delikate ĝuadis la veluran mildecon de viaj palpebroj instinkte fermiĝintaj kiel protektiloj antaŭ tro arda elspiro mia. Viajn vangojn miaj kisoj ne ŝparis, kaj tuj poste ili glitumis trans vian kolon survoje al la ŝultroj kaj apuda brusto. Atende de mia malbutonumado de la embarasa mamzono la du tieaj vulkanformaj reliefoj ekvibris erupciontaj.

Niaj neregeblaj movoj forpuŝis la litotolaĵon, tiel malkovrante du allogajn avenuojn laŭdirekte al la mistera profunda vivestiganta fonto. Via silkeca haŭto ilin pavimis de la genuoj ĝis la koksoj, provokante pludaŭran karesadon ankaŭ tie. Detenante min de ia ajn avidimpeto, iom post iom, nehaste, kiel en ceremonia kulto — ĉu vi tiam rimarkis tion? — mi kliniĝis sur ilin por ...

Ging ... gang!!! ... giling ... gilang!!!

Krudabrupte la ŝtuparporda sonorilo kriegis je tiu malĝusta horo.

— Kial?! ...

Alarmo inundis la tutan loĝejon, ĉiuj ellitiĝis ankoraŭ dormemaj, neatendite dronintaj en ektimon kaj maltrankvilon; ĝenerala konfuzo ekestis. Prudento devigis min leviĝi kaj rapide reiri en mian ĉambron, ĉar ĉe ties alia pordo, alira al la cetero de la domo, iu jam estis frapanta.

Tiele oni ĉesigis niajn amorrevojn.

— Kial?! ...

Nur eraran premadon de la sonorilbutono fare de ebriiĝinta najbaro ... — oni poste sciigis.

— Ĉu? ...

Alia simila amora oportuno ne okazis, kaj neklarigeble vi intertempe, sen ia ajn averto, eliris el la domo. Oni poste klaĉis al mi, ke vi mem volas plenumi antaŭsignon de aŭguristo de vi konsultita: fari longan vojaĝon al fora lando por edziniĝi kun nekonato duoble pli aĝa ol vi, sed ekonomie komfortodona ...

Malespero mia! ...

— Kial?! ...

Kial?! ...

Kial?! ...

Kial?! ...

Kial?! ...

Eriko Navaro

Eseoj

POLITIKO

Krizo de memfido

La ĉefaj demokratiaj ŝtatoj en la mondo spertas krizon de memfido. En 2013 tiu krizo pliintensiĝos precipe en Usono, Eŭropa Unio, Japanio kaj Barato, landoj batalantaj kontraŭ diversaj problemoj.

Oni povas trovi spurojn de tiu problemo en la financa krizo en 2007-08. Okcidentaj demokratioj ankoraŭ baraktas kontraŭ amasiĝantaj ŝuldoj, deficitoj kaj malrapida ekonomia kresko. Troa fido al libera entreprenemo dum la 20 jaroj, kiuj sekvis la falon de la berlina muro, komencis ŝanceliĝi. Anstataŭe oni debatas pri politikaj sistemoj, kiuj ŝajnas nekapablaj reagi al la severaj ekonomiaj problemoj.

En Usono politiko ne baldaŭ moviĝos en iun ajn direkton. Kvankam usonaj politikistoj ŝatas pretendi, ke ili favoras kunlaboron inter la du partioj, tamen la realo estas, ke la kongresa politika debato fariĝis pli akra kaj ideologia. Politikistoj ĉiam pli malfacile kompromisas trans la partiajn principojn.

Falanta

Dum 2013 Usono strebos por formi koherajn politikajn programojn kaj por revigligi ekonomian kreskon kaj pritrakti la nacian ŝuldon. La negativa rezulto kondukos al falanta publika fido ĝis alarmaj niveloj.

La etoso en Eŭropo ankoraŭ estos pesimisma. Nur la interveno de la Eŭropa Centra Banko povos evitigi la disfalon de la komuna valuto (eŭro). La ĉefaj ekonomiaj fortoj de Eŭropo ankoraŭ alfrontos problemojn. Francio, Britio kaj Germanio suferos recesion dum 2013. Intertempe, Italio kaj Hispanio baraktos kontraŭ rigoraj ŝpar-programoj.

La eŭropa krizo etendiĝos de ekonomio al politiko. Klopodoj por akceptigi monan kaj politikan unuiĝon per kreado de pli granda eŭrop-unia buĝeto kaj kun firma regado super naciaj fiskaj politikoj metos la politikistojn sub la lupeon de la publika opinio. Tio okazos precipe en landoj kun kreskanta malinklino al eŭropa integriĝo.

Kolapsinta

Multaj okcidentaj politikistoj studis la situacion de Japanio, kie la kolapsinta financa kreskego portis du jardekojn da malrapida ekonomia disvolviĝo kaj pliiĝantan publikan ŝuldon. Dum tiu periodo en Japanio sin sekvis reformemaj politikistoj, el kiuj ĉiuj fiaskis, serĉante solvon de la fundamentaj problemoj de la lando. Ĉi tiu modelo deprima daŭros dum 2013.

Barato ŝatas fanfaroni pri la grandeco de sia demokratio kiel la plej granda en la mondo, sed malŝatas la neglektojn de siaj politikistoj. En 2012 la kresko de la malneta enlanda produkto (MEP) estis nur 6 % en lando aspiranta duciferan kreskon.

Kolero kontraŭ korupto pliintensiĝas. Tamen en 2013 Barato probable estos la plej sukcesa inter la ambiciaj demokratioj en la progresigo de ekonomiaj reformoj.

Floranta

Mezoriento, konsiderata granda espero por tutmonda demokratio sekve de la araba printempo, portas por 2013 neklaran mesaĝon. Ekonomiaj problemoj, floranta perforto kaj ribelantaj islamaj aktivistoj en Egipto, Libio kaj Tunizio revigligos la diskuton pri tio, ĉu la regiono jam pretas por demokratia vivo.

En la sinsekvo de okazoj de la jaroj 1930aj kaj ne tre intense dum la 1970aj la mondaj demokratioj perdis sian memfidon, aŭtokrataj alternativaj reĝimoj gajnis prestiĝon. Tio tamen tre malverŝajne reokazos en 2013, ĉar ankaŭ la du plej aŭtokrataj potencoj en la mondo frontas kreskantajn problemojn.

En Rusio, konsiderata de kelkaj duondemokratio, la registaro alfrontas, almenaŭ en la grandaj urboj, popolajn protestojn, kiuj rifuzas formorti. Dume, nova ĉina gvidantaro enposteniĝis, sed nur post rekta grupinterna batalado en la pinto de la komunista partio. Tio siavice evidentigis la nestabilecon, obskurecon kaj mankon de legitimeco de la ĉina politika sistemo.

Resume, kvankam la mondaj ĉefaj demokratioj suferos denove malfacilan jaron dum 2013, tamen ili ankoraŭ blufos pri siaj interna stabileco kaj ekstera legitimeco, kiuj kaŭzos envion al la aŭtokratoj en Pekino kaj Moskvo.

Lenio Marobin

Leteroj

Celebri ilin kune (2)

Mi kunsentas kun ĉiuj, kiuj estis viktimoj de iu ajn fiago, sendepende de tio ĉu individue, grupe aŭ ŝtate kaŭzita. Same mi kunsentas kun la supervivintaj familianoj de la genocidaj viktimoj. Veras, ke multaj emas prisilenti genocidojn, inkluzive ŝtatojn, eĉ kiam ili okazis en relative fora pasinto.

La plej konata kazo estas tiu de Turkio, kiu eĉ leĝe altrudas la prisilenton de la armena genocido, kiun ĝi ekigis antaŭ preskaŭ 100 jaroj kaj por kies plenumo la turkoj plejparte utiligis siajn kurdajn subulojn siavice multjarcentajn viktimojn de la turka imperiismo. Tiu genocido kostis la vivon al inter 1,5 kaj 2 milionoj da homoj.

Pli terura ol la prisilento de evento, kiu okazis antaŭ jarcento, estas almenaŭ la komenca “pretervido” kaj la bedaŭrinda paraliza nereago de la mondo, kiun ni atestis dum niaj vivoj rilate al la genocidoj en Ruando kaj Bosnio, kiuj kostis la vivon respektive al proksimume unu miliono kaj kvaronmiliono da homoj.

Al tio oni povas aldoni la daŭran menci-eviton, ke ne ekzistis nur genocido de judoj kaj ciganoj fare de la nazioj, sed ankaŭ tiu de samseksemuloj. Francaj asocioj de deportitoj longe ne permesadis la partoprenon de siaj samseksamaj kolegoj en memoraj ceremonioj. Do, ni celebru ilin kune, sed ĉiujn!

Neven Kovačić

Kroatio

Politiko

BALKANIO

Interkonsento — sed ne ĉiu konsentas

Dek kvar jarojn post la milito en Kosovo, kaj kvin jarojn post la proklamo de ĝia sendependeco, la internacia komunumo (Eŭropa Unio kaj Usono) serioze ekklopodis por reguligi la rilatojn inter la nova ŝtato kaj Serbio.

Tamen necesis vico da kunsidoj, ĝis oni finfine atingis interkonsenton. Temas pri normaligo de la politika vivo en la nordo de Kosovo, kie loĝas etnaj serboj, kaj kie funkcias tri municipoj sub la regado de la serba registaro.

Decidite estas fondi asocion de serbaj municipoj en Kosovo kun ampleksaj rajtoj kaj povoj kadre de la ŝtato Kosovo kaj sub la regado de trupoj interalie de NATO.

Parlamentoj

La ĉefministroj kaj de Kosovo kaj de Serbio trankviligis siajn civitanojn pri la interkonsento, kiun verŝajne ratifos la parlamentoj de ambaŭ landoj.

Tamen kelkaj politikistoj serbaj ankoraŭ deklaras, ke Serbio neniam akceptos sendependan Kosovon. La serba opozicia partio Memdecido taksas la interkonsenton tro favora al Kosovo.

En Beogrado, la ĉefurbo de Serbio, centoj da junuloj protestis kontraŭ sia registaro rilate la interkonsenton. Ĝenerale, tamen, oni esperas, ke la interkonsento ebenigos la vojon de ambaŭ landoj al aliĝo al EU.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

ESPERANTO

Toter Lehrer, guter Lehrer

Morta instruisto, bona instruisto, tiel nomiĝas ĵus aperinta germanlingva psikologia krimromano plume de Thorsten Sueße. Sed kial recenzi ĝin tie ĉi en esperantlingva revuo? Nu, ĉar estas sufiĉe malofte, ke libro celanta pure germanlingvan legantaron rakonte ĉefroligas Esperanton.

La afero okazas en la hodiaŭa Hanovro, en norda Germanio, kaj la verkinto liveras ĉi-epokan tensiplenan intrigon. La aŭtoro tamen malvolvas sian rakontofadenon ne linie, do la fluo de la eventoj iomete malfluas, saltante tien kaj reen, de loko al loko, de dato al dato. Tio iam kaj iam ĝenas.

La lingvaĵo de tiu ĉi krimromano — germanlingva — certe ne estus iel ajn priskribebla kiel beletra. Ĝi estas relative simpla, verdire iomete tro simpla. Aldone la libro estas skribita en estanta tempo, do “mi diras”, “mi vidas” ktp.

Ne-beletreco

Tio impresas iomete nekutime kaj eĉ primitive. Verdire la lingvaĵo estas neniel alloga kaj nenie oni trovas frazon frapantan pro poezia belo aŭ lingva lerto. Sed tiu ĝenerala ne-beletreco havas menciindan avantaĝon. Ĉiu progresinto pri la germana lingvo kapablos sen granda peno legi la romanon.

La stilo estas ankaŭ alifacete kritikinda. Ŝajnas, ke la aŭtoro konfuzas romantaŭgan beletran priskribon de scenejo kun ties ĝisgurde detale preciza priskribo. Ofte longaj litanioj de hanovraj stratnomoj liveras la solan enhavon de alineo. Jen esperantigita ekzemplo:

“Anna veturas ... de Hanovro-Lindeno per la okcidenta rapidvojo kaj la B3 al Hemingo. ... Laŭ rekta vojo Anna trapasas la kvartalon Hemingo-Vesterfeldo, preterpasas dekstraflanke la naturprotektan terenon Sunderno kaj atingas fine la hemingan kvartalon Arnumo, kiu iam elkreskis ringe ĉirkaŭ la B3. En la suda duono de Arnumo ŝi turnas sin en la Hidestorfan Straton. Preskaŭ atinginte jam la urbetan limon, ŝi tiam turnas sin maldekstren en la Platanovojon.”

Stratomanio

Sed kadre de la krimromano la nomoj de la stratoj, de la kvartaloj, de la butikoj, kontoroj kaj kafejoj havas neniun signifon por la intrigo. Cetere al la stratomanio aldoniĝas iugrada datomanio. Ĉiu dua ĉapitro komenciĝas per datindiko.

En la libro pluraj esperantistoj ĉefrolas. Aparte de la fakto, ke flanke la kutimaj kliŝoj kaj plej popularaj mitoj niaj menciiĝas, eĉ la laŭlegenda dumilioneco de la parolantaro, tiuj fikciaj esperantistoj sufiĉe absurde kaj bedaŭrinde tre nekredeble regule alparolas germanojn en Esperanto.

Same tiuj fikciuloj grafitiigas mesaĝojn celantajn informi la germanlingvan publikon pri io, tamen denove en Esperanto. Ne tre surprize, ke la alparolitaj germanoj ne komprenas kaj ĉiam devas konsulti Esperanto-instruistinon pri la esperantaĵoj.

Fantaziaĵo

Laŭ la romano ĉiuj ĉi esperantistoj parolas sian lingvon perfekte, pensas en Esperanto kaj dum psika krizo aŭ sub streĉo uzas nur Esperanton por alparoli aŭ alkrii sian ĉirkaŭularon. Ĉe tio la Esperanto-grupoj konsistas ĉefe el homoj aĝantaj inter 20 kaj 30 jarojn. Kia bela fantaziaĵo! Parenteze, eternaj komencantoj romane ne menciiĝas.

Bedaŭrinde tiu ĉi priskribita esperantista lingvo-elito iam kaj iam misas en sia klopodo paroli Esperanton. Jen kelkaj citaĵoj de tia fikcia elitano:

Mi komprenas al vi.” (Supozeble — mi komprenas vin.)

Mi ne volas interparoli kun vi, ĉar vi ne havas mian nivelon. Mi malamegas kuracistoj kiel vi.” (Vivu la akuzativon!)

Mockie, vi estas la plej bona sekretario en Germanio.” (Temas pri germana “Sekretärin”, do virino, kiu en Esperanto subite viriĝas.)

Ĉiuj tri supraj esperantaj frazoj estas uzataj por alparoli ne-esperantiston, aŭ almenaŭ supozatan ne-esperantiston. Sufiĉe malprobabla konduto de iuj esperantistoj, kiuj normalmonde ne malofte hezitas alparoli eĉ siajn samlandajn grupanojn en Esperanto.

Komencanto

La tuta verko estas spicita per esperantaj frazoj. Por la germanlingva leganto la aŭtoro tradukas la uzitan esperantaĵon, tamen ne sufiĉe precize. La rezultanta germana vorto estas evidente tio, kion la aŭtoro prae celis. Alivorte, la germana versio ĝustas, la esperanta, bedaŭrinde, iam kaj iam malpli. La aŭtoro estas rilate al Esperanto evidente komencanto.

Plej ofte temas pri kolere kriita insulto. Menciindas, ke praktike ĉiuj insultoj estas en Esperanto. Tipa ekzemplo de tia misaĵo estas la germana vorto “Schlappschwanz”. La germana vortparto “Schlapp” signifas “pendanta mola kaj inerta” kaj la germana “Schwanz” signifas “vosto”.

Pri kiuspeca “vosteto” temas, tuj klariĝas, se oni samtempe scias, ke tiu ĉi insulto estas uzata nur rilate virojn. Do kuntekste temas pri seksa aludo — jen “molpenisulo”, “velkvergulo”, “falfalusulo”, “lackaculo”, “fuŝfikilulo” aŭ simile.

Alivorte “senerektiĝulo” aŭ “amorflegmulo”, kiu laŭ la opinio de la insultanto ne kapablas sufiĉe feliĉigi sian edzinon. La aŭtoro surtabligas al ni por tio la plene senspritan kaj tro neŭtralan esperantaĵon “senfortulo”. Aliaj insultoj estas simile senpipraj.

Intrigo

Se oni pretas dentgrince subtrahi kelkajn kondutajn strangaĵojn en tiu ĉi esperanta etoso, oni povas karakterizi la ceteron de la rakonto realisma kaj kredinda. La intrigo estas bonega kaj intereskapta kaj la tensio restas ĝis la finpaĝo.

La protagonistoj estas bone priskribataj kaj iliaj konduto kaj interrilatoj tute kredeblaj, memkompreneble nur kondiĉe ke oni ignoru la esperantajn aspektojn. Tre malfrue en la intrigo, laŭŝajne de nenie kaj fulmfrape, aperas tordo vere genia. Ĉiuj misteroj kaj mistifikoj subite havas plene kredeblan klarigon.

Malsano

Eblas, ke tiu ĉi psikologia krimromano suferas mem de psika malsano. Ĝi estas skizofrenia. Unuflanke ege realisma kaj preciza, aliflanke rigarde ĉion rilatantan al Esperanto aŭ Esperantujo plene nerealisma, troiga, naiva kaj parte eĉ stulta. La aŭtoron laŭŝajne infektis speco de Esperanto-malsano.

Do sume, jen psikologia krimromano kun bonega tensiplena krimfadeno kun laŭdinde genia surprizo kiel solvo. Mallaŭdinde, ĝi estas skribita en iomete tro simpla senbela germana kaj ĝi prezentas kelkajn apenaŭ kredeblajn kondutojn fare de siaj fikciaj esperantistoj.

Malgraŭ tio temas pri libro leginda. Sed ĉiu leganto sendube konstatos, ke jen verketo, kiu samtempe plaĉas kaj malplaĉas — laŭ la recenzanto eĉ unce samiome.

Pejno Simono

Thorsten Sueße: Toter Lehrer, guter Lehrer. Germanlingvaĵo. Eld. CW Niemeyer Buchverlage GmbH, Hameln, DE, 2012. Poŝlibro 19 x 12,6 x 3,4 cm, 448 paĝoj. ISBN 978-3-8271-9454-1.

Prezo ĉe FEL: 10,95 EUR + afranko.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Kulpas nur li

Nova enketo pri la en 1998 forrabita 10-jara knabino kaj ŝia okjara kaptiteco (vd. Monato 2006/12, p. 13) konkludis “kun granda grado de certeco”, ke nur unu persono ŝin forrabis, kaj ne pluraj personoj, kiel oni supozis.

Natascha Kampusch [nataŝa kampuŝ] sukcesis fuĝi en 2006, ok jarojn post sia forrabo en viena strato. La tiama enketo konkludis, ke Wolfgang Priklopil, kiu baldaŭ poste sin mortigis, kulpas pri la krimo.

Komenciĝis pasintjare nova enketo. Atestantino diris, ke ŝi vidis du virojn, kiuj forrabis Kampusch, aldonante al aliaj indikoj, ke Priklopil ne agis sola. Tamen la enketistoj, aŭstraj krimfakuloj kun germanaj kaj usonaj kolegoj, konkludis, ke li sola respondecas.

Fermita

Nun la Kampusch-dosiero devus esti fermita. La enketkomisiono klare verdiktis: erare estas aserti, ke temas pri pornografia rondo, pri pli da kulpuloj, pri murdo anstataŭ sinmortigo.

La faktoj, kiujn la komisiono prezentis, subtenas tute klare la priskribon de Kampusch. Ŝi tamen ne ĉiam sukcese prezentis sian traŭmaton, estigante suspektojn per libro kaj filmo.

Finfine la komisiono konfirmis ŝian priskribon de la forrabo. Pro tio Natascha Kampusch meritas respekton.

Evgeni Georgiev

Turismo

ĈEĤIO

Brno

La urbo Brno troviĝas en la sud-moravia regiono, kiu estas unu el la 14 regionoj de Ĉeĥio. Brno estas la plej granda urbo kaj administra centro de tiu regiono. La urbo havas allogan situon: norde de Brno, kaj ankaŭ parte en okcidento kaj oriento, estas vastaj arbaroj kaj ne tro altaj montetoj. Sude estas ĉefe malalta ebenaĵo kun vitkampoj.

Brno havas internacian flughavenon, bonajn trajnkomunikojn kun la ĉefurbo Prago, kaj ankaŭ kun Vieno kaj Bratislavo. Ankaŭ la urba trafiko bone funkcias (inter la junularo plej popularas la sistemo de noktaj busoj, kiuj proponas rapidan transporton de la urbocentro al ĉiuj partoj de Brno).

Urbo kun riĉa historio

Kion proponi al turistoj, kiuj decidis krom Prago viziti la urbon Brno? La urbo havas longan kaj riĉan historion: ĝi estis fondita en 1243; en 1645 ĝi sukcese rezistis svedan sieĝon. En la urbocentro estas multaj historiaj lokoj. Se oni alvenas el sudo, oni vidas du imponajn konstruaĵojn, kiuj dominas: la katedralon de Petro kaj Paŭlo (Petrov-katedralo) kaj la burgon Ŝpilberk. En la urbocentro estas ankaŭ aliaj preĝejoj kaj placoj (ekz. la Legoma foirejo). Ĉi tie troviĝas la sidejoj de la Konstitucia kortumo, la Supera kortumo, de la Supera administra kortumo, de la Supera ŝtata prokuroro k.a. En la urbocentro oni povas vidi ankaŭ kelkajn statuojn, ekzemple de la juna Mozart.

En Brno ne mankas modernaj domoj kaj vilaoj, ekzemple la Vilao Tugedhat (el la listo de Monda Kulturheredaĵo de Unesko) aŭ la amuz- kaj aĉet-centro Galerio Vaňkovka (malfermita en 2005 post rekonstruo de jam longe ne funkcianta fabriko). Brno estas ankaŭ universitata urbo: en ĝi estas 6 universitatoj.

Kontrastoj kaj diferencoj

Kutime oni bezonas duontagon aŭ unu tagon por trarigardi ĉion gravan en la urbocentro. Ju pli longe mi vivas en mia hejmurbo, des pli mi ekkonas ĝiaj partojn. En ĝi estas kontrastoj kaj grandaj diferencoj! Ne mankas partoj, en kiuj tute ne estas altaj domoj, kaj la karaktero de tiu parto similas al vilaĝo (ofte kun lokaj tradicioj kaj kapeloj), sed estas ankaŭ partoj kun altaj paneldomoj. Iufoje estas malkovrindaĵoj. Antaŭ kvar jaroj mi estis en privata bierfarejeto, situanta en pli vilaĝaspekta urboparto, al kiu indis veni por gustumi ĉerizan bieron (nuntempe la bierfarejeto havas restoracion ankaŭ en la urbocentro). Kaj se mi jam parolas pri biero, do mi devas krome mencii, ke en du restoracioj oni povas ricevi bieron ne pere de kelnero, sed per trajno (se vi ne kredas, venu al Brno kaj certiĝu!).

En alia urboparto jam kelkajn jarojn estas ĝardena fervojo (populara ĉefe inter infanoj). Proksime al unu urboparto situas baraĵlago, kie en majo kaj junio okazas artfajraĵa konkurso. En ĝi veturas ankaŭ ŝipoj kun vizitantoj de la burgo Veveří aŭ de lokaj arbaroj. Ĉi-lastaj en la ĉirkaŭaĵo de Brno tutjare disponigas multajn eblojn por turismo — vintre skii, somere bicikli aŭ naĝi en lageto.

Kulturaj kaj sportaj aranĝoj

Brno estas urbo, kies loĝantoj (aŭ almenaŭ ĝiaj politikistoj) povas ĝui diversajn internaciajn vizitojn, ekzemple de mez- kaj orient-eŭropaj ŝtatprezidantoj en 2007, de la papo Benedikto la 16a en 2009 kaj de la brita princo Charles [ĉalz] en 2010.

Kvankam la historia urbocentro de Brno ne estas granda, en ĝia ĉirkaŭaĵo estas multaj vidindaj lokoj. Nuntempe ofte okazas diversaj kulturaj kaj sportaj aranĝoj, el kiuj nepre menciindas: “Muzea nokto”, “Nokto de preĝejoj”, “Nokto de ĵonglistoj”, festivalo “Ignis Brunensis”, motorcikla ĉampioneco “Granda Premio (Grand Prix) de Ĉeĥio” (en la Rondo de Masaryk, kiu pro sia situo en arbaro estas tre ŝatata de konkursantoj), la internacia filmfestivalo “Cinema Mundi”, la festivalo de francaj filmoj ktp. Jes, vere ĉiam io okazas en la urbo. Kvankam en la pasinteco Brno estis industria urbo kaj tio plu rimarkeblas ankaŭ nun, tamen oni povas ĝui en ĝi bonan etoson kaj reveni hejmen kun belaj rememoroj.

Miroslav Hruška

[FORIGITA!: bildo]

: La katedralo de Petro kaj Paŭlo. Foto: Miroslav Hruška.

[FORIGITA!: bildo]

: Burgo Ŝpilberk. Foto: Petr Adamek/Wikimedia Commons

Moderna vivo

AZIL-PETANTOJ

De preĝejo al monaĥejo

Dum kvar monatoj kvindeko da rifuĝintoj okupis la Votopreĝejon en Vieno (Monato, 2013/05, p. 11). En marto ili translokiĝis al pli komforta, sed modesta loĝejo en la monaĥejo de la Servantoj de la Sankta Virgulino Maria, 800 metrojn for de la Votopreĝejo.

Ili petis azilon, sed pro la komplika leĝa situacio decidoj povas daŭri eĉ jarojn. Ĝis nun preskaŭ ĉiuj ricevas simplajn loĝadon, nutradon kaj vestadon kaj krome 19 eŭrojn tage.

La Ordeno de la Servantoj estis fondita en 1233 en Florenco kaj okupiĝas hodiaŭ precipe pri misiado.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La baroka preĝejo de la Servantoj en la naŭa distrikto de Vieno. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

AŬSTRIO

Morta — malaperinta medicinisto

Fine de 2012 viena medicinisto senspure malaperis (Monato 2013/04, p. 13). Tri monatojn poste promenanto trovis lin morta sub arbustoj en la Viena Arbaro.

La kuracisto mortigis sin per superdozo da dormigilo. Pro troa laboro li ne vidis eblon daŭrigi sian vivon. Ne nur lia familio estas ŝokita; ankaŭ mi, ĉar mi kelkfoje preteriris la lokon, kie kuŝis la mortinto.

Walter Klag

El mia vidpunkto

Pri demokratio kaj povo ... kaj trinkejoj

Jam de jardekoj okupas min la demando: kie kuŝas la povo en tiel nomata demokratia ŝtato? Ĉu ĉe la registaro popole elektita, ĉu ĉe privilegiaj elitoj (ekzemple industriistoj, bankistoj, grandaj terposedantoj, armeanoj, politburooj, monarkoj), aŭ ĉu eĉ eksterlande, ĉe potencaj internaciaj korporacioj kun buĝetoj oble pli vastaj ol tiuj de multaj unuopaj ŝtatoj?

La respondo sendube varias de unu lando al la alia. Verŝajne ĝi spegulas, laŭ la apartaj enlandaj interpretadoj de “demokratio”, kombinaĵojn de la supre menciitaj ebloj. Notu, ke inter tiuj ne aperas la nocio, ke la povo kuŝas rekte ĉe la popolo. Tio estus naivaĵo.

La brita politikisto Lord Hailsham [hejlŝam] iam opiniis, ke la popolo liberas nur por elekti ĉiun kvaran aŭ kvinan jaron diktaturon. Belaj vortoj, sed nur iasence pravaj. Demokratio estas nura ĥimero: la elitojn, ĉu en-, ĉu ekster-landajn, oni ne elektas.

Okupas min la demando pri demokratio kaj povo ekde la tielnomata “vintro de malkontento” okazinta en Britio en 1978-79. Tiam la maldekstra, laborista registaro, luktanta kontraŭ inflacio, kiu kelkajn jarojn antaŭe atingis pli ol 25 %, ordonis, ke laboristoj akceptu salajro-altigon de maksimume 5 %.

Tamen la aŭto-kompanio Ford (kun sidejo en Detroit, Usono) anoncis, ke ĝi pagos al siaj dungitoj pli ol la maksimumon. La registaro montris sin senpova por kontraŭstari la volon de Detroit. Kolapsis la politiko kvinelcenta. Postulis aliaj laboristoj same favoran traktadon, sekvis strikoj, kaj en majo 1979 post la tutlandaj elektoj falis la registaro. Venkis la konservativa partio de Margaret Thatcher — kaj la cetero estas historio.

Lastatempaj eventoj memorigis min pri la vintro de malkontento kaj same gratis la demandon pri demokratio kaj povo. La registaro de la nuna konservativa ĉefministro David Cameron [dejvid kémeron] lastminute rezignis pri planoj enkonduki leĝon por devigi la tabak-industrion surmerkatigi cigaredojn en blankaj, senornamaj skatoloj.

Tiel, laŭ kuracistoj kaj aliaj sanspertuloj, eblus senromantikigi fumadon kaj helpi al gejunuloj (nuntempe 39 % de la fumantoj komencis malpli-ol-16-jaraĝaj) pli longe kaj sencigarede vivi. Fumantoj, cetere, apartenas ĝenerale al la plej malriĉaj sociaj tavoloj, almenaŭ en Britio, kaj do forfumas monon, kiu elspezendus pli utile.

En Aŭstralio, en decembro pasintjare, oni enkondukis leĝon por senornamigi cigaredo-skatolojn. Unu el tiuj, kiuj ĉi-fojon sensukcese reprezentis la interesojn de la tabak-industrio, estis la internacia lobiisto Lynton Crosbie [lintn krosbi]. Crosbie nun konsilas la registaron de Cameron kiel venki en la naciaj britaj elektoj kredeble en majo 2015.

Tamen ne nur Crosbie influis la decidon cedi al la tabak-industrio. Laŭ raportoj en britaj gazetoj, internaciaj firmaoj, kiel British-American Tobacco, Imperial Tobacco, Philip Morris International kaj Japan Tobacco, argumentis, ke, se la registaro insistus pri kontraŭfumada leĝo, perdiĝus ĝis 70 000 tabakrilataj postenoj en Britio.

Rifuzis Imperial Tobacco publikigi sian raporton pri la supozataj rezultoj ekonomiaj de la leĝo-propono nun faligita (tamen ne en Skotlando) kaj do mankas detaloj. Ĉiaokaze ĉantaĝo efika — kaj plia ekzemplo de internacia povo fie influanta nacian politikon.

Ludis eventuale alia faktoro en la malkuraĝo de Cameron alfronti la internaciajn tabako-bestojn. En komunumaj elektoj akiris 25 % de la voĉoj la nova dekstrema Sendependiga Partio (kiu volas sendependigi Brition de Eŭropa Unio).

Ĝia estro, Nigel Farage [najĝl faraĝ], kultivas reputacion de kontraŭpolitikista ordinarulo, kiun oni vidus en tradicia trinkejo kun biero en unu mano kaj cigaredo en la alia. Li volas eĉ reenkonduki por trinkantoj fumejojn. Sed, dum leviĝas lia stelo en la politika firmamento, Cameron faros nenion, por ke ĝi pli brile lumu.

Domaĝe. Unu el la plej favoraj atingaĵoj dum mia vivo (ja notindas pli da toleremo por tielnomataj minoritatoj, Interreto, komputiloj, malpli sovaĝaj dentistoj ktp ktp) estas la rajto eniri trinkejon aŭ restoracion, kaj ne eliri kiel fumaĵita haringo. Sed eble nun, dank’ al la internacia tabak-industrio kaj ĝiaj porparolantoj, ankaŭ tiu ĉi ĝojo estos minacata.

Paul Gubbins

Eseoj

SOCIO

Ĉina patrino

Antaŭ mia domo troviĝas kelkaj arboj. En la pasintjara aŭtuno ili fariĝis preskaŭ senfoliaj. Tamen jen stranga fenomeno. Sur kelkaj branĉoj de unu arbo ankoraŭ videblis verdaj folioj.

Multaj homoj, loĝantaj niastrate, ne kapablis trovi kialon. Tamen mia patrino, 82-jara, diris, ke nokte la stratlampo brilas kaj varmigas la branĉojn. Tial ili ankoraŭ verdis.

Mia patrino ne estas persono bone edukita. Fakte eĉ sian nomon ŝi ne scipovas skribi. Tamen ŝi havas riĉajn sciojn pri multaj naturaj aferoj. Alivorte ŝi estas saĝa. Ju pli maljuna, des pli babilema. Tio validas ankaŭ por mia patrino. Ŝi multe parolas pri sia pasinteco, kio min tre interesas.

Feŭda moro

Mia patrino naskiĝis en kamparo kaj havas tri fratojn. Nur ok-jara, ŝi jam havis fianĉon unu jaron pli junan ol ŝi. Tiu estis elektita laŭ la ĉina feŭda moro. Pasis jam 74 jaroj, sed ŝi ankoraŭ memoras la malriĉecon de la tiama familia vivo. Lernejon ŝi neniam vizitis.

Ŝia unua edzo mortis pro boato-renversiĝo. Poste ŝi edziniĝis al mia patro, samvilaĝa kamparano. Malfacilis la vivo: tage ŝi laboris en la kampo, vespere en la hejmo, farante vestaĵojn kaj ŝuojn.

Plenkreskinta, mi armeaniĝis laŭ la ĉina politiko. Oni diris al mi, ke mia patrino ploris pli ol unu monaton, post kiam mi forlasis la hejmon. Kiam mi hejmenvenis, ŝi kuiris bonajn manĝaĵojn.

Venonta vivo

Mia patrino kredas, ke la homoj havas multajn vivojn. Ŝia venonta vivo fariĝos pli feliĉa kaj bona, ŝi diras. Ŝi ofte vizitas monaĥejojn. Pro tio, ke ŝia nuna vivo tiom malfacilas, ŝi kredas, ke necesas multe preĝi. Mi dubas, ke la preĝado multe helpos al ŝi rilate venontan vivon. Tamen mi ĉiam subtenas ŝin.

Pro sia aĝo ŝi ne plu kampare laboras. Sed ŝi serĉas taskojn en la hejmo, ekzemple purigadon, lavadon kaj kuiradon.

Mia patrino estas la plej kara trezoro en mia vivo. Ŝi ne nur donis al mi la vivon, sed ankaŭ min nutris kaj senkondiĉe amas. Ĝuste pro tio ankaŭ mi atenteme zorgas pri ŝiaj vivo kaj sano, kio estas ankaŭ mia devo. En mia cerbo troviĝas la ĉefa frazo de mia panjo: Ĉiam vivu sane kaj feliĉe!

Mia patrino estas ja tre ordinara ĉina patrino.

Xu Jinming/pg

Leteroj

Kulturaj ĉefurboj

Al la artikolo Publika mono por privata koncerto de Thierry Spanjaard kaj Esperanto-Marseille (Monato 2013/05, p. 10) mi volus aldoni, ke por la jaro 2013 estas elektitaj du urboj kiel eŭropa kultura ĉefurbo: Marsejlo el Francio kaj unuafoje ankaŭ slovaka urbo, Košice [kóŝice], ĉirkaŭ 400 km for de la ĉefurbo Bratislavo. Ĝis hodiaŭ havis la titolon “eŭropa kultura ĉefurbo” 48 urboj. La venontan jaron ĉi tiun titolon havos la urboj Riga el Latvio kaj Umeå el Svedio.

Julius Hauser

Slovakio

Leteroj

Ĉevalpaniko

Al la artikolo de Walter Klag Kolbaso-fatraso (Monato 2013/05, p. 13) mi deziras aldoni, ke konkreta rezulto de tiel nomata ĉevalaĵo-skandalo en Slovakio estas pliiĝinta malkonfido de aĉetantoj al porkaj kaj bovaj produktaĵoj el eksterlando. Slovakio havas 79 buĉejojn, sed nur 3 buĉejoj povas buĉi ĉevalojn kaj prilabori ĉevalviandon. La slovaka merkato estas malgranda, pri ĉevala viando regas multaj mitoj, kaj tiel en 2012 estas buĉitaj nur 43 ĉevaloj. Estas necese substreki, ke neniu en Slovakio bredas tiujn majestajn kaj noblajn animalojn por manĝaĵoj. Se ni eliminas etikajn motivojn, tiam ĉevaloj havas delikate dolĉan guston, grandan enhavon de proteinoj, malgrandan enhavon de kolesterolo kaj de graso, sekve ĉevalaĵo ne estas difekta rilate sanon kaj higienon. Ni ne povas esti pro tio surprizitaj, ke ĉevalaĵo estas nacia manĝaĵo kaj bongustaĵo en multaj landoj de Sud-Ameriko, Azio kaj ankaŭ en Eŭropo.

Julius Hauser

Slovakio

Leteroj

Kiu ribelas?

La artikolo Malamo “ankoraŭ viva” de Bardhyl Selimi (Monato 2013/05, p. 8) evidente estas stimulado al ribeloj kontraŭ la ŝtato, en kiu oni vivas. Neniu ŝtato en la mondo permesus lokadon de monumento al ribelintoj kontraŭ la propra ŝtato. Tial la deklaroj de Jozefina Topalli kaj Hachim Thachi stimulas al ribeloj.

Atanasije Marjanović

Serbio

Medio

JAPANIO

Monto Fuĵi

La monto Fuĵi estas la simbolo de Japanio. Ĝi estas 3776 metrojn alta kaj situas en la centro de Japanio, ĉirkaŭ 90 km sud-okcidente de Tokio. En la pasinteco oni povis ĉie en Tokio vidi la monton, kaj ĝia nomo troviĝis en multaj loknomoj, kiel ekzemple, Deklivo Fuĵi-vido, Strato Fuĵi-vido, Kvartalo Fuĵi-vido ktp. La popolo de Tokio ĝuis la dignan figuron de Fuĵi laŭsezone. Sed intertempe altaj konstruaĵoj kaj poluata aero kaŝis la monton antaŭ la okuloj de la tokianoj.

Favora tendenco

Tamen la tagoj, en kiuj oni povas vidi la monton en Tokio (kompreneble de altaj lokoj), superis 100, kaj ili multiĝis kvinoble en la lastaj 50 jaroj, laŭ privata observejo. Ekde la 1a de januaro 1963 instruistoj de Seikei-Altlernejo ĉiutage observis la monton sur tegmenta teraso de la lernejo. Laŭ ili, en la jaro 1965 la tagoj, en kiuj oni povis vidi la monton, estis nur 22, malplej multaj, sed en 2009 la tagoj superis 100, kaj en 2011 ili atingis 131. En 2012, post 50 jaroj ekde la komenco de la observado, oni nombris 126 tagojn.

La ĉefa kaŭzo de tiu boniĝo de videbleco supozeble estas reduktiĝo de aeraj poluaĵoj pro la mediprotektaj rimedoj, kiujn oni enkondukis ekde la 1970aj jaroj. La averaĝa denseco de aeraj partikloj en Tokio en 1973 kalkuliĝis al 0,101 mg/m3, sed en 2011 ĝi malmultiĝis al 0,021 mg. Alia kaŭzo estas la sekiĝo de la aero: en la lastaj 10 jaroj la averaĝa humido malmultiĝis de 64,7 % ĝis 59,6 %. Rezulte apenaŭ nebulas en la nuntempa Tokio.

Isikawa Takasi

Lingvo

ORTOGRAFIO

Disleksio kaj literumado

Antaŭ kelkaj jaroj, mi verkis por Monato iom satiran artikoleton pri disleksio, kiu laŭŝajne incitis iun legantinon. Pro iu kaŭzo, kiun mi ne bone komprenas, ŝi supozis, ke mi intencis primoki tiujn, kiuj suferas pro tiu perturbo. (Parenteze, mi uzas la terminon “perturbo”, ĉar tiel disleksio estas difinita en PIV, sed fakuloj konfirmas, ke ofte disleksiuloj estas tre inteligentaj kaj naturdotitaj, ne malgraŭ, sed pro tiu kondiĉo.) Supozeble la ĉagrenita sinjorino estis patrino de infano, kiu havis problemojn pri legado, kaj ŝi rigardis mian artikolon kiel personan atakon.

Fakte, mia intenco estis tute alia. Ie mi legis, ke disleksio estas multe pli ofta fenomeno en angleparolantaj landoj ol en Italio. Se tio estas vera, mi havas la impreson — kvankam mi ĝis nun ne havas pruvon pri ĝi — ke kulpas ne la disleksiulo, sed la absurda kaj malkonsekvenca ortografia sistemo de la angla lingvo. Ĝenerale la infanoj pensas pli logike ol la geniuloj, kiuj inventis la anglan literumadon, do ili emas prononci skribitajn vortojn laŭ la aspekto kaj ordo de la literoj.

La angla

Lastatempe mi legis tekston, en kiu aperis la angla vorto sewer. Ĝi estas dusenca. Prononcata su-er, ĝi havas la signifon “kloako”. Ĝia alia signifo estas “kudristo, iu kiu kudras”, sed tiam ĝi prononciĝas kiel so-ar. Ekzakte la sama sono kiel la lasta estas alia vorto, nome sower, kiu signifas “semisto”.

Ofte citata ekzemplo de la bizara angla literumado konsistas el la vortoj: through [lispa s plus ‘ru’] (en Esperanto: tra); trough [trof] (en Esperanto: trogo); bough [baŭ] (en Esperanto: branĉo); lough [loĥ] (en Esperanto: irlanda lago), ktp. Kvankam ĉiu el tiuj vortoj inkluzivas la literkombinaĵon -ough, la prononco de ĉiu estas malsama.

Abundas tiaj absurdaĵoj en la angla lingvo. En la vortoj apple [apal] (pomo) kaj appeal [apíl] (alvoko), la “a” sonas kiel la esperanta a, sed en la vorto able [ejbal] (kapabla), ĝi prononciĝas per longa e, ne per a. Aliaj ekzemploj (vortoj kiuj komenciĝas per ch-): choir [kŭajr] (ĥoro); chorus [koras] (koruso); char [ĉar] (karbigi, dompurigistino aŭ la fiŝspecio salveleno).

Eble tiuj ekzemploj sufiĉas por pravigi mian sugeston, ke la relative granda nombro da tiel nomataj disleksiuloj en landoj, kies lingvo estas la angla, devenas, ne de vera disleksio en la senco de neŭrologia perturbo, sed de la totala kaĉo, kiun prezentas la literumadan sistemon (aŭ malsistemon) de la iama idiomo de Ŝekspiro kaj Bajrono (Byron).

Laŭ la fakuloj, la skribsistemo estas grava faktoro en iu ajn studado de la fenomeno, kiu nomiĝas disleksio. Pro la fakto, ke diversaj skribsistemoj bezonas diversajn partojn de la cerbo por mense prilabori tekston, infanoj kun problemoj pri legado de skribaĵoj en iu lingvo povas senprobleme legi tekston en lingvo kun alia ortografio aŭ skribsistemo.

Hebrea kaj araba

Kvankam la hebrea skribsistemo estas tre malsimila al la romana alfabeto uzata por skribi la anglan, ŝajnas, ke kazoj de disleksio troviĝas ankaŭ inter lernejanoj en Israelo. Laŭ raporto, iu israelanino nome Nili Raviv, kies filo havis problemojn en la lernejo pro disleksio, disvolvis novan efikan teknikon, kiu multe helpas infanojn kaj plenkreskulojn superi tiun handikapon. Ne estas surprize, ke ne forestas disleksio en Israelo, ĉar la skribsistemo de tiu lingvo prezentas unikajn malfacilaĵojn por lernantoj.

Lasante flanke la fakton, ke ĝi skribiĝas inverse al la romana sistemo, mi iam aŭdis dum prelego fare de israelano pri la hebrea lingvo, ke la kutima ellaso de vokaloj povas kelkfoje malfaciligi la komprenon de teksto, ĝis oni atingas la finon de frazoj kaj povas kapti la kuntekston. Kvankam mia scio pri la hebrea estas magra, mi supozas, ke tio ne estas ofta problemo por plenkreskuloj. En la reto mi trovis anglan tekston, en kiu ĉiuj vokaloj estis ellasitaj; tamen ĝi estis facile komprenebla. Plie, ŝajnas, ke bazlernejaj lernolibroj en Israelo estas presitaj kun vokalaj punktoj, kio devas faciligi la legadon, krom se la infanoj fakte estas disleksiaj.

Pri la situacio en arablingvaj landoj mi scias nenion, sed mi supozas, ke kazoj de disleksio similaj al tiuj en Israelo devas tie ekzisti, ĉar la araba skribsistemo estas precipe konsonanta, do eble povas prezenti similajn problemojn por infanoj, kiuj malfacile legas. Tamen, malkiel la kazo de anglalingvaj disleksiuloj, certe ĉi tie ne temas pri neracia ortografio.

Estus interese esplori eblajn okazojn de disleksio en landoj kiel Barato, kie silabaj alfabetoj, kiel la nagario (devanagario) estas uzataj, aŭ — eĉ pli interese — kie la skribsistemo konsistas el ideogramoj, kiel en Ĉinio, sed bedaŭrinde mi havis neniun sperton en tiuj kampoj.

Latinidaj lingvoj

Ne estas dubo, ke estas multe pli facile lerni legi kaj skribi en lingvoj, kies parolantoj uzas fonetikan ortografion, kiel tiuj de la sudaj latinidaj lingvoj (la itala, hispana, portugala ktp). Kredeble la franca literumado prezentas por lernantoj malfacilaĵojn ne tre malsimilajn al tiuj, kiujn prezentas tekstoj en la angla. Kvankam ĝi estis iom malpli nelogika kaj malkonsekvenca ol la angla ortografio, ĝi estis simile pli historia ol fonetika.

Resume, mi volas proponi, ke la ortografio kaj skribsistemo de iu lingvo certe influas en kazoj, kie homoj malfacile legas aŭ estas parte aŭ tute analfabetaj, sed kredeble ne ĉiam temas pri vera disleksio, kiam oni spertas problemojn pri legado.

Plie, mi miras, ke lingvo kun tia absurda literumado kiel la angla sukcesis iĝi kvazaŭa mondolingvo. Tiun statuson ĝi ne meritas, speciale se oni rigardas ĝian malkonstantan prononcon kaj abundajn dialektojn kaj lokajn variantojn.

Garvan Makaj’

Moderna vivo

ALBANIO

Voĉo, kiu forgesigis malsaton

La 13an de majo 1943 komenciĝis albanlingvaj radio-elsendoj de la “Voĉo de Ameriko” (VOA). La elsendoj gravis dum epoko, kiam la kontraŭfaŝisma movado fortis ankaŭ en Albanio. Ili agnoskis ĉi tiun militon, en kiu partoprenis milionoj da albanoj.

En Vaŝingtono oni aranĝis solenaĵon okaze de la 70-jariĝo. Salutmesaĝojn sendis la prezidantoj de Kosovo kaj de Albanio. La kosova prezidantino, Atifete Jahjaga, skribis: “VOA estis la sola voĉo, kiun aŭdis la popolo dum la milito kaj la krizo de rifuĝintoj, kiuj esperis, ke ĝi neniam silentos”.

La albana prezidanto, Bujar Nishani, notis: “VOA esperigis albanojn en malluma epoko kaj helpis ilin forgesi la malsaton”. Medalon transdonis Nishani al VOA por soleni la 70-jariĝon.

Bardhyl Selimi

Eseo

MONDO

Ekonomia fato

Oni kredis, ke ses jarojn post la tutmonda financa krizo de 2007-2008 la malpliboniĝo sekvinta la ekonomian ekfalon estis afero de la pasinteco. Anstataŭe grandaj partoj de la mondo ŝajnas suferi longdaŭran stagnadon similan al tiu okazanta en Japanio dum la lastaj du jardekoj.

Eŭropo stagnos ...

Eŭropo estas la ĉefa ekzemplo. La malneta enlanda produkto (MEP) de la eŭroareo evoluos je malpli ol 0,5 % en 2013. Germanio kaj Francio apenaŭ progresos. Grekio stagnos en recesio la sesan jaron sinsekve. La ekonomioj de Hispanio kaj Portugalio ŝrumpos la kvaran fojon dum la lastaj kvin jaroj. En Kipro, la financa disfalo okazis en katastrofa maniero kun severaj ekonomiaj kaj politikaj konsekvencoj. Kolero kontraŭ politikaj gvidantoj instigos popolajn ribelojn. Mizero kreskos.

La vero estas, ke la oportunoj por solvi la eŭropajn problemojn estas jam foruzitaj. Hezitemaj politikistoj frontas nun la malplaĉan elekton: diserigi la eŭroareon, kun la risko ĵeti la regionon en krizon, aŭ favori pli fortan unuiĝon. En ambaŭ kazoj la elekto estas tikla. La akcepto de la dua prefero implicos, ke la ĉefaj landoj kiel Germanio surŝultrigu la problemojn de aliaj landoj en la eŭroareo. Ioma helpo venos de la Eŭropa Centra Banko, en la formo de malaltigo de la rento de ŝtataj obligacioj kun la celo limigi la inflacion kaj ŝtatan ŝuldon, sed politikistoj ofte malsukcesas trovi solvon de la fundamentaj ekonomiaj problemoj. Ĉio ĉi sugestas la disiĝon de la eŭroareo, sed ne en la daŭro de 2013.

... dum Usono kresketos

Usono estos en pli bona formo. Ĝia ekonomio kreskos je iomete pli ol 2 % en 2013, neglektinde laŭ la historiaj usonaj niveloj, sed ankoraŭ elstare kompare kun tiu de Eŭropo.

La tuja defio en Usono estos trakti la severajn fiskajn problemojn. Inter la plej gravaj troviĝas la finiĝo de la koncedoj pri malaltigo de impostoj pri kelkaj varoj kaj servoj, aŭtomata elspezredukto de la jara buĝeto sen aldona aprobo de la nacia parlamento, ĉesigo de la oficiala financa stimulprogramo kaj limigo de la ŝtata ŝuldo. La estanta parlamento simple lasos al la venontaj parlamentanoj la taskon solvi la nunajn problemojn. Ĝi probable konsentos nur pri la pluvalidigo de kelkaj el la leĝoj pri redukto de impostoj kaj emos altigi la leĝan nivelon de la registara ŝuldo. Kelkaj el la leĝoproponoj pri ekonomia stimulado estos pluvalidigitaj, inkluzive tiujn de la reguloj pri aliro al asekuro pri senlaboreco kaj aliaj socialaj asignaĵoj.

Uzo de tiuj krizaj rimedoj rezultigos striktan fiskan politikon, kaj sur la nacian centran bankon Federal Reserve falos la plej granda respondeco por antaŭenigi la ekonomion en Usono. Tio signifas ne nur teni la kreskadon de impostoj kaj tarifoj je ĉirkaŭ 0 % kun la intenco puŝi suben longdaŭrajn bankajn interezojn, sed ankaŭ proponi konsiderindan oficialan emision de mono por cirkuli en la merkato cele al la stimulado de la ekonomio.

Evoluantaj landoj suferos

Konkurenco el Eŭropo kaj Usono malhelpos la antaŭenpuŝon de la ekonomioj en la disvolviĝantaj landoj. Konsumantoj de varoj kaj servoj en ekevoluantaj merkatoj fariĝis grandaj elspezantoj kaj la tuta produktokvanto en la disvolviĝantaj landoj kreskos ĉ. 6 % en 2013, preskaŭ kvaroble pli rapide ol en la riĉaj landoj. Oni prognozas por 2013, ke Brazilo povos atingi kreskon de 4 %, sed Hindio, kvankam kun kresko tuŝanta 6,5 %, baraktos por regajni sian antaŭan salton. La monda espero refoje restas ĉe Ĉinio.

Ĉinio kreskos, sed malpli rapide

En Ĉinio, la dua plej granda ekonomio en la mondo, en 2013 montriĝos marĝena kresko kompare al la antaŭa jaro. La ekonomia kresko verŝajne restos ĉe 8,6 %. La rezulto estas for de la kutimaj duoblaciferaj jaraj saltoj, kaj tiu nivelo de kreskado eblos nur pro ĝia libera mona politiko kaj allaso al la regionaj registaroj fari viglajn elspezojn. Sen tiu subteno Ĉinio stumblus.

Sed fendoj aperos en la ĉina kresko. Plej grandaj problemoj estos limigitaj profitoj, malŝpara investado kaj fabrikoj produktantaj varojn, kiujn ili ne povos vendi pro la kriza monda merkato. Okcidentaj entreprenoj ankoraŭ preferos la relative fortan kreskon en Ĉinio ol la preskaŭ stagnan kreskon hejme, sed negocado kun Ĉinio estos pli malfacila ol ĝi estis dum la lastaj kelkaj jaroj.

Restas optimismo

Post la pesimismaj prognozoj por la jaro 2013 restas malmultaj lokoj kie oni povos trovi iom da optimismo. Aventuristaj investantoj povos rigardi al kelkaj pli ekzotikaj lokoj trans la kutimajn merkatojn. La ekonomio en Libio devos kreski sekve de la reveno al komercado post la feroca enlanda milito. Ercmina prospektorado en Mongolio prosperas per rapidaj paŝoj kaj esplorado de kupro en la Gobia Dezerto estas promesplena. Sed eble neniu alia lando superos la kreskon de ĉ. 14 % en Makao, kaj en ties prognozo oni eĉ ne kalkulas la sukceson sur la ludotabloj de la lokaj kazinoj ...

Lenio Marobin

Spirita vivo

ARKITEKTURO

Beleco sakrala

Slovakio havas 61 lignajn sakralajn konstruaĵojn: 44 grekkatolikajn kaj ortodoksajn templojn, 11 romkatolikajn preĝejojn kaj ses evangeliajn artikolajn preĝejojn. Ĉio ĉi reprezentas belegan sakralan arkitekturon de Slovakio, kiu estas admirata de indiĝenaj kaj eksterlandaj vizitantoj. Kelkaj el la slovakaj lignaj temploj kaj preĝejoj estas enskribitaj ankaŭ en la Listo de monda Heredaĵo de Unesko.

La plej granda ligna evangelia preĝejo en Slovakio kaj samptempe en meza Eŭropo troviĝas en la malgranda vilaĝeto Svätý Kríž (esperante Sankta Kruco), situanta ĉirkaŭ 14 km de la urbo Liptovský Mikuláš (norda Slovakio). Pro kio estas ĉi tiu artikola preĝejo interesa? Juĝu mem!

Historio

La artikolaj preĝejoj estas propre sakralaj konstruaĵoj, konstruitaj surbaze de leĝa artikolo n-ro 25 pri la t.n. Soprona Kunveno (1681), kiu ebligis konstruadon de ekleziaj objektoj en kelkaj departementoj de la hungara Reĝlando. El la vorto “artikolo” estis derivita nova nomo — “artikola preĝejo”.

Laŭ artikolo n-ro 25 la temploj kaj la preĝejoj devis esti konstruataj rande de urbo/vilaĝo, aŭ ekster urbaj/vilaĝaj limoj, ili devis esti konstruitaj en la daŭro de unu jaro tute el ligno kaj sen uzo de feraj elementoj (najloj, lado), ili povis havi nek turon, nek sonorilturon kaj la eniro en la preĝejon ne povis esti rekte el la strato.

Konstruado

En la nord-slovaka regiono Liptov estis konstruitaj du tiaj artikolaj preĝejoj. La unua en la vilaĝo Hybe en 1681, ĝin ruinigis incendio en 1823. La dua en la vilaĝo Paludza en 1693. Konsidere la nombron de la evangeliaj fiduloj en apudaj vilaĝoj kaj setlejoj estis necese konstrui novan grandan preĝejon. Pro tio la loka eklezio faris kontrakton la 5an de marto 1774 kun ĉarpentista majstro Jozef Lang por rekonstruado de la origina preĝejo. Majstro Lang finis la rekonstruadon de la preĝejo jam la 11an de novembro en la sama jaro. Do nekredeble rapide, malgraŭ tio, ke la ĉarpentisto ne uzis konstruprojektojn, ĉar li sciis nek legi, nek skribi kaj en la laboro li devis fidi al siaj propraj ĉarpentistaj spertoj.

La sonorilturo estis konstruita poste, en la jaro 1781, kiam la imperiestro de la Sankta Roma Imperio, Jozefo la 2a, eldonis la t.n. Tolereman patenton, kaj ĝi staras aparte, sed formas kun la preĝejo harmonian tuton. La tri originalaj sonoriloj el la 18a jarcento en la unua mondmilito estis konfiskitaj por militaj celoj. La nuntempaj sonoriloj estas el 1924 kaj havas la sekvajn nomojn: Kredo, Espero kaj Amo. La tera plano de la artikola preĝejo havas la formon de kruco. La longo de la preĝejo kun la sonorilturo estas 43 m, ĝi havas 12 pordojn kaj 72 fenestrojn. Povas esti en la artikola preĝejo ĉirkaŭ 6 000 personoj.

Translokiĝo

La konstruado de la akvobaraĵo Liptovská Mara (Esperante Liptova Maro) — la plej granda akvorezervujo de Slovakio — en la jaroj 1965-1975 kaŭzis, ke la tuta vilaĝo Paludza estis inundita kaj 940 familioj, kio prezentis pli ol 4000 loĝantojn, estis translokitaj. Ankaŭ la origina artikola preĝejo estis dismuntita en 1974 kaj transportita en la proksiman vilaĝeton, Svätý Kríž, kie ĝi estis denove konstruita en sia origina formo. La unua solena meso en la rekonstruita preĝejo estis en 1982 en la ĉeesto de pli ol 10 000 homoj.

Ornamaĵo

El la interna ekipaĵo estas rimarkinda precipe la ligna baroka altaro, devenanta el la origina preĝejo. La ĉefa altara bildo, oleobildo, montras la transfiguriĝon de Kristo. La orgeno devenas el 1760, la ĉefa plafonlumo el venecia kristalo el 1780. La galerioj estas ornamitaj per bibliaj pentraĵoj sur lignaj tabuloj.

La artikola preĝejo estas sendube la plej grava arta esprimo de ligna sakrala arkitekturo en Slovakio — ĝi estas rekta okulatestanto de la reformacia movado de la 17a kaj 18a jarcentoj.

Bedaŭrinde en la preĝejo ne estas Esperanto-broŝuro. Sed vizitantoj povas trovi informojn ankaŭ per Interreto (www.drevenykostol.sk/v1/) en kvar fremdlingvoj (angla, franca, germana kaj pola) inkluzive filmon.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Ligna baroka altaro devenanta el la origina preĝejo. Foto: Julius kaj Sona Hauser

[FORIGITA!: bildo]

La origina artikola preĝejo estis dismuntita en 1974 kaj transportita en la proksiman vilaĝeton, Svätý Kríž, kie ĝi estis denove konstruita en sia origina formo. Foto: Julius kaj Sona Hauser

Moderna vivo

VINOJ

Je via sano!

Sukceson rikoltis slovakaj vinproduktistoj ĉe internacia vinkonkurso en Bratislavo, Slovakio, en majo. Ili gajnis tri grandajn orajn medalojn, 19 orajn kaj 38 arĝentajn medalojn. Partoprenis pli ol 8200 vinoj el 138 landoj kaj kvar kontinentoj. Slovakion reprezentis 214 vinspecimenoj.

Malfermis la vinkonkurson la slovaka ĉefministro Robert Fico, kiu prezentis la historion de la slovakaj vinberkultivistoj.

Gazetisto

La vinkonkurson sub la franca nomo Concours mondial de Bruxelles (Monda konkurso de Bruselo) fondis la gazetisto Louis Havaux en 1994. Ĝi rangas inter la kvin grandaj internaciaj vinkonkursoj.

Unuafoje ĝi estas organizita en mezeŭropa lando, post Lisbono, Mastriĥto, Bordozo, Valencio, Palermo, Luksemburgo kaj la portugala Guimarães.

Julius Hauser

Scienco

ANDROLOGIO

Armitaj ĝis la dentoj — kontraŭ impotenteco

Sciencaj esploroj kelkfoje sukcesas trovi strangajn, sed ne ridindajn rilatojn inter plej malsamaj kondutoj, situacioj kaj san-problemoj. Certe la jena novaĵo ne estos memorata kiel la malkovro de la jarcento, sed ĝi povus interesi parton de la legantaro. Mallonge: la viroj, anstataŭ viziti (inkognite kaj multekoste) farmakologojn aŭ andrologojn, fiksu regulajn rendevuojn — ĉefe meze de pasia amhistorio — kun la propra ... fid-dentisto!

Ni klarigu la koncepton: antaŭ nelonge aperis esploro, fare de turkaj fakuloj el la universitato de İnönü, en Malatya, surbaze de kiu oni hipotezas la ekziston de kunligo inter tiel nomata erektiĝa misfunkcio kaj la ĉeesto de kronikaj dent-problemoj, kiel akuta gingivito aŭ periodontito. La esploro estas publikigita en Revuo pri Seksa Medicino (angle: Journal of Sexual Medicine). Kiu spertas kronikan periodontiton, ja tiu havas preskaŭ 3-oblan probablon (53 % de la okazoj) suferi pro erektiĝa misfunkcio, kompare al (el buŝ-sana vidpunkto) bonfartulo. Ĉi-lasta kategorio spertas fakte erektiĝajn problemojn nur en 23 % de la okazoj.

Koronariaj arterioj

Konsiderante diversajn parametrojn, kaj klinikajn kaj soci-kulturajn (ekzemple: klerec- kaj riĉec-nivelon, socian prosperon, salajrojn, aĝon, dik-ventrecon), la esplorintoj rimarkis, ke viroj trafataj de gravaj dent-patologioj havas ekzakte 3,29-oblan probablon sperti erektiĝan deficiton ol la ceteraj. Aliflanke estas memorigende, ke ne unuafoje oni substrekas interligon inter erektiĝo kaj kora funkcikapablo. Oni jam sciis, ke kronikaj periodontitoj estas potenciale kapablaj startigi iom da vaskulaj patologioj, ne malofte ekzemple problemon ĉe la koronariaj arterioj. Alia reala fakto estas, ke du trionoj de la viroj, krom probleman erektiĝon, priplendas ankaŭ korajn problemojn. La turkaj sciencistoj simple kunligis la du jam konatajn faktojn, prezentante baze de ili trian interesan (kaj probable trafan) interligon.

Bluaj tablojdoj

Oni ne rajtas scii ekde nun, ĉu la prezentita teorio estas tute fidinda, ĉar la nombro de la viroj submetitaj al la esploro estas relative malalta (proksimume okdeko da uloj kun, kaj okdeko da uloj sen erektiĝaj problemoj). Estontece do ja nepros aldona esplorado ĉi-rilate. Ĝis tiam, tamen, andrologoj kaj iliaj pacientoj — kadre de ordinara anamnezo — povos klopodi konsideri tiun aspekton por klarigi la kialojn de ekzistantaj erektiĝaj problemoj. Ege pli simple kaj nature, regula ŝanĝado de dentobroso kaj, almenaŭ 2-foje ĉiun jaron, purigado de la dentoj ĉe kompetenta dentkuracisto povus do havi similan efikon al tiu de la tro disvastiĝintaj — kaj ankoraŭ tro multekostaj (kvankam tre baldaŭ la koncerna patento eksvalidiĝos, kun sekva malpliiĝo de la prezoj) — bluaj tablojdoj.

Roberto Pigro

Scienco

ANTARKTO

Nerezisteble altira poluso

“Antarkto ne estas tiel malvarma, kiel ni imagas”, diris al mi Wang Yanbin, mia esperantista amiko, sciencisto de la Ĉina Akademio de Geologio, kiu trifoje faris esplorojn en Antarkto kiel membro de la ĉina teamo. “Kutime oni vizitas Antarkton en ĝia somero. Kiam ni celebras la ĉinan Printempan Feston, en Antarkto la temperaturo estas ĉirkaŭ dek gradoj laŭ la celsia skalo. La vivo en Antarkto ne estas tiel malagrabla, kiel ordinaraj homoj pensas.” Jen rakonto de Wang Yanbin post la triafoja esplorado en Antarkto.

Tajfunoj

Mi esploris en Antarkto tri fojojn, en la jaroj 1992, 1998 kaj 2010. En la plej freŝa vojaĝo ni ekveturis, per ŝipo nomita Xuelong, de Tianjin (marborda urbo apud Pekino) ĝis Aŭstralio. Tie ni restis kvin tagojn por aĉeti necesaĵojn kaj kontroli la ekipaĵon sur la ŝipo, post kio ni daŭrigis nian veturadon kaj trapasis — ene de semajno — la t.n. “muĝantan okcident-ventan zonon”, je 40-50 gradoj de suda latitudo. Nin atakis tajfunoj, unu post alia. Nia ŝipo kliniĝis je 30 gradoj. Objektoj en la ŝipo falis. Mia juna samĉambrano eĉ falis sur la plankon. Dum tiu periodo nia kapitano devis esti alarmopreta kaj ĉiam inspektis satelitan mapon. Ĉiuj kajutoj devis esti fermitaj kaj ĉiu devis resti en sia ĉambro. Estis tre danĝere trapasi tiun zonon, ĉar, se ni renkontus malfacilaĵojn, neniu alia ŝipo preterpasus, tiel ke la nia restus sola kaj senhelpa.

Konsento

Post la okcident-venta zono ni eniris en areon kun flosaj glacipecegoj, kaj la veturado iel plifaciliĝis. Tamen tie ni renkontis glacimontojn, do ni devis senĉese observi la ĉirkaŭaĵon. Mi devas konfesi, ke ekde la momento, kiam ni surŝipiĝis sur Xuelong-on, danĝeroj insidis nin, kaj ni devis esti pro tio singardaj. Feliĉe Ĉinio jam faris 27-foje esplorojn en Antarkto kaj neniu mortis dum tiom da vojaĝoj. Antaŭ la ekveturo, ni devis akiri konsenton de niaj familianoj. Spite al venontaj danĝeroj kaj malfacilaĵoj, la vojaĝo ne timigis min, ĉar la naturo estas tiel bela, ke ĝi forte allogas min. Ŝtormoj kaj mar-malsano estas valoraj spertoj, post kiuj la vivo aspektas eĉ pli bela.

Konteneroj

Ĉinio havas tri staciojn en Antarkto, nome Changcheng, Zhongshan kaj Kunlun. Mi loĝis en la stacio Zhongshan dum mia lasta vizito en Antarkto. Tri aŭ kvar homoj loĝis en ĉiu ĉambro, kaj ni tie povis retumi. La stacio estas farita el konteneroj. En ĝi troviĝas busto de Sun Jatsen, pioniro de la demokratia revolucio de la moderna Ĉinio. “Zhongshan” estas la alfabeta skribo de “Jatsen”: oni titolis “Zhongshan” la stacion por memori lin. La planko estis kovrita per lignopecoj. Ni kunportis ĉiutagajn necesaĵojn el Ĉinio kaj aĉetis legomojn kaj aliajn manĝaĵojn en Aŭstralio.

Broŝuro

Pasintece la staciaj vivkondiĉoj estis simplaj. Oni povis aŭskulti ĉinajn novaĵojn nur per radio. Nun nia vivo estas ege malpli enuiga. Krom retumado, ni povas ludi bilardon, tablotenison kaj eĉ korbopilkon ene de la domo. En Aŭstralio ni ricevis broŝuron pri Antarkto, kiu instruis nin, kiumaniere forigi solecon. Ekzemple, oni povas rigardi fotojn de familianoj, verkadi taglibron kaj fari gimnastikon, aŭ fari planon pri libertempa lernado. Mi ne sentis min sola, nelaste ĉar ĉiutage mi multe okupiĝis pri mia laboro: kolekti ŝtonojn kaj analizi ilin. Post kiam ni atingis Antarkton en oktobro, ni travivis plurajn senlumajn noktojn, sed iom post iom la luma tempo plilongiĝis. Tiuj, kiuj trapasas vintron en Antarkto, probable iĝas angoraj, ĉar la interna sekrecio perturbiĝas. Do oni devas akomodi sin al la nova situacio kaj esti optimisto.

Piedpilko

Rusa stacio estas nia plej proksima najbaro, distance de ni je 500 metroj. En somero ni ofte ludas piedpilkon kun rusaj sciencistoj. Ili ofte venas al ni por retumado. Aŭstralia ekspedicio cetere invitis niajn sciencistojn fari kunan esploron. Foje la Aŭstralia stacio David helpis nin sendi helikoptere malsanulon al Aŭstralio. Laŭ mia opinio, en Antarkto al oni ŝajnas, ke oni loĝas en komunista komunumo, ĉar la homoj helpas unu alian, spite al malsamaj nacioj kaj haŭt-koloroj.

Staciestro

En mia dua esploro en Antarkto, okazinta en la jaro 1998, mi preskaŭ perdis la vojon. Alvenis la tempo, kiam la maro glaciiĝis kaj oni povis piediri sur la glacio. Delonge mi deziris plenumi esploron sur la insulo Honkongo, dek kilometrojn for de la stacio Zhongshan. Do mi kaj alia geologo akiris konsenton de la staciestro, lasinte mesaĝon sur la nigra tabulo en nia stacio kun la jena enhavo: kie ni iros, kion ni faros, kiam ni revenos. Mia kolego kaj mi ekis. Ni kolektis specimenojn kaj faris fotojn kaj topografion sur la vojo. Ni kunportis navigilon kaj aliajn orientilojn. Je la 12a horo ekneĝis. Ni klopodis enmemorigi la formon de la glacimontoj apud nia vojo. Je la 14a horo ni atingis la insulon. Tiam la neĝo estis tiel forta, ke oni ne povis vidi la vojon.

Signalo

La neĝado en Antarkto estis malsama ol tiu en Pekino. Ĝi flugis horizontale. La glacimontoj ĉirkaŭ ni aspektis kiel miraĝo. Tiumomente ni timis, ke ni perdos la revenan vojon kaj iros en la kontraŭa direkto. Unue ni uzis la tutmondan biradan sistemon, tamen la aparato baldaŭ ĉesis funkcii pro elektromanko en la malvarma vetero. Telefono estis plej trezora afero, do mi metis ĝin en mian sinon por teni ĝin varma. La valida distanco de la telefon-voko estis 10 km. Ĉar ni piediris sur la glacio, kiu estis malalta, la telefona signalo estis malforta. Post ĉiu horo mi elprenis la telefonon kaj vokis: “Zhongshan, Zhongshan, mi estas Wang Yanbin. Respondu, se vi aŭdas min.” Neniu respondis, kaj mi tuj metis ĝin en mian sinon, timante foruziĝon de elektro.

Kompaso

Poste mi eksciis, ke la stacio komisiis al iu la taskon voki nin en ĉiu duonhoro. Tamen pro tio, ke nia loko estis malalta, ni ne povis ricevi la signalon. Ankaŭ ili planis savi nin. En la 20a horo mi subite vidis la antenon de nia stacio. Mi konsciis, ke ni estas proksimaj al la stacio Zhongshan. Mi tuj prenis la telefonon kaj klopodis paroli kun ili. En tiu momento ili estis tre maltrankvilaj kaj diskutis en la manĝejo, kiel savi nin. La geologo Liu Xiaohan diris al aliaj membroj en la stacio, ke oni trankviliĝu, ĉar la du homoj estas geologoj, kiuj ofte vojaĝas en montaro, kaj la neĝo ne estas granda problemo por ili; ke, se ili ne havas tutmondan biradan sistemon, ili almenaŭ scias, kiel uzi kompason.

Fekaĵo

Apud la ĉina stacio Changcheng troviĝas pingvenoj sur montetoj. Mi ankaŭ vizitis pingven-insulon, kie svarmas pingvenoj. Laŭ antarkta traktato, homoj ne povas alproksimiĝi al pingvenoj, kaj ni observis ilin de helikoptero. Se vi proksimiĝos al pingveno, ĝi sputos al vi. Se vi kuŝas surtere apud pingveno, ĝi ne povas vidi vin, ĉar ĝia vidkampo estas alta kaj malsupren ĝi ne povas vidi. Rabmevo havas sian propran teritorion. Ĝi kovas ovojn inter ŝtonfendoj. Kiam iu proksimiĝas al ĝia nesto, ĝi malsupren flugas al la homo kaj lasas fekaĵon sur lin. La rabmevo ankaŭ manĝas aliajn malgrandajn mar-birdojn.

Spirito

En Antarkto troviĝas unika klimata fenomeno: neĝer-blovo. Neĝeraro estas levata de la vento en la aeron, kaj nenio videblas. Glacio, ĉielo kaj tero ŝajnas kuniĝi en unu koloro (bluo), kaj oni ne povas orienti sin per la okuloj, sen la helpo de tutmonda birada sistemo aŭ altitud-mezurilo. Helikopter-piloto diris al mi, ke iuj aviadiloj dronis en maro, ĉar la pilotoj opiniis, ke ili estas sur la ĉielo, kiu estas spegulata de la glacikrusto. Ĉi-okaze la plej saĝa taktiko estas ne moviĝi kaj atendi ĝis la neĝ-blovo forpasos. Tiu blovo kutime daŭras kelkajn minutojn. Se oni moviĝas, oni eble falos en fendon. Fakte troviĝas multaj fendoj en la antarkta regiono. Mia kolego foje falis en fendon, kaj mi savis lin per ŝnuro.

Kvankam vojaĝo en Antarkto estas plena de danĝeroj, mi ĝuas tiajn spertojn. Post ĉiu vojaĝo mia spirito sublimiĝas. Per miaj propraj okuloj mi povas vidi la harmonian kunekziston de homoj, bestoj kaj plantoj sur la poluso.

Alice Liu

Spirita vivo

GERMANIO

Jerusalemo apud Rejno

Kiel konate, Jerusalemo, la prikantata “alte konstruita urbo”, situas sur montara kresto en la lando juda kaj influas religiojn kaj politikojn jam tra jarmiloj. Malpli konata estas la fakto, ke mezepoke ekzistis kvazaŭ ĝemela tereno nomata “Jerusalemo apud Rejno”, ja nur cent metrojn super la marnivelo, sed tamen kun konsiderinda influo religia, kultura kaj politika.

Temas pri la tri urboj Mainz, Worms kaj Speyer [majnc, vorms, ŝpajer]. Tie ekestis antaŭ mil jaroj vigla, floranta juda vivo. Famaj kleruloj instruis. Estiĝis la plej gravaj talmudoskoloj de la okcidento. “De niaj instruistoj en Magenza, Warmaisa kaj Schpira (tiaj estis la nomoj en la judaj skribaĵoj) eliris la doktrino por la tuta Israelo kaj transen de ĝi.” Tiel laŭdis rabeno en la vera Jerusalemo la apudrejnajn klerulojn.

Germanaj piuloj

En la 11a-13a jarcentoj ties tri judaj komunumoj intense interagadis, fariĝante modelo por la tuta Rejnlando. Ili kreis regulojn por la socia, ekonomia kaj religia vivo, same kiel por la kontakto kun kristanoj. Laŭ la hebreaj inicialoj de la urboj, nome ŝchin por Schpira, vav (= u) por Warmaisa kaj mem por Magenza, ili kune formis la akronimon “ŜUM”, por esprimi la proksimecon kaj la interrilaton.

Dum preskaŭ kvincent jaroj la doktrinoj de tiu ĉi trifolio formis la kredon, la moralon kaj la riton, fariĝinte la lulilo de la aŝkenaza branĉo de la judismo. Krome tie ekĝermis la eŭropa juda mistikismo en la movado Ĥassidej Aŝkenaz (“Germanaj piuloj”).

Fabelo

Laŭ la aktualaj scioj estas aldoneble, ke jam ekde la romia tempo judoj loĝis apud Rejno aŭ frekventis la ĉirkaŭaĵon, kaj kontribuis tie al la publika vivo pli frue ol al kristanismo. Ekestis jena legendo inter la judaro de Worms pri multe pli frua ekloĝado tiuregione: judoj jam longe antaŭ Jesuo loĝis apudrejne en Worms. Kiam Ezra post la reveno el la babilona kaptiteco invitis ĉiujn eksterlandajn judojn rekolektiĝi en aŭ ĉirkaŭ Jerusalemo, ili rifuzis reveni argumente, ke ili “jam trovis apud Rejno novan Jerusalemon”. Bela fabelo, sed certe kiel en Kolonjo, la plej frue dokumentita juda komunumo en Germanio, vivis judoj ankaŭ en la ŜUM-urboj jam en la 4a jarcento.

Bonaj kontaktoj

El la fruaj jarcentoj ne ekzistas raportoj pri persekutado ktp. En la mezepoko la kristana plimulto el la lokanaro pli kaj pli vidis ne nur unuopajn judojn apud si, sed familiarojn, kiuj ekloĝis en urboj, ofte eĉ favorate de la regantoj/episkopoj, kiuj aprezis — kaj bezonis — la kapablojn de la judaj grupoj. Tiam estis periodoj kun bonaj kontaktoj inter kristanoj kaj judoj. Tamen ofte la judoj renkontis malamon pro religiaj kaj ekonomiaj kialoj, aparte dum la krucmilitoj, dum epidemioj kaj dum fazoj de kristana fundamentismo. Tial tiutempe la juda kulturo fojfoje devis sperti kruelajn persekutojn ĝis la plena ekstermo.

Sed komence, ekde la deka jarcento, la dokumentita regiona juda vivo ekĝermis el francaj kaj italaj enmigrintoj kaj evoluis al centro de juda eruditeco. En Mainz, unu el la plej gravaj urboj de la regno, Gerŝom bar Jehuda (960-1040), naskiĝinta en Metz, konata kiel “Lumo de la ekzilo / Meor haGolah”, pasigis grandan parton de sia vivo kiel rabeno kaj klerulo. Li adaptis la orientdevenan judismon al la okcidentaj bezonoj kaj multe influis la estiĝon de specifa juda kulturo en la germanaj judaj komunumoj.

Malgranda Jerusalemo

En Worms, renoma kiel la “malgranda Jerusalemo”, vivis Ŝlomo ben Isaak, kiu studis dum la jaroj 1055-1065 en la urbo. Li estas konata, studata kaj honorigata ĝis hodiaŭ sub la nomo Raŝi, aparte pro siaj komentoj de la torao kaj talmudo. La judan Worms oni hodiaŭ vizitas aparte pro ĝia granda juda tombejo, la “Sankta Sablo”, la plej malnova postrestinta tombejo (el 1034) en Eŭropo. La judan “danco- kaj nupto-domon” — “Raŝi-domon”, la urbo renovigis cele al arkivo, muzeo, ekspoziciejo.

En 1084 la episkopo de Speyer, Rüdiger Huzmann, invitis judojn minacatajn de persekutoj en Mainz, ekloĝi en Speyer. Li klarigis la inviton per la deklaro, ke la ĉeesto de judoj “miloble grandigas la renomon de la urbo”. Li atribuis al ili per dokumento nekutimajn privilegiojn, ekzemple rajtojn kaj protektadon. La imperiestro Henriko la 4a (tiu, kiu pente iris al Kanoso) en 1090 konfirmis kaj ampleksigis ilin. Tamen en 1090 krucmilitistoj detruis la sinagogon kaj 11 homoj mortis. La aliaj povis saviĝi helpe de la episkopo Johano.

En 1104 oni konstruis novan sinagogon, cetere pere de konstruistoj de la katedralo de Speyer. La mikve (juda banejo) el la 12a jarcento konserviĝis kiel la plej antikva tia konstruaĵo norde de Alpoj. La klerajn rabenojn de la urbo oni konas kaj honoras sub la nocio “La saĝuloj de Speyer”.

Reviviĝo

Post la mezepokaj gloro kaj pereo de la ŜUM-komunumoj okazis pluraj sukcesaj provoj revenigi judan vivon en la regionon. Tamen ĉio finiĝis dum la nazia regado de la lando. Daŭris jardekojn, sed nun en ĉiuj ŜUM-urboj denove aperas juda kulturo. Ĉiu komunumo havas ree sian sinagogon kaj kontribuas vigle al la loka kulturo. La urboj mem klopodas esti kune agnoskataj kiel “monda heredaĵo”.

Estos la propra forto de la judaj komunumoj kaj la paca, plene norma kaj normala kunvivado kun autoĥtonaj kristanoj same kiel kun iu ajn kunloĝanto, kio garantios novan kaj daŭran pluekzistadon. Eble iam denove oni honorige parolos pri reviviĝinta “Jerusalemo apud Rejno”.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

La “Sankta Sablo” en Worms. Foto: Rita Rössler-Buckel

[FORIGITA!: bildo]

La mikvo en Speyer. Foto: Rita Rössler-Buckel

[FORIGITA!: bildo]

La nova sinagogo en Speyer. Foto: Rita Rössler-Buckel

Moderna vivo

GERMANIO

Fiere festis foiro

Kutimas en suda Germanio, ke ĉiujare okazas printempe apud la urbo Mannheim la “Maja foiro manhejma”. Ĝi nomas sin subtitole “Ekspozicio por industrio, komerco, metio kaj agrikulturo”.

Fariĝinte dum kvar jarcentoj la plej granda regiona foiro de la lando kun forta ekonomia efiko je 480 milionoj da eŭroj, ekvivalente al 3500 laborlokoj, ankaŭ en 2013 ĝi allogis pli ol 350 000 vizitantojn kaj aĉetantojn.

Al la proponado de novaj produktoj kaj varoj por profesiuloj kaj por ordinaraj homoj aldoniĝis fakoj kiel turismo kaj trafiko. Sed ankaŭ specialaj ekspozicioj, ekzemple, pri la regiono, pri bestoj, pri sano, arto kaj distrado, estis daŭre kaj amase frekventataj.

Konkursoj

Riĉa, varia kromprogramo kompletigis ĉiutage la bazan prezentadon en haloj kaj tendegoj. El tio elstaris diversaj ĉevalsportaj konkursoj kaj bestopremiadoj. Memkompreneble ne mankis multaj ejoj por frandi manĝaĵojn kaj ĉiajn trinkaĵojn.

Aparta aspekto de la evento estis ĝia jubilea karaktero. Antaŭ precize 400 jaroj la palatinata grafo Johano la 2a permesis al la juna urbo Manhejmo ĉiujare la 1an de majo organizi foiron por bestokomercistoj kaj butikistoj. La urbocentra unutaga foiro rapide evoluis ĝis apudurba evento preskaŭ dusemajna.

Prabiciklo

Aparta halo prezentis postlasaĵojn, tekstojn, bildojn, teatraĵojn kaj filmojn pri menciindaj inventoj kaj momentoj el la kvarjarcenta historio. Inter ili trovis abundan intereson la ame flegataj, ĉiam funkciantaj relikvoj ilustrantaj la rolon de Manhejmo en la disvolviĝo de la trafikindustrio, kun Drais (prabiciklo), Lanz (traktoro) kaj Benz/Mercedes (aŭto).

Tiel la foiro montriĝis ne nur moderna komerca evento, sed ankaŭ ligilo inter la historio kaj la estonteco. Samtempe tiamaniere ĝi klare pruvis, ke ĝi daŭre apartenas al la identeco de la regiono. En 2014 ĝi okazos inter la 26a de aprilo kaj la 6a de majo.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

La aerfoto montras la grandecon de la tereno. Foto: Kun permeso de la ĵurnalista buroo

[FORIGITA!: bildo]

Parto de la ekspozicio “Estinteco renkontas estantecon”. Foto: Rita Rössler-Buckel

[FORIGITA!: bildo]

Malnovaj transportiloj en la foiro. Foto: Rita Rössler-Buckel

Scienco

NOMENKLATURO

Unu astronomo, du ... astro-nomoj

Steloj, kiel konate, havas nomojn. Multaj el ili verdire havas du nomojn: unu estas la oficiala, la alia estas la komuna/tradicia. Jene oni legos pri la deveno de la strangaj tradiciaj nomoj de du steloj, kies etaj lumoj, spite al ilia nefameco, nin salutas ĉiunokte el la ĉielo.

Taŭro

En ĉiu konstelacio (aŭ stelfiguro), la plej brila stelo estas nomata per la greka litero alfa sekvata de la latinlingva nomo de la koncerna konstelacio. Tiel oni asertas, ke la plej brila stelo en la konstelacio nomita Taŭro (latine: Taurus) estas Alpha Tauri [alfa taŭri]. La dua plej brila estas Beta Tauri; la tria Gamma Tauri ktp.

Hundo

Kelkaj steloj, tamen, havas ankaŭ alian nomon, per kiu ili estas tradicie konataj. Tiel la ĉefa stelo el la konstelacio “Granda Hundo” (latine: Canis Major) estas konata kiel Sirius [sirjus], paralele al Alpha Canis Majoris. La plimulto de tiuj stelaj nomoj venas el la kulturoj greka, latina kaj araba.

Delfeno

Strange ekzistas du steloj, kies tradiciaj nomoj malpermesas al ni simple malkovri ilian devenon. Sualocin kaj Rotanev estas fakte la du plej brilaj steloj en la eta konstelacio Delfeno (latine: Delphinus). Iliaj nomoj apartenas al neniu lingvo kaj unuavide signifas nenion.

Ĉasisto

La solvo de tiu enigmo estas serĉenda en la historio de la itala astronomio. Dum la pasintaj jarcentoj, sciencistoj, almenaŭ formale, kutimis sin nomi per siaj latinigitaj nomoj. Tiel itala astronomo nomita Niccolò Cacciatore [nikolo kaĉatore] (proksimume esperantigebla kiel Nikolao Ĉasisto) estis konata en la sciencaj rondoj kiel Nicolaus Venator, kio estas preciza traduko latinlingven de lia nomo. Li mem, en la jaro 1818, baptis tiujn du stelojn kiel Sualocin kaj Rotanev. Tiuj vortoj estas nenio alia ol Nicolaus kaj Venator, inverse skribitaj. Kvankam “Oalokin” (ebla esperanta transpono de Sualocin) kaj “Otsisaĉ” (Rotanev) ne povas esti difinitaj kiel popularaj steloj (ili estas malfacile observeblaj sub niaj nuntempe poluitaj ĉieloj), iliaj bizaraj nomoj sukcesis pluvivi ĝis nun.

Jorge Montanari

Leteroj

La riĉegulo ne prifajfu

Mi trovis tre interesa kun trafaj argumentoj la artikolon de Stefan MacGill pri la instruado de fremdaj lingvoj (Monato 2013/05, p. 14): Jes ĉiam estas avantaĝo lerni du lingvojn en familia etoso, kun malsamlingvaj gepatroj. Instrui kaj lerni ne estas samaj aferoj! Ĉu indas instrui fremdan lingvon ekde la unuaj lernejo-jaroj? Diskutinda aserto. La danĝero ekzistas en la submetiĝo de la denaska, nacia lingvo favore al la reganta (la angla, nuntempe), kiam la infanoj ankoraŭ ne regas sian propran lingvon.

Krome, la rimarkojn de la aŭtoro pri la malalta nivelo de la Esperanto-parolantoj mi volas limigi: dum la lernintoj de la angla ĝuis plej efikajn publikajn rimedojn (pagitajn per niaj impostoj), la Esperanto-lernintoj devis elturniĝi per etaj rimedoj kaj malmulte da kurso-horoj. La riĉegulo ne prifajfu la malriĉulon!

Pierre Grollemund

Francio

Leteroj

Fama? Dankon, tamen

Paul Gubbins pravas kiam li avertas por la troa uzado de la adjektivo “fama”. Tamen eblas, por iu ajn (juna, maljuna, klera, malklera ktp), ne aparteni al la granda parto de la publiko kiu scias pri certa famaĵo. Oni povas supozi, ke famaĵo neniam estas konata, ĉu al ĉiuj personoj de specifa publiko, ĉu al la tuta mondo. Mi vizitis la “faman” salminejon en Hallstatt en la sepdekaj jaroj kaj konstatis, ke sur la parkejo troviĝas deko da aŭtobusoj. Ni do ne estis la solaj vizitantoj.

Plie, la publiko povas esti specifa, ekzemple la Esperanto-publiko. Se oni skribas nur en Esperanto, tiam Zamenhof estas evidente fama. Se mi skribas por la legantoj de Monato, tiam Paul Gubbins estas fama, kaj mi ne bezonas determini tion. Kial mi ne uzu la adjektivon fama se mi nepre volas altiri la atenton? Se oni forstrekas la adjektivon, la leganto povas miskompreni la celon de la frazo. Certe, ni devas bone pripensi, ĉu uzi la adjektivon aŭ ne. Same oni devas bone pripensi ĉu forstreki, ĉu lasi.

Grégoire Maertens

Belgio

Scienco

MONDO

Aspektoj de vivekspekto

Longe, 83 jarojn, vivas averaĝe homoj en Svislando kaj Japanio. Ege pli malaltan vivdaŭron (mezume 47 jarojn) oni male spertas en Sieraleono, laŭ nova esploro farita de Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) kaj ĵus prezentita en Vieno.

La tiel nomata World Health Statistics (Monda Sanstatistiko) aperas ĉiun jaron kaj prezentas ĝisdatigitajn donitaĵojn rilate al la MOS-membroŝtatoj kune kun raportoj pri la progreso de la diversaj landoj lige kun la Jarmilaj Evoluigaj Celoj de UN (2000-2015). Ĝi indikas por Aŭstrio kreskantan mezuman vivdaŭron de 81 jaroj en 2011 (kontraŭ 76 en 1990). En la sama lando, samkiel aliloke, estas tamen malsamo inter la du seksoj: ekzemple aŭstraj virinoj paradas per atendebla vivdaŭro de 84 jaroj, dum la viroj mezume vivas ses jarojn malpli. Estas malsamoj ankaŭ inter najbaraj landoj: Slovenio, tre proksime situanta, havas averaĝan vivdaŭron de 80 jaroj. Slovakio kaj Hungario ambaŭ kutime ne preterpasas 75 jarojn.

Imponaj progresoj

Konsiderante, ke, rilate la celojn, oni alproksimiĝas al la limdato de 2015, la statistiko indikas ĉi-jare notindajn progresojn. Bonaj rezultoj estas atingitaj koncerne la malpliiĝon de infanaj kaj patrinaj mortoj sekve de la naskiĝo kaj de la akuŝo mem, la pliboniĝon de la nutraĵoj, la malaltiĝon de la forpasoj pro aidoso, tuberkulozo kaj malario.

La raporto plenumas komparadon inter la progresoj, kiuj estas registritaj en landoj kun plej bona sanstato, kaj tiuj estintaj en malpli evoluintaj landoj. Tiucele oni uzis la donitaĵon de la jaro 1990 (kiam ekaperis la Jarmilaj Evoluigaj Celoj) kaj poste duan donitaĵon, akiritan post dudeko da jaroj. Tio indikas, per absolutaj ciferoj, ke la landoj iam nombritaj en la plej malalta kategorio faris ĝenerale imponajn progresojn.

Ekzemple la rimarkinda malsamo, kiu ekzistis inter landoj kun plej kaj malplej altaj indicoj pri novaj HIV-infektoj, malpliiĝis. Dum novaj HIV-infektoj malpliiĝis sesoble en landoj kun plej malaltaj indicoj, la grupo de landoj kun plej altaj indicoj malpliigis la novajn HIV-infektojn je 27 procentoj. Rilate la malsan-koeficientojn en Aŭstrio, en 2011 okazis 209 malsaniĝoj je 100 000 loĝantoj, en Hungario 47, en Slovenio 31 kaj en Slovakio nur ok. La pleja disvastiĝo de HIV/aidoso en la mondo estis observita en Svazilando, kun 15 816 malsaniĝoj je 100 000 personoj.

Misproporcio

Alia iama absoluta misproporcio, rilate al la infana mortokvanto inter progresintaj kaj malprogresintaj landoj, estis malpliigita: oni malsupreniris, en ĉi-lastaj, de 171 mortoj je 1000 novnaskitoj en 1990 al 107 mortoj je 1000 novnaskitoj en 2011. Aldone iuj landoj, kiuj sin trovis inter tiuj kun plej altaj indicoj pri infana mortokvanto en la mondo dum 1990 — inkluzive de Bangladeŝo, Butano, Laoso, Madagaskaro, Nepalo, Ruando, Senegalo kaj Orienta Timoro — plibonigis la infanan postvivadon tiel multe, ke ili ne plu apartenas al tiu grupo.

En 1990, cetere, en la landoj kun plej altaj indicoj pri virinoj mortantaj dum la gravedeco kaj la akuŝo estis observataj mezume 915 mortoj de patrinoj je 100 000 novnaskitoj, ege pli ol en landoj kun plej malaltaj indicoj. En 2010 tiu misproporcio malgrandiĝis kaj estis nur 512 mortoj de patrinoj je 100 000 novnaskitoj. Tia unuavide kontentiga donitaĵo bedaŭrinde respondas mondskale al eta malpliiĝo (3-elcenta) kaj devus duobliĝi, por ke ni povu atingi la Jarmilajn Evoluigajn Celojn — t.e. malgrandiĝon de la patrina mortokvanto je tri kvaronoj.

Antaŭtempaj naskiĝoj

Aliaj “ŝlosilaj” tendencoj rimarkitaj en la raporto rilatas al:

— la aliro al kuraciloj: landoj kun malaltaj aŭ mezaj enspezoj spertas mankon de kuraciloj en la publika sektoro, kio devigas la homojn sin turni al la privata sektoro, kie la prezoj povas esti ĝis deksesoble pli altaj;

— diabeto: preskaŭ 10 % de la plenkreskuloj en la mondo havas diabeton, mezureblan per alta nivelo de sangosukero (pli ol 126 mg/dl). Homoj kun diabeto pliigis la riskon de apopleksio kaj bezonus amputon de la malsupraj membroj dekoble pli verŝajne, ol homoj, kiuj ne suferas pro diabeto;

— antaŭtempaj naskiĝoj: ĉiun jaron proksimume 15 milionoj da beboj naskiĝas antaŭtempe (alivorte ene de la unuaj 37 gravedec-semajnoj) kaj miliono el ili mortas. Antaŭtempaj naskiĝoj konstituas tutmonde la unuan mort-kialon por novnaskitaj beboj kaj la due plej gravan (post pneŭmonio) inter la infanoj malpli ol 5-jaraj.

Evgeni Georgiev

Scienco

BIOLOGIO

Telomero: ĉu rimedo kontraŭ kancero?

Niaj genoj, koditaj per blokoj da DNA (kompleta nomo: desoksiribonuklea acido), sin trovas ene de ĉiu ĉelo de nia korpo. Ĉiu unuopa ĉelo daŭre “legas” siajn genojn por produkti la diversajn substancojn bezonatajn por la diversaj taskoj. Ekzemple, la hepataj ĉeloj produktas galon por helpi la digestadon.

Sekvenco

DNA konsistas el longaj ĉenoj aŭ fadenoj, nomitaj kromosomoj. Meze de la kromosomoj troviĝas genoj, sed estas erare kredi, ke ĉiu parto de la DNA-ĉeno konsistas el genoj. Cetere ekzistas partoj de la DNA, kies funkcio estas disigi genojn unu de la alia, kaj ankaŭ helpi la taskon de ilia legado. Ĉe la fino de ĉiu kromosomo estas iu ripetita sekvenco de DNA, kiu ne enhavas genojn. Ĝia nomo estas telomero.

Vivmaniero

Kiam la ĉeloj dividiĝas, ĉiu kromosomo estas kopiata, tiel ke ĉiu el la du novaj ĉeloj, kiuj rezultas, ricevu la samajn kromosomojn. Dum tiu divid-procezo, malgranda parto situanta ĉe la fino de ĉiu kromosomo perdiĝas. Do telomeroj iĝas iom pli mallongaj post ĉiu ĉela dividiĝo. Tio ne multe gravas, se iom da telomero ankoraŭ restas ĉe la fino de ĉiu kromosomo. Kiam tamen la ĉeloj dividiĝas multajn fojojn, neniom plu el la telomero troviĝas ĉe la fino de la kromosomoj. Tial, la genoj lokitaj plej proksime al la fino de la ĉeno de DNA ne plu restas protektataj, kaj ili tuj komencas malaperi dum la venontaj dividiĝoj.

Tiu procezo multe rilatas al la fina sezono de la homa vivo kaj al la perdo de iuj necesaj funkcioj de la korpo. Nu, sendepende de ies virta aŭ malvirta vivmaniero, ekzistas genetika limo por la daŭrigo de la vivo, kiu provokas la perdon de pli kaj pli da gravaj genoj.

Enzimoj

Cetere, kancero konsistas el ĉeloj, kiuj dividiĝas kaj kreskas sen interrompo. Kiam sciencistoj esploris la ĉelan mekanismon de kancero, ili malkovris, ke, dum la dividiĝo de kancera ĉelo, la telomero perdita estas tuj riparata. Tial la kancera ĉelo sukcesas sin dividi plurajn fojojn, ne perdante neprajn genojn kaj tiel evitante sian memmortigon. Pro tio, la enzimoj implikitaj en la riparado de telomeroj estas “ŝlosilo” por esplori, ne nur koncerne la eblon prokrasti la perdon de esencaj funkcioj dum maljuneco, sed ankaŭ koncerne la manieron mem kontraŭbatali kanceron.

Se oni sukcesus aktivigi laŭvole la enzimojn, kiuj povas ripari telomerojn, oni povus eviti la perdon de esencaj genoj dum maljuneco. Se oni male sukcesus malaktivigi tiujn samajn enzimojn ene de kanceraj ĉeloj, ĉi-lastaj rapide mortus post iom da dividiĝoj.

Progresoj

Superfluas klarigi, ke tiuj malkovroj ne signifas, ke kancero estas preskaŭ venkita aŭ ke ni jam povas eviti morton aŭ poreterne plilongigi nian junecon. Sed estas verŝajne, ke gravaj medicinaj progresoj en la estonteco rilatos al la eblo malpermesi la riparon de telomeroj en kanceraj ĉeloj aŭ eviti la mallongiĝon kaj la malaperon de telomeroj en la sanaj.

Jorge Montanari

Hobio

FINNLANDO

Ĉasado

Antaŭ cent-ducent jaroj ĉasado kaj fiŝkaptado ankoraŭ estis gravaj rimedoj por vivteni sin kaj sian familion en la Nordo. Raha, la finna vorto por “mono”, origine havas signifon “felo de sciuro”. Nuntempe ĉirkaŭ 300 000 finnoj havas ĉasadon kiel hobion. Kreskanta parto de ili estas virinoj. Neplenaĝaj geĉasistoj nombras proksimume 4 % de la tuto. Ili konatiĝas kun la hobio jam hejme, kun la gepatroj, kaj bone konas la ĉasarmilojn, malpezajn mitralojn, fusilojn, plumberpafilojn kaj aerpafilojn. Por pafi per la laste menciitaj oni ne bezonas ĉaspermeson. Multaj havas pafadon kiel kromhobion. Troveblas ankaŭ ĉasantoj, kiuj “pafas” nur per siaj fotiloj kaj kameraoj. Ĉasado malfermas al ĉiuj la pordon al la naturo.

Por ĉiu

Por rajti ĉasi oni devas trapasi ĉasekzamenon kaj ofte ankaŭ demonstri sian lerton en pafado. Plie oni devas scii kie ĉasadi. Kamparanoj kutime posedas sufiĉe da arbaro, kaj la vastaj arbarpartoj posedataj de la finna ŝtato iel apartenas al ĉiu finno. Ege malofte oni vidas barilojn aŭ ŝildojn “Privata”. La ĉasistoj ĉiujare akiras dek milionojn da kilogramoj da pura viando por siaj familioj kaj geamikoj. Oni ne vendas kutime la ĉasaĵojn.

La plej ĉasataj bestoj en Finnlando estas alkoj kaj anasoj. Kiam komenciĝas ties ĉasperiodoj, estas danĝere moviĝi sur strandoj aŭ laŭ arbaraj vojoj. Ĉiujare sekve de akcidentoj vundiĝas aŭ eĉ mortas ĉasistoj.

Jula paco

Kompreneble oni protektas ĉasatajn bestojn kaj birdojn en la sezono, kiam ili bezonas ŝirmon kaj trankvilon por kreskigi la idaron. La ĉasistoj devas bone koni la tiucelan kalendaron, kiu haveblas ekzemple en la reto. La landa ĉasista asocio havas sian retpaĝaron en la finna, sveda kaj angla (www.metsastajaliitto.fi), sed troveblas retpaĝoj ankaŭ en la germana kaj lapona lingvoj. Antaŭ Kristnasko pluraj ĉasistaj societoj libervole deklaras “julan pacon”. Kun siaj geamikoj kaj familioj oni kunvenas en iu arbara loko, bruligas fajron, kafumas, rostas kolbasojn kaj promesas ne ĉasadi dum la tagoj ĉirkaŭ la 21a-26a de decembro. Ĉasistoj ankaŭ provizas bestojn per manĝaĵoj en la malfacila vintra periodo, kiam neĝo dikas. Legomojn, fojnon, ŝelon de tremoloj, pomojn k.a. ili lasas en lokoj, kiujn bestoj vizitadas. Tia helpado devas daŭri ĝis aprilo-majo.

Grandajn bestojn, kiaj urso, gulo, lupo, linko, oni rajtas mortpafi nur esceptokaze, se ili endanĝerigas la loĝantojn aŭ lernejanetojn de izolita bieno aŭ vilaĝeto. Ankaŭ boacaroj, ŝafaroj kaj abelujaroj povas esti en danĝero. Tio ĉiam estigas konfliktojn inter endanĝerigitoj kaj oficialuloj. En urboj oni ne facile komprenas la kamparan situacion.

Malpli grandaj ĉasaĵoj estas leporoj, galinoformaj birdoj (lagopo, perdriko, tetro, bonazio). Urogaloj maloftiĝis pro tio, ke ĉiam pli rare ili trovas taŭgajn lokojn por siaj printempaj seksludoj. Homoj uzas la arbaron por kiel eble plej multe profiti de la ligno, kaj tio malfavoras bestojn kaj birdojn. Pri fokoj daŭre argumentas kaj kontraŭargumentas fiŝkaptistoj kaj protektantoj.

La pordo de la naturo neniam estas ŝlosita. Homoj mem devas zorgeme kaj individue konsideri kiam ili eniru kaj eliru, kaj kion ili faru en la sovaĝejoj.

Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Ĉasistoj kun faligita alko. Foto: www.erapaimen.fi

[FORIGITA!: bildo]

Du urogaloj sub sorpoarbaj beroj. Foto: www.erapaimen.fi

[FORIGITA!: bildo]

Sunsubiro ĉe la rivero Vantaa, Suda Finnlando. Foto: Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Pejzaĝo ĉe la rivero Vantaa. Foto: Saliko

Moderna vivo

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: [Forigis bildon]]

Albanino, Elhaida Dani, ĝojigis siajn samlandanojn, kiam ŝi venkis en la ĉi-jara talento-konkurso “La Voĉo de Italio”. La 20-jaraĝa kantistino gajnis 70 % de la voĉoj de la televido-spektantoj.

Scienco

MONDA VARMIĜO

Everesto mem blovospiras

Antaŭ kelke da jaroj komenciĝis, kadre de la sciencista medio, fervora debato pri la efektiva sanstato de la everestaj glaĉeroj. Iuj rigardis ĝin bona, iuj malbona. Italaj esploristoj metis finon al tia diskutado, disvastigante la fidindan konkludon, ke la tiel nomata monda varmiĝo ne ŝparas la plej altan monton de la planedo, Evereston. Tiu, fojfoje nomata “tria poluso” de la tero, pli kaj pli varmiĝas, simile al la ceteraj plej malvarmaj lokoj de la tero. La sekvo? Neĝoj kaj glaciejoj fandiĝas, lasonte baldaŭ la alvalajn hom-komunumojn sen akvo.

Imponeco

Jen kelkaj sciencaj donitaĵoj, kiuj konvinkis ĉi-rilate eĉ plejskeptikulojn: la glaĉeroj de la monto Everesto spertis, ene de 50 jaroj, malaperon de 13 % de sia amplekso; cetere, en la sama tempodaŭro, la neĝ-limo supreniris je 180 metroj. La itala teamo, kiu plenumis la esploron kaj kies membroj venas de iu loka sidejo de CNR (Itala Tutlanda Centro de Esplorado), sed ankaŭ de la universitato de Milano kaj de Ev-K2-CNR (scienca komitato), analizis la sanstaton de la glaciejoj, kiuj blankigas la pintojn de la azia montaro, tiom konata pro sia imponeco. La esploristoj priesploris precipe la tiel nomatan Nacian Parkon de Sagarmatha (kiu havas amplekson de 1148 km2): temas pri regiono de la montoĉeno, kiu inkluzivas impresajn pintojn. Tiuj ne hazarde allogas turistojn kaj alpistojn el la tuta mondo.

Kronologio

En la lastaj jaroj la scienca komunumo estis disigita: la itala esplorgrupo donis tamen konvinkajn respondojn, kiujn ĉiu estis devigita akcepti, ĉar temas pri faktoj, ne hipotezoj. Oni uzis kartografiajn reliefojn kaj satelitajn bildojn, plenumante tiumaniere precizan glaciej-kronologion, aŭ alivorte historion, kiu kovras la tutan lastan jarcentduonon. Oni rimarkis, ke de post 1962 la glaĉeroj retroiris je 400 metroj. La fakuloj esploris ankaŭ la temperaturojn kaj la precipitaĵojn ekde la 1990aj jaroj. Oni notis pliiĝon de la temperaturo je 0,6 gradoj centezimalaj kaj malaltiĝon de la pluvoj je 100 mm en la antaŭmusonaj kaj vintraj monatoj.

Patrino

Tio ne signifas, ke la dio de la nepala ĉielo (ja tiu ĉi estas la signifo de la loka nomo Sagarmatha) aŭ la patrino de la tibeta universo (tion signifas la alifoje uzata nomo Chomolangma) restos post deko da jaroj tute nuda. Baldaŭ (kaj certe) malaperontaj estas nur la malgrandaj glaciejoj, alivorte tiuj kun amplekso malplia ol 1 km2. La ĉefaj, plej grandaj glaciejoj estas fakte pli malrapidaj kaj rezistaj en sia fandiĝo. “La malgrandaj glaciejoj jam perdis 43 % de la propra amplekso”, skribis la esploristoj en artikolo prezentita ĉe internacia kunveno lastatempe okazinta en Cancún (Meksiko).

Kolizio

La rezultoj de la esploro estas maltrankviligaj ne nur por la sciencistoj, kiuj plej ofte, kvankam kun iom da esceptoj, spektas tiun mondan varmiĝon per iom da malkvieto, sed ĉefe por la homoj, kiuj loĝas ĉe la piedoj de la montaro. La everestaj glaciejoj fakte havas la econ havigi akvon alvale dum la sekaj sezonoj. Ili estas konsiderataj la akvaj rezervoj de Azio. Tiu akvo utilas por agrikulturo, por la produktado de elektra energio kaj, nelaste, por trinkado. Do la observebla retiriĝo de la glaciejoj, aliflanke kreskonta sendube laŭ la plenumintoj de la esploro, povus havi gravan kolizion kun la vivo de azianoj.

Roberto Pigro

Moderna vivo

GASTRONOMIO

Frandaĵoj fratinaj

Kiuj ŝatas veganan glaciaĵon, povas nun manĝi ĝin en Vieno. En majo 2013 malfermiĝis la unua vendejo “Veganista”, kie oni ricevas nur veganajn glaciaĵo-specojn.

Du fratinoj pli ol unu jaron eksperimentis per diversaj receptoj. Cecilia Blochberger [cecília blóĥberger], 39-jara, havis jam spertojn pri vendado de kosmetikaĵoj kaj tiel havigis la startkapitalon por la nova entrepreno. Krome ŝi studis ĉe usona t.n. Glaciaĵa Universitato en New Jersey [nju ĝorzi].

Sojo-suko

Susanna Paller, 27-jara, okupiĝas ĉefe pri la preparado de tiuj frandaĵoj. Ovojn kaj bovinan lakton la fratinoj tute ne uzas, kio ĝojigas homojn kun laktoza netoleremo. Ili evitas ankaŭ la normalan sukeron sakarozo kaj anstataŭigas ĝin per sojo-suko, rizo-suko, avena suko kaj kokosa suko.

Unu “globo” de la glaciaĵo kostas inter 1,60 eŭroj kaj 1,90 eŭroj, do iom pli ol aliloke. La venontan jaron la fratinoj volas vendi ankaŭ kafon kaj liveri la glaciaĵojn al veganaj bakejoj kaj restoracioj.

La vendejo, en Neustiftgasse [nójŝtiftgase], proksime al la metroa haltejo Volkstheater [fólksteater], estas malfermita ĉiutage de la 11a ĝis la 19a horo.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La ekstero de la nova vegana vendejo en la sepa distrikto de Vieno. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La ŝildo fiere anoncas la nomon de la vendejo. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

En la vendejo haveblas diversaj veganaj glaciaĵoj. Foto: Walter Klag

Politiko

INTERNACIISMO

Kuniĝas mistera kaj potenca grupo

La prestiĝa kaj modera irlanda ĵurnalo Irish Times lastatempe publikigis, kun pli ol nuraj nuancoj de suspektemo kaj maltrankvilo, raporton pri la ĉi-jara konferenco de la tiel nomata Bilderberg-grupo, kiu okazis en junio en la najbara Anglio.

La unua konferenco de tiu grupo — aŭ “klubo” — okazis en 1954 en la nederlanda hotelo Bilderberg. Ĝin iniciatis homoj, kiuj maltrankviliĝis pri la kreskanta kontraŭ-usona sento en okcidenta Eŭropo.

Ili volis antaŭenigi novan ideologion, nomatan atlantikismo, kiu celis pli da konsento inter la kulturoj ambaŭflanke de la oceano, kun kunlaboro politika, ekonomia kaj defenda. La projekton apogis ne nur pluraj ŝtatistoj kaj eŭropaj regantoj, sed ankaŭ la ĉefo de la usona ŝtatsekureca servo, CIA.

Suspektemo

Pro tio, ke la grupo agas sekrete kaj publikigas nek tagordojn nek protokolojn, oni ne certe scias, kion ĝi faras aŭ intencas. La sekretemo de la grupo estigas suspektemon kaj timon, kaj ne nur inter maldekstruloj.

Kelkaj influhavaj homoj, inkluzive de eŭropaj kaj usonaj politikistoj, opinias, ke la grupo intencas plifortigi la kapitalismon, tutmondiĝon kaj liberan merkaton — esence la ekonomian, politikan kaj kulturan superregnon de la okcidentaj potencoj.

Kiam kuniĝas la konferencanoj, kiuj inkluzivas kelkajn plej potencajn politikistojn, reprezentantojn de amaskomunikiloj, entreprenistojn, bankistojn kaj aliajn pilierojn kaj apogantojn de la kapitalisma sistemo, ili alvenas en veturiloj kun nigraj fenestroj. Ilin protektas anoj de sekurecaj servoj, kaj helikopteroj.

Policanoj

La konferencoj okazas en lokoj ĉirkaŭitaj de bariloj. Policanoj, fojfoje surĉevalaj, blokas al la publiko la vojon al la konferencejo. Supozeble la kostoj de la sekureco estas kovrataj de ordinaraj impostpagantoj, kiuj rajtas nek partopreni nek informiĝi pri la evento.

Ne surprize, membroj de la publiko kaj reprezentantoj de diversaj organizaĵoj staras aliflanke de la bariloj, manifestaciante kontraŭ evento, kiun ili taksas malbonsigna. Ili postulas, ke la grupo publikigu detalojn pri la konferenco.

Precipe la bankistoj provokas publikan reagon, ĉar ili reprezentas la sektoron, kiu plejparte respondecas pri la ekonomia krizo. Ĝenerale oni akceptas, ke homoj kun honestaj intencoj sin kaŝi ne bezonas.

Garvan Makaj

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Armilo kontraŭarmila

Komence de aprilo estis aprobita la unua internacia traktato pri komerco de armiloj. En junio, ĉe Unuiĝintaj Nacioj en Novjorko, la traktaton subskribis 67 ŝtatoj, ĉirkaŭ triono de la 193 UN-membroj.

Temas pri historia momento. Oni provis multfoje realigi ĉi tiun idealon, ekzemple ĉe la Ligo de Nacioj dum la intermilita periodo, kaj neniam sukcesis. Nun nepras, ke la unuopaj ŝtatoj ratifu en sia parlamento la traktaton, kiu ekvalidos nur post 50 ratifoj. Tiu ĉi procezo daŭros eble du aŭ tri jarojn.

La civila socio ludis gvidan rolon por meti la temon en la tagordon de registaroj, ekde la komenco kaj dum ĉiuj fazoj, kombinante lobiadon kun civitana agado (tiel gravis lastatempe interretaj kontaktoj). Nun, por aplikigi la traktaton, la civila socio denove ludos gvidan rolon.

Municioj

Sendube la teksto de la traktato ne estas perfekta. Tamen ĝi estas pli bona ol oni povus imagi. Tiel, malgraŭ malfortoj, ĝi starigos kriteriojn por decidi, kiam malpermesi vendadon de armiloj, kaj pri kiaj armiloj temas (pezaj kaj malpezaj kaj eĉ, kvankam nur parte, ankaŭ municioj). La traktato reguligos ankaŭ el- kaj en-portadon, do transportadon, de armiloj.

Oni tamen garde sin tenu. Ŝtatoj povos ĉiam diri, ke ili konsideras homajn rajtojn, samtempe tamen permesante armilo-eksportadon kondukantan al genocido. Cetere estiĝas novaj armiloj, kiel senpilotaj aviadiletoj (angle drones), kiuj ne estas inkluzivitaj. Ankaŭ nekomercaj aranĝoj restas ekster la traktato. Do armilo-donacoj estu nepre ekzamenataj.

Konscio

Malfacile estas prognozi la rezultojn de la traktato. Ĉiutaga praktiko kaj ankaŭ ĉiujara konferenco de la subskribintaj ŝtatoj helpos determini ĝian aplikadon kaj sukceson. Tamen la plej grava efiko kuŝos en la konscio. Ekde nun, ŝtatoj pli detale klarigu sian armilo-komercadon. Cetere la traktato permesas al civitanoj ilin pridemandi kaj informojn peti.

Oni ne forgesu, ke la teksto akceptita estas nur unua paŝo en multe pli longa procezo. Ekzemple, kiam la traktato ekvalidos, komenciĝos sesjara periodo, dum kiu ĝi ne povos esti ŝanĝita. Nur poste eblos plibonigi la tekston kaj aldoni novajn paragrafojn. Tamen nenio malhelpas al ŝtatoj ekde nun ekagi laŭ la spirito de la traktato.

Opozicio

Notindas la fundamenta rolo de Usono por efektivigi la traktaton. Estis prezidanto Barack Obama, kiu malgraŭ opozicio ekzemple en la senato, tamen permesis en 2009, ke oni komencu la finan fazon de la procezo, kiu kulminis en la traktato.

Eĉ se Usono aŭ aliaj gravaj armilo-produktantoj, kiel Rusio aŭ Ĉinio (kiuj sin detenis en la aprila aprobo-voĉdono), ne subskribos aŭ povos ratifi la traktaton, oni esperas, ke tamen tiuj ĉi landoj akceptos la principaron. Usono, ekzemple, ne subskribis kontraŭminan traktaton, tamen nun agas kvazaŭ subskribinto kaj ne plu produktas aŭ vendas minojn.

Intertempe estas lanĉitaj similaj kampanjoj por limigi armilojn. Unu el tiuj celas malpermesi nukleajn armilojn, alia robotojn, nun diverslande esploratajn, kiuj sendepende, sen homa interveno, pafos kaj murdos. Ekskludi homojn de la decido, ĉu mortigi, vere timigas. Do ne ĉesos la laboro por bridi la evoluigon kaj komercadon de armiloj.

Javier Alcalde

Leteroj

Vladimir Lemelev

Leginte la du artikolojn de d-ro Vladimir Lemelev Laŭdo de moderna superhomo kaj Unu hirundo printempon ne alportas: sed du? (Monato 2013/06, p. 18 kaj 19) mi kun danko aprezas la bonegan kontribuon, kiun d-ro Lemelev faris en la disvastigo de sciencaj (ĉefe medicinaj) informoj en Esperantujo. Lia jam ofte pruvita kapablo prezenti kompleksajn temojn en bonega kaj facile komprenebla lingvaĵo estas certe gratulinda. Des pli malfeliĉe mi samnumere en Monato legis lian nekrologon. Jen grava perdo! Samkiel multaj aliaj, mi tre bedaŭras lian forpason.

Bruce R. Crisp

Kanado

Politiko

UNUIĜINTAJ NACIOJ

Hejmen la blukaskuloj

En 1973 okazis la milito de Jomkipuro inter unuflanke Egiptio kaj Sirio kaj aliflanke Israelo. Sekvis ne pactraktato, sed armistico. La batalintoj permesis 1150-kvadratkilometran senmilitan zonon sur la Golanaj Altaĵoj inter Sirio, Israelo kaj Libano.

En tiu mallarĝa zono servis dum 39 jaroj aŭstraj soldatoj kadre de Unuiĝintaj Nacioj (UN) por prizorgi la armisticon. Komence de 2013, krom la 380 aŭstraj blukaskaj soldatoj, deĵoris 300 el Barato kaj 342 el Filipinoj, antaŭe ankaŭ el Kanado, Kroatio kaj Japanio.

Kidnapis

En printempo 2011 en Sirio ekprotestis la loĝantaro kontraŭ la registaro. Sekvis armita konflikto inter la opozicio kaj la registaro. Unue la blukaskuloj restis flanke de la konflikto. Sed en majo 2013 ribeluloj kidnapis filipinajn blukaskulojn kaj ilin tenis dum mallonga tempo. En junio la situacio pliakriĝis.

Siriaj ribeluloj okupis parton de la senmilita zono, inkluzive de la ĉelima Gate Bravo [gejt bravo] proksime al Al-Kunajtiro. La UN-soldatoj pli kaj pli endanĝeriĝis. Ne estas la tasko de blukaskuloj pacigi batalantojn. Krome ili havas nur leĝerajn armilojn, kiuj taŭgas nur por sin defendi.

Tial la aŭstra registaro iom abrupte decidis retiri siajn soldatojn, same kiel ankaŭ la filipina registaro.

Walter Klag

Moderna vivo

BRITIO

Gesto malabsurda

La brita ĉefurbo Londono nun havas trinkejon por surduloj, kies dungitoj estas ĉiuj gestolingve trejnitaj.

Celita ĉe la Surdulo-salono (angle: “Deaf Lounge”) estas trankvila kaj komforta klubstila kunvenejo, kie surduloj interrilatas kun nesurduloj. Do tiuj kun ordinara aŭdkapablo estas bonvenaj, allogataj de muziko, kiun surduloj spertu pere de vibrado.

Kursoj

La posedanto, mem surdulo, kiu elpensis la ideon post malbonaj spertoj en aliaj trinkejoj kaj kluboj, planas organizi kursojn, kie oni instruos al surduloj interpreti popularajn ritmojn kaj ankaŭ ludi muzikilojn.

Ekipaĵo

Krom trejnitaj dungitoj pri gestolingvo, la trinkejo havas helajn plafonlumojn, tiel ke la klientoj povos klare vidi, kiam ili gestas. Sur la tabloj troviĝas skribiloj kaj paperbloketoj por mesaĝoj. Cetere, inter la dungitoj estas surdaj pordogardisto, kelistoj kaj duonsurda diskestro.

Lenio Marobin

Moderna vivo

FILATELO

Slovak-korea poŝtmarko

La kompanioj Slovaka poŝto kaj Korea poŝto eldonis komunajn poŝtmarkojn okaze de la 20a datreveno de diplomatiaj rilatoj inter Slovakio kaj Koreio.

La korean kulturon poŝtmarke prezentas korea muziko nomata pansori, enskribita ĉe Unesko kiel majstra verkaĵo de buŝtradicio kaj nemateria heredaĵo de la homaro.

La slovaka poŝtmarko montras dancistan paron vestitan en festa slovaka popolkostumo el la artista ensemblo Lúčnica [luĉnica], la nomo de popolkanzono kantata origine ĉe rastado de fojno.

Julius Hauser

Moderna vivo

AŬSTRIO

Poeto danĝera

Johann Wolfgang von Goethe [gete] (1749-1832) estas unu el la plej gravaj germanaj poetoj. Japanaj vojaĝemuloj, kiuj parolas la germanan, volonte vizitas la Goethe-monumenton, kiu staras ĉe la viena Ringstrato, proksime al la Operejo.

Unue oni volis konstrui tiun memorigaĵon el marmoro, sed pro la altaj kostoj oni realigis ĝin per bronzo kun soklo el polurita granito. La inaŭguro okazis en la jaro 1900.

Izotopoj

En la sama tempo francaj fizikistoj malkovris radioaktivecon. Granito radioaktivas pro la izotopoj de kalio, torio kaj uranio. Kiam oni mezuris la radiadon ĉirkaŭ la Goethe-monumento, oni trovis, ke ĝi estas kvaroble pli alta, ol kutimas en Vieno.

Laŭ la nuna leĝaro ne estus permesite konstrui tiel forte radiantan objekton meze de granda urbo. Feliĉe la japanaj turistoj nur mallonge sidas sur la granita soklo. Foto estas ja rapide farita.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La Goethe-monumento ĉe la viena Ringstrato. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

INUNDOJ

Tamen ne la plej alta ...

Komence de junio 2013 inundoj damaĝis grandajn partojn de Aŭstrio, Germanio kaj Ĉeĥio. La nivelo de la inundoj estis en kelkaj lokoj pli alta ol en la jaro 2002, la lasta ruiniga alta akvo.

Unue estiĝis malvarma aero norde de la Alpoj. El la sudo venis humida aero kaj sekve pluvegis dum kelkaj tagoj. Akvoamasoj fluis tra Bavario (Germanio) laŭ la riveroj Inn kaj Danubo, poste tra Aŭstrio kaj Hungario. Rompiĝis digoj aŭ plialtiĝis la grundakvo. Tial subakviĝis keloj kaj teretaĝoj.

Similan katastrofon travivis mezeŭropanoj en 2002. Post tiu jaro estas konstruitaj digoj el tero aŭ moveblaj protektiloj el betona fundamento, kiu restas en la tero. Laŭbezone eblas starigi sur ĝi fostojn kaj kontraŭapogilojn. Inter la fostoj oni muntas aluminiajn platojn ĝis la alto de kvin metroj. Tiu ĉi multekosta instalaĵo jam protektis multajn vilaĝojn kaj urbojn laŭlonge de Danubo.

Mezurilo

Gravas informsistemo pri alproksimiĝantaj inundoj. Tiu sistemo ne kontentige funkciis. Unuflanke mankas scio pri la evoluo de la inundo. Aliflanke la akvonivelo estis tiel alta, ke ekzemple en la ĉedanuba vilaĝo Aschbach [aŝbaĥ] la mezurilo ne plu funkciis.

Post pluvego rapide plialtiĝas la akvo, se la rivero fluas en mallarĝa ujo inter altaj digoj. Tial post 2002 oni decidis fari vastan fluejon por Danubo en Machland [maĥland], kie povas amasiĝi granda parto de la akvo. En Machland, oriente de Linz [linc], bienistoj, kompensite, jam forlasis aŭ baldaŭ forlasos siajn terenojn.

En la aŭstra ĉefurbo Vieno ne estis grandaj damaĝoj, ĉar paralele al la malnova riverujo troviĝas la “Nova Danubo”. Ĝi estas dum normalaj tempoj ripozejo. Dum inundo oni ne rajtas en ĝi sin bani pro la danĝere kaj rapide fluanta malpura akvo.

Fajrobrigadoj

En Aŭstrio dum la inundo helpis 70 000 homoj, inter tiuj 40 000 membroj de libervolaj fajrobrigadoj. Per miloj da pumpiloj ili sekigis akvoplenajn kelojn. Ili savis homojn kaj bestojn kaj liveris nutraĵojn al tiuj, kiuj restis en domoj inunditaj. Monon de la ŝtato la helpantoj ne ricevos.

Post la inundo necesas rapide formeti ŝlimon kaj koton, kiuj post sekiĝo iĝas malmolaj kiel betono. Venos helpa mono de katastrofa fonduso. Asekuraj kompanioj ne pagas al domposedantoj, se la ruinigita domo staras en “ruĝa zono”, kie inundoj ofte okazas.

Industriisto

Kampanjon por kolekti monon iniciatis Frank Stronach [frenk ŝtronaĥ]. Li naskiĝis en 1932 en Aŭstrio, riĉiĝis kiel industriisto en la 1960aj jaroj en Kanado, kaj fondis en 2012 novan politikan partion kun la nomo Team Stronach, mallonge Frank.

Post la inundo li donacis 500 000 eŭrojn por la viktimoj de la inundo kaj alvokis ke donacu 10 % de siaj salajroj ĉiu, kiu “vivas de impostoj” kaj havas jare netan salajron de almenaŭ 80 000 eŭroj, do specife politikistoj, sindikato-funkciuloj kaj similaj.

La inundo de 2013 ne estis la plej alta de la lastaj 1000 jaroj. Tion montras strekoj ĉe la akvo-pordego (Wassertor) en Schärding [ŝerding] ĉe la bordo de la rivero Inn. Ekzemple la plej alta nivelo estis 8,8 m en 2002, 10,5 m en 2013, 11,3 m en 1954, 11,6 m en 1899, kaj 13,0 m en 1598.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Frank Stronach proponas, ke riĉuloj kontribuu el siaj salajroj por helpi la viktimojn de la inundoj.

[FORIGITA!: bildo]

Tiel funkcias la kontraŭinundaj protektikoj laŭlonge de Danubo.

[FORIGITA!: bildo]

La grafikaĵo montras, kiom altiĝis la akvoj de la Inn-rivero en Schärding.

[FORIGITA!: bildo]

Apuddanuba promenejo fariĝis preskaŭ endanuba naĝejo.

[FORIGITA!: bildo]

Altiĝis la Inn-rivero ĉe Wassertor (Akvo-pordego) en Schärding.

[FORIGITA!: bildo]

La platoj ĉe Wassertor (Akvo-pordego) en Schärding indikas, kiam okazis la plej altaj inundoj.

Moderna vivo

VEGANISMO

Kukoj, kuirlibroj kaj kanabo

Pri vegana vivmaniero informis 30 firmaoj kaj asocioj dum la 16a vegana somerfesto en Vieno. Aĉeteblis tie varoj, kiuj laŭ la organizantoj estas daŭripovaj kaj kiuj ne damaĝas bestojn. Dume amuzis akrobatoj, ĥoro, populara muziko kaj ŝminkado de infanoj.

Manĝeblis kukoj, panetoj, rostaĵoj, kebaboj, salatoj, sojomanĝaĵoj kaj glaciaĵoj, laŭbezone akompanataj de kuirlibroj. Prezentita estis la plej granda Saĥer-torto, kiun rapide konsumis la veganemuloj.

Kanabo

La firmao Hempire vendis ĉemizojn, tekojn, kosmetikaĵojn kaj nutraĵojn el kanabo. Alia entrepreno, Muso koroni, proponis veganajn akcesoraĵojn kaj ŝuojn, krome kosmetikaĵojn produktitajn sen besto-eksperimentoj.

Ĉe la kiosko Hunda Dialogo oni lernis kiel ĝentile trejni hundojn. La Asocio Kontraŭ Besto-fabrikoj informis pri besto-rajtoj. Ekzemple, por saniga sinmovado buĉotaj kokinoj havu pli da loko ol unu A4-folion.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Tendo de la asocio kontraŭ besto-fabrikoj.

[FORIGITA!: bildo]

Informejo de vegana superbazaro.

[FORIGITA!: bildo]

Tendo de grupo kontraŭ la produktado de mustelaj peltoj.

Moderna vivo

INFANOJ

Tange-kange

Okulfrapa varbado en la ĉefa korto de la viena Muzea Kvartalo: cento da gravedaj virinoj kaj patrinoj kun etaj infanoj gimnastikas “kange” antaŭ publiko kaj radioraportistoj.

Kang-trejnadon por virinoj antaŭ kaj post la nasko enkondukis Nicole Pascher [nikól paŝa]. Naskita en Vieno, ŝi eklernis dancadon kiel naŭjara knabino kaj nun instruas kang-gimnastikon. La nomon “kanga” ŝi pruntis de tiu de tuko, kiun afrikaj patrinoj uzas por porti infanetojn.

Infanvilaĝoj

Samtempe oni varbis por SOS-infanvilaĝoj, kiujn iniciatis la aŭstro Hermann Gmeiner [herman gmajna] por milit-orfoj post la dua mondmilito. Tie infanoj senfamiliaj povas evolui kvazaŭ ĉe normala familio.

Hodiaŭ ekzistas infanvilaĝoj en 131 landoj. Dum la kang-tago eblis kontraŭ unu eŭro patroni infanon.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Buntigis la aŭstran ĉefurbon dekoj da kang-dancantoj. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

AŬSTRIO

Nova kvartalo, nova lago

Aŭstrio kaj ĝia ĉefurbo Vieno ne povas mem produkti sian energion kaj dependas de energio el eksterlando. Unu kilovathoro da importita energio kostas ses cendojn. Tial 17 miliardoj da eŭroj necesas por provizi la ĉefurbon per importita energio. Tio reprezentas grandan financan perdon.

Novan kvartalon oni planis do hejti per tervarmo. Seestadt (“Lago-urbo”) estas konstruata (kompletigota en 2028) ĉe la vilaĝo Aspern, parto de Vieno. Aspern estas konata pro venko de la aŭstra armeo super Napoleono en 1809.

Sur la tereno de iama flughaveno estiĝos loĝejoj por 20 000 homoj, kun samnombraj laborlokoj. La areo grandos 240 hektarojn. Artefarita lago, kiu entenos grundakvon, grandos kvin hektarojn. Oni ne rajtos tie baniĝi.

Rezignis

En 5000-metra profundo troviĝas subtera lago kun akvo varma je 150o C. Tamen la kvanto de la akvo ne estas sufiĉe granda, kaj oni devis rezigni pri la plano hejti per tervarmo.

Por eviti kreskadon de la aŭtotrafiko oni plilongigas la metrolinion U2 kaj la tramlinion 26 al la nova kvartalo. Sur longa tram-ponto super fervojo-linioj kaj stratoj troviĝos kajo meze de la trakoj. Ĉar la vagonoj de la vienaj tramoj havas enirejon nur dekstre, la tramoj veturos ĉe la maldekstra flanko de tiu itinera parto. Tial necesas du trako-kruciĝoj antaŭ kaj post la ponto.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Tie, je la orienta parto de nova ponto, kruciĝas trakoj de la konstruata tramlinio 26. Foto: Walter Klag

Turismo

AŬSTRIO

Ŝatata celo

Monto Kalva (Kahlenberg) en la nordo de Vieno estas ŝatata celo de migrademuloj. Sed la nomo trompas: tiu monto estas kovrita de arbaregoj, kaj inter ili situas ripozigaj grandaj herbejoj.

Sur la Elisabeth-herbejo eblas nun ekzerci sin pri nova sportspeco en la Arbara Ŝnurega Parko. Post pago de la kotizo plenkreskuloj kaj infanoj estas informataj pri la uzo de la sekurigaj instalaĵoj. Poste ĉiu povas — unuope aŭ grupe — trapasi unu el la kvar itineroj, kelke da metroj super la grundo inter arboj, laŭ ŝnuregoj, ŝnuregaj pontoj kaj ŝanceliĝemaj retoj. Koloraj tabuletoj indikas, ĉu la vojo estas malfacila aŭ ne, ĉu ĝi taŭgas por etuloj aŭ por pli aĝaj personoj. Entute estas 135 ekzercejoj. Eblas grimpi 20 metrojn alten kaj vidi la arbaron el nova vidpunkto. Oni ĉiam povas interrompi la ekzercadon kaj atingi firman teron, se oni timas.

Informoj ĉe www.waldseilpark-kahlenberg.at. Veturebleco: buso 38A (ĝis Elisabethwiese). Parkejoj proksimas.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Ekzercejo por komencantoj. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Mapo de la Ŝnurega Parko. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Rapida glitado suben. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Sportanta familio. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Alte inter arboj. Foto: Walter Klag

Eseoj

KOSMO

Astrobiologio kaj religio

Carl Sagan [karl sejgan] (1934-1996), usona astronomo, kiu sukcese popularigis astronomion per siaj skribaĵoj kaj televidaj dissendaĵoj, estas rigardata kiel la fondinto de nova scienca fako nomata astrobiologio. Temas pri studado kaj esplorado de la eblo trovi indikojn pri la ekzisto de ekstertera vivo aliloke en la kosmo. Pro tio, ke ĝis nun oni ne sukcesis konstati, ĉu ekzistas sur aliaj planedoj, aŭ satelitoj aliaj estaĵoj — eĉ plej primitivaj — astrobiologio estas iom unika kompare kun aliaj sciencoj.

Komparo

Mi nun bedaŭras, ke mi pasigis plurajn jarojn de mia vivo studante teologion, kiun mi nun rigardas kiel la plej malutilan kaj sencelan studadon. Lastatempe, mi komencis fari komparon inter la teologio kaj la astrobiologio. Ambaŭ fakoj pretendas studi ion, pri kio oni ne povas pruvi, ĉu ĝi fakte ekzistas; kion oni kapablas nek vidi nek aŭdi; kaj kun kio oni ĝis hodiaŭ ne sukcesis komuniki.

Tamen, estas unu granda diferenco inter la ekstertera serĉado farata de astrobiologoj kaj la konjektoj de teologoj. La unuaj menciitaj jam sukcesis malkovri per la plej disvolvita tekniko kelkajn gravajn faktojn, ekzemple, la ekziston en nia galaksio de aliaj steloj kun planedaj sistemoj similaj al nia sunsistemo. Per spektroskopio, astronomoj eĉ kapablas analizi, kiaj elementoj troviĝas sur tiuj planedoj, kaj ĉu ili posedas akvon, kies ĉeesto estas rigardata kiel grava kondiĉo por la estiĝo de la vivo. En nia sunsistemo ili trovis spurojn, kiuj sugestas, ke la planedo Marso aŭ posedas, aŭ iam posedis, akvon. Do la ĉeesto de akvo aliloke en la universo ŝajnas aŭ ebla, aŭ probabla. Sekve, kelkaj gravaj paŝoj jam estis faritaj en la serĉo pri ekstertera vivo.

Savado nur tera

Parenteze, ie mi legis, ke gravulo en Vatikano deklaris, ke, se la astronomoj iam sukcesus malkovri vivon sur eksterteraj planedoj, tio ne prezentos problemojn por la teologio. Kontraste, adeptoj de fundamentistaj protestantaj sektoj, per iom bizara rezonado, rifuzis akcepti, ke inteligentaj estaĵoj povas ekzisti ie aliloke en la universo, pro la fakto, ke, laŭ ili, la Savanto venis nur al la tero por savi la homaron, kaj al neniu alia planedo.

SETI

En la jaro 1992 estis lanĉita ĉe la radioteleskopo en Arecibo, Porto-Riko, programo sub la nomo SETI, por serĉi eksterteran inteligenton en la universo. Uzantoj de komputiloj tutmonde estis invititaj disponigi al la programo siajn ekrankurtenojn por helpi analizi eblajn signalojn el la kosmo. Dum iom da tempo mi estis unu el la homoj, kiuj partoprenis en tiu iniciato, sed mi baldaŭ tediĝis kaj rezignis, ĉar ĝis hodiaŭ la programo produktis neniujn pozitivajn rezultojn.

Malgraŭ tiu malsukceso, oni ankoraŭ esperas pro la konstatita ekzisto de tersimilaj planedoj ekster nia sunsistemo, ke iam oni trovos kelkajn, sur kiuj iu speco de vivo — eĉ se nur bakteria, alga aŭ likena — estas ebla aŭ verŝajna.

Do la komparo, kiun mi provis fari inter astrobiologio kaj teologio estas ne egala. Ambaŭ pretendas studi iun objekton, kies ekzisto ĝis nun ne estas pruvita, sed la serĉado de la astrobiologoj ŝajnas pli promesplena ol la konjektoj de la teologoj. Oni ne forgesu, ke la originala senco de la greka vorto dogma estas “opinio”, ne certeco.

Silogismo

La tiel nomataj patroj de la kristana eklezio provis, per la klasikaj pruvoj de la ekzisto de Dio, konvinki la homaron, ke tiu alta Estaĵo ne estas nur imaga aŭ legenda. Hodiaŭ eĉ la teologoj mem rekonas, ke ĉiu el tiuj argumentoj estas bazita sur falsa silogismo, nome:

Se x validas, do y; y validas — do x.

Meditante pri tiuj gravaj temoj, mi ofte demandas min, ĉu la religio kontribuis pli da beno ol malbeno — aŭ inverse — al la homaro. Certe, la kristana eklezio fondis azilojn, rifuĝejojn, malsanulejojn, leprulejojn, lernejojn kaj universitatojn. Plie, ĝi inspiris la plej glorajn muzikon kaj arton. Aliflanke, ĝi kruele persekutis herezulojn kaj nekredantojn, kaj aliaj religioj simile agis.

Pro religiaj diferencoj oni murdas, masakras kaj malliberigas. Multaj militoj okazas pro religiaj kialoj — kvankam plej ofte la motivoj estas ne pure religiaj, sed inkluzivas politikajn kaj sociajn elementojn. Preskaŭ ĉiuj religioj iam persekutis siajn rivalojn aŭ militis kontraŭ ili — kiuj ofte ne apartenis al alia religio, sed al sekto aŭ frakcio de la sama religio, kiel ekzemple la protestantoj kaj katolikoj en Nord-Irlando ĝis antaŭ nelonge, kaj la ŝijaistoj kaj sunaistoj en diversaj landoj.

Malgraŭ la grava kontribuo de religio al edukado, la historio de la kristana eklezio montras, ke ĝi konstante malhelpis la progreson de scienco kaj de sociaj plibonigoj. Apenaŭ ekzistas religio, kiu ne diskriminaciis — kaj ankoraŭ diskriminacias — kontraŭ virinoj.

Tragedio

En Irlando, la lando, en kiu mi loĝas, okazis ĉi-jare terura kaj nenecesa tragedio. Iu juna graveda hindua dentistino troviĝis en hospitalo. Ŝia akuŝo estis longa kaj peniga, kaj ŝi plurfoje petis al la hospitala stabanaro, ke oni abortigu la feton, kiu — kiel oni poste konstatis — estis ne vivipova. Bedaŭrinde la leĝo en ĉi tiu precipe katolika lando ne permesas abortigon, krom en la plej esceptaj cirkonstancoj. Kvankam la juna edzino iĝis grave malsana, la obstetrikistoj kaj akuŝistinoj evidente timis, ke, se ili abortigus la feton, ili estos jure persekutitaj en la irlandaj kortumoj, do ili rifuzis konsenti. Iu akuŝistino (kiu poste pardonpetis) respondis al la petoj de la virino, dirante: “Kara, ne eblas — ĉi tiu estas katolika lando.” La edzo, kiu ĉeestis dum la akuŝo, protestis, ke ili estas ne katolikoj, sed hinduoj. Tamen lia edzino mizere mortis pro sepso, kune kun la feto. Nun la irlanda registaro devas decidi, kiel oni povos ŝanĝi la leĝon pri abortigo, por ke tiaj katastrofoj ne plu okazu. Eble estus troige aserti, ke estis religia malcedemo, kiu kulpis en ĉi tiu kazo, sed estas ankaŭ malfacile eviti tiun aserton.

Ĉu oni estas religia kredanto, aŭ nekredanto, oni ne povas nei, ke — malgraŭ la konsolo kaj veraj avantaĝoj, kiujn la religio proponis kaj proponas al la homaro — ĝi estas ankaŭ kaŭzo de granda suferado kaj terura maljusteco. De tiu paradokso ni ne povas eskapi. Verŝajne nek vi, la leganto, nek mi povas proponi solvon.

Garvan Makaj

Spirita vivo

EŬKUMENO

Elegante ellevante

Okazis dum la malferma ceremonio de ekspozicio en protestanta preĝejo en Speyer, Germanio, ke lernantoj de sociaj profesioj prezentis sian omaĝon al la tri abrahamidaj religioj, nome po unu tendon kun portalo en karakteriza stilo: katedralturo kun vitralo por la kristanoj, minareto kun lunduono por la islamanoj kaj sinagogofronto kun menorao (7-branĉa kandelabro) por la judoj. Kiel kutime dum tiaj solenaĵoj, oni regalis per loka palatinata vino. Sed kion proponi kiel bakaĵon?

Oni trovis tre konvenan solvon. Kongruis al la temo de la ekspozicio ne la tradiciaj urbaj krakenoj, sed la orienta maco, “plata kuko el nefermentigita pasto, kiun la hebreoj manĝas dum la paska tempo” (NPIV). Aldoniĝis amaraj herboj, kiuj memorigu la dian popolon pri la sklava servado en Egiptio. Informe oni skribis, ke tian panon Jesuo manĝis jerusaleme en sia lasta manĝo.

Sed kiel nomi ĝin? Al ekspozicio, kiu egale traktas la tri religiojn, ne konvenus nomi ĝin maco laŭ la judoj, nek hostia speco laŭ la kristanoj, nek arabstila frandaĵo laŭ la islamanoj. Nu, la organizantoj evitis inventi neŭtralan nocion, skribis nur la prezon. Sed ili volis almenaŭ indiki la devenlokon. Sed tio tamen kreus la samajn problemojn. Ĉu laŭe “Sankta lando”, Israelo, Palestino? Kutime germanaj protestantoj ĝis nun inklinis al la argumentoj de la palestinanoj, ĉu pro la judofobia konduto de Luther, ĉu pro la sanktalandaj aktivecoj de la samreligia imperiestro Vilhelmo la 2a. Sed tiuvespere ne estus praktike, montri tiun poraraban simpation vidalvide al judoj kaj aliaj kristanoj.

Levanto

La junaj socilaboristoj pruvis, ke ili bone lernis el la historio. Ne plu kristana dominado, ne porjuda kompenso post la kruelaĵoj, ne afableco al islamo, kiu laŭ iama federacia prezidanto “ankaŭ estas parto de Germanio”. Ĉu ekzistas vorto, kiu evitas montradon de prefero, neŭtrale kaj samrange traktante la partiojn? NPIV prezentas radikon kun indiko (ark.), kiu nuntempe ankaŭ en aliaj lingvoj arkaikiĝis: Laŭ la itala en Eŭropo oni nomis la orientan bordon de Mediteraneo Levante. Trafa esprimo, ĉar laŭ la okcidenta rigardo tie leviĝas la suno. Aparte tiun vorton oni reenkondukis por la priparolata okazo. La maco simple ne plu estu paska manĝaĵo de piaj judoj, kia ekzemple Jesuo estis, sed transsubstanciĝis al “tipa manĝaĵo el Levanto”. Tiel elegante oni gardis sian politikan/religian ĝustecon. Kaj tiel revenas almenaŭ unu malnoviĝinta vorto en la aktualan uzon, antaŭvideble plu konstante, ĉar ofte okazas nun kompareblaj eventoj.

Ex oriente lux” — “El Levanto lumo”? Ĉu tia egaliga konduto vere pruvas profundan iluminiĝon aŭ nur supraĵan modernemon, tion montros la estonteco.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Ĉu maco aŭ levanta manĝaĵo? Foto: Rita Rössler-Buckel

Spirita vivo

RELIGIOJ

Bektaŝismo plu vivas

Bektaŝanoj konsistigas unu el la kvar ĉefaj religioj de Albanio: katolikoj, ortodoksuloj, islamanoj kaj bektaŝanoj. La monda centro de tiuj ĉi troviĝas en la albana ĉefurbo Tirano.

La fondinto de tiu islama sekto, Haĝi Bektaŝ, en la 13a jarcento sendis sian disĉiplon Sari Saltik al sud-orienta Eŭropo kaj Albanio. Helpe de li estis konstruitaj la plej praaj tekeoj, la bektaŝanaj preĝejoj.

Sen patrujo

En la fundamento de bektaŝismo estas la ideoj pri justeco kaj egaleco, toleremo, harmonio kaj kunlaboremo kun ĉiuj religiaj institucioj. Ĝia devizo estas “Sen patrujo ne ekzistas religio”. Historie bektaŝanoj estis notinde kontribuintaj al la albana renesanco kaj kulturo, same en ĝia sendependiĝo.

Dum la jaroj 30 de la 20a jarcento kvarono de la tuta albana loĝantaro estis bektaŝana.

De Ankaro al Tirano

En la jaro 1913 en la monda centro de la bektaŝana komunumo, tiutempe en Turkio, kiel ĉefavo nomumiĝis Sali Niazi Dede, albandevena. Li gvidis la komunumon ĝis la 25a de novembro 1925, kiam la nacia asembleo turka decidis pri la fermo de la tekeoj kaj la monda centro en Ankaro. Tiam, rezulte de intertraktadoj de Sali Niazi Dede kun la reĝo Zog la 1a de Albanio dum la jaroj 1926-28, oni decidis establi la mondan centron en Albanio, aŭguste de 1930.

La antaŭa sidejo en Turkio, en Haĝi Bektaŝ, restis kiel muzeo kaj pilgrimejo, kie ĉiun aŭguston ariĝas multaj religiuloj.

La bektaŝanoj agadas kiel organizita religia komunumo, nepolitika kaj neŝtata.

Persekuto

La ĉefavejo bektaŝana funkciis ankaŭ dum la dua mondmilito. La ĉefavo Dede Ahmeti, postmilite, partoprenis en kelkaj packonferencoj riĉigante sian institucion per plia dimensio. De la jaro 1967 ĝis 1990, kiel ĉiuj religiaj institucioj, ankaŭ bektaŝanoj estis malpermesitaj kaj persekutataj de la komunisma reĝimo, kiu siaflanke, per konstitucio, deklaris sin ateisma.

Dume, bektaŝismo daŭre funkciis en Usono, kie la albana ĉefavo sindonema kaj erudiciulo sankta, patro Redĝep, ĝuis ankaŭ institucian helpon de la registaro usona, kiu aprezis la kulturajn valorojn. Bektaŝanoj agadis senĉese en Kosovo, Makedonio kaj aliloke, ĝis la 22a de marto 1990, kiam ili estis finfine reviviĝintaj en Albanio, okaze de la Tago de Nevruzo. Unuafoje en la solenaĵo partoprenis ankaŭ Patrino Tereza, notinde kontribuinta al la restariĝo de la monda ĉefavejo en Tirano.

Nuntempe la monda bektaŝana ĉefavejo estas jura persono surbaze de la internacia juro kaj de la konstitucia leĝo de la albana ŝtato.

Laŭ kelkaj donitaĵoj, oni taksas, ke ekzistas ĉirkaŭ 7 milionoj da bektaŝanoj enmonde (proksima kaj fora oriento, norda Afriko kaj Balkanio). En Albanio oni taksas ĝiajn adeptojn je ĉirkaŭ 100 000.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

La centra sidejo bektaŝana en Tirano.

Politiko

SLOVAKIO

20 jaroj — 20 prezidantoj

Politiko, ekonomio, socio kaj sekureco en Eŭropo post la ekonomia krizo troviĝis inter la temoj traktataj dum pintkunveno en Bratislavo, Slovakio, en junio.

Diskutataj estis ankaŭ la taskoj de novaj membroj de Eŭropa Unio kaj kiel ili povos pozitive al ĝi kontribui. Ĉeestis la kunvenon 20 prezidantoj de ŝtatoj de meza kaj sud-orienta Eŭropo, kun ankaŭ la prezidanto de la Eŭropa Konsilio, Herman van Rompuy [rompej].

La dudek prezidantoj estas simbola nombro por la slovakoj. La pintkunveno okazis dum la jaro de la 20a datreveno de la sendependiĝo de Slovakio.

Julius Hauser

Politiko

JAPANIO

Cunamo-buĝeto: demandoj kaj duboj

Grandega tertremo, cunamo kaj sekvanta paneo de nuklea centralo ĉe Fukuŝima, en nord-orienta Japanio, en 2011, kaŭzis katastrofan damaĝon al la regiono.

La tiama registaro tuj reagis kaj proponis buĝeton ekster la ĝenerala kaso por rekonstrui, ripari kaj revivigi havenojn, vojojn, fervojojn, domojn ktp. Tiucele la publiko kaj opoziciaj partioj aprobis elspezon de la ekvivalento de 148 200 milionoj da eŭroj dum kvinjara periodo.

Samcele estas akceptita plialtigo de enspezimposto je 2,1 % dum 25 jaroj. Krome, la nova registaro de la Liberala Demokratia Partio, kiu venkis en la elekto de decembro 2012, aldonis pliajn 42 000 milionojn da eŭroj.

Burokratoj

Do, kun buĝeto tiel decidita, venis la vico de burokratoj detali planojn por elspezi la monon. Tamen miris la publiko, ĉar la planoj inkluzivas elspezojn evidente ne rilatantajn al la rekonstruado de la regiono.

Aperas ekzemple pavimotaj vojoj en Okinawa, pli ol 1800 km for de la damaĝita regiono, monsumoj por kontraŭi la organizaĵon Sea Shepherd, kiu implikas baleno-ĉasadon, kaj aĉetado de novaj aŭtoj por la subministerio pri enketado por publika sekureco (do spionado).

Kontraktoj

Post publika kritiko, la registaro provis ĉesigi elspezon nelaŭcelan, sed nur malgrandan parton. La plimulto jam estas eluzita aŭ ne nuligebla pro jam subskribitaj kontraktoj.

Dume ne glatas la rekonstruado en la koncerna regiono. Abundas la buĝeto, sed mankas homfortoj ĉe la municipoj por ĉion organizi. Mankas kvalifikitaj laboristoj, ankaŭ taŭgaj materialoj kaj maŝinoj.

Malhelpas komplikaj leĝoj kaj formalaĵoj. Sub tiaj malfavoraj cirkonstancoj la viktimoj pacience eltenadas en siaj provizoraj domoj.

Isikawa Takasi

Politiko

MALFERMA LETERO

Bombonoj, ne bomboj

Estimata via moŝto, prezidanto de Usono,

El diversaj fontoj mi scias, ke vi estas pacama. Mi kredas tion, ĉar malpacama homo ne povas esti elektita prezidanto.

Sed, se el sonĝo vi ekhavus la ideon regi Ĉinion, mi petas, ke vi akceptu mian proponon. Bonvolu uzi nek pafilojn, nek armilojn kemiajn kaj nukleajn. Ĵetu ne bombojn ... sed bombonojn kaj anglalingvajn lernolibrojn. Alivorte, uzu simple vian nacian lingvon.

Celu la junan generacion. Do homojn ĝis altlerneja aĝo. Kredu min, mia propono estas preskaŭ senkosta, tamen ege efika. Vi ne devus multon elspezi ... sendu simple instruistojn, ne armilojn.

Vidu. Usonaj gejunuloj disponas pri multe da tempo por profunde lerni sian nacian lingvon, ankaŭ matematikon, fizikon, kemion, biologion, historion, geografion, literaturon, arton kaj diversajn fremdajn lingvojn.

Male statas pri ĉinaj gejunuloj, kiuj diligente dum 20 jaroj devas lerni vian lingvon. Tiam vi vidos la rezultojn. Usono fariĝos pli forta, kun diversaj fakuloj kaj nobelpremiotoj el la juna generacio.

Ĉinio fariĝos malforta. En Ĉinio aperos homoj fuŝe babilantaj vian lingvon kaj apenaŭ posedantaj sciencajn, teknikajn, ekonomiajn, literaturajn kaj sociajn sciojn. Kial? Ili estis tro okupataj, provante balbute akiri vian belan lingvon.

Ne timu, ke la lingva nivelo de ĉinaj lernantoj superos tiun de la usonaj. Instruistoj pri la angla en elementaj kaj mezaj lernejoj malbone regas vian lingvon. Vi povas do imagi, kian nivelon havas iliaj gelernantoj. Nur ĉinstilan anglan ili lernas.

Do se vi volas helpi, sendu apartan Amikeco-premion al la ĉina kleriga ministrejo kaj daŭre laŭdu la klerigan sistemon.

Aliflanke, se vi dezirus ekregi la landon en kelkaj tagoj, ne akceptu mian proponon. Necesos ĉirkaŭ 20 jaroj, eĉ pli, por realigi ĝin. Tamen, se vi havos paciencon, vi triumfos.

Sanon kaj plenan sukceson,

sincere via,

Trezoro Huang Yinbao

Politiko

BRAZILO

Vekiĝas giganto

Ondo da protestoj surprizis la brazilan registaron dum internacia futbala konkurso. Gejunuloj, plejparte el la kreskanta meza klaso, postulis atenton pri socialaj kaj moralaj mankoj anstataŭ investon en multekostaj eventoj, kiel la monda futbala ĉampioneco, okazonta venontjare en Brazilo.

Ĉio ekestis komence de junio en San-Paŭlo, la plej granda urbo de Brazilo, kiel ordinara protesto kontraŭ la anoncita altigo de la prezo de bus-biletoj. Subite la urba protesto aliformiĝis al manifestacioj tra la tuta lando.

Ĵurnalistoj

Kontribuis al la solidara indigno la perforta reago de la polico dum la unuaj manifestacioj. Eĉ ĵurnalistoj estis vunditaj per plastaj kugloj. Tia konduto vekis kritikon, inkluzive de la loka registaro, kiu promesis puni la perfortintojn.

Sociaj retoj funkciis kiel fulma ligilo ĉe la junularo. Ĝenerale, responde al retaj alvokoj, la protestoj pace disvolviĝis. Tamen ne maloftis vandalismo kaj oportunisma ŝtelado, kion evidente toleris nek la polico nek la pacema parto de la manifestaciantoj.

Stadionoj

Al la postulo malaltigi la prezon de biletoj aldoniĝis akra kritiko kontraŭ aplikado de publika mono por konstrui stadionojn. Kritikata estis ankaŭ korupto en politikaj institucioj.

La protest-movado baptis sin “Vekiĝas giganto”. Ĝi klopodis montri sin senpartia kaj senideologia. Notinde estas, ke neniu taktiko de la opoziciaj partioj tiel efike skuis la popularecon de la reganta koalicio, nome la popolfronto estrata de la Laborista Partio.

Laŭ plej freŝa statistiko la populareco de la respublika estraro falis de 63 % en marto al 55 % en junio, kiam vekiĝis la juna giganto.

Jozefo Lejĉ

[FORIGITA!: bildo]

Foto: Wilson Dias/ABr

[FORIGITA!: bildo]

Foto: Wilson Dias/ABr

Moderna vivo

KOSMONAŬTIKO

Spaco por festi

La 50-jariĝon de la unua flugo de virino en la spaco celebris en Vieno la Komitato pri Paca Uzo de la Kosmo (COPUOS).

Ekde la 16a de junio 1963 la rusa kosmonaŭtino Valentina Tereŝkova 48 fojojn ĉirkaŭflugis la terglobon per la kosmoŝipo “Vostok 6” dum 70-hora flugo. De tiam preskaŭ 60 virinoj el diversaj landoj ŝin sekvis, flugante en la kosmo.

Ĉeestante la celebron, Tereŝkova diris: “Birdo ne povas flugi nur per unu flugilo. La kosmaj flugoj de homoj ne povas evolui sen aktiva partopreno de virinoj.” Tiel la 76-jaraĝulino volas kuraĝigi pli da virinoj partopreni kosmajn programojn.

Klimataj ŝanĝoj

Jurij Fedotov, ĝenerala direktoro de la oficejo de Unuiĝintaj Nacioj en Vieno, substrekis la gravecon de virinoj en spac-esplorado. Li diris: “La kosmonaŭtiko grave kontribuis al diversaj sferoj kiel sano kaj kontraŭbatalo de naturkatastrofoj, al malpliigo de klimataj ŝanĝoj kaj evoluo.”

La diskutado ĉi tie hodiaŭ emfazas, ke la paca kaj profitdona utiligo de la kosma spaco postulas ne nur interŝtatan kunlaboron, sed ankaŭ egalan partoprenon de virinoj kaj viroj.

La temon “Kosmo: konstrui la estontecon hodiaŭ” diskutis eminentaj virinoj el kosmo-spacaj fakoj. Partoprenis interesatoj el Argentino, Kanado, Ĉinio, Italio, Japanio, Niĝerio, Rusio, Usono kaj el la Eŭropa Kosmo-Agentejo.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Kadre de ekspozicio pri 50 jaroj de virinoj en la spaco okazis publika renkontiĝo kun kosmonaŭtinoj. De maldekstre: Liu Yang (Ĉinio) kaj Valentina Tereŝkova (Rusio), kun la ĝenerala direktoro de la viena oficejo de Unuiĝintaj Nacioj, Jurij Fedotov. Foto: UN, Vieno

Moderna vivo

TRAFIKO

Ponta ponton malfermas

Solene malfermita estas dua ponto inter Bulgario kaj Rumanio super la rivero Danubo, kies konstruado estis anoncita antaŭ pli ol 10 jaroj (Monato, 2001/2, p.11).

Per la nova ponto, inter la urboj Vidin en Bulgario kaj Calafat [kalafat] en Rumanio, oni celas vigligi la ekonomion en unu el la plej malriĉaj regionoj de Eŭropo. Inaŭguris la ponton la ĉefministroj Plamen Oreŝarski (Bulgario) kaj Victor Ponta (Rumanio). Ambaŭ landoj decidis, ke la nova ponto portu la nomon “Nova Eŭropo”.

La ponto kostis 282 milionojn da eŭroj. Eŭropa Unio financis la projekton per 106 milionoj da eŭroj, kaj la ceteraj monsumoj devenis de ŝtataj kaj privataj rimedoj. La ponto estas parto de la transeŭropa transporto-koridoro 4, kiu ligas Dresdenon (Germanio) kun la havenurbo Tesaloniko ĉe Egea Maro kaj kun Istanbulo.

Fervojlinioj

La staja pendoponto havas du aŭto-koridorojn en ĉiu direkto, fervojliniojn kaj piedirajn kaj biciklajn vojetojn. Ĝi longas 3598 m el kiuj 1791 m super la rivero. Por transveturi la ponton la kotizo por aŭto estas 6 eŭroj, por ŝarĝaŭto 37 eŭroj. Piedirantoj kaj biciklantoj senpage transpasas.

En Vidin oni esperas, ke novaj firmaoj fondiĝos apud la vojoj, kiuj kondukas al la ponto uzota de jare 100 000 veturiloj. la senlaboreco en Vidin estas 20 %, preskaŭ duoble pli ol la averaĝo en Bulgario.

La loĝantaro en Vidin malpliiĝis je 25 % aŭ 48 000 dum la pasintaj du jardekoj pro la kolapso de la komunismo en 1989. Oni fermis fabrikojn, kaj multaj loĝantoj iris serĉi laboron en la ĉefurbo Sofio kaj eksterlande.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Per nova ponto trans Danubo oni esperas krei laborlokojn kaj vigligi la regionan ekonomion. Foto: Vikipedio

[FORIGITA!: bildo]

Per nova ponto trans Danubo oni esperas krei laborlokojn kaj vigligi la regionan ekonomion. www.danubebridge2.com

Politiko

ALBANIO

Venkas la maldekstro

Venkis en la albanaj balotoj la 23an de junio maldekstra koalicio gvidata de socialistoj, gajnante 84 el la 140 parlamentaj sidlokoj.

Bedaŭris la rezulton la malgajninta ĉefministro Sali Berisha, kiu rezignis de sia posteno en la dekstra Demokrata Partio. Li esperis renovigi sian mandaton surbaze de atingoj en infrastrukturo (rekonstruitaj estas miloj da kilometroj da ŝoseoj) kaj en internaciaj rilatoj (membriĝo en NATO, liberaligo de vizoj ene de la Ŝengen-regiono).

Alianciĝis

La nova ĉefministro estos Edi Rama, la ĉefo de Socialista Partio, kiu estis helpata de la maldekstra Socialista Movado por Integriĝo. Antaŭ tri monatoj, sub ties estro Ilir Meta, ĝi forlasis la registaron kaj alianciĝis kun la socialistoj.

La balotoj notinde akordiĝis kun la postulataj demokratiaj normoj, por ke Albanio estu invitita kandidatiĝi por membriĝi en Eŭropa Unio.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Venkito kaj venkinto: preterrigardas sin Sali Berisha (maldekstre en la foto) kaj Edi Rama.

Hobio

FINNLANDO

Cirko populariĝas

La interesiĝo pri cirko kiel hobio kreskas en Finnlando. Geknaboj, gejunuloj kaj plenkreskuloj aliĝas al cirko-kluboj en diversaj urboj. Ili lernas ne nur akrobatikon kaj klaŭnadon, sed ankaŭ kunlaboradon, respondecon kaj mensan ekvilibron.

En la klubo ne gravas ilia aĝo, sekso, eksteraĵo aŭ loĝloko. Kore bonvenigante ankaŭ enmigrintojn, la kluboj strebas al multkultureco, egaleco kaj diverseco. La klubanoj lernas krei amuzajn kaj belaspektajn scenojn kaj programerojn, kie kuniĝas ĉiam pli malfaciliĝantaj movoj kun ĉarmaj vestoj kaj kongruaj koloroj kaj muziko. Ili fiere invitas siajn gepatrojn kaj parencojn por vidi la rezultojn. Kompreneble la enirbiletoj kostas iom da mono.

La Cirko-Asocio de Finnlando organizas la trejnadon, tendarojn kaj festivalojn. El sia “ilarobanko” ĝi pruntas laŭeble ilojn por la trejnado kaj prezentoj. La cirko-kluboj jam havas 6000 membrojn.

Saliko

[FORIGITA!: bildo]

La interesiĝo pri cirko kiel hobio kreskas en Finnlando. Foto: Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Pendi sur toloŝnuro. Foto: O. Voutilainen

[FORIGITA!: bildo]

“Ponto” malantaŭen. Foto: O. Voutilainen

Ekonomio

Litovio denove kun flugiloj

En la periodo plej malfavora por la monda aviado en Litovio ekis nova flugkompanio Air Lituanica. La 30an de junio la aviadilo Embraer 170 plenumis sian unuan flugon sur la itinero Vilnius — Bruselo. Prioritaton ricevis la ĉefurbo de Eŭropa Unio pro tio, ke ekde julio dum duonjaro Litovio prezidas la Konsilion de Eŭropa Unio kaj kunligo inter tiuj du urboj fariĝis tre grava.

Kelkajn tagojn poste la sama aviadilo malfermis novan itineron al Amsterdamo. Jam estas planitaj flugoj ankaŭ al Berlino. Iom poste, kun la apero de la dua aviadilo Embraer 175, al la flugmapo aldoniĝos Munkeno, Prago kaj Moskvo. Ĉi-jare la kompanio planas transporti ĉirkaŭ 70 000 pasaĝerojn. Oni planas dum 2014 kreskigi la nombron de aviadiloj ĝis kvar kaj aldoni pli da destinoj.

La voston de la unua aviadilo ornamas la blazono de la litova duko Vytautas la Granda. La duko estas grava simbolo de la litova identeco. Li famiĝis kiel perfekta organizanto kaj estro, kaj kapabla diplomato. Aliaj aviadiloj de Air Lituanica havos blazonojn de aliaj litovaj dukoj. La nomo de la nova flugkompanio ripetas tiun de la eksperimenta aviadilo “Lituanica”, kun kiu du litovaj aviadistoj Steponas Darius kaj Stasys Girenas en 1933 celis el Novjorko atingi Kaunas. Ili sukcese transflugis Atlantikon sed pro nekonataj kaŭzoj frakasiĝis en la teritorio de la nuna Pollando, kiam ĝis la destino restis nur dekono de la vojo.

La iniciatinto de la nova flugkompanio estas Arturas Zuokas, la urbestro de la ĉefurbo Vilnius. Pasintjare li alvokis ĉiujn urbestrojn de Litovio kontribui al kreo de nacia flugkompanio. La rezulto estas, ke nun 83 procentojn de la kompaniaj akcioj posedas kompanio Start Vilnius apartenanta al la urba konsilio de Vilnius kaj 17 procentojn havas Air Lituanica Club, kiu konsistas el diversaj entreprenoj kaj privataj investantoj.

Malfavora situacio

Spertuloj de aviado rimarkigas, ke Air Lituanica naskiĝis en periodo malfavora al aviado. Precipe malfavora situacio estas en la balta regiono kaj la lastaj kvin jaroj en Litovio eĉ estis tragike malsukcesaj por aviado: en la jaro 2009 sian agadon rompis la nacia kompanio flyLAL (Lithuanian Airlines) kaj la flugkompanio Star1 Airlines, fondita en 2010, vivis apenaŭ unu jaron.

La estro de la novaperinta flugkompanio, Erikas Zubrus, ne ŝatas ke lia kompanio estas komparata kun siaj antaŭuloj, kiuj, liaopinie, agadis en malsamaj kondiĉoj kaj havis malsamajn agadmodelojn kaj celojn. Laŭ li, la nuna merkata situacio estas tute alia.

Erikas Zubrus esperas, ke kvankam komence la agado estos malprofita, tamen post ĉirkaŭ du jaroj la kompanio fariĝos profitodona. Litovoj kontraktis kun siaj kolegoj de Estonian Air. Ambaŭ kompanioj kunlaboros en vendado de biletoj kaj efektivigo de rektaj kaj konektaj flugoj. Flugoj de Air Lituanica estos markitaj per indikiloj de ambaŭ kompanioj — LT (litova) kaj OV (estona). La unua aviadilo de Air Lituanica ankaŭ estis luita de la estona kompanio. La litova estro diris, ke biletoj por litovaj flugoj kostos pli ol tiuj de Ryanair, sed malpli ol tiuj de Lufthansa.

last

[FORIGITA!: bildo]

Litovoj decidis, ke por la nova kompanio la plej taŭgaj aviadilmodeloj estos Embraer.

[FORIGITA!: bildo]

Estro de Air Lituanica Erikas Zubrus esperas, ke ekde 2015 la flugkompanio donos profiton.

Ekonomio

AKTUALE

Konsilio de Eŭropa Unio

Dum la dua duono de 2013 la Konsilion de EU prezidas Litovio. Okaze de tio okazas pluraj kulturaj aranĝoj kaj estas eldonita pli-ol-tricentpaĝa bitlibro pri la historio de Litovio en sep lingvoj (litova, angla, germana, franca, hispana, pola, rusa): www.eu2013.lt/en/History-of-Lithuania-Book.

last

[FORIGITA!: bildo]

Simbolo de la prezidanteco

Politiko

JAPANIO

Palacaj perturboj

Ĉiutage diligente plenumas siajn taskojn la japana imperiestro Akihito, nun 79-jaraĝa, kaj lia edzino Mitiko, 78-jaraĝa. Ili estas amataj kaj respektataj ... sed ili suferas kordoloron. Ĝin kaŭzas la mensa malsano de la kronprinc-edzino kaj la ĉi-rilata timo pri la estonteco de la imperiestra familio.

La kronprinco Naruhito, 53-jaraĝa, kaj lia edzino Masako, 49-jaraĝa, geedziĝis antaŭ 20 jaroj kaj havas unu filinon, Aiko, 11-jaraĝan. Masako estas filino de eksdiplomato, nun juĝisto de la Internacia Kortumo en Hago, Nederlando.

Diplomato

Ŝi pasigis sian junaĝon en Sovetio, Svisio kaj poste Usono, kie ŝi studis ekonomikon ĉe la universitato Harvard. Poste ŝi komencis diplomato-karieron kaj tiel ŝi renkontis la kronprincon. Tamen malfacilis al ŝi alkutimiĝi al la tradicia ceremonia vivmaniero en la imperia palaco.

La imperiestra sistemo de Japanio staras sur du piedoj. La unua estas moderna konstitucia monarkio: la imperiestro ne estas ŝtatestro sed simbolo de Japanio kaj de la unueco de la popolo.

La dua estas antikva kaj mistera kulto bazita sur mito kaj la ŝintoisma religio. Por multaj japanoj la imperiestra sistemo kun tradiciaj, misteraj ceremonioj estas unu el la fontoj de japaneska kulturo. Tamen multaj ritoj en la imperiestra palaco ne estas publikigitaj kaj eĉ palacaj virinoj estas ekskluditaj.

Kodo

En tia imperiestra palaco la unua tasko de la edzino de la princo estas naski filon kaj subiĝi al ŝia edzo. En 2001 naskiĝis Aiko, sed laŭ la nuna kodo por la imperiestra familio nur viroj per la vira deveno rajtas heredi la kronon.

Oni ekdiskutis ŝanĝi la kodon por ebligi al virinoj imperiestrinan kronon. Sed en 2006 naskiĝis filo al princo Humihito, la dua filo de la nuna imperiestro kaj frato de Naruhito. La kodo diktas, ke tiu ĉi filo fariĝu imperiestro, kio provizore nuligas embarasan diskuton, ĉu ŝanĝi la kodon.

Turmentadis la kronprincedzinon Masako ne nur la debatoj ĉirkaŭ la eblo, ke iam Aiko fariĝu imperiestrino, sed ankaŭ la adaptiĝo al la palaca vivmaniero. Rezulte, ĉirkaŭ la jaro 2001, ŝi mense malsaniĝis. Ŝi deprimiĝis, malgraŭ la subteno de sia edzo.

Erudiciuloj

Jen ŝi akompanas sian edzon dum oficialaj eksterlandaj vizitoj, jen ne, kaj tio malfaciligas la taskon de estonta imperiestrino. Pro tio kelkaj erudiciuloj eĉ diras, ke Naruhito eksiĝos kiel kronprinco.

Jen tragedio de klera virino, kiu ne povas travivi en palaco katenita al rutino kaj tradicio. Ankaŭ ŝia bopatrino Mitiko trairis malfacilaĵojn por adaptiĝi. Nun la japana publiko maltrankvile rigardas la princedzinon kaj la estontecon de la imperiestra familio.

Isikawa Takasi

Turismo

FINNLANDO

Tammisaari, urbeto ĉe Balta Maro

En 1546 la sveda reĝo Gustav Vasa dispoziciis, ke la fiŝkaptista vilaĝo Ekenäs [ekenes] sur la suda marbordo de nuna Finnlando estu nomata urbo. Tiutempe la marbordo kaj Finnlando estis parto de lia reĝlando. En Ekenäs ankaŭ nun 82 % de la loĝantaro parolas svede.

Ekster tiu regiono la finna nomo Tammisaari estas pli konata. La reĝo Gustav Vasa siatempe volis defii la prosperan hanso-urbon Reval, nuntempe Talino (estone Tallinn) kaj rivali kun ĝi. Centon da kilometroj oriente li fondis alian urbon sur la sama marbordo, nome Helsinkon (sveda nomo Helsingfors), kiu poste fariĝis la nuna finna ĉefurbo. Ĝi kreskis, sed Ekenäs kreis ĉarmon el sia malgrandeco en speciale homa skalo.

Anemonoj

Ekenäs/Tammisaari ne plu ekzistas kiel urbo. En 2009 ĝi unuiĝis kun 7 aliaj komunumoj, ekhavante novan nomon Raseborg/Raasepori. La blazono kaj flago de Raasepori montras ok blankajn anemonojn sur verda fono. Bluaj, blankaj kaj flavaj anemonoj, violaj koridaloj, flavaj gageoj kaj fikarioj maje buntigas la grundon de boskoj. Nemalproksime situas la arbara kafejo Gullö, en kies florbedoj miloj da diversaj narcisoj malfermiĝas meze de majo. La klimato tie estas pli favora ol aliloke en Finnlando, kie printempo kaj somero komenciĝas pli malfrue. Maje en Laponio oni ankoraŭ skias. Ornitologoj kaj hobiuloj sur la marbordo de Tammisaari binokle observas la migrobirdojn tien flugantajn. Aŭtune venadas serĉantoj de fungoj kaj beroj.

En la malnovaj kvartaloj de Tammisaari loĝas nur kvincento da homoj. La domoj estas lignaj, malaltaj, ruĝaj aŭ flavaj, kun larĝaj kortoj kaj ĝardenoj. La modeloj de la tabultegaĵo kaj fenestroj malkaŝas la konstrutempon. Ili situas malalte, oni povas enrigardi. Kvar fenestrovitroj — 18a jarcento, ses vitroj — 19a jarcento, trivitraj T-formaj fenestroj — 20a jc, fenestroj kun multaj vitroj supre — Secesio. Kvankam la domoj aspektas kiel antaŭ 200-300 jaroj, la loĝantoj en ili rajtis instali la modernajn komfortaĵojn, sen ŝanĝi la eksteron. La kvartaloj havas nomojn de fiŝoj: koregono, salmo, ezoko. Stratoj nomiĝas laŭ la metiistoj, kiuj tie iam laboris. Tial oni trovas stratojn de gantisto, kombilfaristo, linteksisto, ĉapelfaristo. Laŭ la Reĝa Strato nun pasumas turistoj kaj butikumantoj gapvagantaj.

Insuloj

De la altaĵeto de la preĝejo milde serpentumetas neasfaltitaj vojetoj almaren. Sur la marbordo la tero leviĝas de la maro 4 mm ĉiujare, t.e. po 40 cm je cent jaroj. Dum jarcentoj aperis miloj da insuloj, la haveno malprofundiĝis kaj devis esti translokita pli foren. Nun de la bordo oni ŝipas dudekon da kilometroj antaŭ ol vidi marvastaĵon. Sur la insuloj konstruiĝis feriodomoj de maramantoj kaj heredintoj de fiŝkaptistaj familioj. Ne plu multaj homoj vivtenas sin per fiŝkaptado, sed ĝi estas grava ŝatokupo same kiel velado kaj motorboatado.

Daŭre alloga

En Tammisaari turistojn allogas somermezaj festoj kun stangoj, ornamitaj per florkronoj, mezepoka, aŭtuna kaj Kristnaska foiro, someraj koncertoj kaj teatraĵoj. En 2013 estas prezentata “Mio, mia filo” de la sveda verkistino Astrid Lindgren, kiu aperis ankaŭ en Esperanto. Krome viziteblas muzeo, en kiu kelkaj ĉambroj estas dediĉitaj al la pentristino Helen Schjerfbeck (1862-1946). Apude troveblas golfejo, la restaŭrita fortikaĵo Raasepori de la 14a jarcento kaj aliaj vidindaĵoj. En la apuda nacia parko Ramsholmen oni povas piedpromeni, sed ne aŭti, konatiĝante kun plantoj, kiuj ne kreskas norde en Finnlando. Tammisaari/Ekenäs daŭre vivas kaj allogas, kvankam la planoj de sveda reĝo Gustav Vasa ne tute realiĝis.

Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Foto: Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Foto: Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Foto: Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Foto: Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Foto: Saliko

[FORIGITA!: bildo]

Foto: Saliko

Eseoj

ŜETLANDO

Skandinava veksilologio

Laŭ difino en La Nova Plena Ilustrita Vortaro, “veksilologio” estas flagoscienco, se uzi la terminon “scienco” en pli ĝenerala senco. La nomo devenas de la latina vorto “vexillum”, kiu signifas “flago”. (Se oni volas esti iom pedanta, veksilologio estas pli studado ol scienco, sed tio ne estas la celo de tiu ĉi artikolo.)

La tiel nomata Fédération internationale des associations vexillologiques (Internacia Federacio de Veksilologiaj Asocioj) unuigas diversajn landajn kaj regionajn flagosciencajn societojn de la tuta mondo. Ĝi inkludas la skandinavan flagosciencan societon.

Skandinava kruco

Unike inter la ŝtatoj de la mondo la skandinavaj landoj decidis adopti la saman formon por siaj flagoj, nome tiun de la “skandinava kruco”. Ĝi estas uzata en ĉiuj oficialaj flagoj de Nordio, escepte de la samea, kaj en la flagoj de kelkaj regionoj historie ligitaj kun Skandinavio.

Kompreneble, pluraj landoj havas flagojn kun similaj simboloj: aglo, stelo, krono ktp, sed escepte de tiu aspekto ili estas malsamaj.

Verŝajne la lastaj regionoj, kiuj decidis krei flagon kun la skandinava kruco, estis la Ŝetlanda Insularo kaj la Orkadkaj Insuloj, nun politike parto de Skotlando, sed ĝis la 15a jarcento sub la okupado de norvegaj koloniantoj. (La ŝetlanda flago portas la samajn kolorojn kiel la skota nacia flago — blanka kruco sur blua fono, sed anstataŭ la diagonala andrea kruco de Skotlando ĝi havas la vertikaligitan skandinavan.) Pro siaj ligoj kun Skandinavio precipe la ŝetlandanoj estas tre konsciaj kaj fieraj pri sia historia nordia fono, kvankam ili ne plu parolas sian antikvan nornan (norenan) idiomon, la ŝetlanda dialekto konservas ankoraŭ kelkajn restaĵojn de la norna en la vortaro kaj prononco, precipe sur la insuleto Fair Isle [fejr ajl]. (Kio okazos al Ŝetlando, se la Skota Nacia Partio sukcesos akiri sendependecon en venonta referendumo, estas neklare.)

Por eĉ pli emfazi sian rilaton kun Skandinavio, la ŝetlandanoj adoptis blazonon, kiu inkluzivas vikingan velŝipon kaj — en la antikva norena lingvo — la devizon “Leĝoj landon prosperigas”, citaĵon el la Sagao de Njal, verko elstare esperantigita de Baldur Ragnarsson (Stafeto n-ro 27, eldonita de FEL). Pri la orkadka flago la situacio ŝajnas esti malpli klara. Mi trovis du malsimilajn versiojn de la orkadka flago, kio faras la impreson — almenaŭ al mi — ke la orkadkanoj ankoraŭ ne findecidis, kiu estu la oficiala.

Kristana kruco

La skandinava kruco estas priskribita kiel kristana kruco vertikaligita, kun la plej granda krucero (trabo) iranta dekstren. Do, la vertikala trabo sur skandinavaj flagoj neniam estas centra. La unua skandinava lando, kiu ekuzis tiun desegnon, estis Danio, kies flago konsistas el simpla blanka kruco sur ruĝa fono. La danoj nomas sian flagon “Dannebrog”, kaj ĝi estas la bazo por ĉiuj aliaj nordiaj flagoj, kiuj kutime estas pli malsimplaj kaj havas pli da koloroj ol la dana. La sveda kaj la ŝetlanda tamen estas nur dukoloraj. Parenteze, ankaŭ Finnlando havas la skandinavan krucon sur sia flago (bluan krucon sur blanka fono), kvankam la plimulto de la finnoj ne devenas de skandinava etno.

Evidente rememoroj pri la vikinga heredaĵo restas vivantaj kaj viglaj inter la nordiaj popoloj.

Veksilologio estas interesa kampo de studado, el kiu povas formiĝi fascina hobio. Ne malmulte da homoj eĉ perlaboras sian panon per desegnado kaj fabrikado de naciaj, regionaj, societaj, klubaj kaj sportaj flagoj.

Garvan Makaj

[FORIGITA!: bildo]

Skandinavaj flagoj.

[FORIGITA!: bildo]

Blazono de la Ŝetlanda Insularo.

Turismo

FRANCIO

Ĝui kulturon en Marsejlo

Ĉi-jare Marsejlo estas la Eŭropa Kultura Ĉefurbo sub la nomo “Marseille Provence 2013 (Marsejlo-Provenco 2013)” (MP 2013). La evento okazas ne nur en Marsejlo, sed en la tuta regiono, inkluzive de Aikso Provenca, Arlezo, La Ciotat ktp.

La due plej grandan urbon de Francio oni fondis kiel helenan kolonion antaŭ 26 jarcentoj. Kvankam la organizantoj, kiuj prizorgas la programon, ne aludas la antikvajn helenajn muzojn de belartoj, tamen multaj gravaj okazaĵoj, kompreneble, rilatas al la antikveco. Ekzemple jam estas organizitaj ekspozicioj pri diversaj oraj objektoj de antikvaj marsejlanoj en ilia templo en Delfo (Grekio) kaj fotoekspozicio de Jozef Kudelka pri la antikvaj urboj ĉirkaŭ Mediteraneo.

Pentrado estas unu el la klasikaj artoj, bone reprezentitaj en MP 2013 per la ekspozicio “La Granda Ateliero de Suda Francio” (Le Grand Atelier du Midi), kiu montris pentraĵojn de Cézanne ĝis Matisse en Aikso Provenca kaj de Van Gogh ĝis Bonnard en Marsejlo, kaj verkojn de Picasso kaj de Raoul Dufy.

Renovigado

La kultura evento estis bona kialo por renovigi la urbon. La malnova haveno, la centro de Marsejlo, estas nun kun malpli da aŭtomobiloj kaj pli da areo por piedirantoj. La internacie rekonita arkitekto Norman Foster projektis ombrelon, kiun oni instalis sur la ĉefa kajo de la haveno.

Samtempe oni malfermis la Muzeon de Civilizacioj de Eŭropo kaj Mediteraneo (MUCEM) — nacian muzeon, kiu celas alporti novan vizion pri la mediteraneaj kulturoj. Ĝi estas instalita parte en fortikaĵo de la 12a jarcento kaj parte en moderna konstruaĵo, projektita de la marsejla arkitekto Rudy Riciotti. Unu el la unuaj ekspozicioj estas “Nigro kaj bluo, mediteranea sonĝo” (Le noir et le bleu. Un rêve méditerranéen).

La ornamaj artoj nun havas sian muzeon en Parko Borely, en kiu estas mebloj, teksaĵoj, ceramikaĵoj, kaj aliaj artobjektoj de la 17a jarcento ĝis nun.

De la antikveco ĝis modernaj artoj

Do ne ĉio rilatas al la antikveco. En la programo estas ankaŭ grandaj ekspozicioj pri moderna arto. La fondaĵo “Vasarely” en Aikso Provenca estis renovigita kaj proponas novan instalaĵon de la verkoj de Victor Vasarely.

Pri modernaj artoj estis organizita ekspozicio “Ĉi tie, aliloke” (Ici, ailleurs) en Marsejlo, kun plastikaj artaĵoj de ĉefaj nun vivaj artistoj el multaj landoj ĉirkaŭ Mediteraneo.

Inkluzive scenajn artojn

Multaj koncertoj okazas dum la jaro en multaj lokoj. Ĉi-somere la kutimaj okazaĵoj estis ligitaj kun “Marseille-Provence 2013”: ekzemple la Internacia Festivalo de Lirika Arto (Festival International d’Art Lyrique) en Aikso Provenca, en kiu la ĉefaj operprezentaĵoj estis “Don Giovanni”, “Rigoletto” kaj “La Traviata”.

La festivalo de ĵazo de la 5 kontinentoj (Festival de Jazz des Cinq Continents) bonvenigis gravajn internacie konatajn artistojn kiel George Benson, Gilberto Gil, Wayne Shorter, Chick Corea k.a.

Teatraĵo, poezio kaj danco ne estas forgesitaj. Ili ĉeestas per multaj programoj en diversaj urboj, partoprenantaj en MP 2013. Danco estas parto de la programo ĉefe per la festivalo “Danco en Aŭgusto” (Danse en août), kiu invitas la svisan koreografon Foofwa. La Nacia Baleto de Marsejlo (Ballet National de Marseille) bonvenigas la baratan dancistinon Hemabharathy Palani.

Aliaj aranĝoj

Sciencaj ekspozicioj, ekzemple pri akvo, kancero, malluma materio ktp trovis lokon en la programo.

Lige kun la MP 2013, la Eŭropa Fiero (Europride) pri GLAT-rajtoj (gejaj, lesbaninaj, ambaŭseksemulaj kaj transgenrulaj) okazis en Marsejlo. La aranĝo inkluzivas multajn koncertojn kaj dancaranĝojn, ekspozicion pri sekso kaj, kompreneble, grandan marŝon.

Ankaŭ politiko estas ligita kun la evento MP 2013. Ekzemple, festivalo de arabaj kinematografioj jam okazis, kaj somera universitato pri la temo “Hegemonio kaj rezisto” (Dominations et résistances) estis planita.

MP 2013 estas okazo ankaŭ por desegni novan urban piediran ekskurson, nomatan GR 2013.

Off-festivalo

Unuafoje en la historio de la eŭropaj kulturaj ĉefurboj ekzistas Off-festivalo. Ĝin organizis ĉefe homoj, kiuj ne estas oficiale rekonitaj.

La festivalo aranĝis “Yes we camp ...”, plurmonatan artistan loĝejon en Marsejlo. Ankaŭ festivalo de rok-muziko de lokaj grupoj okazis en julio.

Multaj artistoj, kiuj proponis al MP 2013 projektojn, sed ne estis elektitaj, partoprenas en la “Off-festivalo”.

Unu miliardo da eŭroj

Kompreneble urbanoj demandas sin: “Kiom ĝi kostas? ...” La respondo ne estas facile trovebla. Oni ne trovas respondon en la oficiala retejo de MP 2013, sed laŭ Vikipedio la elspezoj estas 91 milionoj da eŭroj, el kiuj 84 % devenas de publikaj financoj (Eŭropa Unio, Francio), kaj 16 % de privataj subtenantoj.

Sed samtempe grandajn konstruaĵojn, projektitajn de famaj arkitektoj, oni konstruis helpe de investoj de publikaj kaj privataj sponsoroj, atingantaj sumon de pli ol unu miliardo da eŭroj. En tiuj konstruaĵoj estas la Muzeo de Civilizacioj de Eŭropo kaj Mediteraneo (MUCEM), la Mediteranea Vilao (Villa Méditerranée), la Muzeo “Rigardoj el Provenco” (Regards de Provence), la Regiona Fonduso por la Moderna Arto (Fonds Regional pour l’Art Contemporain) k.a.

La urba konsilio de Marsejlo esperas, ke la kvar aŭ kvin milionoj da turistoj, kiuj kutime vizitas Marsejlon, ĉi-jare duobliĝos. Oni povas trovi pliajn detalojn (en la franca kaj la angla) ĉe www.mp2013.com kaj www.Marseille2013.com (pri la Off-festivalo).

Thierry Spanjaard

[FORIGITA!: bildo]

La kastelo Borely, kun nova ekspozicio pri fajencoj. Foto: Thierry Spanjaard

[FORIGITA!: bildo]

Referenco al Dali kun Notre-Dame-de-la-Garde, pli grava preĝejo en Marsejlo. Foto: Thierry Spanjaard

[FORIGITA!: bildo]

La urbodomo. Foto: Thierry Spanjaard

[FORIGITA!: bildo]

La katedralo vidita de la nova muzeo Mucem. Foto: Thierry Spanjaard

[FORIGITA!: bildo]

La nova muzeo Mucem kaj la Vilao Mediteraneo. Foto: Thierry Spanjaard

[FORIGITA!: bildo]

La du partoj de la nova muzeo Mucem: nova parto farita de Rudy Ricciotti, kaj la malnova parto en Fortikaĵo Saint Jean. Foto: Thierry Spanjaard

[FORIGITA!: bildo]

: La nova muzeo Mucem. Foto: Thierry Spanjaard

Moderna vivo

AŬSTRIO

Brula demando

Ĉu simple bruligi lignon, aŭ fari ion pli inteligentan? Unuflanke Aŭstrio estas riĉa je ligno: 48 % de la areo estas kovrita de arbaroj, kaj kreskas la elcentaĵo.

Aliflanke Aŭstrio importas lignon por produkti bretojn, meblojn kaj aliajn objektojn. Krome, lastatempe, centraloj kaj privatuloj ĉiam pli uzas lignon por hejti. Sekve la lignoprilabora industrio devas pagi pli altan prezon por kruda lignomaterialo.

Protestis

Tial industriistoj aperigis grandformatajn anoncojn en gazetoj, per kiuj ili protestis kontraŭ la ekfunkciigo de lignobruliga centralo en Karintio, la plej suda aŭstra federacia lando.

Tie oni bruligos 300 000 kubajn metrojn da ligno ĉiun jaron. Tiu kruda materialo mankos por produkti paperon kaj diverstipajn kartonospecojn, kaj devos esti importata.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Ĉiam pli da homoj en Aŭstrio uzas lignon por hejti sian hejmon, varmigi akvon kaj parte jam por produkti elektron.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Ne plu ŝarĝi — sed ŝargi

Moviĝi en Vieno per elektra energio eblas per metroo kaj tramo — lastatempe ankaŭ per biciklo kaj aŭto. Posedantoj de elektra biciklo aŭ aŭto veturu al unu el la 28 lokoj en Vieno, kie troviĝas kontaktskatoloj por preni elektran energion.

Ŝargado daŭras kelkajn horojn, en du lokoj malpli. Por biciklo la energio estas senpaga, por aŭto oni pagas 24 eŭrocendojn por unu kilovathoro.

Eblas hejme ŝargi veturilon per endoma kontaktskatolo. Tia skatolo kostas 1080 eŭrojn (por 3,7-kilovata povumo, unufaza kurento) aŭ 1680 eŭrojn (11 kilovatoj; trifaza). Krome pagendas la elektra energio, aktuale 20 eŭrocendoj por unu kilovathoro.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Publika ŝargejo por elektra aŭto en la sesa distrikto de Vieno. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

BANKROTOJ

Alpine alfine

Ŝokis Aŭstrion la plej granda bankroto en la historio de la lando. En junio ekfrontis senlaborecon 15 000 konstrulaboristoj de la firmao Alpine, duono eksterlande.

Aldoniĝas 1400 homoj en sub-entreprenoj liverintaj al Alpine, kiuj nun ne plu ricevas monon de la fiaskinta konzerno. La ŝuldoj de Alpine atingis tri miliardojn da eŭroj. Kreditoroj perdos 90 % de tiu sumo.

La konstruo-konzerno apartenas al la hispana firmao Fomento de Construcciones y Contratas (FCC), kiu unue postulis rapidan kreskon de Alpine, ĉefe en orient-eŭropaj landoj. Tamen en la lasta fazo ĝi ne donis la necesan monon por eviti nesolventecon.

Subfirmao

Pro la floranta konjunkturo aliaj firmaoj facile transprenos grandparte la konstruejojn de Alpine. Tial multaj laboristoj tamen retenos sian laborlokon. Ankaŭ ĉe la nova viena ĉefstacidomo restos la laboristoj, ĉar la tiea entrepreno estas sendependa subfirmao de Alpine.

Alpine Holding fondiĝis en 1965 kaj konsistis el Alpine-Konstruado, Alpine-Tunelkonstruado, la konstrufirmao Universale, Alpine-Energio kaj plia entrepreno por specialaj taskoj, ekzemple bor-laboroj. La kapitalon de Alpine tenis la hispana FCC kaj la plenumado de la likvidado daŭros 10 jarojn.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Konstrulaboroj en Tulln an der Donau (Tulno ĉe Danubo). Foto: Walter Klag.

Moderna vivo

LITOVIO

Himno ĉirkaŭ la mondo

La 6an de julio la litovoj festas la Tagon de la Ŝtato, aŭ la Tagon de la Kronado de la reĝo Mindaugas. Mindaugas (1203-1263) estis la unua kaj sola reĝo de Litovio (1253-1261), kiu el kvin unuopaj litovaj duklandoj kreis ŝtaton.

Antaŭ kvar jaroj, kiam Litovio memoris la miljariĝon de la unua mencio de sia nomo, naskiĝis la tradicio, ke je la 21a horo oni publike kantas la nacian himnon. Tial litovoj kunvenas sur la placo Vincas Kudirka (aŭtoro kaj komponinto de la himno kreita en 1898).

Kunigilo

Ĉi-jaron en 53 regionaj centroj, kaj ankaŭ en preskaŭ 30 landoj tra la mondo, litovoj kantis sian himnon, kiu fariĝis potenca kunigilo de samlandanoj.

La iniciatinto de la tradicio “Nacia himno ĉirkaŭ la mondo”, Raimundas Daubaras, diras, ke la litovoj povas fieri, ke ili estas la sola popolo, kiu ĉiujare en la sama horo kantas la himnon de sia patrujo.

En 1940, post la invado de Litovio fare de la ruĝa armeo de Sovetio, la himno estis malpermesita. La nun kantata himno estis reoficialigita en 1992.

last

[FORIGITA!: bildo]

Litovoj en la ĉefurbo Vilnius kantas la himnon de sia patrujo sur la placo de la kreinto de la “Nacia kanto”, Vincas Kudirka.

[FORIGITA!: bildo]

Litovoj en la ĉefurbo Vilnius kantas la himnon de sia patrujo sur la placo de la kreinto de “Nacia kanto”, Vincas Kudirka.

Moderna vivo

ALBANIO

Venkas espero

Responde al konkurs-demando “Kion Eŭropo signifas al vi?” gajnis la unuan premion la juna albano Sareal Mustafallari.

Venkis la junulo per fotografaĵo kun la titolo “Espero”. Laŭ Mustafallari Eŭropo estis iam regiono proponanta laboron, tamen neatingebla. Nun ĝi fariĝas loko, kie oni rajtas esti.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Pro tiu ĉi foto gajnis Sareal Mustafallari EU-insignon, kiun transdonis la EU-ambasadoro Ettore Sequi.

Moderna vivo

JAPANIO

Fantomo-domo

Laŭdire jam delonge hantata estas la oficiala rezidejo de la ĉefministro de Japanio. Almenaŭ, pro tiu aŭ alia kialo, la nuna ĉefministro Abe Sinzo loĝas ne tie sed en sia privata domo en Tokio.

La ĉefministraj oficejo kaj rezidejo najbare situas proksime al la parlamento kaj administraj ministrejoj en la centro de la ĉefurbo. Sur la loko de la nuna rezidejo, rekonstruita en 2005, antaŭe staris la malnova ĉefministra oficejo.

Tie dufoje, en 1932 kaj 1936, okazis puĉo-provoj fare de junaj oficiroj. En la unua okazo pereis la tiama ĉefministro, kaj en la dua — gardistoj kaj helpantoj. Laŭ onidiro aperas fantomoj en militistaj uniformoj kaj fojfoje aŭdiĝas soldataj botoj.

Dormoĉambro

Bizaraĵojn tie spertis Mori Yosiro [joŝiro], ĉefministro dum 2000-2001. Iun nokton iu provis eniri lian dormoĉambron, manipulante la klinkon. “Kiu?” diris Mori kaj malfermis la pordon. Li vidis neniun, kaj aŭdis — nur paŝojn.

Mori rakontis pri sia travivaĵo al sia posteulo Koizumi Sinitiro. Tiu ĉion forridegis kiel bagatelaĵon. Sed poste li invitis ŝintoisman pastron por ekzorci la ejon.

La neloĝata rezidejo elvokas intereson inter politikistoj kaj ĵurnalistoj. Ili atentigas, ke la ĉefministro, loĝante for de la politika centro, okaze de krizo, nur malfacile povos atingi sian oficejon. Cetere kostas monate ĉ. 150 000 000 enojn (1 154 000 eŭrojn) teni en bona stato la vakan rezidejon.

Isikawa Takasi

Moderna vivo

VALUTOJ

Misiista monero emisiita

Okaze de la 1150a datreveno de la alveno de kristanaj misiistoj sur la teritorion de la Grandmoravia Imperio (hodiaŭa Slovakio kaj Ĉeĥio) en 863, estis emisiita slovaka jubilea du-eŭra monero.

En julio la nacia banko de Slovakio produktis milionon da moneroj, kiuj montras unuflanke la eŭropan kontinenton kaj aliflanke la misiistojn Konstantino kaj Metodo. Ili portas duoblan krucon, kiu estas samtempe episkopa bastono.

La du misiistoj, fratoj el la greka urbo Tesaloniko, fondis slavan lernejon, tradukis bibliajn kaj liturgiajn tekstojn en lingvaĵo komprenebla al slavoj (t.n. malnovslava lingvo) kaj kreis la slavan skribsistemon glagolico.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Konstantino tenas en siaj manoj libron, kiu indikas instruitecon kaj kredon, dum Metodo estas ilustrita kun preĝejeto kiel simbolo de la kristana eklezio.

Libroj

Perfidita popolo

Ĉiutage ni spektas morton de popolo kaj de ĝia lingvo. Pli ĝuste: ni eĉ ne spektas, tio okazas silente, for de l’ okuloj, for de la koro. Maljunulino sen idaro eligas sian lastan spiron, kun la lasta vorto. Eble tiu fenomeno okazis ĉiam: postmilitaj masakroj fare de venkintoj, pesto, kiu falĉas tutajn popolojn, geologiaj transformoj de vastaj globregionoj, kiuj enterigas tutajn popolojn.

Genocido subtila

La aŭstralia historiisto Trevor Steele rakontas pri genocido multe pli subtila, okazigata sub la ŝildo de boncela ago. Britoj invadas Tasmanion (Van-Dimen-landon), klopodas tie setliĝi kaj lokas tien punkolonion; ili trovas surloke indiĝenojn, kun kiuj ili devas konfrontiĝi. La vivo de la indiĝenoj havas aliajn parametrojn: ili ne konceptas la grundon kiel varon ekspluatindan, ili vivas nomade sur tereno multe pli vasta ol necesus al ili por vivi, se ili kultivus ĝin intense kiel blankuloj farus. Tamen ankaŭ la vivo de la indiĝenoj ne fluas tute trankvile, sendepende de la blankrasaj invadantoj: oftas bataloj inter proksimaj triboj, murdoj, reprezalioj, venĝoj.

Britoj venas por “civilizi” la insulon, starigi (okcidentan) ordon, forpuŝante la lokajn loĝantojn iom post iom, jen per trudita konvinko, jen per pafado, akaparante al si iliajn teritoriojn, klopodante trudi al ili siajn kutimojn, sian vivmanieron, sian koncepton pri proprieto. Kelkaj aŭtoritatuloj deziras protekti la lokanojn, sed ili faras tion per malefikaj metodoj. Al la klopodo igi la vivon de la indiĝenoj pli bona kontrapunktas la fakto, ke maloportunas kredigi en Britio, ke en Tasmanio oni vivas prospere, aliokaze la koncepto de punkolonio kolapsus. Eksa vicguberniestro fieras, ke li “pendumigis centojn da kanajloj” kaj administris la justicon senkompate.

Du vivoj

La romanon traarkas la vivepizodoj de du personoj: la bela indiĝenino Trukanini kaj la brita misiisto Robinson, fuĝinta de Londono al Tasmanio por eviti verdikton tre probable kondamnan. Li ŝajne defendas la indiĝenojn kaj alproksimiĝas al ilia kulturo, lernas ilian lingvon, suferas kun ili la pli kaj pli severajn vivcirkonstancojn. Laŭ kelkaj, li, tamen, tion faras pro monavido, klopodante ekspluati financitajn programojn pri brita setliĝo en tiu lando.

Siavice Trukanini estis suferinta ripetitan seksan perforton fare de blankuloj, estis infektita de viruso, kiu senigis ŝin je la povo naski, estis edziniĝinta al samgentano, baldaŭ murdita de la blankuloj; ŝi fine havis duan edzon, kiun ŝi ne amas, kaj kiu ne plezurigas ŝin sekse. Sed ŝi deziras veran amon; tial la renkontiĝo kun la misiisto Robinson aspektas tute natura, kaj ili fariĝas geamantoj: la edzo de Trukanini komplezeme foriras de la scenejo, la edzino de Robinson estas malproksima kaj ne zorgas.

Saŭdado

Robinson klopodas ŝovi la indiĝenojn al fora norda insulo, Flinders, sen la rajto reveni, tiel ke ili estu bone, sed aparte, administrataj, kaj la setliĝo de la blankuloj en Tasmanio povu disvolviĝi senprobleme. La indiĝenoj fidas al li, en la promesita tero neniu kuglo ilin trafos, sed post iom da tempo la translokitoj eknostalgias kaj komencas morti pro saŭdado, kiel asertas kuracisto; sed ili mortas ankaŭ pro infektiĝo. Venas inspektoroj por kontroli la kondiĉojn, Robinson mensogas kaj ilin trompas, ĉiam kun la celo gardi la premion, asignotan por senĝena setliĝo de la blankuloj: li iĝas riĉa, komercante per la oro, trovita en la minejoj, kaj revenas glore al Britio, dum Trukanini restas surloke. La projekto de li proponita transloki la mortantajn indiĝenojn (nun nur kvarcenton da personoj) al la aŭstralia kontinento estas rifuzita: oni lasu ilin al ilia destino en la insulo Flinders, sekvatajn de honesta administrado prefere ol ilin venigi sur la kontinenton, kie ilia infektiĝo povus estigi epidemion. Pasas la jaroj, kaj Robinson mortas, lasante disputojn pri sia tre vasta heredaĵo. Siavice en Flinders la indiĝenoj mortas unu post la alia; lasta restas Trukanini, kiu forpasas post la atingo de sesdek jaroj, aĝo ne ofta por tiuj popoloj, eĉ en normalaj kondiĉoj. Ŝia lasta vorto estas la lasta vorto de lingvo, kiu mortas kun ŝi.

Malsamaj pensmanieroj

La romano evidentigas la malsamecon de pensmaniero inter la okcidenta kapitalismo, kiu bezonas kolonii kaj ekspluati la grundon, kaj la aŭstralia indiĝena koncepto, ke la tero apartenas al ĉiuj kaj ke oni devas lasi ĝin al la novaj generacioj tia, kia oni ĝin ricevis de la antaŭaj. Trevor Steele plian fojon skuas la leganton per historiaj faktoj; la eventoj rakontitaj ampleksas jardudekon, kiu finiĝas en 1876; li trankvile kaj senpasie kronikas, kiel la brita koloniado en la aŭstralia kontinento estis perforta, kvankam (ĉu hipokrite?) subtenata de bonaj intencoj: tion sintezas la titolo Paradizo ŝtelita.

Ankaŭ en lia antaŭa verko Flugi kun kakatuoj protagonistas paro, unu junulo brita kaj unu samaĝa aŭstralia indiĝeno, kiuj iel reprezentas la malsamecon de la du vivkonceptoj: tie Steele kronikas pri la brita konkero de Aŭstralio per la samaj metodoj kiel pri Tasmanio. Cetere, jam de sia unua romano Sed nur fragmento (1987) Steele prezentas la problemojn de koloniado, tiufoje pri Nov-Gvineo; li esploris bibliotekojn kaj arkivojn, tiel ke la protagonistoj estas, almenaŭ parte, fikciaj, sed moviĝas en panoramo skrupule dokumentita.

Sendiskuta kolono

Ne necesas prezenti Trevor Steele, kiu estas sendiskute la plej forta kolono de nia prozo de la lasta kvaronjarcento. Dum dudek kvin jaroj li produktis naŭ romanojn, du novelarojn kaj du vojaĝpriskribojn, kontribuis al diversaj gazetoj, laboris en pluraj eŭropaj landoj, estis ĝenerala direktoro de UEA (2002-2004) kaj akademiano (2001-2010). Lia stilo estas ankaŭ ĉi-foje glata, tuj komprenebla, kaj en la priskriboj kaj en la oftegaj dialogoj, naturritme prezentataj.

La eldono bela kiel kutime, misenpaĝigo de p. 267-269, sed facile ĝustigebla sen troa ĝeno ĉe legado. Por tiuj, kiuj preferas fermi la okulojn antaŭ la krimoj de koloniismo, ĉi tiu verko ne estas rekomendinda; sed al tiuj, kiuj deziras sekvi la malfacilajn kaj sangoplenajn padojn de la historio, mi ĝin varme rekomendas.

Carlo Minnaja

Trevor Steele: Paradizo ŝtelita. Eld. FEL, 2012, 336 paĝoj, kudre bindita, kaj kiel bitlibro. ISBN 978-90-77066-49-2.

Prezo ĉe FEL de la tradicia papera eldono: 19,20 eŭroj + afranko; prezo de la ciferecaj eldonoj (PDF, ePub kaj Mobipocket): 11,49 eŭroj.

Noveloj

Splito

La varmruĝa ardo de kandellumo dancigis viglajn ombrojn de la du geamantoj sur la muroj en la gemuta ĉambro. La kandeloj elstaris de malplenaj vinboteloj; du pliaj boteloj preskaŭ malplenaj apudis la liton. Li sidas sub la modesta lumo de ŝparlampo, sola, kun botelo de viskio — ne plu da viskio — sur la tablo.

Ili rigardis sin, la manoj apenaŭ lasantaj la alian sentuŝa, estas kvazaŭ ili troviĝus ene de bobelo, kiu elfermas la eksteran mondon. Li prenas ankoraŭ unu fojon, la lastan, ŝian portreton en la manojn, dum io dolorige premas lian bruston, en kiu la koro plie ĉifiĝas.

La variaj notoj de agrabla gitarmuziko kun ritmaj ĝembeo-frapoj* sonis el la laŭtparoliloj, tiel kreante ilian privatan mondon. La silento, interrompite nur de preterzumanta aŭto ekstere, ankoraŭ pli emfazas lian solecon.

Ilia nesatigebla deziro ekflagris denove, kaj ree ili karese voris unu la alian, lekis, palpis, premis... unuiĝis lante sed ritme moviĝante ĝisklimakse, jam la trian fojon en tiu tago. Sian lastan cigaredon li rutine plenigas per tabako, zorge rulas ĝin al homogena cilindreto, lekas la glurandon de la folieto kaj fermas la tuton. Lante li prenas la fajrilon kaj bruligas la cigaredon.

Ankoraŭ anhelante ŝi metis sian kapon sur lian bruston, palpe-serĉe prenis pecon da ĉokolado de la breto super ili kaj rite-incite metis tion en lian buŝon. Profunde li enspiras la bruletantan fumon kaj blovas ĝin supren, ĝuante la trankviligan efikon, kiun ĝi kun la viskio estigas.

La paro babiletis, rigardante unu la alian en la okulojn, karesante, kisante, kvazaŭ nenio ajn en la mondo povus disigi ilin. Kvazaŭ. Tamen, la larmoj fluas el liaj okuloj; nenio aŭ neniu iam povus forpreni tiun doloron el lia koro. Neniam.

Kiam la muzikdisko finiĝis, ŝi iris elekti alian, tiun kun la kanto, laŭ kiu ili unuafoje dancis kiel paro; aŭ pli ekzakte, ili fariĝis paro dum dancado je tiu kanto. Li rektigas sin, rigardas sian ŝrankon, elprenas diskon kaj rompas ĝin — li ne plu povus aŭskulti ĝin denove, lia vivo estas rompita, kiel nun ankaŭ la disko mem. La pecojn li disĵetas, ne kolere, sed despere.

Spontanee li ekstaris kaj prenis ŝin inter siajn brakojn, amplene tiris ŝian kapon kontraŭ la sian kaj ekmoviĝis ritme, dum ŝi sekvis lin, harmonie. Senkonsile kaj senkonsole li turniĝas ĉirkaŭe, piedbatante la pecojn de la rompita disko disen en la ĉambron.

Kiam la kanto finiĝis, ili restis ankoraŭ tiel, svingiĝante iomete tien-reen, interapogante, kisante kaj karesante, unu absorbita en la alia. Kiam ĉiuj pecoj estas ekster lia vido, li trankviliĝas, iras al la fenestro, kies breto subtenas liajn kubutojn; la manoj la kapon; li rigardas sen vidi.

Serene ili ekserĉis siajn vestaĵojn, dume rigardis la aliulan korpon, kiu ne plu havis sekretojn, kaj ili vestis sin, dum iliaj mensoj restis ankoraŭ unu. Ili sciis, ke alvenis la tempo foriri. Ĉar vesperiĝas, la vitro de lia fenestro fariĝas spegulo, kaj li povas vidi sin, kvazaŭ li alrigardus fremdulon. Ne, tiuj peze nigraj okuloj ne apartenas al tiu, kiu li iam estis.

Ŝi serĉis sian sakon nun, dum li rondspuris, ĉu ŝi ion forgesis, kaj man-en-mane ili ekiris tra la koridoro, trans korteton al la strato, kie ili promenis kun la brakoj ĉirkaŭ la aliula talio, kvazaŭ siama ĝemelo, nedisigebla. Lastan fojon li rigardas sian ĉambron kaj rezolute postlasas ĝin, kaj la koridoron, la korteton, iam romantikan, nun torturan. Sur la strato li trenas sin antaŭen, la brakoj pende suben kiel salikaj branĉoj.

Jen ili preterpasis sian restoracion, sian parketon, sian kafejon kaj ŝirmejon por kisado kaj subpalpado, jen ilia cigaredvendejo; la mondo al ili apartenis, la feliĉo paŝis kun ili tra iliaj gemutaj stratoj. Li promenas apatie, rigardas nenion aŭ neniun. Tamen, foje kiam li vidas tro familiaran lokon, li forturnas la kapon, dum lia koro kiel spongo kunpremiĝas, tiel ke larmoj fluas el liaj okuloj.

Malantaŭ la angulo estis la busstacio, kie disiĝos la unueca paro kiel papera folio ŝirita laŭlonge en du duonojn, ĉiuj eroj de la ŝiritaj flankoj sopirantaj la komplementan parton. Unuflanke de la ponto troviĝas la busstacio, aliflanke la fervoja stacidomo. Trene sed firmdecide li suriras la ponton por halti meze de ĝi. Li sentas sin malplena, eĉ ne duono de homo, restas de lia persono nur franĝo, ĉifeto.

Atinginte la angulon, ŝi vidis la ekirontan buson kaj reflekse lasis lin, tamen ne forgesante lastan kison, kaj ekkuris ... Li rigardis rapide alvenantan trajnon el la malproksimo, kaj ekgrimpas sur la parapeton ...

De malantaŭ kamioneto alvenis aŭto, kiu lanĉis ŝin en la aeron ... li kriegis... ... kiam la trajno alproksimiĝis sufiĉe, li ĵetas sin en la aeron, sen krio. Li nur flustras ŝian nomon, certa ke tuj, ili estos kunaj denove.

Lode Van de Velde

* 1. Ĝembeo: Afrika frapinstrumento.

El mia vidpunkto

Saluton, serĝento!

En la 1980aj jaroj mi ekapartenis al elito. Mi sufiĉe fieris: mian elitecon mi akiris ne brokante, ekzemple laŭnaske, pro membriĝo en eminenta familio, sed proprainiciate. Mian elitecon mi neniam petis, neniam elserĉis, kaj ĝin mi malkovris nur hazarde, kvazaŭ fuŝe. Kiel mi fariĝis elitulo? Simple, ĉar iu taksis min sufiĉe grava, almenaŭ politike interesa, por subaŭskulti kaj registri miajn telefonmesaĝojn.

Tiel mi sciis, ke almenaŭ en la politika mondo mi “alvenis”. Paralele, en Esperantujo, dum la epoko de la t.n. lingvo-papo Bernard Golden, oni fieris, kiam tiu degnis “beni” per mencio pri tiu aŭ alia lingva malglataĵo. Tiel oni aliĝis al ekskluziva klubo: ne plu nura anomina “unu el” sed iel rekonata “unu”.

Simile Reto Rossetti. Per poŝtkarto, kiun mi ame konservas (ja plurajn tiajn mi havas), li notis: “Permesu ankaŭ alian atentigon. En sprita kaj taŭga artikolo (en Monato) vi skribis transportitaj, kie -ataj ŝajnas pli logika kaj zamenhofa. ... Cetere, kune kun vojeto vi povintus diri ĉi tie, ĉu ne, pado?”

Ĉu vivas tiuj nun en Esperantujo, kiuj tiel — private, proprainiciate, pro profunda kaj sincera amo al la internacia lingvo — admonas kaj konsilas? Mi ne scias. Mi scias nur, ke kiam oni “akceptis” min en la politike subaŭskultata klubo, kontraste al la Esperanta, temis ne pri amo. Male.

La afero jenis. Mi estis deputito-kandidato dum naciaj elektoj kaj reprezentanto de nova partio. Sendube regis intereso inter rivaloj pri la novuloj. Pri kiom da mono, kiom da homfortoj, ili disponas? Kian kampanjon ili planas? Kiuj ili vere estas?

Unu vesperon mi telefonis al amiko por babili ne pri politikaj aferoj, sed pri ordinaraj, ĉiutagaj okazantaĵoj. Subite mi aŭdis parton de la konversacio, evidente surbendigita. Mi demandis al mia amiko, kion li faras, kaj li same al mi. Ankaŭ li la registritan konversacion estis aŭdinta.

Mian amikon mi plene fidis kaj mi sciis, ke ne li nian babiladon surbendigis. Cetere, kial? Tuj mi estas konvinkita, ke tria homo — eble membro de alia politika partio laboranto ĉe telefon-centralo, eble la polico, la sekreta servo — fie subaŭskultis kaj registris mian konversacion.

Rezulte, kiam necesis mesaĝi pri io konfidenca, mi elektis publikan telefonbudon, kaj kiam mi pri nepolitikaj, familiaj aferoj hejme telefonis, mi komencis ĉiun dialogon, dirante “Saluton, serĝento!”, supozante, ke temas pri reprezentanto de la polica ŝtato, kiu volas informiĝi pri la nova politika partio.

Ho, simpla kaj naiva mondo, kiam regis hometoj kun kapaŭdiloj kaj magnetofonoj. Ne plu ... nun temas pri komputiloj kaj aliaj elektronikaj trukoj por “legi” ĉies retmesaĝojn, kontroli ĉies fejsbuk-paĝojn, listigi ĉies telefon-kontaktojn.

En la 1980-aj jaroj mi, pro politika agado, estis alelektita al elita grupo de aktivuloj suspektindaj kaj prispionindaj. Nun ni ĉiuj, vole nevole, suspektindas kaj prispionindas. Tamen ne plu eblas paroli pri elito: niaj nombroj bedaŭrinde tro grandas.

Nepras danki, mi kredas, al kuraĝuloj kiel la usonano Edward Snowden, kiu montris al la mondo la amplekson de la spionado kontraŭ ne nur registaroj sed ankaŭ ordinaraj civitanoj entreprenata interalie de la usona Nacia Sekurec-Agentejo.

En mia epoko, do antaŭ 30 jaroj, mi bezonis fuŝulon ĉe telefon-centralo por min averti pri subaŭskultado. Hodiaŭ ni bezonas la moralan forton de Snowden — en alia, milita kunteksto de la usona soldato Bradley Wiggins — kaj aliaj por indiki, kiel pekas niaj politikaj mastroj en nia nomo. Heroojn tiajn ni salutu!

Paul Gubbins

Moderna vivo

BICIKLADO

Lui kaj ĝui!

La litova ĉefurbo Vilnius fariĝis unu el la multaj eŭropaj urboj, kie eblas lui biciklon kaj ĝui belan ekskurson. En julio komenciĝis luado de oranĝkoloraj bicikloj “CycloCity”. Entute estas 24 luejoj kaj 200 bicikloj.

La ĉefa iniciatinto estas la urbestro de Vilnius, Arturas Zuokas. Similan sistemon li lanĉis jam en 2001; tamen la ideo fiaskis. La urbanoj ne komprenis la principon de senkosta servo kaj 840 bicikloj estis forŝtelitaj aŭ difektitaj en nur kelkaj tagoj.

Zuokas diris, ke la nova sistemo estas pli efika kaj pli sekura. La luejoj, kie oni povos preni biciklon, funkcias tagnokte kaj situas unu de la alia je distanco de ĉ. 400 metroj.

Duonhoro

La lusezono daŭras ĝis la mezo de oktobro kaj nur la unua duonhoro estas senpaga. Tiuj, kiuj volas regule uzi biciklon, povos akiri sezonan karton. Ekzistas ankaŭ tritagaj biletoj.

Laŭdire la bicikloj de Vilnius neniel diferencas de tiuj, kiuj jam aperis en Parizo, Dublino, Bruselo kaj ankoraŭ 67 urboj de la mondo. Do vizitantoj en Vilnius verŝajne ne konfuziĝos pri la novaj oranĝkoloraj transportiloj en la litova ĉefurbo.

last

[FORIGITA!: bildo]

Tuj rimarkeblas la oranĝkoloraj bicikloj nun lueblaj en la litova ĉefurbo.

Politiko

JAPANIO

Denove nuklee

Kiel antaŭvidite, la 21an de julio la Liberal-Demokratia Partio (LDP) venkis en la elektoj al la senato. Ĝi atingis 76 seĝojn el 121 kun sia koalicia partio Komeito en Japanio.

Rezulte, LDP havas absolutan plimulton en ambaŭ parlamentaj ĉambroj. Tiel la ĉefministro Abe Sinzo povos puŝi sian propran politikon, inkluzive de refunkciigo de atomcentraloj.

Post la katastrofo en Fukuŝima oni starigis komisionon pri la nuklea industrio kaj severe reviziis la regulojn kaj reglamentojn. Funkcias nun nur du el la 50 komercaj reaktoroj en Japanio.

Duonjaro

Tamen jam kvar elektraj kompanioj submetis al la komisiono petojn pri refunkciigo de 10 reaktoroj. Necesos almenaŭ duonjaro por trakti tiujn petojn, sed baldaŭ unu post la alia funkcios la reaktoroj.

Opini-sondoj indikas, ke la plimulto de la japana popolo preferas sennuklean politikon. Tamen ĝi elektis LDP-on, kiu celas refunkciigi nukleajn centralojn kaj eksporti eksterlanden nukleajn reaktorojn. La popolo subtenis registaron, kiu kontraŭ ĝia espero favoras nuklean politikon, ĉar ĝi aprobis la ekonomiajn planojn de LDP.

En japanaj elektoj preskaŭ ĉiam dominas la ekonomio, kiu ankaŭ ĉi-foje eklipsis aliajn temojn kiel tiuj pri nuklea energio, ŝanĝo de la konstitucio por pligrandigi armadon, kaj rilatoj kun najbaraj landoj.

Isikawa Takasi

Spirita vivo

OPINIO

Laika konfirmacio

Dum la islanda UK mi ĉeestis kunvenon de ATEO, organizaĵo kiu disvastigas kredon pri la ne-ekzisto de Dio. En Islando kutime ĉiuj infanoj faras konfirmacion en la luterana eklezio, kredantaj aŭ ne. Tio estis por nekristanoj neakceptebla, do ili agis jene.

S-ino Hope Knútssen venis kiel usonanino antaŭ 39 jaroj al Islando. Ŝi havas islandan edzon, kaj ili naskis infanojn. Kutime islandaj infanoj, estante 12-13-jaraj, faras iun kristanan konfirmacion en la luterana eklezio. La unusola demando, kiun ili devas respondi, estas: “Ĉu Jesuo Kristo estas via savanto?” Ili ĉiuj jesas, kaj jen la konfirmacio.

Kurso

Kiam la infanoj de Hope Knútssen atingis tiun aĝon, ŝi opiniis, ke ŝi ne ŝatas tian hipokritecon, kaj decidis fari ion alian. Ŝi skribis al la humanista organizaĵo en Norvegio por ekscii, kiel oni pritraktas similan aferon tie. Ili tie konas ion kiel “laika konfirmacio”. Tiu koncepto plaĉis al Hope, kaj ŝia edzo ankaŭ ne kontraŭis. Ŝi — kun aliaj — verkis kurson por gejunuloj, kiuj ne volas konfirmi ion en la preĝejo. Ŝi iomete disreklamis, kaj jam la unuan jaron venis pluraj homoj, kiuj subtenis la ideon. Dum 12 semajnoj, 1,5 horojn semajne, ili preparis la infanojn al la laika konfirmacio: ili instruis ilin pri homaj rajtoj, samrajteco inter la seksoj, rajtoj de samseksemuloj, fakte do pri adolta, plenkreska, respondeca vivmaniero.

La movado kreskis la lastajn jarojn. En 1989 estis 16 konfirmaciatoj; entute depost tiam jam preskaŭ 2000 estas konfirmaciitaj. Nun oni organizas ankaŭ semajnfinojn por gejunuloj ekster la ĉefurba regiono.

Nomdonado

Oni fondis la organizaĵon Siðmennt: etika edukado. Nuntempe ankaŭ geedziĝoj pere de Siðmennt estas oficiale laŭleĝaj, same kiel nomdonado al bebo kaj funebraj ceremonioj. Ekde la pasinta januaro la organizaĵo havas la samajn rajtojn kiel la eklezioj. Tio ankaŭ implicas, ke ili ricevas monon de la ŝtato, same kiel la eklezioj. Fakte ili tute ne volas tion, sed ili ankaŭ ne deziras diskriminacion. Intertempe tamen estas multaj gejunuloj, kiuj faras nenian konfirmacion, nek eklezie, nek laike. Siðmennt nur aprobas tion: ili ŝatas, ke la homo mem pensu — prave. Espereble en la estonteco oni konos en Islando la disigon de eklezio kaj ŝtato, kiel en multaj aliaj okcidentaj landoj jam delonge estas normala afero.

Ŝokita

Mi vere estis iom ŝokita, ke en Islando oni ŝajne senpripense faras konfirmacion, kaj mi do forte aprobas la ideon fari ion alian. Tiurilate Islando ne estas progresema lando, do mi nur subtenas la ideon, ke nun estas samrajteco inter la diversaj vivkonceptoj.

Aliflanke mi estas seniluziigita, ke ŝajne Siðmennt subtenas la ideon, ke kristanoj ne estas raciaj homoj kaj ke nur ateistoj mem povas kaj rajtas pensi. Siðmennt estas humanista organizaĵo; oni ne devas membriĝi al io ajn. Do, mi demandas min, al kiu aŭ kio oni konfirmacias? Oni ankaŭ varbis, same kiel kristanoj kaj aliaj kredantoj ofte faris (ne malofte ateistoj riproĉas kristanojn pri tio, sed ili agas same!).

Ni ankaŭ spektis pecon el filmo pri konfirmacia solenaĵo. Je mia granda miro tie oni komencis per laŭdo al Dio: ni aŭdis la komencon de la Te Deum de Charpentier — Te Deum laudamus (Vin, Dio, ni laŭdas). Do fakte estas la demando: ĉu ili vere scias, pri kio ili parolas kaj agas?

Sendia religio

Hope Knútssen komencis sian prelegon per kelkaj trajtoj de la islanda socio, kiuj ŝajne kontraŭas ŝian bildon pri kristanismo: multaj beboj naskiĝas eksteredzece; la samseksemuloj havas samajn rajtojn, kaj multaj islandanoj vizitas la gejan manifestacion Gay pride. Kiel kutime ateistoj firme tenas iun malnovmodan koncepton pri kristanismo. Tio okazas ankaŭ ekzemple en Nederlando; same okazas rilate al la islamo. Oni fermas la okulojn, havas ideon pri eklezioj — aŭ pri kio eklezioj devus esti! —, ne vidas, ke en la lasta jarcento en multaj eklezioj multego ŝanĝiĝis, kaj surbaze de tiuj antaŭjuĝoj oni juĝas. Bedaŭrinde.

En la eklezio en Nederlando ni jam konas preskaŭ 100 jarojn inajn pastorojn; ni konas 26 jarojn la benon por samseksamaj rilatoj; de multaj generacioj oni ne nur rajtas, sed devas mem pensi kaj havi respondecon pri sia propra vivo, kaj intertempe tio feliĉe validas por multaj eklezioj. Nepre ne necesas esti ateisto por subteni tiujn ideojn. Do, eble la ateistoj devas malfermi la okulojn kaj orelojn kaj ekscii, kio okazas ekster la ateismaj muroj. Kompreneble mi al neniu trudas kredon je Dio. Sed oni ankaŭ ne trudu ne-kredon je Dio. Temas miaopinie ĉi tie pri iu sendia religio.

Madzy van der Kooij

Ekonomio

GASODUKTOJ

Projekto Nabucco malsukcesis

Forta bato por la projekto Nabucco [nabuko] (Monato, 2009/10, p. 23-24): la gasodukto ne liveros gason el la gravega gaskuŝejo Ŝah Deniz 2 en Azerbajĝano. Gaso el tiu gaskuŝejo estis kerna por la fidindeco de la projekto. La kompetenta gaslivera konsorcio ne elektis la projekton Nabucco, komunikis la iniciatinto, la aŭstra entrepreno OMV en Vieno. OMV serĉas nun alternativojn.

La internacia konsorcio Shah Deniz 2 elektis por la transportado el la grandega gaskuŝejo la konkurencan Transadrian Gasodukton (TAP). Ĝi komenciĝos proksime al la turka-bulgara limo, trapasos tra Grekio, Albanio kaj atingos Sudan Italion ĉe Brindisi. La konkurson pri la elekto oni atente sekvis en la tuta Eŭropo, ĉar per la gaso el Azerbajĝano la kontinento volas sendependiĝi de la gasliveroj el Rusio.

Gerhard Roiss, ĝenerala direktoro de OMV, deklaris, ke li eksciis kun bedaŭro, ke gaso ne estos liverata el Azerbajĝano. Li tamen ne esceptis la eblon konstrui propran gasodukton en Balkanio el esperata granda gaskuŝejo ĉe la Nigra Maro.

Laŭ li per la likvido de Nabucco la elspezitaj projektadkostoj je sumo de 50 milionoj da eŭroj ne estas perditaj, ĉar oni povas kalkuli je tiuj preparoj, se estus propra gasodukto. Post unu jaro ĝis unu jaro kaj duono OMV scios, pri kiom da kubaj metroj da gaso ĝi povus disponi ĉe la Nigra Maro. Tiaokaze oni pensos pri itinero de la gasodukto.

Temas eventuale pri 6 miliardoj da kubaj metroj da gaso jare, dum la ekde 2017-2018 por centra Eŭropo prognozataj 10 miliardoj da kubaj metroj da gaso el la gaskuŝejo Shah Deniz 2 pasos tra la transadria TAP al Suda Italio.

Kronologio de Nabucco

En 2009 registaraj reprezentantoj de kvar EU-landoj (Aŭstrio, Hungario, Rumanio kaj Bulgario), Turkio kaj Eŭropa Unio subskribis en la turka ĉefurbo Ankaro interkonsenton pri la konstruo de strategie grava gasodukto Nabucco, kiu devus preterpasi Rusion. Ĝi malpliigus la eŭropan dependecon de la rusa gaso. La celo estis konstrui gastubon 3300 km longan tra la menciitaj landoj ĝis distribua centro en Orienta Aŭstrio, tra kiu ekde 2014 oni transportus gason de Azio al Eŭropo. La konstruado kostus 7,9 miliardojn da eŭroj kaj devus komenciĝi en 2011. La gastubo en la unua fazo devus ĉiujare transporti 10 kaj poste 31 miliardojn da kubaj metroj da gaso.

La iniciatinto de la projekto estis la aŭstra entrepreno OMV. Kunpartoprenantoj estis MOL (Hungario), Transgaz (Rumanio), Bulgargaz (Bulgario) kaj BOTAŞ (Turkio). Sesa partnero, ekde februaro 2008, estis la germana entrepreno RWE, kiu poste retiriĝis. Eŭropa Unio subtenis la konstruon de la gasodukto kaj ankaŭ Usono pledis por ĝi.

Evgeni Georgiev

Turismo

AŬSTRIO

La fortikaĵoj de Princkampo

La aŭstra urbo Princkampo (germane Fürstenfeld) en la orienta Stirio (Steiermark) ekde septembro 2013 allogas turistojn per nova kleriga vojo laŭlonge de la fortikaĵoj el la 13a ĝis 17a jarcentoj.

Princkampo estis fondita en 1170 de Otokaro la kvara kaj ĝi defendis la orientan limon de Aŭstrio kontraŭ hungaroj kaj turkoj. La urba muro estis konstruita en la 13a jarcento, sed ampleksigita en la 16a jarcento de la arkitekto Domenico dell’Allio [doméniko del álio]. Li naskiĝis ĉirkaŭ 1515 kaj edukiĝis en Italio, vivis poste en Aŭstrio kaj planis fortikaĵojn en Aŭstrio, Slovenio kaj Kroatio, kie li mortis en 1563 dum inspekta vojaĝo.

La fortikaĵoj travivis la jarcentojn. Ekde 1990 oni renovigas ilin. En 2013 estas inaŭgurita la “fortikaĵa vojo”, kiu komenciĝas en la urbocentro kaj kondukas la scivolulon ĉirkaŭ la urbo, kie staras 13 informplenaj tabuloj. La tekstoj (germanlingvaj) estas troveblaj ĉe www.festungsweg.at.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Imponas la tiel nomata Bastiono de Princkampo. Foto: Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

Princkampo situas sud-oriente en Aŭstrio.

Politiko

JAPANIO

Nova espero por malnova partio

Post la disfalo de la berlina muro kaj la malapero de Sovetio, komunistaj partioj en multaj landoj aŭ malaperis aŭ skismis aŭ forĵetis sian principaron.

En Japanio socialistoj kaj komunistoj daŭre perdis influon pro la antaŭeniro de kapitalismo. Tamen al marksismo, ne leninismo, la japana komunista partio persiste fidelas.

La partio, fondita en 1922, kaŝe agadis kontraŭ la japana imperiismo, kaj tial estis persekutata. Multaj membroj kaj simpatiantoj pereis en policejoj kaj prizonoj. Post la dua mondmilito, la partio havis grandan influon sur intelektuloj kaj studentoj.

Kapitalismo

Samtempe komunistoj, sin disigante de la influo de Sovetio kaj Ĉinio, celis demokratiajn reformojn en la socio de progresinta kapitalismo. En 1979 ili gajnis 39 seĝojn el 467 en parlamentaj elektoj, la plej grandan nombron en sia historio.

Baldaŭ plibonigoj en la ekonomio kaj en la vivo de la popolo perdigis la forton de la partio. Ĝi ne plu allogis la novan generacion kaj la membraro rapide maljuniĝis. Dum la lasta jardeko subtenis la partion nur ĉ. 2 % de la popolo.

En junio, tamen, en la elekto al la senato, la komunista partio akiris ĉ. 10 % de la voĉoj kaj gajnis ok seĝojn el 121.La registara Liberal-Demokratia Partio (LDP) akiris absolutan majoritaton en la senato samkiel en la parlamento.

Kritikanto

Fakuloj analizis la kialon de la progreso de la komunistoj kaj konsentis, ke la partio estas la plej akra kritikanto de la politiko de LDP, kiu subtenas ekonomion favoran al grandaj entreprenoj, eksterlandan politikon dependantan de Usono, kaj atomenergion.

Cetere disiĝis kaose aliaj opoziciaj partioj en ok diversajn malgrandajn partiojn. Tio elstarigis la koherecon de la komunista partio.

La tutmondiĝo de la ekonomio kaj la politiko de LDP, inklinanta al nov-liberalismo, pligrandigos la diferencon inter havantoj kaj nehavantoj. Sociaj problemoj ne nur en Japanio sed tra la mondo bezonas novajn teoriojn kaj novajn movadojn.

Eble, por alfronti tiujn problemojn, la japana komunista partio povos ellabori kaj organizi novan movadon, kiu superos la eluzitan marksismon.

Isikawa Takasi

Moderna vivo

ARMEO

Hejmeniras la “eterna” soldato

Kun militistaj honoroj estis feste entombigitaj en la slovaka vilaĝeto Mojtin la restaĵoj de eksa soldato de la habsburga armeo.

Laŭ historiistoj, Ladislav Škultéty-Gábriš [ladislav ŝkulteti-gabriŝ] estis unu el la plej longe servintaj soldatoj en la historio. Pasiginte 81 jarojn en la armeo, li soldatservis sub kvar imperiestroj kaj travivis sian 22an militon en 256 militkampoj.

Li batalis 22 fojojn kontraŭ francoj, sep fojojn kontraŭ prusoj, du fojojn kontraŭ otomanoj kaj unu fojon kontraŭ la rusa caro.

Sepjara milito

Gábriš naskiĝis en 1738 en la montara vilaĝeto Mojtin (ĉ. 165 km norde de la ĉefurbo Bratislavo). 12-jaraĝa li eniris la armeon post la morto de sia patrino kaj tiel lernis legi, skribi kaj kalkuli. Kiel simpla soldato, li estis honorigita dum la tiel nomata sepjara milito (1756-1763).

En 1790 li atingis la rangon de ĉefserĝento kaj samtempe estis nomumita flagoportanto de la regimento. Li akiris la plej altajn ordenojn en la habsburga armeo: arĝentan medalon pro heroaĵo kaj kanonan krucon (tiel nomitan, ĉar ĝi estis fandita el forrabitaj kanonoj malamikaj).

Dumviva servado

En 1825 li renkontis la aŭstran imperiestron Francisko la 1a. La imperiestro rimarkis maljunulon en la honora gvardio kaj, kiel rekompencon pro lia servado, li plenumis al Gábriš deziron: tiu iĝis dumviva flagoportanto sen neceso praktiki pliajn militdevojn. Krom tio, la imperiestro donis jaran alpagon al lia soldatsalajro en monsumo de 100 guldenoj.

Gábriš mortis en 1831 en soldathospitalo en la vilaĝo Sanicolau Mic (hodiaŭ parto de la urbo Arad, Rumanio), kie li estis entombigita. Post 182 jaroj li estis eltombigita, kaj liaj restaĵoj estis transportitaj per militaviadilo al Slovakio. Tie li estis denove entombigita en sia naskiĝvilaĝeto la tagon de sia 275-a naskiĝdatreveno. Ĉeestis ambasadoroj en Slovakio el Rumanio, Hungario kaj Aŭstrio.

Du romanoj

La slovaka verkisto Ján Martiš (1931-1990), cetere el la sama vilaĝo kiel Gábriš, priskribis lian vivon en du romanoj: Imperiestra eterna soldato (1970) kaj En servado de kvar imperiestroj (1977).

Ankoraŭ pli longe ol Gábriš servis en la franca armeo Jean Thurel (1699-1807). Li vivis en tri jarcentoj dum 107 jaroj, el kiuj 90 en la armeo.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Dum funebra ceremonio oni montris bildon pri Ladislav Škultéty-Gábriš, unu el la plej longe servintaj soldatoj en armea historio. Fotoj: Ludovit Pomichal

[FORIGITA!: bildo]

La nova tombo de la “eterna soldato” situas en lia naskiĝvilaĝeto Mojtin. Fotoj: Ludovit Pomichal

Leteroj

Wodehouse kaj la filozofoj

Ŝajnas, ke kaj la tradukinto de La pensemaj kokinoj kaj via recenzinto miskomprenis la ŝercon pri la kokino, kiu volis legi la verkojn de la filozofoj (Monato 2013/08-09, p. 29). La ĉefpunkto estas, ke Wodehouse ne estis filozofo, sed la kompatinda, neklera kokino ne sciis tion. Jen ĉio. La komikeco de la rakonto baziĝas sur la fakto ke la verkoj de Wodehouse estas nek profundaj nek kompareblaj kun filozofiaj libroj, kontraŭe al la analizo de s-ino Carol.

Bedaŭrinde, la provo de la tradukinto, “enhejmigi” la rakonteton en esperantan medion tute senigis ĝin je ĝia humura fino, kaj restas nur banalaĵo pri iu, kiu volis legi malfacilajn aŭtorojn kaj finfine trovis pli facilan. Ni rimarku ankaŭ, ke la nomoj de ĉiuj filozofoj (inkluzive la nefilozofon Wodehouse) komenciĝas per la sama litero, kio ankaŭ perdiĝis en la esperanta versio.

Martin Purdy

Nov-Zelando

Politiko

EŬROPA UNIO

Ankaŭ paco konas siajn (land)limojn

Eŭropa Unio konsistas el 28 ŝtatoj. Aliaj ŝtatoj deziras aliĝi, sed eble ne ĉiuj estos akceptitaj. Pro tiom da anoj, la internaj organizaĵoj de la unio aspektas plumpaj kaj malfacile administreblaj.

Ne ĉiuj membroj kontentas pri la unio. Konservativuloj en Britio, ekzemple, volas eliĝi el ĝi. En Irlando, kie dum mallonga tempo kelkaj (tamen ne ĉiuj) profitis de la unio, tie malpli bone pagataj laboristoj, inkluzive fiŝkaptistojn, senlaboruloj kaj viktimoj de la banka krizo nun dubas, ĉu la klopodoj por fondi unuiĝintan Eŭropon estis tiom bona ideo. Certe la ĉiam kreskanta EU-burokratio tre ĝenas.

Tamen, apogantoj de la unio fanfaronas pri tio, ke ŝtatoj, en la pasinteco malamikaj, ekzemple Germanio kaj Francio, nun amike kunmembras. Ne imageblas, ili asertas, ke tiuj ŝtatoj denove inter si ekmilitos. Pro tio sekura estos la paco en Eŭropo.

Disputoj

Aliflanke ne perfekte regas harmonio en Eŭropo. Kritikantoj povas prave atentigi pri ankoraŭ ekzistantoj disputoj pri landlimoj kaj pri supozata koloniismo ene de la unio. Hispanoj rigardas la britan posedon de Ĝibraltaro neakceptebla okupo de parto de sia teritorio.

Defendanto de la hispana sinteno pri “la roko” demandis, ĉu angloj akceptus, ke hispanoj okupu parton de la insulo Wight [ŭajt] en suda Britio. Ĝibraltaranoj povas kontraŭi, ke la lingvo de la tiea plimulto estas la angla, kaj la kulturo brita, ne hispana. Do kio decidigas: Ĉu lingvo? Ĉu teritorio?

En Irlando, kaj en la suda respubliko kaj en la norda, brita provinco Ulstero, ekzistas tiuj, kiuj konsideras la ekziston de teritorio apartigita de la respubliko kiel fremdan okupadon. Tamen en Ĝibraltaro, oni pli-malpli akceptas la dividon de la t.n. verda insulo, kaj ne konsideras ĝin krude koloniisma.

Infanoj

Ĉar konstante kreskas la nombro da infanoj de nord-irlandaj familioj, kiuj elektas irlandan naciecon, demografiaj ŝanĝoj povus iun tagon estigi respublikistan plimulton kaj eventuale unuigon de la insulo.

Ĉiaokaze restas fakto, ke kelkaj ŝtatoj, aŭ partoj de tiuj ŝtatoj, ne povas akcepti, ke en pretendata unio de amikaj partneroj ekzistas io, kio similas al imperiismo de la pasinteco. Disputoj pri landlimoj aspektas kiel stranga anomalio en tiel nomata unio de “egaluloj”.

George Orwell skribis en Bestofarmo: “Ĉiuj bestoj estas egalaj, sed kelkaj bestoj estas pli egalaj ol aliaj”. Do prisilentendas ĉi tie la pretendoj de Aŭstrio pri suda Tirolo, la plendoj de hungarparolantoj en najbaraj landoj de Hungario aŭ de la slovenoj en Italio, la postuloj de skotaj sendependemuloj. Mencioj tiaj nur plilongigus la artikolon.

Garvan Makaj

Moderna vivo

ALBANIO

Urbo kaj eklezio: kulturkonflikto

Dum la komunisma reĝimo en Albanio, aparte dum la periodo 1967-1991, la ŝtato sin deklaris ateisma. Ĝi malpermesis ĉian religian agadon, fermante kaj detruante preskaŭ ĉiujn religiajn instituciojn. Arestitaj kaj kondamnitaj ankaŭ al morto estis multaj pastroj kaj mulaoj.

En 1962, en la suda urbo Permet, ĉe la iama ortodoksa preĝejo Sankta Maria kaj parte sur ĝiaj ruinoj, oni konstruis kulturdomon. Ĝi funkciis tiel ĝis 1997, kiam kolapsis la ŝtato.

Tiam la ortodoksa eklezio perforte alproprigis ĝin kaj faris el ĝi denove preĝejon. Tamen sekvis longa juĝproceso inter la urbodomo kaj la eklezio por redoni la domon al la kulturaj institucioj. Fine la albana konstitucia juĝejo decidis favore al la urbo.

Meso

Por rehavigi sian kulturdomon la urbestro en Permet dungis privatan policon. Protestis kaj rezistis la pastroj kaj kelkaj kredantoj. Dum policanoj fortrenis la pastrojn, aliaj okazigis meson sur la apuda trotuaro, dum daŭris intertraktadoj por trovi pli bonan solvon.

Reagis ankaŭ la greka registaro, argumentante, ke ĉiu ortodoksano estas greko. Grekaj limgardistoj tuj malhelpis al centoj da albanoj transpasi al Grekio, kie ili loĝas kaj laboras aŭ deziras viziti parencojn.

La gardistoj postulis, ke ĉiu posedu enmane 1500 eŭrojn. Reciproke reagis albanaj limgardistoj rilate al grekoj transpasantaj Albanion. Ambaŭflanke oni fine rezignis pri siaj postuloj kaj la situacio ĉe la landlimo normaliĝis.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

Barry Friedman

[FORIGITA!: [Forigis bildon]]

La usonaj studentoj Scott Weiss kaj Zack Navabi “enkuris” la Guinness-libron pri rekordoj, kiam Weiss surdorse portis sian amikon tra distanco de unu mejlo (1,6 km) en iom malpli ol 12 minutoj. Laŭ la Guinness-regularo, la portato pezu same aŭ iom pli ol la portanto. La duopo studas ĉe Ohio State University, Columbus.

Scienco

INTERVJUO

Atentu la koron

Doktoro Andrea Kleiner, 33-jara kirurgo kaj internisto itala (ne elvojigu vin la germanŝajna familinomo), membro de la prestiĝa American Diabetes Association, kun kurac-ambulatorio situanta en la urbo Udine, afable kaj ekskluzive konsentis respondi iujn niajn demandojn. Li pruvas al ni per kompreneblaj vortoj kaj efikaj ekzemploj la gravecon de frua kaj ĝusta kor-vaskula preventado; ĉar, precipe rilate la koron, kiel oni legos en la jena teksto, ja estas prefere preventi ol kuraci!

Monato: Kiuj estas la plej gravaj faktoroj, kiuj alportas riskojn trafi infarkton kaj apopleksion?

D-ro Kleiner: Ili povas esti ĝenerale dividitaj en du grandajn kategoriojn: unuflanke estas la modifeblaj (alivorte riskofaktoroj, kiujn eblas efike korekti pere de kuraciloj aŭ specifaj viv-stiloj) kaj aliflanke la nemodifeblaj, kiuj sendependas de nia volo kaj sekve estas neeviteblaj. Inter la modifeblaj (korekteblaj) riskofaktoroj oni povas mencii fumadon, diabeton, hipertension kaj hiperkolesterolemion (t.e. altan kvanton de kolesterolo en la sango). Apud ĉi tiuj kvar “apokalipsaj kavaliroj” oni memoru aldonajn (flankajn) modifeblajn riskofaktorojn, kiuj ludas iom malpli gravan rolon: viscera dikventreco aŭ obezeco (do la graso, kiu situas ĉirkaŭ la visceroj de la abdomeno), malofta aŭ malabunda konsumado de legomoj, drinkado kaj t.n. hiperhomocisteinemio.

Koncerne cetere la nemodifeblajn aŭ nekorekteblajn faktorojn, oni pensu pri heredeco (alivorte la genetika emo trafi apartajn korajn malsanojn), pri aĝo (ju pli alta, des pli danĝera) kaj pri sekso (viroj, ĉefe en iuj aĝoj, havas pli grandan koran riskon ol virinoj, el tiu vidpunkto protektataj de oestrogenoj ĝis la menopaŭzo). Tre rimarkinda elemento estas, ke akumuliĝo de riskaj faktoroj havas ne suman, sed multiplikan efikon. Ĝuste pro tio pacientoj, kiuj montras plurajn riskofaktorojn, bezonas traktadon intensivan kaj multeflankan: nepras, ke ili periode kontroladu ĉiujn riskajn faktorojn.

Monato: Kiumaniere eblas kalkuli kaj taksi ies kor-vaskulan riskon?

D-ro Kleiner: Ĉiu ajn povas kalkuli sian aŭ aliulan kor-vaskulan riskon tre simple, danke al algoritmoj, kiuj konsideras ĉiujn plej gravajn riskajn faktorojn. Unu el la plej uzataj tutmonde nomiĝas Framingham Cardiovascular Risk Score (10 years). Ĝi kalkulas, surbaze de la donitaĵoj rilataj al iu paciento (aĝo, sekso, arteria premo, suma kolesterolo, HDL-kolesterolo, diabeto, fumado, ĉeesto de kuraciloj por hipertensio), la procentan probablon, ke oni trafos unuan kor-vaskulan epizodon (t.e. infarkton aŭ apopleksion) ene de jardeko. Alia ege disvastiĝinta algoritmo estas t.n. Score fare de la Eŭropa Societo de Kardiologio: tiu ĉi algoritmo kalkulas procente la riskon pri morto pro koraj kialoj. Ekzistas multaj retejoj, ekzemple tiu de American Heart Association, kaj multegaj aplikoj por modernaj poŝtelefonoj (ekzemple MedCalc), kiuj inkluzivas tiujn algoritmojn, tiel ebligante al kiu ajn el ni kalkuli sian riskon aŭtonome kaj facile.

Monato: Ĉu estas rekomendinde, ke oni havu, krom familian kuraciston, ankaŭ sian fid-kardiologon? Kaj kiom ofte oni devus fiksi fakan kontrol-viziton?

D-ro Kleiner: Ĉiuj pacientoj devus ricevi iumaniere fakajn kaj precizajn informojn rilate la principojn de moderna kor-vaskula antaŭevitado. Ĝustan kor-vaskulan preventadon povas foje havigi la familia kuracisto mem, se li ricevis specifan klerigadon tiurilate. Kardiologo, sed precipe internisto (alivorte fakulo pri interna medicino), pro la plureco kaj varieco de la riskaj elementoj, povas esti kromaj gravaj rilatpunktoj. Rilate la oftecon de la kontroloj, tiu dependas de la propra riska profilo kaj de eventualaj simptomoj. La pacientoj, kiuj havas pli grandan riskon, postulas kompreneble pli da atento. Diabetaj pacientoj, ekzemple, devas fari sangoteston dufoje ĉiun jaron kaj peti fakulan taksadon minimume unufoje ĉiun jaron. Por la pacientoj kun diabeto malbone kontrolata, la ofteco de la taksado povas esti eĉ trimonata.

Monato: Ies sangotesto montris totalan (suman) kolesterolon iom altan. Ĉu tio estas maltrankviliga?

D-ro Kleiner: Oni devas atenti tre bone la malsamon inter totala (suma) kolesterolo, bona kolesterolo (HDL) kaj malbona kolesterolo (LDL). La malamiko, kiun ni devas venkobati, estas la malbona kolesterolo (LDL): ĝuste tiu, fakte, estigas la t.n. aterosklerozan platon. Neniam konsideru kiel vian malamikon la totalan kolesterolon! Multaj pacientoj, kiuj havas altan totalan kolesterolon, havas fakte samtempe ankaŭ altan bonan kolesterolon (HDL). Tial ili havas malaltan LDL-kolesterolon kaj, sekve, malgrandan riskon. Estas tial gravege kalkuli la propran nivelon de LDL-kolesterolo, kiu ne ĉiam estas eksplicite menciata en la rezultoj de la sangotesto. Ĝia nivelo povas esti kalkulita per la jena formulo: LDL = totala kolesterolo — HDL — (trigliceridoj/5).

Post la kalkulado de LDL-kolesterolo nepras kontroli, surbaze de la diversaj riskaj faktoroj, al kiu riska kategorio oni apartenas. Priatentu la jenon: ne ekzistas “normala” LDL-kolesterolemio, ĉiam kaj por ĉiuj valida. Ĉe sanaj pacientoj la ideala LDL-kolesterolo devas troviĝi sub 130 mg/dl (laŭ la internaciaj kriterioj de ATP III), sed en diabetaj pacientoj (kun plej alta risko) la nivelo de LDL-kolesterolo devas resti sub 100 mg/dl, dum en pacientoj, kiuj jam spertis kor-vaskulan epizodon, kiel infarkto, sub 70 mg/dl! Ĝenerale, tamen, validas la jena principo: ju pli malalta estas LDL-kolesterolo, des pli bone (tamen sen malaltiĝo sub 10 aŭ 15 mg/dl de LDL-kolesterolo, kiuj estas necesaj).

Monato: Oni sekvas dieton sufiĉe limigan, forigis laktaĵojn kaj peklitan viandon. Spite al tio, kolesterolo ne malaltiĝas. Kial?

D-ro Kleiner: Plej multa kolesterolo, kiu cirkulas en nia sango, estas produktita de la hepato. Nur 10, maksimume 15 % de la kolesterolemio dependas de nia nutrado. Tial, spite al limigaj dietoj, la procento, je kiu ni mem povas iel klopodi malpliigi kolesterolon, estas nur 10-15 %.

Monato: Kio estas statinoj?

D-ro Kleiner: Temas pri kuraciloj, kiuj devenas de ŝimoj. Tiuj medikamentoj agadas inhibiciante la enzimon HMG-CoA reduktaso. Tiu enzimo utilas por la hepata sintezo de kolesterolo. Inhibiciante tiun enzimon, statinoj malpliigas la produktadon de kolesterolo fare de la hepato. Statinoj malpliigas precipe LDL-kolesterolon (t.e. la malbonan), kun efikeco, kiu dependas de la tipo de statino (laŭ potenca ordo: pravastatino, fluvastatino, lovastatino, simvastatino, atorvastatino, rosuvastatino, pitavastatino) kaj de la dozo. Depende de la substanco kaj de ĝia dozado ni sukcesas malpliigi kolesterolon je 30-55 % proksimume.

Monato: Kiumaniere statinoj ebligas preventi kor-vaskulajn epizodojn?

D-ro Kleiner: Statistike la nivelo de LDL-kolesterolo estas rekte proporcia al la nombro de kor-vaskulaj epizodoj. La rilato inter LDL-kolesterolo kaj kor-vaskulaj epizodoj estas ĝuste linia rilato: oni kalkulas, ke, danke al kolesterola malpliigo je 39 mg/dl, observeblas 22-procenta malpliiĝo de la kor-vaskulaj epizodoj, sendepende de la komenca (antaŭterapia) kolesterolemio. Statinoj estas tre bonaj kaj efikaj kuraciloj en la malpliigo de risko, ĉar ili disbatas la LDL-kolesterolon. Aldone statinoj havas ankaŭ alian propraĵon, t.n. “pleiotropan” efikon: malsame ol aliaj produktoj, statinoj agas kontraŭinflame sur endotelio (la pavimo de vaskuloj), kaj ili stabiligas la aterosklerozan platon. Tiuj kuraciloj do ne nur malaltigas malbonan kolesterolon en situacioj, kiuj tion postulas, sed havas ankaŭ kontraŭinflamajn kaj protektajn propraĵojn.

Monato: Ĉu statinoj estas do bonegaj, senriskaj kuraciloj? Ĉu ili ne havas flankajn efikojn?

D-ro Kleiner: Statinoj estas kuraciloj kun altega sekurec-profilo. Iuj statinoj de lasta generacio — kiel rosuvastatino — havas sekurec-profilon praktike egalan al tiu de placebo. Kiel ajna molekulo, statinoj mem povas tamen havi kelke da flankaj efikoj. La plej kutimaj (1-2 % de la okazoj) antaŭvidas disvastiĝintajn muskolajn dolorojn, kontraŭ kiuj kutime sufiĉas ŝanĝi la tipon de statino. Ĝenerale tiuj doloroj ekaperas en la unuaj semajnoj de la terapio, estas malbone lokalizeblaj (tial oni diras “disvastiĝintaj”), dependas de la dozado (escepte de atorvastatino) kaj malaperas ĉe la interrompo de la terapio. La plej grava flanka efiko de statinoj estas t.n. rabdomiolizo, t.e. malsano, kiu detruas muskolojn. Temas tamen pri treege malofta flanka efiko (1 okazo ĉe 455 000 pacientoj), kun mortokvanto ankoraŭ pli malalta (1:1 500 000). Oni akuzis statinojn ankaŭ pri provokado de kancero, sed temas pri “urba fabelo”, pri onidiro, komplete malkonfirmita de multegaj sciencaj esploroj.

Statinoj povas male pliigi (kvankam ete) kromajn okazojn de diabeto (tipo 2), ĉar ili ŝajnas provoki iuspecan reziston al insulino. Tiu risko, ke ili ekigos diabeton, estas, tamen, neglektinda kompare kun tiom da bonaj efikoj, kiujn la terapio alportas. Rilate statinojn, tre grava socikultura aspekto, tute ne neglektinda, estas la efiko de nocebo, t.e. la “malbona frato” de la efiko de placebo. Temas pri simptomoj aperantaj, pro nure psikologia memkonvinko, en paciento, kiu atendas ĝuste tiujn simptomojn. Ĉar estas al multaj konate, ke statinoj povas damaĝi muskolojn, la ofteco de tiu ĉi simptomo, ĉe uloj psikologie antaŭinklinaj, povas esti ege pli alta. Laŭ iuj esploroj, 25 % de la pacientoj, kiuj ne toleras statinojn, ilin ne toleras pro la efiko de nocebo, pro sia propra skeptikeco.

Monato: Ĉu estas vere, ke kuraci sin per statinoj ekde juna aĝo estas noca por la hepato, ĉar tio altigas transaminazojn?

D-ro Kleiner: Kutime ne. Statinoj estas treege sekuraj el hepata vidpunkto kaj en 98 % de la okazoj kaŭzas nenian hepatan damaĝon. Malofte eblas tamen, ke oni efektive spertas rimarkindan (trifojan) kaj obstinan pliiĝon de transaminazoj, t.e. de la indikiloj de hepataj damaĝoj. En ĉi tiuj kazoj la statina terapio devas esti interrompita kaj poste ŝanĝita je alia tipo de statino. Hepata damaĝo pro statino (fakto relative malofta) devas esti distingita de t.n. “transaminito”, alivorte de dumtempa kaj tute ne maltrankviliga pliiĝo de transaminazoj, kiu ofte okazas komence de la terapio. En kelkaj okazoj, fakte, la malpliiĝo de la kolesterola enhavo en la lipida membrano de hepatocito igas pli grandan nombron de transaminazoj ekcirkuli. Temas do pri ŝajna (nevera) hepatito, sena je klinika signifo kaj memvole forpasonta. Io, kion malmulte da pacientoj scias, estas, ke iuj statinoj montras efikon eĉ hepatoprotektan! Pravastatino, atorvastatino kaj rosuvastatino, fakte, malpliigante hepatan steatoson, povas malpliigi la nivelon de steatohepatito kaj tiel ankaŭ transaminazojn.

Monato: Kio pri produktoj reklamataj televide, kiel jogurto kaj aliaj laktaĵoj riĉigitaj je vegetalaj steroloj aŭ pri piloloj kun ajlo aŭ fermentinta ruĝa rizo?

D-ro Kleiner: Ekzistas produktoj efektive kapablaj malpliigi la LDL-kolesterolon, tamen kun malpli da efiko kompare kun statinoj. Ne ekzistas cetere sciencaj pruvoj, ke tiuj t.n. itallingve “nutraceutici” malpliigas, krom kolesterolon, ankaŭ la nombron de kor-vaskulaj epizodoj. Alivorte ili nur ŝajne malpliigas kolesterolon, el cifera vidpunkto, sed la riskoj mem pri infarkto ne malaltiĝas paralele.

Ni ja ne volas trovi malgrandajn ciferojn en la rezultoj de sangaj analizoj: ni volas, ke tiuj ciferoj respondu al efektiva malaltiĝo de la kor-vaskulaj riskoj. Ĝuste tial tiuj produktoj ne estas rekomendataj de la internaciaj gvidlinioj. Tio ĉi estas la baza malsamo inter statinoj kaj aliaj naturaj substancoj. Statinoj montris efektivan redukton kaj de LDL-kolesterolo, kaj (ankoraŭ pli grave) de riskoj pri kor-vaskulaj epizodoj. Tiel nomataj “nutraceutici” nur malpliigas (kaj cetere ne rimarkinde!) la LDL-kolesterolon. Oni devas memorigi al la pacientoj, ke la celo de medicino ne estas ŝajne, estetike kaj etete plibonigi ies sangan teston. Ĝis nun naturaj produktoj pruvis fari nur tion.

Monato: Ĉu la kopiaj kuraciloj estas malpli efikaj ol la renommarkaj? Kial ili estas pli malmultekostaj?

D-ro Kleiner: Teorie kopiaj kuraciloj havas la saman efikon kiel la oficialaj, ĉar ili enhavas la saman aktivan principon. En iuj okazoj, tamen, oni povas observi malsaman sorbon de la kuracilo pro la malsama kemia konsisto el ekscipienta (kunmetaĵa) vidpunkto. La efiko de kuracilo devas tiel esti taksata en ĉiu unuopa kazo. Rilate la prezojn, la kopiaj ja kostas malpli, ĉar temas pri kuraciloj ne plu protektataj de patento. Ili povas esti produktataj de pluraj kompanioj kaj disvastiĝi pli en la merkato, kun sekva malaltiĝo de la kosto.

Monato: Kiam nia sangopremo devas ekmaltrankviligi nin?

D-ro Kleiner: Sanaj uloj devus havi sangan premon neniam pli altan ol 140/90 mmHg, sendepende de la aĝo kaj sekso. Se paciento konstatas en longa tempodaŭro sangopremajn valorojn mezume pli altajn ol 140/90 mmHg, oni povas paroli pri hipertensio kaj nepras apliki taŭgajn kontraŭrimedojn por eviti, ke la arteria premo domaĝu la organismon.

Monato: Kiam oni mezuru la arterian premon?

D-ro Kleiner: Ĝi devus esti mezurata laŭeble frumatene, antaŭ la matenmanĝo, 5-10 minutojn post vekiĝo, je kondiĉoj de emocia trankvileco. Estas pli malfacile interpreti la donitaĵojn, kiam oni male mezuras la premon post manĝado aŭ ĉe emocia agitiĝo. En tiuj ĉi okazoj la premo emas nature plialtiĝi. Mezuri la premon per ĝusta metodo estas do gravege por havi klaran klinikan bildon kaj por eviti terapiojn eble nenecesajn. Tial oni rekomendas mezuri la premon ĝuste (kiel supre klarigite), sed ankaŭ teni hejme preman taglibron, kie oni povas skribadi sian arterian premon dum sufiĉe longa (eĉ plursemajna) tempodaŭro. Nur post tio, okaze de konfirmita hipertensio, oni ekuzu eventualajn kuracilojn.

Monato: Kiel oni tenu malalta sian premon?

D-ro Kleiner: Antaŭ ĉio, oni devas adopti ĝustan vivmanieron: redukti pezon (ĉe dikaj aŭ dikventraj pacientoj), sportumi iomete (per aerobikaj ekzercoj), malaltigi la konsumadon de salo. En kelkaj okazoj tiuj ĉi solvoj ne estas tamen sufiĉaj, kaj nepras kuracila terapio.

Monato: Kiamaniere la risko pri infarkto aŭ apopleksio dependas de fumado?

D-ro Kleiner: Fumado damaĝas la endotelion. Kiam endotelio ne bone funkcias, la vaskulo ebligas la formadon de ateroskleroza plato. Fumado favoras aldone trombozon kaj platetan agregadon, kaj ĝi havas efikon maldilatan. Sume, temas pri vera katastrofo! Tial ne ekzistas sekura nombro de fumeblaj cigaredoj. Fumado estas faktoro de risko tiel granda, ke eĉ unu cigaredo tage kapablas damaĝi la vaskulon. Aldone, sendepende de la kora aspekto, fumado estas unu el la plej grandaj riskofaktoroj por kancero.

Monato: Okaze de infarkto aŭ apopleksio, kiuj estas la plej kutimaj simptomoj?

D-ro Kleiner: Tipa simptomo estas toraka doloro malantaŭ la sternumo, priskribata de pacientoj kiel doloro stringanta aŭ opresa. La doloro povas disvastiĝi al ambaŭ brakoj, al la kolo kaj al la mandiblo kaj kutime havas longan daŭron. Tiu doloro ne ŝanĝiĝas laŭ la korpa pozicio, per spirado aŭ per kunpremo de la torako. La doloro emas malaperi kutime post la uzo de nitratoj (kuraciloj vazodilataj), kaj ofte ĝin akompanas abunda ŝvitado, takikardio, paleco, naŭzo. Ne ĉiam, tamen, la klinika bildo estas tiel klara. Foje infarkto okazas kaj iu pensas pri simpla misdigesto. Indas memorigi, ke ĉirkaŭ 25 % de la infarktoj estas tute sensimptomaj por la paciento.

Monato: Kion fari, se nia familiano aŭ amiko havas tiujn ĉi simptomojn dum nia ĉeesto, ekzemple dum la atendo de ambulanco?

D-ro Kleiner: Se paciento kun kor-vaskula risko havas tipajn simptomojn, la plej bona farendaĵo estas igi lin sidiĝi (ne kuŝiĝi, por eviti la redisdonon de la likvoj, kiuj cirkulas en la kor-pulma fluejo) kaj voki ambulancon. Se la paciento lernis preni sublange nitroglicerino (temas pri nitrato kun tuja efiko), tiun kuracilon povas li preni en la atendo de la alveno de helpo. La plej grava afero estas tamen voki fakan helpon kiel eble plej rapide.

Monato: Kiu estas la malsamo inter ripoza kaj streĉa elektrokardiogramo?

D-ro Kleiner: La unua surbendigas la bazan koran elektran aktivadon. La dua utilas male por vidi eventualajn aliiĝojn de la kardiograma grafikaĵo en situacioj de sang-cirkula streĉo kaj de kreskinta bezono de oksigeno flanke de la koro. Kutime la dua ekzameno estas rezervita por tiuj pacientoj, por kiuj oni supozas kaŝan koronariiton, aŭ por tiuj, por kiuj oni supozas aritmion provokatan de fizika streĉo.

Monato: Kial atletoj, spite al oftaj kaj fakaj kontroloj, kelkfoje falas kaj mortas abrupte dum konkurso?

D-ro Kleiner: Tiel nomata subita morto de atletoj estas problemo, kiun malfacile oni povos estonte igi tute malaperi, spite al la tre precizaj kontroloj, kiuj okazas. Multaj el tiaj mortoj okazas fakte ne pro infarktoj — t.e. pro la trombozo de koronaria angio aŭ halto de sanga fluo al la koro —, sed pro aritmioj, nome neperfektaĵoj rilate la genezon kaj/aŭ la kondukon de la elektra impulso en la koro. Foje tiaj aritmioj estas diagnozeblaj frue. Per eĥokardiografio, ekzemple, oni povas malkovri korajn strukturajn aritmiigajn misformaĵojn. Aliajn aritmiojn eblas malkaŝi rekte per elektrokardiogramo. En aliaj okazoj, bedaŭrinde, tiuj “elektraj neperfektaĵoj” restas kaŝataj kaj nerekonataj. Kaj fojfoje la unua manifestiĝo de tiuj aritmioj estas ĝuste tiu, kiu provokas la morton.

Roberto Pigro

Politiko

GERMANIO

“Historie senekzempla katastrofo”

Post la murdo de dek homoj fare de ekstremdekstraj teroristoj (Monato 2013/06, p.6), parlamenta komisiono severe kritikis diversajn ŝtatajn instancojn.

La komisiono atestis, ke la polico, la sekreta servo kaj la justico plene fiaskis en la afero de la terorista t.n. Nacisocialisma Subtera Movado (germane: Nationalsozialistischer Untergrund), kiu murdis ok turkojn, grekon kaj policistinon.

La estro de la enketkomisiono, Sebastian Edathy [edati], nomis la aferon “historie senekzempla katastrofo”.

Hontiga fiasko

Laŭ raporto de la komisiono, la diversaj ŝtataj instancoj malbone kunlaboris. Sennombraj paneoj kaŭzis hontigan fiaskon. Kvankam naŭ murdoj estis faritaj per la sama pafilo (ĉeĥa pistolo “Česká 83”), kaj temis pri precipe eksterlanddevenaj viktimoj, oni ne flaris rasisman motivon.

Male, oni suspektis, ke temas pri profesiaj krimuloj, drogkomercistoj aŭ mafianoj. Esplorojn oni faris eĉ ĉe la familioj de la viktimoj. Informojn ne interŝanĝis la diversaj instancoj, kiuj ĵaluze defendis siajn proprajn interesojn.

Jam en 1998 la polico trovis en sep loĝejoj kvin finpreparitajn bombojn, plurajn kilogramojn da eksplodaĵo, listojn kun adresoj kaj 91 leterojn al membro de la terorista grupo Uwe Mundlos. Oni konservis la dokumentojn sed ne plie esploris la informojn.

Ekstremdekstra sinteno

En novembro 2011 la federacia prokuroraro denove enketis pri membro de la sekreta servo, kiu vidiĝis ĉe la sceno de unu el la murdoj. En siaj junaj jaroj tiu montris ekstremdekstran sintenon kaj en 2006 oni trovis en lia loĝejo ekstremdekstrajn publikaĵojn kaj pafilojn.

Parlamentanoj nun postulas ŝanĝon rilate la policon kaj reformojn en la sekur-sistemo de Germanio. Ili volas, ke la polico sin malfermu al kandidatoj de eksterlanda deveno. Cetere interkultura kompetentigo devas fariĝi deviga parto de polica trejnado.

Krome la kunlaboro inter la polico kaj la sekreta servo nepre devas pliboniĝi. Precipe la sekreta servo rezignu pri sia sinteno insuleca. Informoj rilate federacian intereson estu je la dispono de ĉiu federacia lando, dum la sekretaj servoj submetiĝu al pli da parlamenta kontrolo.

Advokatoj de la viktimoj bedaŭris, ke la komisiona raporto ne sufiĉe menciis la rasismon ene de ŝtataj instancoj.

Jomo Ipfelkofer

[FORIGITA!: bildo]

La viktimoj, ĉefe eksterlandanoj, mortis per la sama pistolo, sed la polico ne atribuis rasisman motivon al la krimoj.

[FORIGITA!: bildo]

Parlamentanoj nun postulas pli da profesiemo kaj kunlaboremo flanke de la sekuraj servoj. La devizo de la servo tekstas: Demokration protektu!

Moderna vivo

SLOVAKIO

Benketoj de danko kaj gloro

Unikan projekton prezentis la slovaka banurbeto Turèianske Teplice [turĉianske teplice], ĉ. 230 km norde de la ĉefurbo Bratislavo.

Dum somera dancfestivalo la urbeto konstruis en banparko benketojn de “danko kaj gloro”. Videblas ekzemple benketoj folklora, gaja, malgaja, kaj ankaŭ benketo por la plej alta homo en la mondo.

Aktoro

Vizitantoj povas trovi ankaŭ pekan benketon de la usona aktoro, dancisto kaj kantisto Patrick Wayne Swayze, aŭ benketon de la t.n. reĝo de popmuziko Michael Jackson. Laŭ la direktorino de la banloko la benketoj ĉiun jaron plinombriĝos.

La unua mencio pri la banloko devenis de la 13a jarcento. La banurbeto prosperis pro la kuracaj kvalitoj de sia fonto varma ĝis 50 oC.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Abundas plej absurdaj, plej amuzaj benketoj en la banurbo Turèianske Teplice en Slovakio.

[FORIGITA!: bildo]

Peka benketo de Patrick Wayne Swayze.

[FORIGITA!: bildo]

Etaĝa benketo.

[FORIGITA!: bildo]

Malĝoja benketo.

[FORIGITA!: bildo]

Baleta benketo.

[FORIGITA!: bildo]

Benketo por la plej alta homo de la mondo.

[FORIGITA!: bildo]

Folklora benketo.

Politiko

JAPANIO

Lernu hitleran manieron ...

“Hitlero en Germanio laŭleĝe akiris regpotencon sub la vajmara konstitucio. La vajmara konstitucio fariĝis nazia konstitucio, dum neniu rimarkis tion. Do, ni lernu tiun manieron.” Jen la vortoj de Asou Torou, japana vic-ĉefministro kaj membro de la Liberal-Demokrata Partio (LDP), kiu hodiaŭ regas Japanion.

Daŭrigis Asou: “Estas granda eraro naive kredi, ke oni povas alvenigi mondpacon, defendante la pacan konstitucion. Ni, LDP, celas estigi la patrujon sekura, prospera kaj fierinda. Ŝanĝi la konstitucion estas nur rimedo por atingi la celon.”

Suverena rajto

LDP opinias, ke Usono altrudis la japanan konstitucion pro propra profito, kiam Japanio estis malvenkita en la dua mondmilito. La partio kontraŭas artikolon 9, laŭ kiu Japanio rezignu por ĉiam pri milito kiel suverena rajto de la ŝtato.

Argumentas LDP, ke posedi militpotencon estas ordinara afero por sendependa regno. Ankaŭ Japanio fariĝu do “ordinara ŝtato”.

Ne nur artikolon 9 LDP celas ŝanĝi. Ĝi proponas, ke nova konstitucio inkluzivu “limigon de homaj rajtoj favore al publika intereso” kaj “limigon de la libereco de ideo kaj esprimo sub urĝa okazo”. Ĉi tie “urĝa okazo” unuavice signifas militon.

Krizosento

Multaj japanoj spertis krizosenton pro la intencoj de LDP. Politikistoj de opoziciaj partioj, scienculoj, kleruloj kaj ordinaraj civitanoj laŭte sin esprimas kontraŭ ŝanĝo de la konstitucio.

Ankaŭ la komentoj pri Hitlero vekis grandan antipation. Tamen japanaj amaskomunikiloj priskribis la diraĵon simple kiel “misparolon”. Malgraŭ tio, kontraŭvole nuligis Asou parton de sia diraĵo.

Tamen restas la impreso, ke Asou kaj LDP opinias, ke japanaj civitanoj obeeme akceptos la planatajn konstituciajn ŝanĝojn. Nepras, ke la tiel malrespektataj japanaj civitanoj montru sian koleron.

Kawai Yuka

Politiko

ORIENT-AZIO

Varmaj vortoj, malvarmaj rilatoj

Lastatempe novaj ŝtatestroj enoficiĝis en tri najbaraj orient-aziaj landoj. Abe Shinzo (Japanio, decembron 2012), Park Geun-hye (Sud-Koreio, februaron 2013) kaj Xi Jinping (Ĉinio, marton 2013).

Gravas, ke ŝtatestroj renkontiĝu, ĝenerale tuj post enofiĉiĝo, kun partneroj de najbaraj landoj por diskuti komunajn problemojn. Do, prezidantino Park vizitis Ĉinion en junio por interkonatiĝi kun prezidanto Xi. Tamen, almenaŭ ĝis septembro, ĉefministro Abe vidis nek prezidantinon Park nek prezidanton Xi. Plue, li eĉ ne planas ilin viziti dum antaŭvidebla estonteco.

Pretendas

Frostiĝis diplomatiaj rilatoj pro diversaj kialoj. Unue, ekzistas teritoriaj disputoj. Japanio kaj Ĉinio pretendas rajtojn super la insularo Senkaku (japane), Yu Diao (ĉine). Regas ankaŭ disputo inter Japanio kaj Koreio pri la insularo Liancourt-rokoj: Take-ŝima (japane), Dokdo (koree).

Tiuj disputoj estis jam delonge flankenmetitaj. Tamen jam de dek jaroj, pro maldiskretaj politikistoj kaj radikaluloj en la koncernaj landoj, ekbrulis naciismo. Tiel la disputoj fariĝis grandaj diplomatiaj problemoj.

Preskaŭ ĉiutage aperas ĉinaj ŝipoj en la disputata maro, dum kontraŭe fintas japanaj ŝipoj. El tio povus ekĝermi armita konflikto.

Kolerigas

Dua kialo de la frostaj rilatoj rilatas al la politiko kaj la sinteno rilate historion de la japana ĉefministro Abe. Tiu, kun siaj kolegoj, kolerigas kaj maltrankviligas popolojn en- kaj ekster-landajn.

Estante ĝisosta revizianto de historio, li volas nuligi la humiligan post-militan historion kaj “reakiri Japanion”. Kiaman Japanion? Evidente, la tiaman Grandan Imperian Japanion, kiu, venkinte Ĉinion kaj Imperian Rusion, montris al la mondo sian potencon kaj gloron en la unua duono de la 20a jarcento.

Efektive, en la parlamento Abe neis la historian fakton, ke Japanio invadis aziajn landojn, dirante, ke la difino de “invadi” ne estas starigita.

Plie, la 15an de aŭgusto, en ceremonia parolo por pacigi la animojn de la mortintoj en militoj, li nek pardonpetis al aziaj popoloj pro la damaĝoj kaŭzitaj de la japana armeo nek ĵuris neniam militi. Tiajn pardonpeton kaj ĵurojn plenumis antaŭaj ĉefministroj de lia Liberal-Demokratia Partio.

Defias

Tiamaniere Abe defias la internacie validan difinon de “invadi” kaj la mondan ordon establitan post la dua mondomilito. Lia aŭdaca defio maltrankviligis kaj iritis eĉ Usonon, kun kiu Japanio havas rilaton de “sinjoro kaj vasalo”.

Usono, alarmite de la kreskanta ĉina potenco en politiko kaj armado en Azio, volas uzi Japanion kiel retenilon kontraŭ Ĉinio. Tamen ĝi ne volas, ke Japanio milite koliziu kun Ĉinio.

Ĉar Abe nuntempe ĝuas altan subtenon de la popolo pro sia ofensiva ekonomia politiko, kaj ĉar ne okazos parlamenta elekto ĝis post tri jaroj, li povos antaŭenigi sian politikon en- kaj ekster-lande.

Rezulte daŭros la malvarmaj rilatoj al la najbaroj, precipe vetarmado inter Ĉinio kaj Japanio — respektive la dua kaj kvara plej grandaj militaj potencoj en la mondo.

Isikawa Takasi

El mia vidpunkto

Rolo redifinita

Mian parlamentan deputiton mi malofte kontaktas. Mi diras “mia”, tamen ŝin mi dividas kun dekmiloj da aliaj voĉdonintoj aŭ, verdire, nevoĉdonintoj. Regas politika apatio en Britio: deputitoj, oni diras, prizorgas nur siajn nestojn kaj, eĉ se ili ja sinceras al siaj elektontoj, mankas al ili influo kaj povo, ĉar ĉion findecidas elita kaj dominanta plenum-potenco.

Krome la politikan lingvon de mia deputito mi ne parolas. Ŝi estas dekstra kaj flegas konservativajn nociojn pri abortigo, samseksemo, la rolo de religio en publika vivo ktp. Pro tio ŝi malofte vidiĝas sur mia politika radaro.

Tamen fine de aŭgusto la brita ĉefministro, David Cameron, kunvenigis la parlamentanojn en Londono por debati, ĉu milite interveni en Sirio reage al la uzo de gaso, kiu pereigis centojn, eĉ milojn da civitanoj dum la tiea interna milito.

Mi do mesaĝis al mia deputito, petegante, ke tiu voĉdonu kontraŭ ajna brita milita interveno. Mi atentigis, ke ne estas klaraj kialoj por ekmiliti. Jes, gason oni uzis, sed kiu? Ĉu la registaro? Ĉu la tiel nomataj ribelantoj, por nigrigi la registaron kaj tiel enplekti Usonon kaj aliajn okcidentajn landojn?

Krome, mi diris, mankas aprobo de la sekureca konsilio de Unuiĝintaj Nacioj. Mankos do la laŭleĝa bazo eĉ por mallonga, tiel nomata pun-atako. Cetere mi notis, ke en la pasinteco, rilate Irakon, la brita registaro mensogis al la parlamento kaj popolo pri la ĉeesto de amasdetruaj armiloj, ĉefe por komplezi al Usono.

Fine mi aldonis, ke eĉ niaj generaloj avertas pri la risko, ke la armeo denove ensuĉiĝus en konflikton multekostan kaj senelirejan.

La deputito agnoskis mian petegon kaj diris, ke, voĉdonante, ŝi sekvos sian konsciencon. Grandajn esperojn do mi ne sentis.

Tamen mi eraris. La deputito, prave “legante” la lacecon de la brita publiko pri pliaj intervenoj en mez-orientaj disputoj, kiuj nin ne rekte koncernas, ribelis kaj, kun kelkdekoj da aliaj parlamentanoj, voĉdonis kontraŭ la registaro. Pro la kuraĝo respekti la volon de la popolo, kaj ne de la politikaj mastroj, fiaskis la propono ekmiliti en Sirio.

Unuafoje, post 20 jaroj, britaj trupoj ne kunmilitos kun siaj usonaj aliancanoj. Britio, almenaŭ en Sirio, ne rolos kiel monda helpa policano, kio lastatempe tiom ŝarĝis la ekonomion de eta kaj pli kaj pli finance malforta insulo rande de Eŭropo.

Mi ne volas pretendi, ke mia simpla mesaĝo al mia deputito ŝanĝis la fluon de historio. Tamen sendube, et-etskale, ĝi helpis. Ĉiuokaze oni ne subtaksu la signifon de tiu “ne”-voĉo en la brita parlamento.

Unue, ĝi helpos restarigi la reputacion de parlamento kiel forumo por sendependa, sentima publika debato. Ordinaraj deputitoj, reprezentantaj ordinarajn homojn, montris, ke ili ne estas plene senpovaj, ne estas nuraj pudeloj en ĉenoj tenataj de iliaj mastroj. Espereble tio donos la memfidon al la deputitoj ankaŭ estonte defii la plenuman potencon kaj fidele prezenti kaj reprezenti la volon de la popolo.

Due, ĝi indikas (kiel notis komentariisto en prestiĝa nacia brita gazeto) eventuale la finon de la brita imperiismo, do pretecon agnoski, ke ne plu eblas ĉefroli sur monda scenejo. Ĝi indikas ankaŭ, ke eblas pensi kaj agi sendepende de Usono.

Malofte mi fieras pri mia lando. Kial fieri pri loko, kiun naskiĝo-sorto elektas? Tamen tiun aŭgustan vesperon, en sia parlamento, Britio prenis unuan paŝon, necesan kaj bonvenan, al redifino de sia nacia kaj internacia rolo. Ĝi komencis elkreski el pasinteco, kiun ĝi provadis strangoli, sufoki.

Kaj mi permesis al mi iomete fieri.

Paul Gubbins

Arto

NOVELOJ KAJ POEZIO

Morto de elstara irlanda poeto kaj homaramanto

Ĉi-jare mortis, en la aĝo de 74 jaroj, la plej amata irlanda poeto Seamus Heaney [ŝejmas hine]. En 1995 li ricevis la Nobel-premion por literaturo, estante la lasta el la kvar irlandaj Nobel-laŭreatoj, nome: Yeats, Shaw, Beckett kaj li mem. La citaĵo de la Nobel-komitato pri la aljuĝo de la premio vortumas: “por verkoj de lirika beleco, kiuj altigas la ĉiutagajn miraklojn kaj la vivantan pasintecon”.

Bardoj

Heaney verkis en la angla lingvo, sed lia tuta verkaro respegulas kaj eĥas la etoson, spiriton kaj tradicion de la antikvaj bardoj de la verda insulo, sed samtempe ĝi simple kaj maltroige priskribis la severan kaj senkompatan vivon kaj la irlandajn kamparanojn. Tamen, lia poezio, kvankam enradikigita en la tero de lia insula hejmlando, esprimas la universalajn sentojn, aspirojn kaj esperojn de la homaro.

Rekorda debito

Eĉ personoj, kiuj ne aparte aprezas la poezion, aĉetadas kaj admire legas liajn librojn kaj kun plezuro aŭskultis lian mildan nord-irlandan voĉon, kiam li publike deklamis siajn versaĵojn. La poeziaj kolektoj de Heaney ĝuas rekordan kaj senprecedencan debiton. Persone, li estis ĉarma, modesta kaj varmkora viro, kies forpaso estas profunde lamentata de granda nombro da kunpoetoj kaj nepoetoj el pluraj landoj kaj klasoj.

Humila sed dokta

Malgraŭ lia humila kamparana origino, Heaney estis ege dokta kaj erudita homo. Li iĝis profesoro de pli ol unu universitato irlanda kaj eksterlanda. Lia originala poezia verkaro estas publikigita en multaj volumoj, kaj tradukita en plurajn lingvojn. Kvar el liaj libroj aperis en greka traduko, ege taŭga por poeto, kiu amis kaj estis influita de la klasikaj lingvoj kaj ilia literaturo. Li estis elstara tradukisto de klasikaj verkoj, kiuj inkluzivis lian majstran version en la moderna angla de la granda anglosaksa poemo Beowulf, kaj tradukon el la skota lingvo de Cressida, la ĉefverko de la plej eminenta mezepoka skota poeto Robert Henryson.

La fakto, ke Heaney verkis en la angla lingvo, kaj ne en la irlanda, signifas, ke lia poezio estas alirebla al legantoj, kiuj komprenas la monde pli disvastigitan anglan lingvon.

Jen provo traduki en Esperanton unu el liaj plej ŝatataj versaĵoj, Meztrimestra ferio, inspirita de la morto en trafika akcidento en la aĝo de nur kvar jaroj de lia pli juna frato:

Seamus Heaney

Meztrimestra ferio

Mi sidis tutmatene en la lernejflegejo
Nombrante la klasajn mortosonorilojn.
Je la dua, niaj najbaroj min hejmen veturigis.

En la portiko, mi renkontis mian patron plorantan —
Ĝis tiam, li ĉiam povis alfronti funebraĵojn —
Kaj l’ kondolencojn de l’ granda Jakobo.

La bebo kveris kaj ridis, skuante l’ infanĉareton
Kiam mi envenis, kaj min embarasis
La maljunuloj starantaj por premi mian manon

Dirante, ke ili “mian aflikton bedaŭras”.
Flustroj informis, ke mi estas la plej aĝa
Nun for, en lernejo, kaj l’ patrino mian manon tenis

En la sia, kaj ektusis kolerajn senlarmajn suspirojn.
Je la deka, alvenis l’ ambulanco
Kun la kadavro, sensanga kaj bandaĝita de l’ flegistinoj.

La postan matenon, mi eniris la ĉambron. Galantoj
Kaj kandeloj mildigis la litan apudon. Mi vidis lin
Unuafoje post ses semajnoj. Nun pli pala

Portante papavan kontuzon sur la tempio liva,
Li kuŝis en la kvarfuta ĉerko, kvazaŭ en sia liteto
Sen brilaĉaj cikatroj. La bufro lin flankenĵetis.

Kvarfuta kesto: unu futo por ĉiu jaro.

Heaney estis poeto de la ordinara kaj universala homo. Ordinaraj kaj malordinaraj homoj priploras kaj dankas lin pro lia verkaro kaj lia vivo.

Garvan Makaj

Leteroj

Slovakio forgesita

Mi legis la tre interesan artikolon kun la titolo “Tamen ne la plej alta ... ” de Walter Klag (Monato 2013/8-9, p. 10-11). Bone verkita artikolo pri la ĉi-jaraj danubaj inundoj, kiuj damaĝis grandajn partojn de kelkaj ŝtatoj. Walter Klag skribis, ke “akvoamasoj fluis tra Bavario (Germanio) laŭ la riveroj Inn kaj Danubo, poste tra Aŭstrio kaj Hungario”. Jen mankas ja Slovakio. La rivero Danubo havas fonton en Germanio, poste ĝi trairas Aŭstrion, Slovakion, Hungarion ktp. Mi volus aldoni por la legantoj, ke en la ĉefurbo Bratislavo dum la inundoj estis deklarita escepta stato, ĉar Danubo atingis nivelon de 1034 cm, per kio ĝi rompis 11 jarojn malnovan rekordon. Necesas tamen skribi, ke la kontraŭinundaj protektiloj laŭlonge de Danubo en Bratislavo konstruitaj en 2005-2010 kaj tiel nomataj porteblaj blokaĵoj pruvis sian kapablon. Estis evakuitaj nur kelkdekoj da familioj el la plej endanĝerigitaj areoj. La alta nivelo de la akvo en Bratislavo elvokis novan fenomenon, tiel nomatan “inundan turismon”. Multe da homoj strebis alproksimiĝi kiel eble plej proksimen al Danubo kaj foti la ŝtorman kaj furiozegan riveron.

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

SPORTO

Inda Majlinda

Juna kosovanino Majlinda Kelmendi fariĝis fine de aŭgusto monda ĉampiono pri porvirina ĵudo. Kelmendi, kiu naskiĝis en 1991, jam gajnis oran medalon en 2009 en Parizo tamen sur la nivelo junulara.

Ĉi-jare ŝi gajnis oran medalon en Brazilo. Jen la unua tiunivela ora medalo por la plej nova ŝtato en Eŭropo.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Majlinda Kelmendi fariĝis fine de aŭgusto monda ĉampiono pri porvirina ĵudo.

Leteroj

Toleremo kaj malprotesto

Mi trovis la artikolon de Mireille Grosjean Plurlingveco plurproblema (Monato 2013/07, p. 9) interesa. Loĝinte en Singapuro, azia ŝtato ankaŭ oficiale plurlingva, mi komprenas la problemojn priskribitajn en la artikolo. En Singapuro tamen la registaro informas per ĉiuj ĝiaj oficialaj lingvoj (angla, mandarena, malaja kaj tamila) kaj alparolas la civitanojn en ilia denaska lingvo kaj angla. Por unuigi la popolon, estas la leĝo, ke ĉiuj devas kompreni la anglan por komunikado. Tamen ĉiuj konsentas, ke la angla dialekto en Singapuro (angle Singlish) estas ilia identeco. Do kio ajn la regadoj, plurlingveco estas plurproblema, sed kun toleremo kaj malprotesto al la registaro la problemoj povas esti solvataj rigardante al la unika konsisto de la popolo.

Pande Sri S

Indonezio

Leteroj

Kien la angla?

En la artikolo Kien la franca? de la aŭgusta-septembra numero de Monato ni eksciis, ke la plej aŭdata lingvo sur la stratoj de la irlandaj urboj estas la pola. Ĉu eble la angla, laŭraporte jam apenaŭ aŭdebla en publikaj lokoj, devus ricevi la ŝtatan helpon donatan al la irlanda lingvo? Eventuale, Esperanto-propagandistoj uzu la informon por evidentigi la efemeran karakteron de mondolingvoj.

Hektor Alos i Font

Rusio

Eseo

EKONOMIO

Stato de la ŝtatoj de la iama Jugoslavio ... kaj la solvo

Ĝis la 90aj jaroj en la antaŭa Jugoslavio oni progresis kaj ekonomie kaj liberale. Kreskis la nombro de homoj en la meza tavolo. La ŝtato minimume ŝuldis al aliaj ŝtatoj (nur kvar miliardojn da dolaroj en 1990) kaj ĝi havis altan internacian reputacion. Ĝi estis ankaŭ suverena: ne okupis ĝian teritorion fremdaj trupoj.

Al tio komplete kontraŭas la nunaj ŝtatoj de iama Jugoslavio. Ili ĉiuj ekonomie regresas. La eblo ŝanĝi koruptajn politikistojn pli kaj pli malgrandas, do ekzistas malpli da libereco. La kvanto de mizeruloj daŭre kreskas kaj la meza tavolo praktike malaperis.

La ŝtatoj havas nenian internacian renomon kaj ne estas suverenaj. Sur iliaj teritorioj estas fremdaj trupoj: la ŝtatoj eniris Nord-Atlantikan Traktat-Organizaĵon (NATO) aŭ staras sub internacia protekto. Amasiĝas ŝuldoj: ekz. Kroatio nun ŝuldas pli ol 60 miliardojn da eŭroj, Slovenio pli ol 15 miliardojn.

Realisto

Klare, ne eblas reveni al la antaŭa stato. Realisto ne povas pri tio pensi. Sed oni konstatu kiel daŭrigi kaj kiel konduti.

La kaŭzo de la nuna situacio estas simpla. La socialisma (komunisma) ideologio estis venkita fine de la 80aj jaroj, ĉefe pro komunismo mem, kiu en sia kerno (Sovetio) estis tro rigida kaj malhumana kaj ne kapablis kompreni, ke nepras reformiĝi.

Sed post ĝia falo okazis unu el la plej rabaj sociaj moviĝoj en la historio. Privatigitaj estas la valoroj, kiujn la socialistaj ŝtatoj kreis, kaj kies posedanto estis aŭ la ŝtato, kiel en Sovetio, aŭ la memmastrumantoj, kiel en Jugoslavio. Evidente ne ekzistis kondiĉoj por normala iom-post-ioma transformo baze de laboro kaj kapitalposedo.

Mafiuloj

La iamaj politikaj potenculoj el la komunisma partio, kunlabore kun senskrupulaj mafiuloj, disdividis tiujn valoraĵojn al malmultaj plej potencaj personoj (familioj), kiuj havis nenian alian meriton krom avidemo kaj plua potenco, ĉu en polico, armeo aŭ tribunaloj.

Tiel ekestis sur la fundamentoj de la antaŭaj ŝtatoj primitiva imperiisma kapitalismo, en kiu transprenis la ekonomiajn valorojn malmultaj “ŝarkoj”, fariĝante miliarduloj kaj kreante novan politikan sistemon kun ŝajna demokratio. Ekestis plurpartiaj ŝtatoj, en kiuj la politikan potencon transprenis multmiliarduloj, ĉar superan politikan rolon povis havi nur tiu, kiu aŭ estis mem riĉa aŭ havis subtenon de la riĉeguloj.

En landoj, kie oni ne povis politike interkonsenti pri la valordistribuo kiel en Jugoslavio, la nova elito decidis militi por kaŝi la ŝtelan distribuon de grandaj valoroj. Milošević kaj Tudjman, ekzemple, antaŭ la interna jugoslava milito, interkonsente fondis du komunajn bankojn en Londono kaj Parizo.

Popoloj

En tiujn ili enmetis monojn senleĝe prenitajn de la koncernaj popoloj. Do la kaŭzo de la milito kuŝis nek en nejusteco nek en ajna nacia demando. Simple oni volis senpune ŝteli grandajn sumojn, ĉar en milito neniu kontrolas, kio okazas en la ŝtata kaso.

La nova elito kreis leĝojn kaj konstituciojn, kiuj ebligis al ĝi nekontrolatan ekspluatadon sed samtempe neniun protektadon por simplaj civitanoj. La rezulto estas senlaboreco kaj neimageblaj ŝuldoj, tiel ke du postaj generacioj de la tiulandaj popoloj ne povos ilin repagi. Tian ekonomian politikon neniam konis la socialismaj ŝtatoj.

Ĉio ĉi tre oportunas al la ĉefa monda potenculo, Usono. Tiel eblas subjugigi ĉiujn ekssocialismajn ŝtatojn. Usonaj trupoj jam eniris iliajn teritoriojn (krom ikon, kiu havas nafton kaj tial sukcese evitis totalan enŝuldiĝon), dum sekvis usonaj firmaoj kaj bankoj.

Ĉinio

La granda potenco Ĉinio, kiu formale ankoraŭ ne forigis komunismon, tamen ekonomie akceptis la novan kapitalismon. Malgraŭ tio, ke ĝi sukcesis tre bone ekonomie konkurenci, ĝi submetiĝis al la volo de Usono, obeante internacian gvidadon de la kapitalisma centro, nome usonaj bankoj.

Jen situacio teorie senesperiga, tamen prezentas sin du ebloj. Unue, se tro longe daŭros tia kapitalismo, iom post iom elĉerpiĝos bazaj naturaj rimedoj de la tero. Al la homaro ekmankos ekz. trinkebla akvo, manĝoj kaj eĉ freŝa aero. Rezulto: memdetruo de la homaro.

Due, revolucio kontraŭ tiu sistemo antaŭvideblas laŭ historia precedenco. Respondecos socia tavolo, iĝinta potenca sed ekskludata de politikaj decidoj. En la pasinteco riĉaj fabrikistoj, al kiuj mankis politika povo, provokis burĝajn revoluciojn, kiuj kondukis al la detruo de la feŭda sistemo.

Pentagono

Hodiaŭ la potenca tavolo estas tiu de la komputistoj. Ili povus ĉesigi la nunan vivmanieron. Ili povus, se ili komencus pensi pri si kiel politika socia forto, detrui bankojn, la usonan defendo-ministerion Pentagono, radarsistemojn, ŝtatajn administraciojn, ktp, do ĉion, kio ŝirmas la nunajn potenculojn.

Kiam la komputistoj organizos sin, ili povos postuli radikalajn ŝanĝojn. Kiajn, ankoraŭ ne certas. Kaj verŝajne ne mankos survoje viktimoj kaj martiroj.

La unuaj jam identigeblas: la usona soldato Bradley Manning, la Wikileaks-respondeculo Julian Assange kaj lia helpanto Edward Snowden. Jen eble nur la komenco.

Zlatko Tišljar

Politiko

BALKANIO

Bastono batas, bastono resaltas

Interkonsenton inter Kosovo kaj Makedonio pri libera komerco ignoris la du ŝtatoj, kiuj subskribis la dokumenton en oktobro 2012.

Ĉi-somere Makedonio blokis tritikon kaj farunon el Kosovo. Reciproke Kosovo blokis laktaĵojn el Makedonio. Reage Makedonio ordonis, ke kosovanoj enirantaj la landon pagu po du eŭrojn, veturiloj po kvin.

Vizoj

Sekve Kosovo baris ĉiujn varojn el Makedonio. Rezulte makedonaj kamionistoj baris la landlimajn vojojn, tiel ke neniu veturilo el Kosovo povis pasi. La makedona registaro eĉ minacis insisti pri vizoj por kosovaj civitanoj.

Ĉiujare Makedonio eksportas al Kosovo varojn laŭ valoro de 300 milionoj da eŭroj. Cetere la disputo trafis albanajn etnulojn en Makedonio kun familianoj en Kosovo.

La blokado daŭris kelkajn tagojn. Intervenis ministroj de la ŝtatoj, kiuj fine trovis solvon laŭ la spirito de la interkonsento.

Bardhyl Selimi

Politiko

NOV-ZELANDO

Protestoj kaj kampanjoj

Dum la unua mandato de John Key [ĝon ki] la registaro celis popularecon. Dum la dua, ekde novembro 2011, ĉio ŝanĝiĝis, kaj la Nacia Partio de Key revenis al sia kutima dekstrema programo.

En aprilo 2013 okazis protestoj kontraŭ registara plano vendi ĝis 49 % de kelkaj ŝtataj energiaj kompanioj. Protestantoj atentigis, ke la plimulto de la novzelandanoj kontraŭas la vendojn, tamen jam du kompanioj estas privatigitaj.

Okazis protestoj kontraŭ submara naft-esplorado. La ekologia premgrupo Greenpeace fifamiĝis pro aktivuloj, kiuj danĝere surgrimpis esplorturon. Reage en aŭgusto 2013 la registaro prezentis leĝproponon por malpermesi protestojn kontraŭ naft-esplorado.

La Verda Partio notis, ke la registaro volas tiel mutigi la publikan debaton pri ekologiaj kaj aliaj aferoj. La partio atentigis, ke okaze de nafto-liko la rezultoj katastrofus kaj por la medio kaj por la reputacio de Nov-Zelando.

Amendo

Cetere la registaro volas amendi leĝon pri medi-planado, kiu en 1991 kreis kadron por mastrumi la teron, akvojn kaj aeron en Nov-Zelando. Celata estas maniero plifaciligi evoluigon, ekzemple laŭ la ĉefministro por ebligi pli da domoj por familioj, pli da postenoj por laboristoj.

Tamen la ŝanĝoj kaŝas ion pli gravan. Ekzemple, dum la lastaj jaroj pliiĝis la nombro de bovinoj por produkti lakton. Flanka efiko estas plia poluado de riveroj pro nitrogeno el sterkoj kaj el la urino de la bovinoj. Kelkaj bienistoj kaj Fonterra, la kompanio, kiu eksportas la plimulton de la laktoproduktoj, deziras malplistriktigi la leĝon. Aliaj, tamen, avertas pri venonta medi-katastrofo.

Kampanjoj

Ankaŭ en aŭgusto 2013 protestis sindikatanoj kaj aliaj kontraŭ proponataj ŝanĝoj rilate dungadon. La registaro volas i.a., ke strikontoj unue prie avertu kaj ke kompanioj, kiuj transprenas kontraktojn ĉe firmao kun malpli ol 20 dungitoj, ne plu estu devigataj dungi ekzistantajn stabanojn laŭ la samaj kondiĉoj kiel antaŭe.

Dume kampanjas sindikatoj por salajroj, kiuj ebligas vivtenadon. Ili diras, ke multaj homoj enspezas malsufiĉe. La minimuma salajro estas hore 13,50 novzelandaj dolaroj (ĉirkaŭ 8,0 eŭroj), sindikatanoj postulas 18,40 dolarojn (ĉirkaŭ 10,85 eŭrojn). Senlaboreco en la dua kvaronjaro de 2013 estis 6,4 %, malpli alta ol en 2012 (6,9 %).

D. E. Rogers

Scienco

NARKOTAĴOJ

El Kanado pri kanabo

Ĉu laŭleĝe, ĉu ne, la konsumado de mariĥuano jam fariĝis tutmonda kaj multkvanta realo. Usonaj statistikoj montras, ekzemple, ke centmiloj da adoleskantoj ĉiujare fumas tiun ĉi drogon. Disvastiĝis favore al tiu socia fenomeno la ŝajne erara supozo, ke mariĥuano estas “malpeza” substanco, kiu entute ne damaĝas ies sanon. Miskomprenon kreas ankaŭ tio, ke oni terapie uzas kanabon por flegado de pacientoj kun kancero (ĝi mildigas la sekvojn de kontraŭkanceraj medikamentoj).

Cerbo

Malaj estas tamen la konkludoj de kanad-devena esploro pri la veraj efikoj de tiom diskutiga drogo. Ĝi kontrolis pli ol cent unuopajn esplorojn plenumitajn pri tiu ĉi temo, alvenante al la konkludo, ke kvarono de la kanab-uzantoj poste spertas ian cerban malbonon. Efektive, kelkaj homoj, adoleskaj kaj plenaĝaj, kaj ankaŭ tiuj, kiuj suferas pro mensaj malsanoj, povas tiumaniere — uzante kanabon — havigi al si frakasajn efikojn en la cerbo, kaj krom tio plurajn malfavorajn sekvojn, inter kiuj menciindas kromaj, gravaj, mensaj problemoj.

Ĉi tiuj konkludoj publikiĝis lastatempe en la revuo Neuropharmacology. Malfacile cetere estas, laŭ la fakuloj, antaŭvidi, kiuj personecoj estas pli sendefendaj kontraŭ la mariĥuanaj efikoj. Alia konkludo estas, ke la drogo uzata antaŭ 50 jaroj estis ege pli malforta (laŭ la ĥemia enhavo de toksaj substancoj) ol la nuntempa.

Pulmoj

Se ĉio ĉi ankoraŭ ne sufiĉe konvinkas legantojn pri la malbonaj efikoj de mariĥuano, la esploro donas kroman, signifoplenan respondon al la demando, ĉu mariĥuano mem kaŭzas ĥemian dependon — ĝi sendube kaŭzas tion. Same koncerne la pulmojn: fumi kanabon ja lezas ilin. Alia grava aspekto estas la tiel nomata “sindromo de senmotiviĝo”: oni konstatas, ke adoleskantoj uzantaj kanabon havas malpli bonan viv-perspektivon ol la neuzantoj, koncerne kaj kleriĝon kaj laboron kaj familian vivon. Ĉiuj ĉi novaj donitaĵoj estus eble konsiderendaj, kiam oni diskutas, sen havi specifajn konojn pri la temo, kiel ofte okazas en pluraj landoj, rilate al la leĝigo kaj malkrimigo de mariĥuano kaj de ĝia vendado.

Paulo Sérgio Viana

Scienco

STATISTIKO

Sportuloj, sanaj uloj

Jam delonge esploroj montras la valoron de korp-ekzercoj por la homa sano. Ĉi tio estas fakto senduba. Duboj restas pri la plej bona speco de korp-ekzercoj. Ĝis nun, kuracistoj asertas, ke taŭgas la moderaj, konstantaj kaj ne tro intensaj, praktikendaj en la plimulto de la semajn-tagoj. Supozeble, profesiaj sportistoj, kies celo estas precipe konkurado, suferas streĉon, kaj tio nuligas la sanigajn efikojn de iliaj korp-ekzercoj.

Mortokvanto

Nun, tamen, nova esploro “rehabilitas” eĉ intensan, konkuran atletumadon. En la pariza universitato Descartes, oni priesploris la mortokvanton de biciklistoj, kiuj partoprenis la t.n. Tour de France — temas pri prestiĝa multkilometra bicikla rondiro — ene de la lastaj 60 jaroj. Laŭ statistiko, la kvanto de forpasintoj inter tiuj atletoj estis malpli granda ol inter ordinaraj francoj. Do intensa, fojfoje lacegiga sintrejnado ne ludis malfavoran rolon. Male, partoprenintoj de la menciita sporta evento mortis ege malpli ofte ol la cetera loĝantaro pro kancero (-44 %) kaj kor-vaskulaj kialoj (-33 %). Kompreneble, oni konsideru tiaspecajn esplorojn kun prudento. La legitaĵo ne sufiĉas por igi onin rekomendi al ĉiu ajn persono ekstreme intensajn korp-ekzercojn. Tio estus danĝera paŝo. Kio tamen ne refuteblas estas, ke ankoraŭfoje konfirmiĝis la saniga efiko de regulaj korp-ekzercoj.

Paulo Sérgio Viana

Medio

AŬSTRIO

Vieno pliverdiĝas

Interne kaj ekstere Vieno verdiĝas pli kaj pli — nome nutraĵe kaj strate! Daŭre kreskas la nombro de vegetaranoj (nuntempe 8 % de la loĝantaro) kaj lastatempe ankaŭ de veganoj (1 %). Tial la geedzoj Maran fondis en Vieno la unuan veganan superbazaron en strateto Stumper, kiu estas flankstrato de strato Marienhilfer*.

Komuna trafikejo

Vienon regas koalicio de socialdemokratoj kaj verduloj. Vicurbestrino estas la grekdevena verdulino Maria Vassilakou, kiu baldaŭ realigos la projekton “komuna trafikejo” en strato Marienhilfer, tre ŝatatan de aĉetemuloj pro la multaj magazenegoj. Jam de jaroj la aŭtotrafiko estas reduktita post konstruo de la subtera metrolinio U3.

Nun la strato Marienhilfer estos paradizo al piedirantoj, biciklantoj kaj ludemaj infanoj. Liverado de varoj povos okazi nur antaŭtagmeze. Uzado de privata aŭto eblos nur al loĝantoj de la strato. La maksimuma rapideco estos 20 km en horo. Espereble la “komuna trafikejo” ne iĝos “komuna batalejo”!

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Sinjorino Maran fondis la unuan veganan superbazaron en Vieno. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La vegana superbazaro en Stumper-Strateto de ekstere. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Afiŝo de la viena Verda Partio en strato Marienhilfer: “Ni (la verduloj) plantas arbojn, sed ne homojn” (vortludo por “ni ne mokos pri homoj”). Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La strato Marienhilfer iĝos “komuna trafikejo” Foto: Walter Klag

* 1. Noto de la redaktoro: Unu el la ekologiaj argumentoj favore al vegetaraneco estas la troefiko de la produktado de viando sur la medion, kiel ekzemple sur la biodiversecon, la naturajn risursojn, la klimaton ktp.

Turismo

FRANCIO

Kurioza vilaĝo

Jen verŝajne la plej nekutima vilaĝo en Francio, kaj eble ankaŭ en Eŭropo. Ĝi troviĝas meze de la montoj Pilat [pilá] laŭlonge de la rivero Rodano sude de Liono. Preskaŭ ĉiuj ĝiaj konstruaĵoj datiĝas de la 13a jarcento, sed la vilaĝo mem ekzistas nur ekde la fino de la 18a.

Kartuzianoj

Fakte temas pri eksa monaĥejo kartuziana, fondita en 1280. Kartuzianoj bezonas grandajn loĝejojn, ĉar ili preskaŭ neniam eliras kaj pasigas sian tutan tempon ene de tiuj loĝejoj, solaj, preĝantaj kaj meditantaj. Aliaj servantaj monaĥoj nepastraj laboras kaj nutras ilin, kompreneble neniam alparolante ilin. Tial kartuzianaj monaĥejoj estis tre grandaj, eĉ kiam la nombro de monaĥoj estis tre malgranda. Ili ankaŭ estis izolitaj en dezertaj regionoj por trovi kvietecon.

Monaĥejo iĝas vilaĝo

Pasis jarcentoj en tiu loko, ĝis okazis la franca revolucio kaj ĝiaj renversoj. Monaĥoj ne plu estis respektataj. Tiam, en 1792, oni forpelis la monaĥojn, ŝtatigis la monaĥejon, kaj popece vendis ĝin al proksime loĝantaj terkultivistoj, kiuj tuj enloĝiĝis en tiujn konstruaĵojn multe pli konvenajn ol siaj domaĉoj. Tiel la monaĥejo fariĝis vilaĝo, kies nuna nomo estas Sainte-Croix-en-Jarez [sent kroá an ĵaré].

Strange tiu vilaĝo havas unu solan, imponan enirejon, tiun de la monaĥejo, kiu kondukas al la Korto de la Fratoj (servantaj monaĥoj), kie troviĝas la urbodomo kaj iuj loĝejoj. La lernejo kaj aliaj loĝejoj situas en la malantaŭa Korto de la Patroj (preĝantaj monaĥoj), inter ili staras la preĝejo, kiu plu funkcias kiel preĝejo.

Oni povas viziti restaŭritan monaĥan loĝejon. Kaj en la malnova alia preĝejeto, kiu brulis en la 17a jarcento, ankoraŭ videblas interesaj murpentraĵoj, inspiritaj de Giotto. La belaj ĉirkaŭaĵoj de la montoj Pilat pliigas la plezuron de vizito.

Thierry Tailhades

[FORIGITA!: bildo]

La vilaĝo Sainte-Croix-en-Jarez. Foto: Thierry Tailhades

[FORIGITA!: bildo]

La urbodomo. Foto: Thierry Tailhades

Medio

MATERIALOJ

Plasto planta

Ĉu plasto el nafto? Ne daŭripova! Pli bone produkti plastaĵojn el plantoj kaj tiel ne uzi la fosiliajn energiportantojn.

Sed tio jam delonge eblas! En la 19a jarcento la usona presisto John Wesley Hyatt produktis la unuan naturan plaston, nome celuloidon. Hodiaŭ oni produktas etilenon el nafto, el etileno polietilenon kaj el tiu la diversajn objektojn el plasto.

Tradicia plasto

La tradicia plasto havas malavantaĝojn. Por formi oni bezonas moligaĵojn, ekzemple ftalatojn. Tiu endanĝerigas la sanon de infanoj kaj la fekundecon de viroj. Krome plasta objekto estas nur malrapide malkombinebla. Se ĝi perdiĝas en la naturo, plasta sako bezonas dek aŭ pli da jaroj ĝis malapero, pli dikaj objektoj jarcentojn!

Bioplasto

Bioplasto estas farita el plantoj, ekzemple maizo. Por moligi oni uzas sendanĝerajn substancojn, ekzemple bio-devenajn oleojn aŭ kamforon. En la naturo, bioplasto disfalas pli rapide ol normala plasto kaj, se oni metas ĝin en kompoŝtujon, transformiĝas en nedanĝerajn karbondioksidon kaj akvon. Tamen estas pli bone recikligi bioplastajn objektojn. Oni povas ilin redoni post uzo ĉe la vendisto kaj eventuale ricevi eĉ rabaton, se oni aĉetas novan!

Bioplastajn varojn produktas la firmao Biodora (temas pri fantazia nomo), fondita en 2006 de la Familio Sprengnagel, 30 km okcidente de Vieno en Neulengbach [nojlenbaĥ]. Kiel moligaĵo uziĝas vaksoj, ekzemple karnaŭba (palmolea) vakso. La fabriko troviĝas en Ĉeĥio, en Brno, proksime de la aŭstra landlimo.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Premilo por fruktoj, produktita de la aŭstra firmao Biodora. Foto: Walter Klag

Libroj

Familio-sagao, kun larĝe variigitaj psikologiaj portretoj

Louis Marie Anne Couperus [kuperus] (1863-1923) estis nederlanda romanverkisto kaj poeto, kiu ŝuldas sian famon al psikologie realismaj romanoj, en kiuj li per ega sentemeco bildigas la etoson jarcentofinan, plejparte en la aristokrata medio de Hago, kaj al grandaj romanecaj rekonstruoj de historiaj ĉeffiguroj en antikvaj epokoj. Pli-malpli tiel komenciĝas mallonga priskribo de Couperus en sufiĉe bonkonata itala enciklopedio, kiun mi trarigardis, kiam mi ricevis recenzocele la romanon Pri maljunuloj, la aĵoj, kiuj pasas ...

Salutinda

Pri Couperus kaj lia verkaro en Italio oni apenaŭ ion konas, kaj la italaj enciklopedioj liarilate estas tre koncize ŝparemaj. Mi nefacile sukcesis ekscii, ke tiu ĉi romano estis tradukita al la itala de Adele Cortese Rossi en 1945 kaj publikigita fare de Edizioni Alpe en Milano en 1946. La itala eldonejo Alpe delonge malfondiĝis, la itala traduko Vecchia gente e le cose che passano ne plu troveblas kaj pri la tradukintino mi ne havas informojn. Tiel tiom pli salutindas la esperanta traduko fare de Gerrit Berveling, kiu jam plurfoje pruvis sian tradukistan lertecon kaj liveras al ni, per belaspekta volumeto de la eldonejo Mondial en Nov-Jorko, ĉi tiun psikologian kaj etose intrigan romanon de la nederlanda literaturo de la komenco de la dudeka jarcento.

Antaŭparolas la tradukon, laŭ sia kutimo interese kaj stimule, Probal Dasgupta, enkondukas Gerrit Berveling mem per informriĉa trarigardo de la vivo kaj verkaro de Louis M. Couperus: du frandindaj pecoj tuj plu scivoligantaj la legonton. La volumo estas registrita kiel n-ro 49 en la serio Oriento-Okcidento sub aŭspicioj de UEA.

Tra la faktece informa enkondukartikolo de Berveling ni ekscias pri la infanaĝo, familia etoso, edukiĝo kaj verkista kariero de Couperus. Naskita en holand-india familio, li pasigis kelkajn jarojn de sia infaneco en Indio*, revenis al Hago en 1878, ekstudis kaj, tamen, forlasis la lernejon 18-jara. Li studis private la latinan ĉe sia patro kaj plu studis la nederlandan kaj literaturon kun sia instruisto Jan ten Brink.

Moderna aŭtoro

Ekverkinte poezion, kiu publikiĝis etsukcese, li transiris al verkado de romanoj, noveloj, gazetartikoloj kaj aliaj prozaĵoj. Ŝajnas, ke en 1889, kiam li estis 26-jara, li jam estis fama, klasika nederlanda aŭtoro, pri kiu nia tradukinto tiel sentencas: “Lia poezio ĝenerale ne estas alte taksata. Ĝi estas forme tre tradicia, se ne diri tro. Eble nur lia eta nekompleta romano Endymion en formo de ciklo de 54 sonetoj estas iom speciala ... Couperus multrilate estis moderna aŭtoro: li traktis plurajn tiutempe novajn temojn: feminismon, ekzemple, kaj la movadon por universala paco ... Samtempe li verkis tutan serion da romanoj kaj noveloj precipe en la dekadencema mondo de la romianoj, periodo pri kiu li estis konvinkita, ke pere de reenkarniĝo li devenis el ĝi.”

Entute li kapablis verki malsamstile kaj pri malsamaj periodoj, ekde la antikvaj romianoj ĝis renesancaj figuroj, konturitaj en fantazia mediteranea mondo. Kompreneble lia patrolando kaj liaj radikoj holand-indiaj ne povis ne roli kiel fono kaj iela temo de romano, kiu konkretiĝis per Pri maljunuloj, la aĵoj, kiuj pasas ... La romano estis verkita inter septembro kaj decembro 1904, aperinta felietone dum 1905 kaj eldonita libroforme en 1906.

Sagao

Kia romano ĝi estas? Temas pri iela familisagao, kun larĝe variigitaj psikologiaj portretoj de implikitaj gefamilianoj, plej ofte maljunaĝaj, rolantaj en burĝa familio vivanta/aganta en Hago, kies pasintaj disbranĉiĝaj, iom misteraj eventoj en la fora Nederlanda Indio, je la fino de la dek-naŭa jarcento, plu koŝmare hantas, memore turmentas, ĉuige dubigas, angore premas, heredaĵ-ĉaseme scivoligas la rolulojn. Terura sekreto el la fora pasinteco en Indio kune alligas kaj samtempe hante-angore disŝiras la jam ege maljuniĝintajn amantojn, iliajn gefilojn, genepojn kaj pragenepojn. Ĉiuj, altirite kaj influate de ĉi tiu “teruraĵo”, pivotas ĉirkaŭ Avinjo Ottilie Dercksz [derks], la 97-jara romanprotagonistino, sin kredanta la nura gardantino de la terura monstraĵo, kiu pli kaj pli konatiĝe envultas kaj turmentas la ceterajn familiajn membrojn.

La monstraĵo devas pasi, ĝi lante pasas, malrapide vojas al sia estingo, al definitiva priforgeso, sed la aĵoj hante-lante revenas inkube, denove ekfajras mensoreve, turmentas la maljunajn fantomeske, entrenas la pli junajn vivimplike, ĉion malkvietigas ... Temas ankaŭ pri rakonto, koncernanta la ekeston kaj dekadencon de burĝa familio, konstruinta sian bonstaton en la fora nederlanda kolonio, kiu fonas je la eventoj, nun disvolviĝantaj en Hago.

La rakontofadenon ofte elbobenigas la 38-jara Lot Pauws, kiu fojfoje rakontas kaj kunlige reliefigas la eventodisvolviĝon enromanan. Li estas juna intelektulo, verkisto-ĵurnalisto, ema longe restadi studocele en Italio, esploranto de la itala renesanco, ŝatanto de la florencaj Mediĉoj, kiu iel similas kaj paŭsas la aŭtoron mem. Fakte Couperus estis 41-jara, kiam li verkis ĉi tiun romanon, kaj li emis longe restadi en Italio pro siaj historiaj kaj kulturaj studesploroj, kaj certe li ĉi-romane enplektis kelkajn personajn biografiaĵojn.

Detale-tenere

Gerrit Berveling en sia interesa enkonduko asertas, ke “li (Couperus) sin sentis fremda en ĉi mondo; li estis altirata de viroj, ankaŭ sekse, sed tiuepoke tio ĉi ne estis rekonata temo. Tial li devis ĝin teni kaŝita. Tamen en pluraj liaj verkoj rimarkeblas, ekzemple, ke li ege detale-tenere priskribas inajn emociojn”. Kaj jen, sur paĝo 221, Lot Pauws, la artisto kaj verkisto rolanta en la romano, tiel meditas pri si mem: “li ne kaŝis pasian animon, sed estis en li granda tenereco: sub tiu nuanceto de ridetanta amaro kaj et-vanta skeptikismo li estis cedeme kara por aliaj, kaj sen fortaj deziroj por si mem, kaj en la ineco de lia animo estis la filozofio de artisto”, kio liveras perfektan memanalizon de la aŭtora personeco.

Psikologio

Verkiste Couperus majstris precipe en la psikologiaj analizoj pri siaj romanroluloj, ĉu kiam temis pri la maljunuloj, ĉu kiam li bildigas la pli junajn generacianojn, la interpersonajn konfliktojn kaj/aŭ emojn al partianiĝo kun ceteraj familianoj, kaj tiun lantan, sed nehaltigeblan pasadon de la aĵoj ... “Li ne komprenis kial li devis fariĝi tiel maljuna, dum la aĵoj pasas tiel malrapide, kviete pasas, sed tiel trene, kvazaŭ ili, la aĵoj de antaŭe, estus fantomoj, kiuj pendigis tre longajn vualojn laŭ tre longaj padoj, kvazaŭ susurus la vualoj super la kirliĝantaj folioj, kiuj defaladis sur la padon.” Jen poezieca povo de la verklerteco de Couperus, kiu plu disvolviĝas bildigante plej malsamajn psikologiajn aspektojn de la rolantaj personoj.

Ekzemple, pri 60-jara panjo, kiu timegas oldiĝon ... “Sed li kompatis sian patrinon, kiu estis kiel infano. Ĉiam infano ŝi restis: ŝi nenion povis fari pri tio, ke infano ŝi estas kaj restas. Ŝi estis tiel terure bela, tiel alloga, ĉiam pupeto ... Kompatinda panjo, kaj nun ŝi fariĝas maljuna!” Kaj pri la maljunega 93-jara Avinjo, kiu gardadas sekreton ... “Li ĉiam aŭdis, ke ankaŭ ŝi, same kiel lia patrino, estis virino de amo ... Oni rakontis pri ŝi plurajn aventurojn en Indio, ĝis ŝi renkontis la sinjoron Takma. Kuŝis kvazaŭ fatalo sur ilia familio, fatalo de nefeliĉaj nuptoj. Ambaŭ geedzecoj de avinjo estis malfeliĉaj.” Aŭ pri la morbe scivola avidemo de Ina, kiu sopiregas malkovri “la sekreton” ... “Kial ili venis ...? Kio estis ...? Kion sciis paĉjo jam sesdek jarojn kaj kion sciis la onklo Daan depost tiel mallonge ...? Ĉu estis io pri mono: heredaĵo, kiu rajte apartenu al ili ...? Ŝi brulis pro scivolo, restante deca, eĉ pli deca ol laŭnature ŝi jam estis, kontraste al la India senĝeno de la onklo Daan ...”

Leginda kaj ĝuinda

Mi ne konas la nederlandan kaj ne povus prijuĝi la taŭgecon de ĉi tiu traduko kompare kun la originalo. Tamen la esperanta teksto legiĝas senpene, la dialogoj fluas nature kaj vivece, la longaj kaj cirkonstancitaj psikologiaj priskriboj — tute aparte aŭtora romankarakterizo — spite la harfendan precizon ne tedas kaj stimulas al plua legado. La lingva kompetento de Berveling liveras preskaŭ ĉiam modele senriproĉan senerarecon de la teksto: nur distie mi rimarkis iun neortodoksan transitivan uzon de “pasi” anstataŭ “pasigi”. Kredeble, tamen, la tradukinto paŭsas aŭtoran ĉi-rilatan stilemon. Entute leginda verko kaj ĝuinda prozo.

Nicolino Rossi

Louis Couperus: Pri maljunuloj, la aĵoj, kiuj pasas... El la nederlanda tradukis Gerrit Berveling. Eld. Mondial, New York, 2013. 258 paĝoj. ISBN 978-1-59569-262-7.

Prezo ĉe FEL: 18,75 eŭroj + afranko.

* 1. La nuna Indonezio, klare distingenda de Hindio, kiu nur etimologie parencas. (red.)

Politiko

OPINIO

Nova leĝo ... sed malleĝeraj demandoj

Kroatio tuj enironte Eŭropan Union komence de julio kaŭzis gravan skandalon. Tri tagojn antaŭ la eniro la kroata parlamento akceptis laŭ insisto de la registaro leĝon pri ekstradicio de krimuloj.

La leĝo validas nur por krimoj faritaj post 1991 (do post la ekesto de Kroatio kiel memstara ŝtato). Tio kontraŭas al la ekstradicia leĝo pri livero de krimuloj inter EU-ŝtatoj, kiu ne havas tempolimon.

Tamen Kroatio klare subskribis traktatojn, en kiuj ĝi sin devigas akordigi ĉiujn siajn leĝojn kun la eŭropaj. Do ĝi agis kontraŭeŭrope jam en la komenco de sia EU-membreco.

Kunvokis

Kolere reagis la Eŭropa Komisiono. Ĝin reprezentis Viviane Reding, kiu postulis tujan nuligon de la leĝo. La kroata registaro gvidata de Zoran Milanović kunvokis la parlamenton meze de septembro por ŝanĝi la leĝon, por ke tiu validu senkonsidere pri la tempo, kiam la krimo estas farita.

La parlamento decidis prokrasti la aplikon de la leĝo ĝis oktobro 2014. Tio eĉ pli kolerigis la Eŭropan Komisionon. Tiu proponis sankciojn kontraŭ Kroatio (ne doni la planitajn 600 milionojn da eŭroj por prepari la Schengen-limon aŭ enkonduki konstantan observadon de la politiko de Kroatio). Sekvis alia kunsido kun EU kaj deklaro, ke Kroatio tre baldaŭ solvos la problemon.

Enplektita

Ĉiu en Kroatio nomas la leĝon Lex Perković. La leĝo estas farita por ŝirmi iun Josip Perković kaj eventualajn kunlaborantojn. Lin volas juĝi en tribunalo Germanio, pro tio, ke li estas enplektita en la murdo en la 70aj jaroj de Stjepan Đureković, kroata azilpetanto en Germanio.

Perković estis ĉefo en la sekreta polica servo en Jugoslavio ankoraŭ en la komunisma erao. Li restis en la posteno ankaŭ poste kaj liajn servojn akceptis kaj la dekstra registaro dum kvar mandatoj kaj la maldekstra dum du mandatoj.

Ne estas klare, kial la nuna socialista registaro volas ŝirmi lin. Verŝajne li posedas skandalan sekreton pri la nun reganta Socialdemokrata Partio, kiun prezidas la nuna ĉefministro.

Malstabiligi

Kiam Perković estos tamen ekstradiciita al Germanio, la sekreto verŝajne aperos kiel novaĵo, kiu povos malstabiligi la registaron. Intertempe estas interesa la manipulado de la popolo rilate la aferon.

Milanović aŭdacis aserti, ke li ne obeos iun Viviane Reding, kiu diference de li ne estas demokratie elektita. Tamen nek li nek la ĵurnalistoj diris la simplan veron, ke Kroatio, subskribante la traktaton pri aliĝo al EU, akceptis, ke leĝoj de EU superas kroatajn leĝojn.

Tiel manipulante la popolon, kiu plejparte ne komprenas tiajn faktojn, Milanović volis kolekti favorajn politikajn poentojn por si kaj la partio, ŝajnigante sin granda defendanto de Kroatio kontraŭ la diktatora EU.

Zlatko Tišljar

Politiko

NOV-ZELANDO

Tremas la tertremo-komisiono

Post la tertremoj en Christchurch kaj la apuda regiono (2010-2013) domposedantoj postulis kompenson ĉe asekuraj kompanioj kaj ĉe la ŝtata t.n. Tertremo-komisiono (angle: Earthquake Commission EQC).

Neniam EQC ricevis tiom da petoj. Eĉ dunginte novajn stabanojn, ĝi tamen nek konvene nek ĝustatempe pritraktis la viktimojn. Domposedantoj plendis, ke ili provis multfoje peti informojn, kiel progresas iliaj postuloj, sed EQC-stabanoj ne montras sin helpemaj kaj ne kunhavigas la informojn, kiujn ili posedas.

En marto 2013 likis detaloj pri ĉirkaŭ 98 000 postuloj de 85 000 domposedantoj. La detalojn publikigis ĉe eksterlanda retejo iu kun la indiko EQC-veroj (angle: EQC Truths). Tiel oni ĉirkaŭiris kortuman ordonon, kiu baris la publikigon de la informoj.

Embarasis

La afero tre embarasis la tertremo-komisionon. Poste evidentiĝis, ke EQC-dungito publikigis la informojn, argumentante, ke domposedantoj rajtas scii, kio okazas. La EQC-ĉefo pardonpetis pro la malrapida servado de lia organizaĵo kaj ŝajnas nun, ke la komisiono pli bone laboras.

Intertempe la registaro decidis pri grandiozaj novaj konstruaĵoj por Christchurch. Tieaj komercistoj, kiuj provis restarigi siajn firmaojn, subite malkovris, ke la registaro prenos iliajn terpecojn por plenumi siajn grandajn planojn.

Translokiĝis

Rezulte de la tertremoj la ministro pri edukado, Hekia Parata, anoncis en septembro 2012, ke fermiĝos aŭ kunfandiĝos 31 lernejoj en Christchurch. Multaj familioj translokiĝis post la tertremoj for de Christchurch kaj ne necesas tiom da lernejoj.

Dudek du lernejoj diris, ke malpravas la statistiko, laŭ kiu oni faris la decidon. Sekvis protestoj kaj diskutoj. Fine, en februaro 2013, Parata anoncis, ke fermiĝos nur sep lernejoj, kaj kunfandiĝos 12.

En julio kaj aŭgusto 2013 okazis novaj tertremoj en la centra parto de Nov-Zelando. Estiĝis novaj kompenso-petoj. Leviĝis la demando, ĉu la tertremo-komisiono povos ilin bonorde pritrakti.

D. E. Rogers

Moderna vivo

LERNEJOJ

Parabolo pri la talentoj

Fiaskis nova komputila sistemo por pagi salajrojn al nov-zelandaj instruistoj. Multaj ricevis malĝustan salajron, jen tro, jen maltro, jen neniom. Kelkaj ricevis monon kontraŭ laboro, kiun ili ne faris, aŭ eĉ kontraŭ du postenoj samtempe.

La antaŭa registaro kontraktis kun Talent2, aŭstralia kompanio, por adapti sian sistemon por pagi salajron al ĉiu instruisto en Nov-Zelando. La sistemo, Novopay, estis aktivigota en majo 2010, sed Talent2 maltrafis limdatojn kaj prokrastis la komencon je du jaroj.

Testis

Dume la ministerio pri edukado testis la sistemon. Pli ol duono de tiuj, kiuj partoprenis la testojn, opiniis, ke Novopay ne estas preta. Tamen la registaro decidis aktivigi ĝin.

Post kelkaj monatoj, kaj milionoj da dolaroj, la ofteco de eraroj reduktiĝis al 0,5 %, akceptebla en tia sistemo. Tamen la fiasko kaŭzis multe da ĝenoj, kromlaboro kaj streĉo en preskaŭ ĉiuj lernejoj.

D. E. Rogers

Turismo

LITOVIO

Regnestra Palaco en Vilniuso

La komenco de la litova prezidanteco de la Konsilio de EU en julio koincidis kun la inaŭguro de la ĵus rekonstruita Regnestra Palaco en Vilniuso. Oni esperas, ke la palacon vizitos altranguloj el Bruselo kaj konvinkiĝos, ke la EU-prezidanta lando havas gloran pasintecon.

Ideo pri la rekonstruo

Antaŭ kelkaj jardekoj en la ĉefurba centro apud la katedralo estis parko kun maljunaj arboj. Tamen lige kun la nacia identeco ŝtatestroj komencis paroli, ke indus rekonstrui la iaman Malsupran Kastelon kiel simbolon de la litova ŝtateco. Algirdas Brazauskas, eksa prezidanto de Litovio, diris, ke la rekonstruo de la Regnestra Palaco estus pruvo de multjara ŝtateco, riĉa historio kaj de litova kaj eŭropa kultura heredaĵo, atestantaj pri plenrajta aneco de la lando en Eŭropo, al kiu la litovoj revenis post longa foresto.

La ideo pri la rekonstruo ekestis en la jaro 1983. Esplorinte grandegan historian areon, arkeologoj trovis ege multajn valoraĵojn, malkovris fundamentojn de historiaj konstruaĵoj. Oni starigis demandon pri la malkovritaj restaĵoj en la palaco — ĉu rekonstrui aŭ surŝuti ilin per grundo. La parlamento aprobis la rekonstruon en 2000, kiam, post arkeologiaj esploroj de la historia loko, oni akceptis leĝon pri la renovigo de la Regnestra Palaco de la Litova Granda Duklando. La finon de la rekonstruaj laboroj oni antaŭvidis en la jaro 2009, kiam Litovio omaĝis sian jarmilon. Tamen pro manko de mono kaj diversaj diskutoj la rekonstruo estis prokrastita.

Oni konstatis, ke 80 % de la litovoj apogas la ideon pri la rekonstruo de la palaco kiel simbolo de ŝtatpotenco kaj nur 11 % konsideras ĝin kiel fonton de korupto kaj vanaj elspezoj.

La palaco

La nuna Regnestra Palaco iam estis parto de la komplekso de la Malsupra Kastelo — rezidejo de litovaj granddukoj. Ĉi tie la granddukoj rezidis jam ekde la fino de la 13a jarcento kaj regis la grandan landon. En la palaco estis redaktataj la plej gravaj jurdokumentoj de la Litova Granda Duklando, la tiel nomataj Litovaj Statutoj. Ĉi tie estis la landa trezorejo, riĉa biblioteko kaj kolektoj de armiloj, bildoj, juveloj kaj gobelenoj. Dum kelkaj jarcentoj tiu konstruaĵo estis la centro de la ŝtata politiko, administrado, kulturo kaj arto. Ĉi tie oni akceptis diplomatojn de aliaj landoj kaj pridiskutis gravajn aferojn de la eŭropa regiono.

La Regnestran Palacon en renesanca stilo, situantan apud la kastela monto, konstruigis Sigismondo Aŭgusto de Pollando kaj Litovio. Li estis de 1548 ĝis sia morto (1572) reĝo de Pollando kaj ekde 1529 grandduko de Litovio. Dum lia regado Pollando kaj Litovio, kiuj ĝis tiam estis kunligitaj en unio, fondis komunan ŝtaton Pollando-Litovio rezulte de la Lublina Unio (1569). La palacon de la litovaj granddukoj oni detruis en 1799-1801 laŭ decido de la administracio de la Rusa Imperio.

Reprezentejo kaj muzeo

La rekonstruitan Regnestran Palacon oni malfermis ankoraŭ ne finaranĝita — ĝiaj ekspozicioj ankoraŭ ne okupas la tutan publikan areon de 5000 m2. Tamen ili jam ebligas konatiĝi kun la potenco de la litovaj regnestroj kaj ilia eksterordinara lukso.

Vydas Dolinskas, direktoro de la Regnestra Palaco, atentigis, ke multaj riproĉoj venis pro la malobservo de arkitektura aŭtentikeco. Li konsentis, ke hodiaŭ la Regnestra Palaco ne aspektas ĝuste tiel, kiel antaŭ pluraj jarcentoj. Tamen li argumentis, ke ankaŭ la frugotika katedralo de Kolonjo ne estas tute aŭtentika konstruaĵo.

Arkitektoj klopodis zorgeme analizi la historiajn materialojn kaj helpe de ili rekonstrui ne nur la palacan fasadon, sed ankaŭ la internon. Lige kun la rekonstruo ili vizitis plurajn reprezentajn palacojn de Eŭropo kun ene funkciantaj muzeoj.

Vizitantoj de la muzeo hodiaŭ malkovras la epokon de politika potenco de la iama Litova Granda Duklando, unu el la plej grandaj kaj potencaj ŝtatoj de Eŭropo. Fornoj, kamenoj, armiloj, pentraĵoj prezentas la lukson de la litova nobelaro.

last

[FORIGITA!: bildo]

La rekonstruita Regnestra Palaco. Foto: last

[FORIGITA!: bildo]

Restaĵoj de la palacaj muroj. Foto: last

[FORIGITA!: bildo]

Palaca salono. Foto: last

Scienco

PARTIKLA AKCELILO

Ĉu venos monsumo el Leviĝanta Suno?

Dum la lastaj jardekoj, kosmologio kaj la tiel nomata partikla fiziko atingis revoluciajn eltrovojn. Inter tiuj, pluraj gravaj eltrovoj okazis ĉe la internacie mastrumata akcelilo de la Eŭropa Organizaĵo por Nuklea Esploro (CERN). Ĉi-rilate en aŭgusto de 2013 japanaj sciencistoj anoncis, ke ili trovis taŭgan lokon por konstrui nov-generacian akcelilon. Se tiu projekto realiĝus, ĝi kredinde kondukus al nova epoko por kosmologio kaj fiziko.

En la nuna epoko grandskala esplorado de bazaj sciencoj postulas eksterordinaran monan investon, kaj samtempe igas necesa internacian kunlaboradon flanke de sciencistoj. Tial, la scienca komunumo lanĉis kelke da mondskalaj projektoj. Temas precipe pri tri ideoj: Internacia Termonuklea Eksperimenta Reaktoro, Internacia Kosmostacio kaj Eŭropa Organizaĵo por Nuklea Esploro.

Antaŭvido

Aparte kadre de la tria projekto la esploristoj atingis okulfrapan malkovron en 2012. Ĉe CERN funkcias la tiel nomata Granda Koliziigilo de Hadronoj (GKH), la plej grava akcelilo de partikloj, kiu situas ĉe la landlimo inter Francio kaj Svislando, proksime al Ĝenevo. La formo de GKH estas cirkla, kun perimetro 27-kilometra. En GKH oni provokis kolizion inter radioj de protonoj kun grandega energio. Tiumaniere, post ĉirkaŭ 50 jaroj ekde la antaŭvido de doktoro Higgs, brita fizikisto, oni finfine pruvis la ekziston de la tiel nomata bosono de Higgs, kiu estas unu el la elementaj partikloj, probable, kiu donas mason al la tuta materio. Ĉi tiu malkovro, tamen, estas nur unu el la etapoj cele al la kompletigo de la teorio de ĉio, kiu provas unuigi ĉiujn fortojn ekzistantajn en la naturo, inkluzive de gravito.

Praeksplodo

Efektive por la plenumo de tiu kroma tasko GKH ne sufiĉas. Malgraŭ ĝia alta kapablo trovi partiklojn, ĝi ne taŭgas por precize mezuri la partiklojn mem. Do, jam antaŭ jardeko, la konstruo de pli kapabla koliziigilo estis proponita kaj akceptita flanke de la internacia komunumo de ĉi-rilataj sciencistoj. La baza koncepto de ĉi tiu koliziigilo estos linio, do oni nomas ĝin Internacia Linia Koliziigilo (mallonge: ILK). Ĝi estos 31 kilometrojn longa tunelo konstruota je 100 metroj subtere. ILK plirapidigos kaj koliziigos radiojn de elektronoj kaj pozitronoj je rapido proksima al tiu de la lumo, aperigante staton tre similan al tiu de la momento, kiu sekvis la praeksplodon kaj estigante partiklojn. Tiumaniere ILK povos observi la partiklojn per precizaj detektiloj. Precipe, ILK abunde kaptos bosonojn de Higgs kaj analizos iliajn ecojn. Tiel, internacia kunlaborado de sciencistoj plie akcelos esplorojn pri la radikalaj demandoj, kio estas malluma materio kaj malluma energio (tiu nekonataĵo sola okupas pli ol 95 % de la universo), kaj kiom da dimensioj la universo havas.

Kandidatiĝo

Por realigi la projekton, internacia teamo de sciencistoj formiĝis, kaj ĝi taksis la koston de la konstruo de ILK je 6385 milionoj da eŭroj, kvankam aliaj taksis ĝin je 15 400 milionoj da eŭroj. Oni atendis, ke la gastiganta lando pagos almenaŭ duonon de la tuta kosto. La menciitaj sumoj ne inkluzivas la koston de mezuraj ekipaĵoj kaj la elspezon por la funkciuloj. Komence kvin landoj, nome Usono, Rusio, Svislando, Germanio kaj Japanio, anoncis sian emon gastigi ILK-on. Sed baldaŭ, konsiderinte pli bone la financan situacion de sia lando, ĉiuj krom Japanio sinsekve nuligis sian kandidatiĝon.

Montaro

Fine de aŭgusto 2013 en Japanio loka komitato de ĉi-rilataj sciencistoj elektis la montaron Kitakami, en la gubernioj Iwate kaj Miyagi, en la nord-orienta parto de la insulo Honshu, kiel plej taŭgan lokon por ILK. Nun, ĉar la aliaj landoj rezignis pri la projekto, la problemo estas en la manoj de la japana registaro, kiu devos decidi, ĉu aprobi, ĉu malaprobi la konstruon. Japanio avide volus havi altgradan internacian institucion. La reala problemo, tamen, estas, ĉu Japanio — kun ŝtata ŝuldo egala al 224 % de la malneta enlanda produkto — povos asigni tioman monsumon, kaj diplomatie intertrakti kun alilandaj registaroj, kiuj certe bonvenigos la japanan decidon, sed verŝajne estos ŝparemaj koncerne sian propran apartan kontribuon.

Isikawa Takasi

Moderna vivo

HOMAJ RAJTOJ

Spionado, sekureco kaj la sendependa ŝtato

Kim Dotcom [dotkom] estas la nomo de riĉa entreprenisto, kiu migris al Nov-Zelando en 2010 kaj ricevis la rajton daŭre tie vivi.

La publiko unue aŭdis pri Dotcom en januaro 2012, kiam oni raportis, ke 76 policanoj kaj aliaj oficistoj holivudstile atakis per helikopteroj, armiloj, kaj kun hundoj, lian luitan domegon en Auckland.

Policanoj arestis Dotcom kaj tri kunulojn kaj konfiskis posedaĵojn (inkluzive de komputiloj, artverkoj kaj 18 aŭtoj). Ili devigis bankojn bloki liajn 64 kontojn tra la mondo. Li restis en karcero dum kelkaj semajnoj, dum advokatoj diskutis eventualan kaŭcion.

Kreditoroj

En februaro 2012 juĝisto konsentis pri kaŭcio, kredante, ke Dotcom ne emos fuĝi. Tiu intertempe ne povis pagi siajn dungitojn aŭ aliajn kreditorojn. En aŭgusto kortumo permesis al li havi sufiĉan monon por pagi.

En junio 2012 juĝisto decidis, ke malvalidas la atestoj uzitaj por pravigi la areston de Dotcom. Diversaj kortumoj konsideris peton de Usono ekstradicii Dotcom kaj la tri aliajn. En marto 2013 la apelacia kortumo decidis, ke Dotcom rajtas procesi kontraŭ la registara buroo pri komputila sekureco kaj spionado (angle: Government Computer Security Bureau (GCSB)), ĉar ĝi kontraŭleĝe spionis lin.

En aprilo Dotcom procesis kontraŭ la polico pro kontraŭleĝa atako al lia domo. Daŭras la kortumaj procesoj.

Akuzoj

Nun evidentiĝas, ke la usona ŝtata buroo pri enketado (angle: Federal Bureau of Investigation (FBI)) aranĝis, ke Nov-Zelando arestu lin, por ke li estu ekstradiciita al Usono. Tie li alfrontus akuzojn, ke li respondecas pri krimoj rilate al retejo, kiu ebligas kontraŭleĝe kopii muzikon, filmojn ktp.

Dotcom, kiu naskiĝis en 1974 en Germanio kun la nomo Kim Schmitz, kreis la retejon, kiam li loĝis en Honkongo. Li ricevis rezidorajton en Nov-Zelando laŭ regulo, ke li investu almenaŭ 10 milionojn da nov-zelandaj dolaroj en la lando. Krome li filantropie donacis al diversaj karitataj celoj ... kaj ankaŭ al politikistoj, interalie al la tiama urbestro de Auckland, John Banks.

La polico trovis, ke Banks faris falsan deklaron pri donacoj ricevitaj por balota kampanjo. Tamen oni ne procesis kontraŭ Banks “pro manko de pruvo”. Intertempe Banks fariĝis parlamentano: la registaro dependas de lia voĉo por fari leĝojn.

Kanto

Dotcom poste publikigis kanton Amnesia (Amnezio), en kiu li mokis Banks, kiu asertis, ke li ne memoras la donacon (50 000 nov-zelandajn dolarojn, ĉ. 30 000 eŭrojn).

Sekvis publika diskuto pri la kriterioj enlasi en la landon riĉulojn kun dubinda reputacio. Tamen pro eraroj kaj misfaroj kontraŭ Dotcom, tiu gajnis la simpation de la nov-zelandanoj, aparte kiam evidentiĝis, ke antaŭ lia aresto GCSB ja kontraŭleĝe prispionis lin.

GCSB ne rajtis tiel agi, ĉar Dotcom loĝis en Nov-Zelando. La ĉefa devo de GCSB estas protekti Nov-Zelandon kontraŭ kiberatakoj el eksterlando. Plendis la Verdula Partio, ke la polico akceptis la kontraŭleĝecon de la spionado sed aldonis, ke ĝi ne havas “kriman intencon”.

Konflikto

Russel Norman, kunestro de la Verdula Partio, diris, ke, se kontraŭleĝaj agoj ne estos punataj, estas homnature, ke GCSB iam denove agos kontraŭleĝe. Norman rimarkigis ankaŭ la konflikton de interesoj, kiam oni igas la policon priesplori “la amikojn en GCSB”.

Anstataŭ puni la spionojn, la ĉefministro John Key prezentis proponon por “klarigi” la leĝon kaj etendi la povojn de GCSB por helpi al la buroo por sekreta informokolektado (angle: Security Intelligence Service (SIS)), do spionado. Tio ŝokis multajn civitanojn, kiuj publike protestis.

En majo 2013 Edward Snowden malkaŝis informon pri la vastskala spionado de la usona landa sekureca agentejo (NSA). Malgraŭ tio la nov-zelanda parlamento aprobis la novan leĝon per 61 voĉoj kontraŭ 60.

La ĵurnalo Waikato Times skribis, ke la kontraŭleĝa spionado “plifortigis la suspekton, ke la rilato de ĉi tiu lando kun Usono fariĝis servuteca pli ĝuste ol amikeca. Estas absurde sugesti, ke Dotcom minacas nian nacian sekurecon. La senrezerva preteco de la registaro antaŭ usonaj aŭtoritatoj serioze korodas niajn asertojn esti sendependa ŝtato”.

D. E. Rogers

Politiko

AŬSTRALIO

Venkas la sportemulo

Komence de septembro okazis federaciaj balotoj en Aŭstralio. La konservativa koalicio de la Liberala kaj Nacia Partioj konvinke venkis la Laboristan Partion. La konservativuloj ekhavis 90 deputitojn kaj la laboristoj 55.

La Laborista Partio regis la landon ekde 2007. Komence la ĉefministro estis Kevin Rudd, kiu estis tre populara dum la unua jaro. Lia populareco laŭgrade malaltiĝis pro diversaj kialoj kaj liaj kolegoj senaverte eksĉefigis lin en 2010. La antaŭe ŝajne lojala vicĉefministro, Julia Gillard, fariĝis ĉefministro.

Megalomaniulo

La elekton de 2010 Julia Gillard apenaŭ gajnis kaj ŝi povis regi nur kun la deputitoj de la Verda Partio kaj kelkaj sendependuloj. Dum ŝia ofico-periodo Rudd senĉese klopodis re-ĉefministriĝi. Post malsukcesa provo multaj laboristaj deputitoj deklaris lin ĥaosa megalomaniulo.

Dume ankaŭ Gillard iĝis malpopulara. La plimulto de la aŭstralianoj opiniis, ke ŝi estas trompisto kaj mensogulo. La deputitaro de la Laborista Partio timis, ke la rezulto de la elekto estos tiom katastrofa, ke kelkaj el ili apenaŭ restos deputitoj. Tial ili lastmomente re-ĉefministrigis Rudd-on kaj certigis, ke Gillard eĉ ne restos deputito kaj malaperos el la politika vivo.

Ŝatata

Rudd, nun denove ĉefministro, komence estis ĝenerale ŝatata. Eĉ ŝajnis, ke per li la Laborista Partio povos gajni la balotojn.

La estro de la konservativa koalicio, Tony Abbott, fakte neniam estis tre populara. Multaj opiniis, ke li, iama katolika pastro-studento, estas tro tradiciema. Tamen al aliaj homoj plaĉis, ke Abbott estas tre sportema.

Dum la balotkampanjo la konservativa koalicio sukcese konvinkis, ke Rudd restas la sama ĥaosa megalomaniulo, kiel dum sia unua ofico-periodo.

Ŝandor Monostori

Moderna vivo

GASTRONOMIO

Kafo-klaĉo

En hotelo de la albana ĉefurbo Tirano unuafoje malfermiĝis kafofoiro. Prezentis siajn produktojn pli ol deko da kompanioj.

La albanoj estas grandaj kafo-amantoj, jare konsumante pokape 25 kg. Kafo alvenis dum la otomana epoko kaj restis, kvankam albanoj trinkas ankaŭ teon.

Funebroj

Dum la komunisma reĝimo kafo estis limigata kiel ĉiuj aliaj manĝoj. Cirkulis eĉ anekdoto pri iu en la urbo Shkoder, kiu ĉeestis ĉiujn funebrojn nur por trinki kafon. En tiaj okazoj oni rajtis aĉeti pli grandan kvanton da kafo kaj viando.

Oni uzas kafon ankaŭ en parfumproduktado, en kosmetikaĵoj kaj en medicino.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Albanoj provis gustumi diversajn kafojn okaze de la unua kafofoio en sia ĉefurbo. Foto: Bardhyl Selimi

Politiko

AŬSTRIO

Voĉdonis du trionoj

Fine de septembro 2013 pli ol 6,3 milionoj da geaŭstroj rajtis voĉdoni por nova parlamento. Fakte nur 66 % (2008: 79 %) partoprenis la balotojn. En Vieno 21 % de la loĝantoj ne rajtis voĉdoni, ĉar ili estas enmigrintoj sen aŭstra ŝtataneco.

Venkis la ĝisnuna ĉefministro kaj socialdemokrato Werner Faymann [verna fajman], estro de koalicio el la Socialdemokrata Partio (SPÖ) kaj la Popola Partio (ÖVP). Kune ili havas pli ol duonon de la mandatoj en la parlamento kaj povas daŭrigi la koalicion. Jen la rezulto:

Socialdemokrata Partio SPÖ 27 % (-2 % kompare kun 2008)
Popola Partio ÖVP (konservativa) 24 % (-2 %)
Libereca partio FPÖ (populisma) 21 % (+4 %)
Ligo Estonteco Aŭstrio BZÖ (liberala-populisma) 4 % (-7 %)
Verduloj GRÜNE 11 % (+1 %)
Teamo Stronach FRANK (liberala-populisma) 6 % (ne kandidatis en 2008)
NEOS (liberala) 5 % (ne kandidatis en 2008)
Komunistoj KPÖ 1 % (same kiel en 2008)
Piratoj PIRAT 1 % (ne kandidatis en 2008)

Tiuj partioj kandidatis en ĉiuj naŭ aŭstraj federaciaj landoj. Pliaj kvin partioj kandidatis nur en kelkaj landoj kaj ricevis kune 0,2 % de la voĉoj: Kristanoj, La Ŝanĝo, Viroj, Malmembriĝo el Eŭropa Unio, Socialisma Maldekstra Partio.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Venkis la socialdemokrato Werner Faymann [verna fajman]: “Kune por Aŭstrio”. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Voĉdonantaj maljunulinoj en pensiula hejmo en Vieno. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

AŬSTRIO

Trame sendrame

Sen bileto tramveturi en Graz [grac], la ĉefurbo de la aŭstra federacia lando Stirio (Steiermark), nun eblas dum la tuta tago kaj dum la tuta semajno. La oferto tamen validas nur en la urbocentro kaj kelkaj apudaj stratoj.

Ĉe biletvendaj aŭtomatoj aperas informoj pri la stratoj, en kiuj la tramo senpage uzeblas. Ankaŭ hundoj ne plu bezonas bileton. Ili jam havis problemojn enĵeti monerojn en la aŭtomatojn.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Sen bileto tramveturi en Graz nun eblas dum la tuta tago kaj dum la tuta semajno. Foto: Walter Klag

Politiko

ALBANIO

La vizio de la vizitanto

La nova registaro socialista en Albanio delonge petas konsilojn de la eksa ĉefministro brita, Tony Blair [teŭni blea]. Ĉi lasta, kiu eksiĝis en 2007 post dek jaroj da regado en sia lando, fariĝis politika konsilanto en diversaj mondopartoj, ekzemple en meza Oriento.

Blair alvenis komence de oktobro al la albana ĉefurbo Tirano kaj kungvidis registaran sesion. Albanoj ŝatas Blair pro lia helpo okaze de la milito en Kosovo en 1999.

En gazetara konferenco post la registara kunsido diris Blair: “Mi deziras realigi vizion pri la konkretaj aferoj en via malgranda lando.” Kia vizio, kiaj konkretaj aferoj, ne klaras.

Bardhyl Selimi

Scienco

NUTRA SEKURECO

Kiam nutraĵo kaŝas putraĵon

En 2008 okazis granda skandalo en Ĉinio, kiam kelkaj kompanioj vendis pulvorigitan lakton, al kiu ili laŭplane aldonadis melaminon (toksan substancon), por ŝajnigi, ke ĝi enhavas grandan kvanton da proteino. Oni nombras, ke 300 000 infanoj estis viktimoj de tiu fraŭdo, dum 54 000 enhospitaliĝis kaj 6 mortis pro damaĝo en la renoj kaŭzita de melamino.

La ĉefa kulpulo pri la tuta afero estis la ĉina kompanio Sanlu, 43 % el kies akcioj posedis la nov-zelanda kompanio Fonterra. Multaj aliaj kompanioj partoprenis en la fraŭdo. Post la skandalo, Sanlu ruiniĝis, dum Fonterra perdis ne nur monon, sed ankaŭ sian reputacion. Kelke da homoj estis kondamnitaj pro la afero, kaj du el ili estis ekzekutitaj. Jiang Weisuo, kiu unue avertis la aŭtoritatojn pri la aldonado de melamino al la laktaĵoj, estis murdita en Xi’an pasintjare, kvankam ne estas klare, ĉu la murdo efektive rilatas al la averto.

Pulvorigita lakto

En 2013 okazis alia fiasko ĉe Fonterra, kiam ĝi revokis pulvorigitan lakton, destinitan al beboj. Ĉi-foje la kialo estis la ebla ĉeesto de la bakterio Clostridium botulinum, kiu kapablas kaŭzi botulismon. Fonterra revokis la infektitajn ujojn jam distribuitajn en Nov-Zelando aŭ eksportitajn al eksterlando (Ĉinio, Sri-Lanko kaj aliaj ŝtatoj). Theo Spierings, la direktoro de Fonterra, tuj flugis al Ĉinio por klarigi la manierojn elektitajn de Fonterra por haltigi la vendadon de ĝiaj eble infektitaj produktoj. Gary Romano, unu el la estroj de Fonterra, eksiĝis pro la eraroj, kiuj antaŭis la disdonon de la koncernataj produktoj. Ŝajnas, ke neniu infano spertis botulismon pro tia lakto.

En aŭgusto 2013 oni anoncis, post 195 pluaj testoj ĉe diversaj laboratorioj, ke la bakterio estis unue misidentigita. Temis pri la bakterio Clostridium sporogenes, kiu ne kaŭzas botulismon, kvankam ĝi ofte troviĝas en la grundo kaj en putraj manĝaĵoj. La konkludon, ke ĝi estas C. botulinum, estis farinta AgResearch (ŝtata agrikultura organizaĵo). La postajn analizojn plenumis aliaj laboratorioj en Nov-Zelando kaj en Usono por la ministrejo pri primaraj industrioj.

Tio, kio okazis, igis plurajn eksportistojn de la supre menciitaj produktoj perdi multan monon, ĉirkaŭ po du milionoj da NZ-dolaroj monate. La registaro tial decidis starigi fonduson de du milionoj da NZ-dolaroj por kompensi la malgrandajn kaj mezgrandajn kompaniojn koncernatajn.

Pomoj

La 25an de septembro 2013 la ministrejo pri primaraj industrioj raportis, ke Nov-Zelando haltigis la eksportadon de pomoj al Ĉinio ĝis la fino de la sezono, ĉar ĉinaj oficistoj trovis putraĵon en tri ekspedaĵoj de pomoj. La putradon kaŭzis la fungo Neofabraea alba, kiu ne kunportas riskojn pri nutra sekureco. La nov-zelanda registaro kaj la horta industrio diskutas nun la aferon kun ĉinaj oficistoj. La putrintaj pomoj devenis de kelkaj pakejoj en Hawke’s Bay. Ĝis tiam Nov-Zelando eksportis 320 000 tunojn da pomoj al diversaj landoj kaj, el ili, 9 500 iris al Ĉinio.

Mielo

Similaj faktoj cetere ne estas maloftaj aliloke. Indas ekzemple mencii, ke en aŭgusto 2013 la angla ĵurnalo Sunday Times raportis, ke la t.n. Food Standards Agency (Organizaĵo por normoj pri manĝaĵoj) publikigis averton, laŭ kiu iuj mieloj vendataj en Britio kiel manuko-mieloj fakte venas de alia fonto. Mielo de la manuko-arbusto (Leptospermum scoparium) estas pli multekosta ol aliaj mieloj, pro la kuracaj ecoj, kiujn ĝi havas laŭ la produktantoj de vera manuka mielo. Necesas analizi la polenon en la mielo por determini la fonton de la mielo. Por rajti la uzadon de unuflora nomo, mielo devas enhavi minimume 70 % de tiuflora poleno.

Zorgemo

Fojfoje alarmo pri ebla danĝero en iu manĝaĵo estas pravigebla, kelkfoje ne. Sed ja estas pli bone erari pro troa zorgemo ol pro troa neglekto kaj maldiligento. Estas bedaŭrinde, ke industriistoj ne ĉiam rigardas la aferon sammaniere.

D. E. Rogers

Scienco

STATISTIKO

Memmortigoj saltleviĝas

Se imiti faman frazon, eblus diri: “Ekonomio estas tro serioza afero, por ke ĝi restu ekskluzive en la manoj de registaroj.” La respektinda brita medicin-revuo British Medical Journal ĵus publikigis atentovekan esploron pri la kreskanta kvanto de memmortigoj en la tuta mondo depost la komenco de la ekonomia krizo en 2008. La esploro inkluzivis 54 landojn kaj konstatis plimultiĝon de memmortigoj je ĉirkaŭ 5 000 kazoj dum la jaro 2009 kompare kun la averaĝaj statistikaj donitaĵoj de la antaŭaj jaroj. Tiu plimultiĝo koncernis precipe virojn kaj plejparte rilatis al okazoj de maldungo.

Frapo

La ekonomia krizo, kiu en multaj landoj post jarkvino pludaŭras, kaŭzis fortan, eĉ detruan frapon en la tuta mondo: malgajnoj ĉe grandvendejoj kaj bankoj, samkiel perdoj de domoj kaj laborpostenoj, estis amasaj. Oni kalkulas, ke inter la jaroj 2007 kaj 2009 okazis proksimume 37 milionoj da maldungoj en la mondo. Unuafoje oni povis science ekzameni la influon de ekonomia krizo laŭ tutmonda skalo, dum antaŭaj esploroj priis nure lokajn aŭ regionajn sociajn fenomenojn.

Paulo Sergio Viana

Scienco

VIDPOVO

Kataraktotrakto revivigas

Ekzistas eliksira, reviviga katarakto, jam tute alirebla kaj je ĉies dispono. Ne temas pri freŝa, elvoka, resaniga akvofalo, sed pri internacie konata okulproblemo, ĉiam pli simple solvebla. La operacio por kuraci katarakton estas nuntempe konsiderata kiel tre simpla kaj disvastiĝinta tekniko, tiel ke oni preskaŭ emas taksi ĝin “banala”. Tamen, la gajnoj por la — ĝenerale maljunaj — pacientoj, koncerne ilian vivkvaliton, estas ege altvaloraj. La vidpovo fakte estas eble la plej grava inter niaj sensoj, kaj la septembra numero de la medicina revuo Ophthalmology aldonis unu plian signifoplenan konsideron ĉi-rilate.

Vivoĝojo

La homoj, kiuj estas operaciitaj pro la katarakto, tiel akirante denove bonan vidpovon, vidis samtempe malaltiĝi je 40 procentoj la riskon de morto kompare kun pacientoj ne operaciitaj. La procento estas sendependa de aliaj faktoroj, kiel aĝo, fumado, diabeto, estintaj epizodoj de apopleksio, bezono de kuraciloj, kaj aliaj malsanoj. Oni esploris centojn da pacientoj pli ol 49-jaraj, dum 5-jara tempodaŭro. La aŭtoroj, el Aŭstralio, konkludis sen iu dubo, ke la bonfaro de tiaj operacioj transpasas la nuran reakiron de la vidpovo. Fakte la perdo de tiu ĉi sentumo rekte kaj kompreneble influas la anim-staton kaj la korpan aktivecon de la pacientoj. Regajni per simpla operacio la propran vivoĝojon kaj denove senti sin aktiva homo do pruvite plilongigas la vivon.

Paŭlo Sergio Viana

Moderna vivo

MIGRADO

Plej popularas Usono

Pli da homoj ol iam ajn antaŭe forlasis sian naskiĝlandon kaj loĝas en eksterlando. En 2013 elmigris 232 milionoj da homoj, aŭ 3,2 % de la monda loĝantaro, kompare kun 175 milionoj en 2000 kaj 154 milionoj en 1990. Tiel informis Unuiĝintaj Nacioj (UN) en Vieno.

La plimulto de la elmigrintoj aĝas inter 20 kaj 64 jaroj. Tutmonde virinoj konsistigas 48 % de ĉiuj elmigrintoj.

Kalkulite estas, ke en 2013 loĝas en la sudo 82,3 milionoj da elmigrintoj, kiuj naskiĝis en la sudo. Iom malpli — 81,9 milionoj — venis el la sudo kaj nun loĝas en la nordo.

Hejmaj regionoj

La plej grandajn grupojn, kiuj loĝas ekster sia hejma regiono, formas azianoj kaj sud-amerikanoj. Ekzemple, en Eŭropo loĝas ĉ. 19 milionoj da azianoj, en Norda Ameriko 16 milionoj, kaj en Oceanio 3 milionoj.

Rilate enmigrintojn, Azio montras ekde 2000 la plej grandan kreskon. Laŭ John Wilmoth [ĝon ŭilmot], direktoro de la sekcio Loĝantaro de la UN-departemento pri ekonomiaj kaj sociaj aferoj, tiu pliiĝo rezultas ĉefe de kreskanta postulo pri eksterlandaj laboruloj en nafto-produktantaj lando, ekzemple Malajzio, Singapuro kaj Tajlando.

Dek landoj

En 2013 duono de ĉiuj elmigrintoj loĝis en dek landoj: Usono (45,8 milionoj), Rusio (11 milionoj), Germanio (9,8 milionoj), Sauda Arabio (9,1 milionoj), Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj (7,8 milionoj), Britio (7,8 milionoj), Francio (7,4 milionoj), Kanado (7,3 milionoj), Aŭstralio (6,5 milionoj) kaj Hispanio (6,5 milionoj).

En Usono pliiĝis la nombro de enmigrintoj inter 1990 kaj 2013 je preskaŭ 23 milionoj, egale al unu miliono da aldonaj enmigrintoj ĉiujare.

Evgeni Georgiev

Leteroj

Nur fantazio

En la artikolo Nova espero por malnova partio (Monato 2013/10, p. 9) Isikawa Takasi skribas, ke ... japana komunista partio povos ellabori kaj organizi novan movadon, kiu superos la eluzitan marksismon.

Laŭ mia persona opinio tiu ĉi aserto estas nur fantazio. Mi vivis kaj laboris en Japanio kvar jarojn kiel diplomato. Mi detale studis la historion de la tieaj registaraj kaj opoziciaj partioj, diskutis kun deputitoj de diversaj politikaj flankoj. Pro tio mi konsentas kun Isikawa Takasi nur en tio, ke la japana komunista partio estas historie tradicia kaj stabila politika forto de la japana politika kaj parlamenta sistemo, kiu havas malgrandan, sed fidelan nombron de elektantoj.

La komunista partio ne havas ja tre signifan kaj fortan pozicion en la tradicia japana socio; efektive ĉiuj aliaj politikaj partioj distanciĝas de ĝi kaj ne volas koalicii kun ĝi, kaj pro tio mi persone ne kredas je revoj kaj konsideroj, ke la japana komunista partio en estonteco povos ellabori kaj organizi novan movadon.

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

SLOVAKIO

Dek jaroj da helpo

Kvar landojn evoluige helpas Slovakio. Temas pri Kenjo, Sud-Sudano, Afganio kaj Moldavio. Diskutataj estis i.a. la principoj de la slovaka evoluiga helpo dum internacia konferenco en Bratislavo, Slovakio, en oktobro.

Malfermis la konferencon la slovaka vicĉefministro Miroslav Lajčák [lajĉak]. Ĉeestis pli ol 150 delegitoj el la kvar landoj kaj ankaŭ la EU-komisionano pri evoluo Andris Piebalgs. Jen la 10a datreveno de la komenco de slovaka evoluiga helpo.

Julius Hauser

Moderna vivo

GERMANIO

Verda muro kaŝis grizajn sekretojn

Knalego frumatene eldormigas tutan vilaĝon. Strangaj bruoj sonas tra la stratoj. Fajroglobo ĉe la ĉielo suspektigas flugmaŝinan akcidenton. Sed ne temas pri aviadilo portanta senaverte danĝeron. Male: propraterene estas elkoviĝinta preskaŭ-katastrofo.

Okazis jene: la 28an de septembro, en Harthausen apud Speyer en sud-okcidenta Germanio, iom post la kvara matene, la fajrobrigadon atingis telefonalvoko, ke furiozas incendio ĉe firmao en la industria kvartalo. Oni svage sciis, ke tie oni “komercas per gasoboteloj”.

Sed surloke konstateblis, ke brulas gastransporta kamiono, ekipita per granda cisterno, evidente plena. Fajrobrigadistoj proksimiĝis al la kamiono por funkciigi akvoĵetilon. Tuj poste eksplodis la gasujo. Tiu knalo vekis malbonaŭgure la vilaĝanojn.

Hoteleto

Montriĝis baldaŭ, ke 17 fajrobrigadistoj vundiĝis, kelkaj grave. Krome la eksplodinta gaso saltigis en la aeron parton de la gascisterno, kiu alteriĝis 500 metrojn for apud hoteleto.

Tiel ŝanĝiĝis la situacio. Pro la risko de pliaj “bomboj” tiaj, alvenis fine 450 specialistoj, inkluzive de fakuloj de la ĥemia kompanio BASF en la apuda Ludwigshafen. Ili transprenis la taskon estingi la fajron en neatendite granda stokejo de diverstipaj gasujoj. Cetere oni decidis evakui la vilaĝanaron, proksimume 3000 homojn.

Pro la fajro damaĝiĝis ĉirkaŭ 100 domoj kaj laborhaloj, sed neniu mortis. Laŭdataj estis helpantoj, kiuj fine sekurigis la terenon, kaj ankaŭ vilaĝanojn. Tamen la vero malantaŭ la eventoj prezentas malpli laŭdindan impreson.

Heĝo

Post la forbruliĝo de la heĝo ĉirkaŭanta kaj plene baranta la terenon, la vilaĝanoj povis konstati, ke interne troviĝis ĥaoso el rubaĵoj teraj, metalaj kaj plastaj, kaj ke interplektiĝis kabanoj, konstrumaterialoj kaj lignaj restaĵoj kun malnovaj aparatoj kaj maŝinoj.

Ĉie troviĝis senorde gasujoj en ĉiuj grandecoj, de etaj kartoĉoj ĝis iel oblikve parkumitaj grandaj gaskamionoj. Tiu ĥaoso evidente jam antaŭe ekzistis. Orda gasvendejo alie aspektas. Evidentiĝis, ke eĉ la regiona fajrobrigado konis nek la lokon nek la kvanton de la stokita gaso.

Kontroloj

Hundoj de la posedanto komence malhelpis la aliron de la fajrobrigadistoj, dum la surlokaj akvoĵetiloj ne superis la rekomenditan distancon de 200 metroj ĝis gasfajro. Antaŭe ne okazis oficialaj kontroloj kaj inspektoj. Ne ekzistis katastrofoplanoj. Malmultaj vilaĝanoj sciis pri la vera stato de la ejo malantaŭ la kompleze verda muro.

Oficialuloj en la vilaĝo iam fieris: “Ni sentas nin porke agrable tie ĉi.” Alivorte, oni povas vivi tie kvazaŭ en komforta stalo, senĝene en propraj haladzoj, prizorgate, plenbuŝe, senpripense, kiel memkontentaj porkoj.

Aliaj nun profunde pripensas, ke ili dum jaroj vivis apud minaco, kiu nur hazarde ne kulminis en terura katastrofo.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Ĥaoso post la eksplodo. Tamen regis malordo ĉe la deponejo jam antaŭ la preskaŭ-katastrofo kaj al ĝi kontribuis. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

Moderna vivo

GERMANIO

Ĉerkoĉare monoŝpare

Kiom da personoj oni bezonas por enterigi ĉerkon kun adolta kadavro? Normale necesas kvar personoj, kiuj per du ŝnuregoj kaj multe da sperto neŝancelante kapablas suben glitigi la objekton.

Sed kiel oni manipulas ĉerkon por nura prezentado en preĝejo aŭ en tombejohalo, ekzemple antaŭ kremacio? Probable nur du fortaj viroj sukcesas ŝovi ĝin en funebran aŭton kaj eltiri ĝin sur transportilon, gardante la pietaton.

Sed ankaŭ el tia paro la ekonomikistoj sukcesis elimini unu, profite al la enteriga firmao. Oni inventis ĉareton kun iksoformaj piedoj, fikseblan sube al la ĉerko, faldeblan, aŭte kuntransporteblan.

Radaksoj

Helpe de tiu inventaĵo unu sola homo povas movi la ĉerkon, kondiĉe ke la vojoj ne estas ŝlimaj, tro oblikvaj, ŝtupaj. Kvankam la radaksoj troviĝas sufiĉe proksimaj inter si kaj la ekvilibra punkto ne en la simetria centro, la kunligita tuto ŝajnas esti stabila.

Ne nur ĉerkoĉare ŝanĝiĝas la sepulta kulturo. Pli altan ŝparefikon jam kunportis la aktuala multobliĝo de urnaj enterigoj. Sufiĉas unu nigre vestita rolanto, kiu dignamiene kaj mildageste demetas la ujon en etan truon malmultajn decimetrojn sub la tersurfaco.

Multaj homoj propravole provas per tiu metodo modere redukti la altajn kostojn de moderna enterigo. Sed nur malmultaj el ili profitas mem de tiu ĉi ŝparemo.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

Helpe de tiu inventaĵo unu sola homo povas movi ĉerkon . Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

Moderna vivo

ALBANIO

Nenio plu eblas

“Nenio plu eblas” aŭ, france, “Rien ne va plus”: tion oni aŭdas, kiam ne plu eblas veti en la hazardludo ruleto. Nun tion oni diras en Albanio, kie la nova registaro socialista, venkinta en balotoj de junio 2013, fermis kontraŭleĝajn hazardludejojn.

En oktobro, dum tutlanda operaco, 6000 policistoj, impostistoj kaj inspektoroj de la ministerio pri financoj fermis 1000 hazardludejojn. Daŭras esploroj pri “industrio”, kiu forsuĉas verŝajne centmilionojn da eŭroj el la albana ekonomio.

Bardhyl Selimi

El mia vidpunkto

Ĉu rasisma? Neniel!

La prezidanto de la “laborgrupo de ekspertoj pri homoj de afrika deveno” ĉe Unuiĝintaj Nacioj, profesorino Verene Shepherd, intervjuate en la nederlanda televido, opinias, ke la tiea tradicio pri Nigra Petro kaj Sankta Nikolao estas rasisma.

Sankta Nikolao estas festo, kiu en Nederlando okazas vespere la 5an de decembro. Temis origine pri romkatolika sanktulofesto — la 6an de decembro — sed en la romkatolika eklezio oni ofte komencas festi la antaŭan vesperon, laŭ la biblia kalkulmaniero de Genezo 1.

Nigra Petro estas helpanto de Sankta Nikolao. Li alportas la donacojn nokte tra la fumtubo, aŭ dumfeste vizitas Nigra Petro mem, se Sankta Nikolao ne havas sufiĉe da tempo por ĉiujn viziti.

Tamen ne enketinte, pri kio efektive estas Sankta Nikolao kaj Nigra Petro, verdiktis Shepherd, ke, estante nigrulino (mi prefere dirus: negrino, ĉar ŝi estas nepre ne vere nigra), ŝi kompreneble tute aŭtomate volus malpermesi tiun pure rasisman laŭ ŝi festivalon.

Miaopinie ŝi komplete forgesas pri kio temas. Sankta Nikolao, kun siaj helpantoj-servistoj Nigraj Petroj, estas nacia festo — absolute ne estas festivalo, sed familia festo, precipe porinfana.

La radikoj de tiu festo estas ege profundaj en la kulturo. Mi dirus, ke temas pri posteulo de la praa romia Saturno-festo, dum kiu eĉ la roloj de mastroj kaj sklavoj mallongatempe ne funkciis. Ankaŭ sklavoj povis tiufeste fari laŭplaĉe en la familio. Oni disdonadis donacojn inter amikoj, kun ofte ŝercaj poemoj kiel akompanaĵo. Same oni faras ĉe la festo de Sankta Nikolao. La siatempa Saturno-festo alivestiĝis romkatolike — per episkopo veninta el Turkio tra Hispanio, kun Nigra Petro kiel helpanto.

Nigra Petro estas gagat-nigre ŝminkita aŭ farbita persono, kiu gaje kaj petole akompanas la maljunan episkopon Sankta Nikolao. Laŭ mi, kaj laŭ multaj, kiujn mi konas, neniu povas miskompreni Nigran Petron nigrulo, aŭ eĉ malpli nigra negro. Oni tuj vidas, ke estas farbita blankulo.

Miamemore en la iom malfruaj 1960aj jaroj, kiam oni ekplezuris en Nederlando protesti kontraŭ ĉio imagebla, unuafoje mi aŭdis protestojn kontraŭ Sankta Nikolao kaj Nigra Petro. Sed la reagoj el la socio estis sufiĉe klaraj: ne ĝenu, ne malplezurigu la infanfestojn ktp.

Kaj nun ŝajne iu UN-grupo volas ataki nian tipe nederlandan tradicion de infan-amikeco. Eble kelkaj en Usono kontraŭe reagos, ke ankaŭ ili ja havas Santaklaŭson — jes, estas iu pufigita ruĝvestita lapono, kiu veturas slede kaj disdonas donacojn.

Sed mankas ĉiu plezuro, ĉiu ŝerceco ĉe tio: neniu sekreta, nokta disdonado de donacoj, kun fojfoje stumblaj sed ja bonintence mokaj poemetoj. Kiun oni ŝerce pike sed bonkore primokas? Estas nura amasproduktado de donacoj.

Jam estas bedaŭrinde, ke Sankta Nikolao la 5an de decembro estas nuntempe ofte superombrata de Santaklaŭso kaj lia donac-disdonado la 25an de la monato, do kristnaske.

Ĉar tiel, en nia ofte senreligiiĝanta socio, la pagana festado de kristnasko minacas forŝovi la karan infan-feston de Sankta Nikolao kaj Nigra Petro.

Espereble UN estos pli saĝa ol ŝajne profesorino Shepherd, kiu vidas nur rasismon, kie regas gajo, plezuro, ŝercemo kaj sprito.

Gerrit Berveling

Moderna vivo

AŬSTRIO

Urbo kukurba

Jam de malproksime mi aŭdas blovinstrumentan muzikon. Estas la fino de oktobro 2013. Kiel ĉiujare okazas la tritaga kukurba festo sur la monto Am Himmel (En la ĉielo) en Vieno.

Centoj da festemuloj pilgrimas al la monto, tutaj familioj, kun infanetoj kaj hundegoj. Ĉiu trovas ion interesan. Orkestro el la orient-stiria urbeto Fürstenfeld (Princkampo) ludas “Ni estas la gajaj lignohakistoj” kaj nove komponitan kukurban marŝon.

Alkoholo

Sub tendegoj oni preparas manĝaĵojn: kukurban supon, terpoman gulaŝon, farunaĵojn, krome trinkaĵojn kun kaj sen alkoholo. Aĉeteblas ankaŭ “ŝtormo” — nova, ankoraŭ fermentanta vino tre ebriiga.

Kiu ne volas manĝi supon surloke, povas aĉeti kukurbojn por hejme supumi. Grandajn kukurbojn oni ĉizas al pitoreskaj kapoj. Forĝisto vendas uzitajn hufoferojn pendigotajn ekstere sur enir-pordon. Venos bonŝanco, se la pintoj supren montras.

Aliloke oni vendas lignajn tranĉbretojn por la kuirejo, faritajn el nur unu lignopeco. Kiu jam ĉion havas, flugigas kajtojn kun siaj infanoj. La brila vetero ebligas ravan panoraman rigardon sur Vienon.

Mi iras hejmen, en la sako du kukurbojn.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Infanoj kaj aliaj laŭplaĉe ĉizas la kukurbojn. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Oni vendas farunaĵojn ... kaj samtempe gaje babilas. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Familianoj kune ĉizas siajn kukurbojn. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Blovorkestro ludas “Ni estas la gajaj lignohakistoj”. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Al ĉiu bona popola festo apartenas kajtoflugigado. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Forĝisto prilaboras hufoferojn ... gajnante samtempe admiron de la juna generacio. Foto: Walter Klag

Leteroj

Assange kaj Snowden

En la novembra numero (Monato 2013/11, p. 25-26) estis grava misdiro ĉe la fino de la eseo pri ekonomio kaj Jugoslavio, “Julian Assange kaj lia helpanto Edward Snowden”. Snowden, kiun mi konsideras heroo pro lia efika malkovro de la krima sekureca ŝtato ene de Usono, agas tute sendepende de Assange.

Bruce Sherwood

Usono

Eseoj

Minacas nova armado-konkuro

Konvencia militado estas kondukata per konvenciaj armiloj kaj batalkampaj taktikoj inter du aŭ pliaj ŝtatoj en malfermita konfronto. La fortoj en ambaŭ flankoj estas bone difinitaj. Ili batalas, celante sen kemiaj, biologiaj aŭ nukleaj armiloj precipe la kontraŭan armeon.

Kritikistoj komencas ekzameni la valoron de regulaj armeoj, en kiuj soldatoj alfrontas kaj konvenciajn kaj nekonvenciajn fortojn je neatenditaj okazoj kaj lokoj. Sukceso dependos de informaliro kune kun rapida analizo kaj kompreno de la situacio dum batalo.

Regulaj armeoj

En ampleksa koncepto malinstigo al milito estas bazita sur la kapablo venki batalantojn kaj surogatajn militistojn de malamikaj ŝtatoj. La militoj en Irako kaj Afganio montris, kiel grava estis por la alianciĝintaj armeoj la eblo batali kontraŭ ne nur regulaj armeoj sed ankaŭ neŝtataj organizaĵoj.

Ekstermado uzanta teleaviojn (senhomajn aerajn veturilojn konsistantajn el telekomandata roboto, angle drone) fariĝis ofta kontraŭterorisma rimedo.

Ekde tiam, kapabligitaj de progreso en informado kaj komputila teknologio, teleavioj fariĝis nerezisteble allogaj al militaj kaj policaj fortoj en evoluintaj landoj, samtempe liverante financan abundon al fabrikantoj.

Eta kolibro

Nuntempe, teleavioj varias inter grando simila al eta kolibro, uzata precipe por aera observado, ĝis la grando de aviadilo kapabla porti misilojn. Miniaturigo promesas la konstruon de teleavioj nutrataj de sunenergio ne pli grandaj ol insekto kun kapablo flugi preskaŭ senlime aŭ stirataj en konstruaĵojn kun celo spioni aŭ mortigi.

Kelkaj teleavioj estas diversmaniere komerce uzataj. Sed oni fokusiĝas pri milita aplikado. Komence oni uzis ilin precipe por observi kaj kontroli. Nun registaroj ilin aprobas por eliminado de la “malamiko”. Teleavioj spuras kaj atakas identigitajn militantojn aŭ individuojn, kies konduto, teleavie observata, redonas modelon de tipa militanteco.

Teknologiaj trajtoj

Teleavioj estas iloj. Malgraŭ iliaj taktikaj kaj teknologiaj trajtoj ili ne ŝanĝas la fundamentan econ de milito. Tamen ili malpligrandigas la kostojn, riskojn kaj postlasaĵojn de konvencia milito.

Aliflanke, kiel ĉiu militago, teleaviaj atakoj spronas neatenditajn sociajn kaj politikajn efikojn efektive ekster la regado de la militantoj.

Liberaluloj reflekse enkadrigas intencajn ekstermadojn kiel atencojn kontraŭ konstitucia kaj internacia juro. Malsame al torturo, planita ekstermado estas jure akceptata sub difinitaj kondiĉoj. La elekto, kiun leĝon apliki, estas kelkfoje politika decido ne bazita sur vidpunkto pure jura.

Ĝemelaj turoj

Milito kontraŭ terorismo komenciĝis en la nuna, grandskala formo post la atako de la 11a de septembro 2001 kontraŭ la t.n. ĝemelaj turoj en Nov-Jorko. La atako kreis etoson de timo, en kiu civitanaj rajtoj, moralaj konsideroj kaj ofte internacia juro havis rolon nur kiel pasive observantaj instancoj.

Estas pli kaj pli klare, ke teleaviaj atakoj plejparte anstataŭas tiujn de infanteriaj soldatoj. La proporcio de la financaj avantaĝoj dependas de la politika celo de la konflikto kaj la strategiaj cirkonstancoj de la atako.

Civilaj spektantoj

La absoluta manko de respondeco povas konduki al senbrida uzo de teleavioj en militoj. Nerealaj konceptoj pri militado fiaskas redoni veran nocion, kio estas konfliktejo. Krome pereigo de civilaj spektantoj pro teleavia atako ekster konfliktejo ne povas esti tolerata.

Laŭ la vidpunkto de armeo, teleavia programo estas esence sekreta operaco, relative malmultekosta rilate monon kaj pereojn, se komparata kun konvencia militado.

En longdaŭra periodo adopti teleavian teknologion estas afero perdita. Ĝi povos konduki al nova armado-konkuro kaj tiel starigi internacian ordon pli kaj pli perforteman kaj malstabilan — ordon dividitan inter tiuj kun teleavioj kaj tiuj sen ili, kiuj fariĝas viktimoj de ties atakoj.

Lenio Marobin

El mia vidpunkto

Ne plu kunsidu — kunstaru!

Mi atingis aĝon (aŭ aĝo atingis min), en kiu mi komencas forgesi aferojn, kiujn mi malkovris aŭ lernis antaŭ multaj jaroj. Mi rifuzas tro perturbiĝi. Mi argumentas, ke sendube en la daŭro de la jardekoj, kiujn mi travivis, necesis sorbi tiom da faktoj kaj scioj, ke informoj ne plu aktualaj estas forpuŝitaj.

Evidente mensan kadukiĝon, maljuniĝon, stultecon ktp mi rifuzas kulpigi. Aliaj homoj, eble, malkonsentos: ili kredu, erare, kion ili volas.

Tamen la afero jenas. De tempo al tempo mi renkontas — efektive rerenkontas — faktojn, kiuj iam ornamis la vivon. Ilin mi salutas kiel malnovajn amikojn: duonforgesitajn samlernejanojn aŭ kolegojn, kun kiuj mi iam dividis studadon aŭ laboron, ludojn aŭ bierojn, ĝis intervenis la sorto por elekti aliajn vojojn.

Do, ĉi-spirite, mi malkovris lastatempe anekdoton al mi nebule konatan sed forbalaitan antaŭ jaroj sub la tapiŝon de la tempo. La brita reĝino Viktoria, mi legis, insistis, ke dum kunvenoj de ŝia intima konsilantaro (angle privy council, konsistanta precipe el altrangaj parlamentanoj) ĉiu staru. Kunsido fariĝis, fakte, kunstaro.

Viktoria tre bone konsciis, ke konsilantaro, komforte sidanta, emus nenecese plilongigi kunvenojn. Starante, tamen (kutimo, kiu daŭras ĝis hodiaŭ, kiam la nuna reĝino renkontas siajn konsilantojn), la parlamentanoj diros nur tion, kio direndos, kaj poste forhastos al siaj kluboj, amatinoj aŭ, esceptokaze, al siaj deputito-devoj.

Kia bela ideo! Nu, ne la kluboj aŭ la amatinoj (tamen al ĉiu laŭ sia gusto), sed la nocio pri kunstaro. Kial mi ne rekomendis, ekzemple, ke oni kunstaru, kiam dum aparte freneza periodo en mia universitata kariero mi fariĝis ne docento sed kunvenisto?

Temis pri epoko, kiam mia instituto kunfandiĝis kun alia. Necesis kunvenoj, por decidi kiu faros kion. Tamen verdire neniu decidis: oni nur kunvenis. Kaj kunvenadis. Fine kolegoj diris, ke tiom da senrezultaj kunvenoj kondukas nenien ... kaj iom post iom ili ne plu partoprenis.

Tio malplaĉis al la ĉefaro, kiu dissendis klaran instrukcion: Eĉ se laŭhorare vi instruu, tamen okaze de kolizia kunveno samhora vi nepre ĉeestu ĉi-lastan. Alivorte, pli gravis kunveni ol instrui. Tiel mi fariĝis profesia ĉeestanto ĉe tedaj kunsidoj — do, jes, kunvenisto.

Tio memorigas pri amiko mia, kiu dum sia profesia vivo okazigis kunvenojn ne je difinita horo aŭ duonhoro, sed ĉiam sep minutojn post, aŭ ok minutojn antaŭ la horo. Tiel, li diris, kunvenoj ne fariĝu rutinaj. Eble pro tia revolucia koncepto oni lin frue emeritigis.

Miaopinie kunstaro, anstataŭ kunsido, multe faciligus la vivon de tiuj, kies profesia ekzisto konsistas pli kaj pli el kunvenoj, do ŝajna aŭ kvazaŭa laboro, neniel fara aŭ spirite, eĉ komerce, riĉiga. Kunstaro ŝparus tempon, liberigus homojn por krei, inventi, anstataŭ simple jesi, konsenti. Senlimaj do la benoj por la homa raso!

Novjare oni faras rezoluciojn. Do jen mia, kiun ni ĉiuj adoptu: neniam kunsidu, sed kunstaru. Kaj, silvestre tostante, levu glason al la saĝa reĝino Viktoria. Kiu diras, ke monarkioj senvaloras?

Intertempe mi deziras al vi ĉion bonan dum la venonta, kunstarada jaro — kaj evidente agrablan legadon, kaj kontribuadon, al Monato dum 2014.

Paul Gubbins

Moderna vivo

ENERGIO-ŜPARADO

Pasive en la estontecon

En 2013 la banko Raiffeisen [rajfajzn] ekfunkciigis la unuan tiel nomatan pasivan oficejan turdomon, kiu estas la plej granda pasiva domo en la mondo.

Pasiva domo mem produktas sian energion el renovigeblaj fontoj. Por havi la titolon “pasiva domo” necesas atestilo de sendependa instituto, ĉi-okaze la Aŭstra Asocio por Daŭripova Konstruado.

Por la Raffeisen-konstruaĵo, kiu staras apud la Danuba Kanalo, la asocio aljuĝis 949 el 1000 poentoj.

Kostoj

La pasiva domo kostis 84 milionojn da eŭroj — 5 milionojn pli ol per kutima konstrumetodo. Sed oni daŭre ŝparos energikostojn, kaj post 14 jaroj la pliaj kostoj estos amortizitaj.

La du-metrojn dika fundamenta plato kaj la ses keloetaĝoj profundas 19 metrojn. Tial necesis stabiligi la grundon sub apudaj konstruaĵoj. Problemon kreis ankaŭ la premo de la grundakvo. La duona konstrudaŭro necesis nur por la subteraj partoj. Supre de la stratnivelo leviĝas 20 etaĝoj, kiuj kune altas 100 metrojn.

El diversaj fontoj venas la energio por varmigi dum vintro kaj malvarmigi dum somero: tervarmo, biogaso, suno kaj, se necese, proksima rubobruligejo. La duktoj, kiuj kondukas tervarman akvon en la domon, longas 45 km kaj parte troviĝas je 40 m sub la stratnivelo.

Komputiloj

Pro la konstrumetodo oni ŝparas ĉiujare 2,5 milionojn da kilovathoroj da elektra energio. Tio signifas jare 500 000 eŭrojn. Ankaŭ varmo el la multaj komputiloj hejtas la domon, superflua varmo eĉ apudan banejon.

La 10 000 kvadratmetra vitra fasado estas multtavola: interne tritavolaj fenestroj izolitaj, ekstere plia vitra tavolo, kiu fortenas en somero la varmon kaj samtempe ebligas aerumadon, ankaŭ dum forta vento. Akvo el la apuda kanalo malvarmigas la domon dum la varma sezono.

Teretaĝe situas publikaj lokoj, inkluzive de kafejo. Infanĝardeno povas esti frekventata ankaŭ de infanoj de dungitoj en apudaj burooj.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Meze la nova oficeja turdomo, maldekstre la malnova Raiffeisen-centro, dekstre la ejo de IBM. Foto: Walter Klag

Politiko

SLOVAKIO

Plano pri partnereco

Fine de oktobro oficiale vizitis Slovakion François Hollande, la prezidanto de la Franca Respubliko.

Li renkontis la prezidanton kaj la ĉefministron de Slovakio kaj malfermis en Bratislavo ekspozicion pri franca gotika arkitekturo. Inter la temoj traktataj dum pintkunveno troviĝis politiko, ekonomio, instruado kaj kultura kaj scienca kunlaboro.

Strategio

La ministroj pri eksterlandaj aferoj de Slovakio kaj Francio subskribis dokumenton “Agadplano de strategia partnereco 2013-2018”.

La unua oficiala vizito de franca prezidanto koincidis kun ne nur la 20a datreveno de la sendependiĝo de Slovakio sed ankaŭ la 95a datreveno de la ekesto de la iama Ĉeĥoslovakio, en kiu rolis Francio.

Julius Hauser

Ekonomio

JAPANIO

Abenomiko, aŭdaca defio

Estas sciate, ke la japana ekonomio, la trie plej granda en la mondo, jam delonge suferas de du gravaj malsanoj, t.e. deflacio kaj grandega ŝtata ŝuldo. La registaro dum pluraj jardekoj tenadis politikon de nul-interezo kaj malavaraj financoj, sed ŝajnas, ke tiu politiko pligravigis la malsanojn. La grafikaĵo klare montras la malsukceson dum la lastaj ĉ. 15 jaroj.

La registaro de Abe Ŝinzo, kiu enposteniĝis decembre 2012, sin lanĉante por definitive eliri el la deflacio kaj enordigi la financojn, enkondukis aŭdacan ekonomian politikon, nomatan abenomiko. La abenomiko konsistas el tri kolonoj: la unua kaj plej grava estas tute libera monlivero, la dua estas malavaraj publikaj elspezoj kaj la tria, strategia plano por kreskigo de la ekonomio.

Trikolona agadplano ...

La unuan politikon tuj lanĉis la Banko de Japanio, la centra banko sub la gvido de nova prezidanto Kuroda, fidela al la abenomiko. Li anoncis, ke la banko celas inflacion de 2 % en du jaroj, kaj por tiu celo aĉetos 756 miliardojn da eŭroj* da ŝtataj obligacioj, kaj plu aĉetos 70 % de la nove emisiotaj ŝtataj obligacioj. La kvanto de la mono tiumaniere fluanta en la merkaton estos enorma: la skalo de la japana ekonomio estas duono de tiu de Usono, sed la kvanto de la mono estos duoble pli granda. La efiko de tiu monpolitiko tuj aperis: akciaj kurzoj altiĝis kaj la kurzo de la eno malaltiĝis. Rezulte, la akciuloj profitis kaj komencis elspezi por luksaĵoj kiel eksterlandaj aŭtoj. Ankaŭ la firmaoj okupiĝantaj pri eksportado gajnis. Dume la prezoj de importaĵoj inkluzive de petrolo kaj manĝaĵoj altiĝis kaj premis la vivon de la popolanoj (Monato, 2013/04, p. 17-18).

Ĉu tiu abunda mono enfluas en la realan ekonomion kaj kreas efektivajn mendojn, precipe por nova investado de firmaoj? Bedaŭrinde ne, ĉar la bankoj ne povas trovi prunteprenantojn. La granda parto de la mono nur cirkulas inter la centra banko kaj la privataj komercaj bankoj. Je la fino de septembro 2013 restas pli ol 756 miliardoj da eŭroj en la kontoj de la komercaj bankoj ĉe la Banko de Japanio. Alian parton de la mono luas eksterlandaj heĝfondusoj* por spekulado.

La dua kolono, malavaraj publikaj elspezoj, estas tradicia prodigado de mono. Burokratoj kaj politikistoj akumulis buĝetajn proponojn sub la preteksto de rekonstruado de la regiono damaĝita de la cunamo kaj antaŭgarda fortikigo de la lando kontraŭ giganta tertremo iam okazonta en la centra parto de la lando. Do, la ĉi-jara ŝtata buĝeto atingos 700 miliardojn da eŭroj, duono de kiuj estos pagita per ŝtataj obligacioj, kio plu akumulos la sumon de obligacioj ĝis nivelo egala al duoblo de la malneta enlanda produkto (MEP), kaj malfaciligante la taskon reordigi la ŝtatajn financojn.

La tri-kolona politiko desapontis multajn homojn, ĉar la plejparto de ĝi estas ripete proponita banala politiko kiel stimulado de la ekonomio kaj abolado de reguloj por faciligi novan investadon de firmaoj.

... neniun problemon solvis

Ĉu la abenomiko ĝuste komprenas la kaŭzon de la deflacio de Japanio kaj trafe klopodas solvi la problemon? La abenomiko, bazita sur la doktrino de monetarismo (monkvanta doktrino), intencas solvi la problemon manipulante la kvanton de la mono. Sed jam ni vidis supre, ke la monpolitiko nur pliriĉigis la havulojn. La grafikaĵo ĝuste montras, ke la kaŭzo de la deflacio kuŝas en malalta laborpago. Multaj firmaoj, por rivali kun eksterlandaj firmaoj en la tutmonda merkato, volis malgrandigi la laborkoston, kaj la registaro helpis ilin ŝanĝante la leĝojn pri dungado por krei neregulan laborforton. Do, la firmaoj sukcese malaltigis salajrojn. Rezulte, en la lastaj 14 jaroj la laborpago reduktiĝis je 12 %. Dume ordinaraj profitoj de japanaj firmaoj pligrandiĝis je 63 %, kaj ili nun posedas 2,3 duilionojn (bilionojn) kiel internajn rezervojn. Evidente la malaltigo de salajroj malaltigas la postuladon, la konsumadon kaj la okupatecon en Japanio. Nun la sukceso de la kapitalistoj turmentas ilin mem kaj, ironie, la registaro de Abe devas interveni por peti kapitalistojn altigi la pagon por laboristoj.

Konklude, multaj pridubas la sukceson de la abenomiko bazita sur malĝustaj teorio kaj diagnozo. Ankaŭ aŭdiĝas avertoj, ke se eksterlandaj investantoj kaj heĝfondusoj rigardos la japanan politikon pri malgrandigo de ŝtataj ŝuldoj kiel neseriozan, ili forvendos japanajn ŝtatajn obligaciojn. Tio subite malaltigus la kurzon de la obligacioj kaj samtempe altigus iliajn interezojn. Tio signifus, ke la japana registaro jam ne povos pagi interezon, eĉ ne povos prepari ŝtatbuĝeton.

Isikawa Takasi

[FORIGITA!: bildo]

La grafikaĵo montras averaĝajn procentojn de kresko en prezoj kaj laborpago en la ĉefaj landoj dum la 12 jaroj post 2000. Fonto: OEKE.

* 1La nombroj en la artikolo estas la proksimumaj kontraŭvaloroj en eŭroj. La valoro de unu eŭro variis inter 100 enoj (novembro 2012) kaj 135 enoj (oktobro 2013).
* 2Heĝfonduso (angle hedge fund) aŭ spekulfonduso estas specifa tipo de investa fonduso, kiun karakterizas spekula investa strategio. La heĝfondusoj ofertas grandan profiton, sed kun granda risko. (laŭ Vikipedio)

Politiko

KOSOVO

Testo trapasita

Okazis komence de novembro unuafoje tra la tuta Kosovo elektoj por lokaj gvidantoj. Ĉirkaŭ 1 700 000 voĉdonantojn atendis 2000 elektejoj de 33 municipoj. Prezentis siajn kandidatojn 103 partioj, el kiuj 33 estis serbaj.

Ĝenerale oni taksis la elektojn regulaj kaj demokratiaj. Nur en Mitrovica, en la nordo, kelkdekoj da maskitoj, laŭdire eksaj anoj de la serba ĝendarmaro, eniris balotejojn, minacis civitanojn kaj komisionanojn, forprenis balotkestojn kaj ilin bruligis. Decidite estis ripeti la elektojn en Mitrovica.

Venkis

Krom tio serboj, same kiel albanoj, voĉdonis normale en aliaj municipoj. Ili venkis tie, kie ili konsistigas plimulton.

Ĉi tiuj elektoj certigos la aŭtoritaton de la centra registaro en ĝia teritorio. Ili helpos forpuŝi krimajn organizaĵojn ĝis nun aktivajn en la norda parto de la lando.

Reprezentantoj de Eŭropa Unio opinias, ke Kosovo trapasis demokratian teston kadre de la tiel nomata stabiliga kaj asociiga procezo, laŭ kiu ŝtato akceptas laŭnecese reformi kondiĉojn politikajn, ekonomiajn, komercajn aŭ homrajtajn cele al eniro en la union.

Bardhyl Selimi

Leteroj

Ankaŭ redaktado konas siajn limojn

Mi ĵus legis la redaktitan, kaj supozeble plibonigitan version de mia artikolo Malkonsento pri landlimoj, nun titolita Ankaŭ paco konas siajn (land)limojn (Monato 2013/11, p. 6) kaj mi ege surpriziĝis, ke (laŭ la redaktaĵo) la loĝantoj de Ĝibraltaro interesiĝas pri la divido de Irlando. La publikigita versio vortiĝas tiele: “Tamen, en Ĝibraltaro, oni pli-malpli akceptas la dividon de la t.n. Verda Insulo ...”

Fakte mia originala teksto tiele vortiĝas: “Kompreneble, la plimulto de la loĝantoj de Ĝibraltaro, kiuj decidis en referendumo, ke ili volas resti britoj, kaj la nordirlandanoj kaj ŝtatanoj de la Respubliko, kiuj kun pli aŭ malpli da entuziasmo akceptis (almenaŭ provizore) la aktualan situacion, ne rigardas ĝin kiel krudan koloniismon, sed kiel nerezisteblan decidon de la majoritato. Tamen, ĉar konstante pliiĝas la nombro de infanoj de la nordirlandaj familioj, kiuj elektas irlandan naciecon, la tieaj demografiaj ŝanĝoj povos iutage estigi respublikistan plimulton, kaj do eventualan unuiĝon de la insulo.”

Mi supozas, ke la bonaj ĝibraltaranoj tute fajfas pri la disdivido de Irlando. Supozeble, ili jam havas sufiĉe da propraj problemoj — sen mencii la najbarajn hispanojn.

Garvan Makaj’

Irlando

Politiko

AFERO “SNOWDEN”

Rivelinto regalita

Ekde la somero 2013 dominas novaĵbultenojn raportoj pri Edward Snowden, usonano, kiu malkaŝis sekretojn pri la nun malpli sekretaj servoj kaj kiu fuĝis azilpetante al Rusio.

Komence de novembro la verdula germana parlamentano Hans-Christian Ströbele [hans-kristjan strébele] raportis pri sia renkontiĝo kun Snowden en Moskvo.

Ströbele volis paroli kun Snowden, por ke tiu klarigu, kiel kondutis la usona Nacia Sekureco-Agentejo rilate Germanion, ĝiajn civitanojn, kancelieron, federacian registaron kaj parlamentanojn. Pri tiaj demandoj la germana registaro antaŭe ne montris intereson.

Premio

En Moskvo Ströbele transdonis dokumenton por premii Snowden kiel rivelanton (angle: whistleblower). La premio estas aljuĝata ĉiun duan jaron al tiu, kiu malkaŝas aferojn, kiuj minacas la medion, socion, pacon kaj la homaron ĝenerale.

La premion aŭspiciis la internacia asocio de advokatoj kontraŭ nukleaj armiloj kaj la unuiĝo de germanaj sciencistoj. Siavice Snowden transdonis leteron al la germana registaro.

Preteco

Nur post la Ströbele-vizito la registaro montris pretecon kontakti Snowden. La federacia ministro pri internaj aferoj Hans-Peter Friedrich diris: “Ni trovos eblojn, se sinjoro Snowden pretas paroli kun germanaj instancoj”.

Tamen la registaro mem ne iniciatos kontakton. Kaj ĝi ne volas proponi azilon al Snowden. La afero ne simplas, ĉar Usono volas arestigi Snowden kaj lin ekstradiciigi.

Jomo Ipfelkofer

Politiko

KEMIAJ ARMILOJ

Inter martelo kaj amboso

La albana registaro alfrontas dilemon: ĉu komplezi al Usono aŭ al la popolo?

Usono volas, ke Albanio detruu 1300 tunojn da kemiaj armiloj el Sirio. Jam en 2007 Albanio ene de ses monatoj neniigis siajn stokojn produktitajn dum la komunisma epoko.

Krome Albanio membras en Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO), relative facile atingeblas transmare de Sirio kaj bezonas la koncernan enspezon. Ankaŭ la leĝoj pri mediprotektado malpli rigoras ol en aliaj kandidato-landoj.

Rubaĵoj

Aliflanke la nova socialista registaro de Edi Rama promesis ne plu importi fremdajn rubaĵojn kaj, inter siaj unuaj decidoj, nuligis la koncernan permeson pri importado.

Do koleris la popolo, kiam la ministrino pri defendado Mimi Kodheli ordonis, ke oni pretigu la kemian militistan uzinon de Mjekës, apud la urbo Elbasan, por akcepti la siriajn armilojn. Albanoj ne volas plu poluigi sian teron.

Definitiva respondo de la registaro ankoraŭ ne pretas. Tamen tutcerte ĝi situas en embarasa situacio.

Bardhyl Selimi

Politiko

AFERO SNOWDEN

Kio okazis en Ĝenevo?

Usonano Edward Snowden malkaŝis al la mondo sekretojn pri la usona Nacia Sekureco-Agentejo (NSA) eble pro tio, kion li spertis en Ĝenevo, raportis la svisa ĵurnalo Le Temps.

En 2007 Snowden laboris en Ĝenevo ĉe la usona diplomatia misio, kie NSA kaj la usona Centra Informokapta Agentejo (CIA) funkciigis elitan kaj sekretan aŭskultadan unuon, nomitan Speciala Kolektada Servo (SCS) aŭ foje F6.

SCS, laŭ Le Temps, respondecis pri 80 aŭskultejoj tra la mondo, inkluzive de 19 en Eŭropo. Laŭ la brita ĵurnalisto Duncan Campbell, verŝajne Snowden laboris ĉe SCS.

Seniluziiĝis

Tamen eble tie Snowden seniluziiĝis. Povas esti, ke li trairis “konsciencan krizon”. Ekzemple li devis ebriigi svisan bankoficiston kaj devigi lin stiri aŭtomobilon en stato de ebrio. La viktimo estis arestita de du falsaj policistoj de CIA, kiuj varbis lin por la agentejo.

La svisa ĵurnalo nun demandas, ĉu ĉi tiu okazintaĵo influis Snowden kaj instigis lin denunci sian iaman dunginton. Ĉiaokaze li forlasis Ĝenevon en 2009. Li nun vivas en azilo en Rusio.

Richard Schneller

Moderna vivo

BRAZILO

Pliaj medicinistoj — pliaj plendoj

Protestas brazilaj medicinaj organizaĵoj kontraŭ programo lanĉita de la ministerio pri sano en julio 2013. Aliflanke ĝin bonvenigas uzantoj de la publika sansistemo.

Mankas medicinistoj kaj en la ĉirkaŭaĵoj de la grandaj urboj de Brazilo kaj en pli foraj urbetoj. Se temas pri laboro en tiaj lokoj, salajroj multoble pli altaj ol tiuj de instruistoj ĉe publikaj lernejoj ne tentas eĉ ĵus diplomitajn kuracistojn.

Pli logas komforta hospitalo aŭ konsultejo en urbocentro, kie klientoj de la alta aŭ meza klasoj kapablas pagi la kostojn de privata sansistemo. Organizaĵoj de medicinistoj plendas pri la malbonaj laborkondiĉoj en lokoj, kie mankas laŭ ili minimuma aparataro por dece akcepti pacientojn.

Enketo

Laŭ enketo, 58,1 % de la civitanoj opinias, ke la plej grava problemo de la publika sansistemo estas ĝuste tio, ke mankas kuracistoj en kuracejoj. Dum la najbara Argentino havas medicinistojn po 3,2 por milo da loĝantoj, Brazilo havas nur po 1,8. Tiurilate neniu lando en Latinameriko superas Kubon, kun 6,7 kuracistoj por ĉiu milo da loĝantoj.

Celante solvi tiun malfavoran situacion, la ministerio pri sano decidis malfermi pere de la programo Pliaj Medicinistoj konkursojn por ĉ. 15000 postenoj. El eksterlando pozitive reagis amaso da profesiuloj. La regularo de la konkurso postulas validan diplomon kun teoria kaj praktika konoj de medicino. Krom tio eksterlandanoj devas scipovi la portugalan por laŭleĝe praktiki medicinon.

Kapablo

Protestis reprezentantoj de la brazilaj medicinistoj. Laŭ ili la konkursoj sufiĉas por kontroli nek la profesian kapablon de la eksterlandanoj nek la validecon de ties diplomoj.

Dum grupoj da enlandaj medicinistoj deĵoras en flughavenoj por proteste krii kontraŭ kolegoj el eksterlando, la publiko aplaŭdas la solidarecon de la novuloj. Opinisondo en novembro 2013 indikas, ke Pliaj Medicinistoj atingis komfortan aprobon de 84,3 % de la popolo.

Jozefo Lejĉ

Moderna vivo

HOLOKAŬSTO

Nek malamo nek amaro

Kiel en multaj lokoj en Germanio ankaŭ en la sinagogo de Augsburg okazis solena kunveno memore al la 9a de novembro 1938, kiam naziaj hordoj bruligis proksimume 1400 sinagogojn, detruis magazenojn de judoj kaj atakis kaj murdis judojn.

Partoprenis la kunvenon, okaze de la 75a datreveno de la tiel nomata Kristallnacht, aŭ nokto de la rompitaj vitroj, politikistoj, inter ili la ĉefurbestro, parlamentanoj, reprezentantoj de kristanaj eklezioj kaj civitanoj.

Raportis 83-jaraĝa rabeno, profesoro Walter Jacob, filo de la tiama aŭgsburga rabeno Ernst Jacob. En bona germana lingvo, kun aŭdebla usona akĉento, li trankvile kaj serioze rakontis siajn memoraĵojn.

Valoraĵoj

Iam nokte aŭdeblis la fajrobrigado kaj tuj li konstatis, ke brulas la apuda sinagogo. La incendion estingis la fajrobrigado laŭ ordono de la polico, ĉar tuj apude situis benzinstacio.

La polico postulis, ke la rabeno transprenu respondecon pri la fajro kaj sin ĵetu el la fenestro, pli bone el la tria ol el la dua etaĝo, kie estis la loĝejo. La rabeno rifuzis. Oni arestis lin kaj deportis lin al la koncentrejo Dachau [daĥaŭ]. Lia familio sukcesis fuĝi el Germanio al Britio kaj sekve al Usono. Tie lia filo, kiel la patro, iĝis rabeno.

Miraklo

En Germanio li ne sentas malamon aŭ amaron, ĉar li renkontas nun aliajn homojn. Li diris: “La germana popolo faris gravajn progresojn, ne nur pro la siatempa “ekonomia miraklo” (germane: Wirtschaftswunder), sed ankaŭ en moralo.”

La nuna rabeno de la juda komunumo en Augsburg, Henry Brandt, diris, ke li bezonos tempon por pripensi, ĉu dividi tian optimismon. “Mi ne scias, kio plej danĝeras: la kriaĉantaj hordoj, la sufero de la viktimoj — aŭ la amasoj silentaj.”

Ĉiuj ĉeestantoj, ankaŭ multaj ne-judoj, silentis, kiam li preĝe elparolis la “kadiŝ” El Male Raĥamim, preĝon por mortintoj. Fine li benis la ĉeestantaron kaj pledis por paco kaj toleremo. La ĥoro, akompanata de orkestro, prezentis ha Tikvah, la kanton de espero kaj la nacian himnon de Israelo.

Jomo Ipfelkofer

Eseoj

MODERNA VIVO!

La lasta kilometro aŭ ... nia nova poŝto

Antaŭ la epoko de Eŭropa Unio ne estis problemo ricevi paketon. Se oni ne estis hejme, oni trovis informon en la poŝtkesto kaj ricevis la paketon ĉe proksima poŝtejo. Sed hodiaŭ ekzistas ne nur “la” ŝtata poŝto, sed ankaŭ pliaj privataj poŝtservoj, kaj la afero pli komplikiĝas.

Ekzemple en la vilaĝo Grinzing [grincing], kiun amase vizitas drinkemaj turistoj, jam delonge ne ekzistas poŝtejo. Ties rolon ludas nun apoteko ĉe la centra placo. Aliaj kaŝ-poŝtejoj ne estas tiel facile troveblaj, kiel indikas la sekva, kaj ja vera, rakonto. Nur la nomoj estas ŝanĝitaj.

Paketo

Meze de oktobro 2013 mi trovas papereton gluitan sur la pordon de mia loĝejo: “Malgranda paketo atendas en Sanktloka Strato 202”. Mi iras al bushaltejo, atendas dek minutojn, veturas kvar haltejojn kaj staras antaŭ la domo Sanktloka Strato 8.

Post dekminuta piedirado mi venas al numero 202 kaj staras antaŭ magazeneto de lano kaj kudriloj. Tiu magazeno estas fermita pro ferioj, sed laŭ afiŝo paketoj preneblas en apuda magazeno de fruktoj kaj legomoj.

Tie simpatia vendistino kun kaptuko alparolas min unue turke, sed tuj poste germane. En malantaŭa parto de la magazeno mi ekvidas amason da paketoj. La vendistino longe serĉas, sed ne trovas tiun, kiu min koncernas.

Fine ŝi parolas telefone kun sia ĉefo. Dume krias infanoj, kaj venas pliaj. Post 20 minutoj ŝi diras, ke mia paketo troveblas en magazeno en Gencostrato 84.

Plua serĉo

Ne estas problemo veturi en la najbaran distrikton: unue per buso, poste per metroo, fine per tramo. Mi serĉas numeron 84. Ekpluvas. Virino helpema diras al mi, ke paketoj atendas en magazeno de armiloj, iom proksime. Sed tie oni nenion scias.

Mi eniras apudan frizistan salonon, kie hundo min alsaltas. Tie kliento diras, ke paketoj haveblas en magazeno de poŝtelefonoj aŭ en magazeno de gazetoj. En la telefonvendejo staras kelkaj grandaj viroj arabe parolantaj. Ĉu klientoj aŭ babilemuloj?

Mi atendas ekstere en la pluvo. Post kelkaj minutoj la grupo malaperas kaj vendisto trovas mian paketon. Mi devas montri mian pasporton kaj tiel fariĝas la fiera posedanto de mia kara paketo. La domo havas la numeron 48, ne 84. Nur 40 minutojn poste mi estas hejme ... kaj feliĉa.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Apoteko kun poŝtservo en Grinzing, Vieno. Foto: Walter Klag

Scienco

NUTRADO

Juglando (kaj aliaj nuksoj): survoje al longviveco

Juglando estas nutraĵo alte taksata pro ĝia proteina, vitamina, minerala kaj fibra enhavo. Tio ebligas al ĝi protekti la korpon kontraŭ la toksaj substancoj, kiuj ordinare formiĝas. Juglandoj, samkiel aliaj nuksoj, ne efikas nur por kontraŭbatali kor-angiajn malsanojn, kanceron kaj inflamojn, sed iumaniere eĉ preventas diabeton. Ĉi-rilate, lastatempe, la prestiĝa usona scienca revuo New England Journal of Medicine publikigis grandan esploron, konkludante, ke la mortokvanto inter la homoj regule manĝantaj juglandojn, estas malplia ol inter la homoj, kiuj ne havas la saman kutimon.

Tempodaŭro

La esploristoj analizis, kadre de sia studo, dekmilojn da viroj kaj virinoj dum la jaroj 1980-2010. Senkonsidere de aliaj faktoroj, ili kalkulis, ke inter jugland-manĝantoj okazis kvanto de mortoj malpli alta je 7 procentoj kompare kun la ceteraj. Pere de matematika forigo de aliaj intervenantaj faktoroj, ŝajnas, ke tiu ĉi nombro povas atingi 20 procentojn. Rimarkindas, ke ĉe la “sciuroj” — se tiel diri — okazis ĝenerale malpli da okazoj de morto pro kancero, kormalsanoj kaj pulmomalsanoj.

La valoro kaj la ununureco de ĉi tiu esploro konsistas ĉefe en la fakto, ke oni neniam antaŭe observis enkadre de tiuspeca esplorado tiom da homoj dum tiom longa tempodaŭro. Tiu plurjardeka atento igas malprobabla tion, ke oni eltiris miskonkludojn, kaj ke aliaj faktoroj povus determini tian rezulton. La antaŭaj esploroj, kiuj jam atentigis pri la helpemo de nuksoj (ligita interalie al ilia alta vegetal-sterola enhavo) por la homa sano, ĉiam tamen koncernis relative malgrandajn kvantojn de pacientoj. Ne hazarde, cetere, ankaŭ en la nuna esploro la manĝado de arakidaj nuksoj montris sanigajn ecojn similajn al tiuj de juglandoj.

Paulo Sérgio Viana

[FORIGITA!: bildo]

Juglandoj ne efikas nur por kontraŭbatali kor-angiajn malsanojn, kanceron kaj inflamojn, sed iumaniere eĉ preventas diabeton. Foto: Paul Peeraerts

Ekonomio

AŬSTRIO-ĈEĤIO

Gasodukto Mozart

Estas planata gasodukto Mozart, kiu konektu la aŭstran kaj ĉeĥan gasretojn. Ĝi havus tubojn kun diametro de 50 cm, longecon de preskaŭ 100 km, kostus inter 80 kaj 100 milionojn da eŭroj kaj ĝia konstruado daŭrus 2 ĝis 2,5 jarojn. La konstruado komenciĝus post la subskribo de la koncernaj traktatoj inter Aŭstrio kaj Ĉeĥio. Ambaŭ landoj estas interesataj, ĉar la kondiĉoj en iliaj naciaj gasmerkatoj, samkiel en Eŭropo, dramece ŝanĝiĝis. Krome la gasodukto povus kontribui al la malpliigo de gasprezoj.

Aŭstrio kaj Ĉeĥio ambaŭ disponas pri gasoduktaj konektoj en la direkto orienta-okcidenta. Estas konate, ke la aŭstra konekto orienta-okcidenta estas troŝarĝita, dum la ĉeĥa ĉi-momente ne estas. Do ekestis la ideo konekti ambaŭ gasoduktojn per konekto norda-suda.

Por realigi tiun ideon estas kelkaj variantoj, el kiuj Mozart estas unu. Laŭ ĝi ambaŭ gasoduktoj devas konektiĝi en la mezo de suda Bohemio kaj supra Aŭstrio. Estas du pliaj konekto-ebloj: ĉe la gasodukto en Baumgarten, aŭ ĉe alia en Oberkappel en Aŭstrio.

Fakuloj el Aŭstrio kaj Ĉeĥio nun okupiĝas pri la elekto de la plej favora projekto. La decido ricevos en ambaŭ ĉefurboj politikan, kaj en Bruselo ankaŭ eŭropan subtenon. Se povus esti certigita EU-partopreno, tiuokaze parto de la elektita projekto certe ricevos financadon de Eŭropa Unio.

La konsumantoj en ambaŭ landoj esperas, ke gaso rezulte de la pli multaj ebloj de liverado estonte iĝos malpli kosta.

Evgeni Georgiev

Moderna vivo

FRANCIO

Viro, kiu riparas virinojn

Denis Mukwege estas kirurgo kaj ginekologo, kiu luktas kontraŭ seksperforto en la orienta parto de la Demokrata Respubliko Kongo. En 1999 li starigis hospitalon en la regiono Kivu, apud la landlimo kun Ruando kaj Burundo, kie li flegis kaj operaciis pli ol 40 000 virinojn.

Milicanoj seksperfortas por timigi la loĝantaron kaj tiel forpreni posedaĵojn — domojn kaj terpecojn. Oni kalkulis, ke ekde 1997 pli ol duonmiliono da virinoj estas sekse perfortitaj.

Monpremio

Nun la atingaĵoj de tiu ĉi “viro, kiu riparas virinojn”, estas agnoskitaj de la franca Fonduso Chirac, kiu transdonis al la kuracisto monpremion, por ke li daŭrigu sian laboron.

La ceremonion ĉeestis kaj la nuna franca prezidanto François Hollande [fransŭá olánd] kaj eksa, Jacques Chirac [ĵak ŝirák]. Dissendis intervjuon kun d-ro Mukwege german-franca televida kanalo.

Pierre Grollemund

Moderna vivo

FILATELO

Poŝtmarko premiita

Sukceson rikoltis slovaka poŝtmarko ĉe konkurso en Vieno. La marko, kiu gajnis la kvaran premion, montras du leĝe protektatajn kreskaĵojn: saxifraga mutata (saksifrago) kaj loiseleuria procumbens (alpa azaleo).

La fono de la poŝtmarko-folio ilustras parton de la nacia naturparko Malaltaj Tatroj (slovake Nízke Tatry) kun flaŭro kaj faŭno de la tatra monto Salatin (1630 m), kie troviĝas tiuj raraj kreskaĵoj.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Jam tri fojojn Slovakio gajnis la unuan premion en la poŝtmarko-konkurso: ĉi-foje tamen, malgraŭ belaj poŝtmarkoj, la kvaran.

Moderna vivo

ENERGIO

Suda fluo

Fine de 2013 en Serbio komenciĝis konstruado de gasodukto, nomata “Suda Fluo”. Tra la dukto fluos jare 63 miliardoj da kubaj metroj da gaso el Rusio al Eŭropo. La serba parto kostas 1,9 miliardojn da eŭroj.

La kondukilo, ekkonstruita fine de 2012 ĉe Nigra Maro en Rusio, longos preskaŭ 1500 km. Ekfluos la gaso verŝajne fine de 2015.

Dimitrije Janičić

Politiko

DEFENDADO

Milita kunlaboro

En novembro vizitis Serbion la rusa ministro pri defendado, Sergej Ŝojgu. Kun la serba ekvivalento, Nebojša Rodić, li diskutis militan kunlaboron. Tiel evidentas, ke Rusio montras intereson pri Balkanio.

Rusion eble provokis i.a. interparoloj pri nova usona militbazo en Constanţa, Rumanio. La rusoj decidis transformi sian bazon en Niš, Serbio, en militbazon, malgraŭ tio, ke Serbio oficiale milite neŭtralas.

Neŭtraleco

Jen stranga neŭtraleco, kiam Usono posedas ankaŭ bazon en Kosovo, kiu laŭ la serba registaro estas parto de Serbio.

Laŭ oficiala komunikaĵo post la ministra renkontiĝo, la du landoj progresigos kunlaboron de militaj industrioj, de specialistoj pri alta teknologio kaj pri modernigo de armiloj.

Dimitrije Janičić

Libroj

Kiu ĉi mi?

La bibliografio nur pri liaj libroforme aperintaj verkoj ampleksas kvindek sep titolojn; ne indas mencii kromajn artikolojn dise aperintajn, kiuj estus centoj. Cetere, multo el la unua kvarono de tiu bibliografio estas kolektita en Mia pado (1997). Tio sufiĉas por meti la nederlandan akademianon Gerrit Berveling (1944, esperantisto de 1972) inter la plej produktivajn verkistojn de nia literaturo. Inter tiom da libroj, granda plimulto estas tradukaĵoj el la helena, latina, malnovhebrea, nederlanda. Kolosa iniciato estas lia Antologio latina, planita en 12 volumoj, el kiuj ĉi-jare aperis la kvina. Bedaŭrinde, la UEA-katalogo registras nur dek ok titolojn, kaj ne nepre la plej reprezentajn.

Persona kroniko

La ĝenro de la nun recenzata verko respondas al aliaj jam verkitaj: la persona kroniko. Berveling komencis per La unuaj 25 jaroj en mia memoro, rakontanta pri lia vivo de 1944 ĝis 1969; sekvis De duopo al kvaropo pri la okazaĵoj inter 1969 kaj 1975; kaj fine la epizodoj inter 1975 kaj 1980 estas la esenco de Streĉitaj koroj.

Haste

Kritiko ne estis ĉiam indulga al li; pluraj liaj poemoj estis forte draŝitaj de Camacho en Beletra Almanako; liaj notoj pri vojaĝo al Jokohamo tra Rusio estas konsiderataj plejparte senutilaj kaj nespecifaj de Melnikov; alia kritikisto riproĉas al Berveling, ke li iom tro haste enlibrigas siajn impresojn, kiuj povas aspekti tute ordinaraj, do ne specife rakontindaj. Entute ni diru, ke la aŭtoro preskaŭ timas, ke io el li perdiĝas, do li rapidas ĝin fiksi sur papero: ĉion, senkribre.

Malkaŝe

Por tiuj, kiuj jam legis liajn biografiajn verkojn, pluro estas konata. La aliaj trovas, verŝajne, ĉion, kio estas spertebla dum plena vivo.

Berveling tute malkaŝe rakontas sin de la adoleska dubo, ĉu katolikismo, en kiu li estas denaske edukita, estas kontentiga vojo al la kontakto kun Dio, ĝis la bruo en la klasoj, kie li instruas klasikajn lingvojn kaj historion; de la bicikla veturado ekde la propra hejmo jen al tiu, jen al alia laborloko, ĝis la elekto de la lernejo por la unua filino; de la rilatoj kun la pluraj gefratoj ĝis la jen-kaj-jena simpatio por iama amikino de la knaba tempo; de la vojaĝoj al Italio ĝis la ekkontakto kun Esperanto tra la bopatrino (eble unika okazo en la historio); de la sincera deziro helpi la proksimulon, iĝante remonstranta pastoro, ĝis la problemoj de edukado de infanoj al dulingveco; de la pasio por vojaĝado ĝis la laboro en la estraro de la landa Esperanto-asocio aŭ de la Akademio de Esperanto, en kiu li membras de 1989.

Plezuriga

La legado estas vere plezuriga, ne tial, ke ĝi diras ion sensacian, sed ĝuste ĉar ĝi rakontas tutan aron da etaj okazaĵoj, en kiuj ĉiu povas retrovi sin; ekzemple, la provizora malvarmiĝo de la rilatoj inter la geedzoj, kiu paro ne spertis ĝin? La fadeno estas facile interrompebla je ĉiu tria paĝo, ĉar ne temas pri fadeno, sed pri sinsekvo de eventoj, impresoj, prenitaj decidoj preskaŭ senkoneksaj. Se ne estus la deklaro de la aĝo aŭ de la jaroj, oni povus inversigi la ĉapitretojn. Jen enhospitaligo de la edzino, jen infekto ĉe la tonsiloj, jen re- kaj refoja malsukceso ĉe la ekzameno por stirrajtigo, jen la glito sur frostiĝinta trotuaro, jen la kunvenoj pri diversaj kulturaj temoj en la lernejo, jen la ekzameno kiel pastoro kaj la unua publika prediko, jen la remonstranta aliro al la amo gea (sen geedziĝo) kaj geja, kio en la katolika mondo estis ankoraŭ tabua temo dum longa tempo.

Jen tute normala, sed kontraŭa al la miljara tradicio, la decido, ke al Dio oni atribuas ne necese viran pronomon. La aŭtoro neniam timas antaŭ nova situacio: lin helpas la religia fido, ke Dio protektas homojn kaj ilin gvidas al ilia bono. Ekzemple, estas prezentate kiel nature, ke oni alprenas novan filinon por permesi junulinan vivon senĝenan al amikino de amikino, forlasita de la patro de la infano. La novulino tuj integriĝas en la familion, kie estas aliaj du knabinetoj, kaj estos nur bedaŭro, ke la nova situacio de la patrino ebligos al ŝi repreni sian ideton, kaj la familio Berveling restos denove nur kvaropo.

Mi

Kion plian oni legas en ĉi tiu verko? Al la aŭtoro plaĉas ĉi tiuj demandoj: Kion mi trovos? Kiu mi estas? Kaj la titolo de la verko ĝuste spegulas dubojn, kvankam en la vivo li, laŭ sia rakontado, aspektas tre decidema persono; lia predikado estas edifa; lia rakontado estas instrua. Ĉar la protagonisto estas la aŭtoro kaj nur la aŭtoro, samfamilianoj aŭ geamikoj aperas preskaŭ nur kiel figurantoj; la leganto ne miru, ke averaĝe en ĉiu dua linio troviĝas la pronomo “mi” aŭ “ni”. Tiun saman stilon ni trovas ankaŭ en aliaj verkoj de Berveling, el kiuj mi konsilus al tiuj, kiuj ne konas ilin, almenaŭ la impulso-ritman Ajnasemajne; se iu sentas, ke por io li ne havas tempon, li lernu, kiom da aferoj Berveling kapablas fari kaj kompletigi dum vere mallonga tempospaco.

Konataj nomoj

La aŭtoro rakontas, kompreneble, ankaŭ pri la evoluo de la internacia politika situacio, pri NATO, pri la Irana Respubliko de Ĥomejni, nu, kiel ordinara nederlandano vidas la aferojn kaj estas, kelkfoje kontraŭvole, implikita. Esperantisto trovos tutan aron da konataj nomoj, kiujn Berveling kontaktis, vizitis, ĉe kiuj li gastis, do ankaŭ la leganto estas envolvita, kvankam iom tro rapide sin sekvas la rakontataj epizodoj, ne estas momenta halto por mediti. Al la aŭtoro nun sepdekjara oni nur povas bondeziri ankoraŭ multajn jardekojn da tiom intensa vivo.

Carlo Minnaja

Gerrit Berveling: Kiu ĉi mi? Eld. VoKo, Rijswijk, 2013. 204 paĝoj; vinktita.

Prezo ĉe FEL: 19,50 eŭroj + afranko.

Libroj

Kio estas imperio kaj kiel ĝin kontraŭstari?

Oni ofte diskutas: ĉu nun ekzistas imperioj? Ĉu Usono estas imperio? Unu el miaj oponantoj pri la temo donis al mi finan “mortobaton”, alportinte iun vortaron kun jena difino: Imperio estas regno, kiun gvidas imperiestro. Ĉar Usonon estras prezidanto, ĝi ne estas imperio, kaj punkto-fino!

(Parenteze: laŭ tiu difino la sola imperio en la moderna mondo estas Japanio! Sed kiam oni diskutas pri modernaj imperioj, oni kutime Japanion ne ofte mencias ...)

PIV, tamen, donas aliajn difinojn: 1. Granda regno, kiu estas bazita sur militforto, entenas ordinare diversajn venkitajn popolojn, kaj kies estro sin rigardas kiel superan al la reĝoj; 2. La tuto de granda regno kun siaj kolonioj. Ankaŭ de tiu vidpunkto Usono ne estas imperio, ĉar ĝi ne havas koloniojn. Sed anstataŭ kolonioj ĝi havas ekonomie kaj politike dependajn de si ŝtatojn kaj strebas fari tia la tutan mondon, ĝin superregi — kaj ne gravas la pretekstoj por tio. Ĝuste tiun sencon nuntempe oni metas en la nocion “imperio”, kaj kompreno de la internaj risortoj de la fenomeno sendube gravas por ĉiu nuntempa terano. Tiun celon bonege servas la libro de Noam Chomsky [Ĉomski] Imperiaj ambicioj. Aparta valoro de tiu libro estas, ke a) Chomsky estas mem usonano kaj b) li estas sciencisto kaj pensulo — do granda tutmonda aŭtoritato.

Nekontestebla influo

Oni povas akcepti aŭ malakcepti la lingvistikajn teoriojn de Chomsky (mi, persone, sufiĉe skeptike rilatas al la universala gramatiko kaj similaj aferoj), sed lia grandega influo al la evoluo de la lingvoscienco kaj psikolingvistiko dum la lasta duonjarcento estas nekontestebla. Ankaŭ esperantistoj havas al li sian malfavoran kalkulon pro certaj eldiroj — sed ja li permesas eldoni siajn verkojn en Esperanto, do lian aserton, ke “Esperanto ne estas lingvo” ne necesas akcepti tro serioze. Krom esti sciencisto, li estas liberecana socia pensulo kaj aktivulo, kaj tio tre gravas.

Intervjuoj

La prezentata libro estas, fakte, ne iu monografio pri la temo, sed surpaperigita serio de naŭ porradiaj intervjuoj, faritaj de David Barsamian inter marto 2003 kaj februaro 2005. La temoj iom varias, sed ĉiuj koncernas ŝanĝojn en la mondo kaj la usona politiko post la teroragoj de la 11a de septembro 2001. La dialoga karaktero faras la tekston vigla kaj facile legebla.

Usona imperiismo

Chomsky traktas la kaŭzojn de agreso kontraŭ Irako, sed ne nur: tio estas la elirpunkto por konsideri la modernan usonan imperiismon en la vasta historia perspektivo, kaj tiel klarigas ĝiajn fontojn kaj karakterizajn trajtojn, kiel kontraŭulo de la kapitalisma sistemo ĝenerale, li ligas ĝin ĝuste kun interesoj de la kapitalo. Ĉiuj intervjuoj-ĉapitroj estas interesaj, sed min aparte frapis la Historio kaj memorado kaj Doktrino de bonaj intencoj. Fakte, rigardate de la vidpunkto de Dawkins, ideologiaj pravigoj de imperia konduto estas tipaj “memoj” (sinreproduktantaj kaj disvastiĝantaj informunuoj), aŭ eĉ kompleksoj de memoj — “mempleksoj”. Tial la imperiisma politiko tiel bone enradikiĝas en la popola konscio. Chomsky serĉas vojojn por kontraŭstari la ŝtatajn imperiismon, agresemon kaj kapitalismon, kaj por tio li proponas la solan rimedon — konstantan, ĉiutagan seninterrompan reziston, dum sporadaj protestaj agoj, eĉ tiaj amasaj kiel milionnombraj manifestacioj, estas plejparte senrezultaj.

En radiaj intervjuoj Chomsky ne povis tuŝi senrezerve ĉiujn trajtojn de la moderna imperiismo kaj manieroj ĝin kontraŭstari. Tamen strange, ke li, lingvisto de la unua grado, tute neglektas ĝian lingvan dimension, tiom klaran por ni, esperantistoj. Verŝajne, ĝuste tiu aspekto plej malbone videblas el Usono eĉ por la plej sagacaj homoj!

Senriproĉa

La libron tradukis granda teamo el diversaj landoj sub la ĝenerala gvido de Renato Corsetti. La laboro estas vere laŭdinda, kaj la teksto senriproĉa, kvankam mi preferus, se la ĉefredaktoro ne redecidus malesperantigi la personajn nomojn, pri kio li mencias en la antaŭnotoj. Kaj ĝenerale eblas diri, ke la libron legu ĉiuj, kiujn interesas la mondo, en kiu ili vivas, kaj kiuj volas kompreni, kial okazas diversaj eventoj, malbone influantaj nian vivon. Mi esperas, ke tiaj homoj inter esperantistoj estas granda plimulto.

Nikolao Gudskov

Noam Chomsky. Imperiaj ambicioj. Interparoloj pri la mondo post la 11-a de septembro. Intervjuoj kun David Barsamian. Eld. Bero, Rotterdam, 2013. 160 paĝoj. ISBN 978-90-9027666-3.

Prezo ĉe FEL: 12 eŭroj + afranko.

Libroj

Varbante Eŭterpon*

La novzelanda aŭtoro Brendon Clark, kiu verkis nemalbonan poemon pri la vojaĝo de la maorioj al Nov-Zelando (vidu la kolekton Esperanta antologio — poemoj 1887-1981, p. 370), verkis ankaŭ malgrandan libron kun la titolo Kien la poezio?. En tiu verketo li efektive pretendis instrui la poezian arton al aspirantaj poetoj, detale klarigante la ritmon, la metrikon, la skandadon kaj la rimon. Reto Rossetti, en recenzo inkluzivita en lian verkon Arto kaj naturo, satiras la menciitan libron de Clark. Iom kruele li komentas: “Jen verko tiel eminente malbona, tiel energie lama, ke nur sanega literaturo povus ĝin produkti.”

Neinstruebla

Mi preferus juĝi la skribaĵon de la bona novzelandano pli kompate, sed mi konsentas kun Rossetti, ke la instruklopodoj de Clark estis neutilaj kaj senesperaj. Mi persone opinias (kaj tio estas nura konjekto mia), ke la poezia arto estas neinstruebla kaj nelernebla. Aŭ oni naskiĝas poeto, aŭ oni ne posedas kaj ne povas akiri lirikan talenton. Samtempe mi akceptas, ke tiu impreso povas esti malprava.

Tamen vere bonaj poetoj ne abundas. Pro iu kialo, kiun mi ne tute komprenas, la esperantistaro produktis multe pli da poezio (bona kaj malpli bona) ol da prozo. Tion mi bedaŭras, ĉar, kvankam mi ŝatas poezion (aŭ almenaŭ la verkaron de miaj plej amataj poetoj), aprezo de poezio estas minoritata gusto kaj ege subjektiva. Pluraj poemoj, kiuj al mi plaĉas, lasas mian edzinon tute indiferenta, kaj inverse, kiam ŝi legas al mi poemon, kiun ŝi ŝatas, mi plejofte trovas ĝin sentimentala. Pri gustoj ne valoras disputi.

Naiva

La objekto de la aktuala recenzo, libreto de Ángel Arquillos López, estas laŭdinda provo esprimi en versa formo pensojn pri naturo, amo, paco, nostalgio, malĝojo kaj ĉagreno. Ĉu li sukcesis aŭ ne, mi ne certas. Liaj versoj malofte rimiĝas, kaj la metriko (kiam ĝi ekzistas) estas libera. Fiksa ritmo malestas en la plimulto de la “eroj”. Lia versado estas tre simpla, ne tre profunda kaj iom naiva.

La kovrilo kaj ilustraĵoj estas sufiĉe allogaj.

Eraroj

Sur la paĝo 19 en la lasta linio aperas evidenta komposteraro: nur la litero “f” kaj poste kelkaj punktetoj, kiuj povas indiki mankantajn literojn, supozeble “eliĉas”. Sur la paĝo 28 en la unua linio “Piediere” devus esti “Piedire”. Sur la paĝo 52 en la sepa linio la vortoj “blonda blukita hararo” supozeble devus esti “blonda buklita hararo”. Mi ne ĉiam komprenas, kion volas diri la aŭtoro, ekzemple: “Blanka kolombo, / Blankan pacon anoncas, / La nigran mondon” — ĉu li celas “... anoncas al la nigra mondo”? (Parenteze, la bildita birdo estas ardeo, ne kolombo.) Sur la paĝo 62 ŝajnas, ke mankas la “-n” de la akuzativo en la dua kaj tria versoj.

Sur la paĝo 55 la aŭtoro skribas: “Mi estas poeto, / ĉu vere mi estas?” Tiu demando memorigas min pri la verso de alia andaluzo, nome Antonio Machado: “Gitaro de l’ gastejo de la vojoj / neniam vi estis, kaj ne estos, poeto.” Prefere, la leganto decidu.

Garvan Makaj’

Ángel Arquillos López: >Mediteraneaj eroj. Poemaro. Eld. Andaluzia Esperanto-Unuiĝo, sen dato (2012?). 64 paĝoj broŝuritaj. ISBN: 978-84-930304-4-5.

Prezo ĉe FEL: 6,36 eŭroj + afranko.

Libroj

Kerno de la itala lingvo

Jen tre utila ilo, ne nur por studantoj de la itala lingvo, sed ankaŭ por homoj kun sufiĉa kono de la lingvo, kiuj volas kontroli sian gramatikon kaj solvi dubojn pri subtilaĵoj de la tropoj kaj idiomaĵoj de la itala. En sia prezento Davide Astori atentigas, ke la verketo “ne devas esti rigardata kiel preskriba aŭ elĉerpa gramatika libro, sed kiel ilo por praktika kaj tuja uzado de la lingvo”. Kaj li pravas. Ne temas pri kompleta manlibro kun specimenaj legaĵoj kaj eltiraĵoj el la literaturo, sed — kiel indikas la titolo — pri la esenca gramatiko de la itala. Per ĝi oni povas facile kaj rapide trovi respondon al ĉiuj demandoj pri detaloj gramatikaj.

La verko estas versio en Esperanto de L’italiano essenziale de Marco Mezzadri. Ĝi enhavas 96 unuojn kaj 3 apendicojn kun glosaro, kaj ankaŭ sekcion kun diagnoza testo kaj respondo-ŝlosilo.

Alfabeto

Plej ofte bazaj lingvaj lernolibroj komenciĝas per la alfabeto de la lingvo kaj gvidilo pri la prononco. En ĉi tiu verko tiuj troviĝas en la apendico 1, sur la paĝo 211, kaj tie la lernanto povas komenci sian studadon. Tamen la prononco de la itala lingvo ne devas prezenti problemojn por parolantoj de Esperanto aŭ de aliaj eŭropaj lingvoj ĝenerale. Eble la solaj diferencoj estas jenaj. 1. Malkiel la esperantaj la italaj vokaloj “o” kaj “e” havas du sonojn, nome fermitan kaj malfermitan (aŭ malvastan kaj vastan). 2. La “s” en la itala povas soni kiel [s] aŭ [z], kio ne okazas en Esperanto. Tamen bona prononco de Esperanto pli-malpli similas bonan prononcon de la itala. (Zamenhof fakte rekomendis, ke Esperanto estu parolata kun latina prononco.)

7 difinaj artikoloj

Esperantistoj kaj tiuj, kiuj parolas latinidajn lingvojn aŭ studis la latinan, tuj rekonos multajn italajn vortojn pro la fakto, ke la plej granda parto de la esperanta vorttrezoro estas derivita de la latinidaj lingvoj. Tamen lernante la italan, oni trovas multe da malregulaĵoj, esceptoj kaj unikaĵoj, kiuj ne ekzistas en Esperanto aŭ eĉ en alie similaj lingvoj, kiel la hispana aŭ la portugala (kiuj kompreneble havas siajn proprajn gramatikajn malfacilaĵojn por lernantoj). Ekzemple, dum Esperanto uzas nur unu difinan artikolon (“la”), kaj la hispana kaj la portugala posedas nur du (en singulara kaj plurala formoj), la itala bezonas kvar en la singularo (nome: “il”, “lo”, “l’”, “la”) kaj tri en la pluralo (“i”, “gli”, “le”).

Plie, malkiel en Esperanto, la italaj verboj estas konjugataj kun apartaj finaĵoj laŭ la persono, kiu estas la subjekto. Pro tiuj finaĵoj oni ĝenerale ne bezonas uzi personajn pronomojn en la itala. Eble la tradukinto dum momento de forgeso preteratentis tion (aŭ tio estis komposteraro) en la unuo 61 (p. 133), kie mankas la esperanta pronomo “mi” en la dua ekzemplo: “Mia panjo diras ke (mi) estas pli malbona ol mia frato”. Pro la fakto, ke la verbo (la unua persono de la verbo “esti”) uzata en la itala, estas sono, kiu povas signifi nur “mi estas”, kaj ne “vi, li, ŝi estas”, dubo ne ekzistas. Kontraŭe, en Esperanto la pronomo estas ĉiam necesa pro la manko de fleksioj.

Abundaj ekzemploj

La tuta itala verbosistemo kaj precipe la neregulaj verboj, estas multe pli komplikaj ol la esperanta verbosistemo, sed ili estas bone listigitaj kaj klarigitaj en tiu ĉi libro, kun abundaj ekzemploj. Oni rimarkas, ke la subjunktivo estas pli amplekse kaj rigide uzata en la itala ol en, ekzemple, la hispana, kvankam kelkfoje en la populara parolata itala lingvo oni anstataŭigas ĝin per la indikativo. La subjunkcio “che” (= “ke” en Esperanto) ĝenerale postulas la subjunktivon en la itala, sed ne ĉiam en aliaj latinidaj lingvoj.

Plie, la konstruo de frazoj, en kiuj oni nerekte raportas paroladon, estas pli komplika en la itala. En Esperanto ĝi estas tre simpla, ĉar oni uzas la saman tenson kiel en la rekta parolado, ekzemple “Li diris: “Mi iros””, kaj “Li diris, ke li iros”. Do ĉiu ekzemplo de tiuj idiomaĵoj en la itala devas esti aparte lernita.

Indekso

La aŭtoro konstante rememorigas la studanton pri tiklaj gramatikaĵoj kaj jam instruitaj detaloj kaj resendas lin/ŝin al la apendico, kiu estas tre utila. Aldonita estas indekso, kiu ankaŭ helpas la studanton retrovi forgesitajn gramatikaĵojn.

Eraroj

Redaktoroj ne tre ŝatas, ke recenzantoj tro menciu komposterarojn, sed du eraroj en ĉi tiu libro iom ĝenis min. En unuo 6 (p. 24, la lasta linio) la vortoj “Rigardu ĉe unuo 33 la kuniĝon de artikoloj kun prepozicioj” devus esti “Rigardu ĉe unuo 23”. Mi perdis tempon, serĉante la referencatan lokon kaj nur kun iomete da malfacilo trovis ĝin. La dua eraro temas pri verba interrespondado de tensoj, kiu en la latinidaj lingvoj estas iom komplika afero kompare kun la simpla esperanta strukturo. En la unuo 73 (p. 157, la tria alineo) legiĝas: “Kiam la subordigita propozicio ... esprimas samtempecon ... tiam oni uzas la italan tempon indicativo imperfetto”. Tamen, en la ekzemplo, kiu sekvas, la dua parto de la frazo estas ne en indikativa imperfekta tenso, sed en la subjunktiva imperfekta. Tio estas konfuza por la lernanto. Se eventuale aperos represaĵo de la verko, tiuj eraroj devas esti korektitaj, sed ili estas preskaŭ la solaj neperfektaĵoj, trovitaj en la verko (krom en la unuo 95 (p. 208, la unua linio) la uzo de “subjunkcio” anstataŭ “subjunktivo”). Aliloke, la interrespondado de tensoj estas bone klarigita.

Amuza

La diversaj unuoj estas ilustritaj per amuzaj desegnaĵetoj, kiuj malpezigas la gramatikon. Ankaŭ la inkludo de sufiĉe longaj listoj de specimenaj frazoj kun aŭ sen la ĝusta prepozicio kaj la infinitivo estas tre helpa, ĉar tiaĵo en la itala povas esti iom malfacila.

Resumo: Malgraŭ la malgrandaj eraroj menciitaj, ĉi tiu lernolibro povas esti varme rekomendita al ĉiu, kiu volas bone paroli aŭ skribi en la itala lingvo.

Garvan Makaj’

Marco Mezzadri: Esenca lernolibro de la itala lingvo. Esperanta versio de Davide Astori. Eld. Guerra, Perugia, 2006. 251 paĝoj. Glubindita. ISBN 88-7715-917-0.

Prezo ĉe FEL: 12,08 eŭroj + afranko.

Libroj

Malgaje pri patrino

Mia patrino estas mallonga, malgaja poemo plume de la ĉeĥa poeto kaj eseisto Otokar Březina (1868-1929). Ĝi pritemas lian mortintan patrinon. Laŭ Vikipedio, “lia poezia verkaro, staranta ofte surlime inter arto kaj filozofia meditado, apartenas arte kaj pense al la plej pintaj valoroj de la eŭropa literatura simbolismo”. Certe tiu ĉi poemo estas ekzemplo de tio.

La poŝlibro recenzota, fakte pli kajera ol libra, prezentas la originalan poemon en la ĉeĥa kaj bukedon da tradukoj. Troviĝas du preskaŭ identaj ĉeĥaj versioj de la poemo kaj tradukoj de la poemo en la sekvajn lingvojn: Esperanto, la angla, bulgara, franca, itala, latina, latva, hungara, germana, rusa, slovaka, serba kaj hispana. En kelkaj lingvoj prezentiĝas pluraj versioj — ekzemple, en Esperanto estas tri.

Bedaŭrinde, en unu el la du anglaj versioj kaj en la sola bulgara versio oni prezentas nur la unuajn tri strofojn el naŭ kaŭze de kopirajtaj limigoj.

Sago sanga

En la redaktora rimarko fine de la libreto oni raportas: “Diversaj ĉeĥaj eldonoj de Březina ... estas kripligitaj per preseraroj en la interpunkcio.” Tre bedaŭrinde, la kompilintoj de tiu ĉi modesta kajero daŭrigis tiun ĉi tradicion, eĉ samalinee.

Konsiderinde pli bedaŭrinde estas, ke ankaŭ en la poemoj mem estas komposteraroj. En la germana parto la recenzanto tuj trovis du. Tamen malgraŭ tio, oni povis plu kompreni la tekston. Simile ĝenetas eraro en la franca traduko, kiu, parenteze, forme diverĝas de la originalo, estante senrima kaj alipieda. Tamen ĝuste tiu elektita liberigo de la formo de la ĉeĥa originalo permesis al la tradukanto en la franca versio pli fidele transdoni la signifon, kio konsiderinde helpis la recenzanton.

En la dua el la tri esperantaj tradukoj de la poemo (ja ĝuste tiuj tradukoj estas la ĉefa celo kaj entute la precipa estkialo de tiu ĉi libreto memore al la 145a datreveno de la naskiĝdato de Otokar Březina) troviĝas ne plu ekkonebla senctorda eraro. Jen oni skribaĉas sur paĝo 15:

“De via morta sag’ mi estas pala floro,”

Ĝuste estus:

“De via morta sang’ mi estas pala floro,”

Temas pri la sango de la mortinta patrino, kaj ne pri pafita sago, kiu fakte rolas en antaŭa strofo. Tia miskompreniga komposteraro vere ne plu estas iel ajn pardonebla. Notu ankaŭ, ke la kompilinto en sia enkonduko skribas: “La esperantigitaj tradukoj ... ebligu pliajn tradukojn, ankaŭ en aliajn lingvojn, por ke la aŭskultado de Otokar Březina estu atingebla por ĉiuj, ankaŭ por neeŭropanoj.” Tiun Elizean celon la kompilinto pro akcidente alpafita sago, evidente, nun maltrafas.

Empirie, konjunktivite

Aldone, la kvalito de la esperantaj tradukoj apenaŭ atingas la kvaliton de ĉiuj tiuj nacilingvaj versioj, kiujn la recenzanto kapablis prijuĝi. Ekzemple, en la originalo figuras la frazo “pluki frukton kun gusto cindra de la Tempo-Arbo”. Tiun ŝlosilan figuron konservi sukcesis preskaŭ ĉiuj nacilingvaj tradukistoj — ĝi retroviĝas eĉ en la latina versio. En la unua esperanta versio ĝi ne rolas. En la dua ĝi iomete tordiĝis. Nur en la tria ĝi aperas laŭ la originalo kiel “tempo-arbo”, sed sencindrigita.

La unua traduko esperanten el 1920 entenas tro da elizioj kaj strangaj vortordoj. Aldone, en la dua strofo troviĝas plene nekonvena apliko de la vorto “buduaro” kaj en la sepa jen la stumbliga klopodo rimi la inpiedan “dormi” kun la virpieda “por mi”. Jen la unua strofo.

Tra viv’ malgaje, kiel pentofarantino,
patrin’ iradas mia sen parfum’ kaj floroj,
frukt’ seka, harda estis ŝia vivdestino,
sen refreŝiĝo pasis ŝiaj tag’ kaj horoj.

La dua traduko esperanten el 1970 estas pli bona kaj jam ege pli verkfidela. Aldone, ĝi strebas kopii la virajn cezurojn de la originalo. Jen la unua strofo.

Kun trist’ de pentulin’ patrino mia iris
tra vivo sen kolor’, sen florodor’, sen helo,
ŝi sekajn fruktojn nur de vivoarbo ŝiris,
kun cindra gusto kaj sen refreŝiĝ’ sub ŝelo.

Almenaŭ nun menciiĝas la “cindra gusto” kaj entute iuspeca “arbo”.

La tria versio el 2012, kvankam sen cezuroj, estus eble la plej bona, se la tradukanto ne ege mise elektus du vortojn. Sed unue, jen la unua strofo.

Patrino mia, pentantin’ sur trista vojo,
tra tagoj sen koloro, floroj, brilo iris:
nur vivofrukton sekan, plenan de malĝojo,
sen refreŝiĝo ŝi de tempo-arbo ŝiris.

Ne malbone, kvankam la “cindra gusto” iel falis de la ĉaro. Tamen vere iomete strange impresas ĉi-versie la posta enmeto de du sciencaj fakterminoj, kiuj normalokaze ne aperu en poezia verko — nome “konjunktivito” kaj “empirio”. Aliflanke, Březina estas konata pro uzado de ankaŭ sciencaj vortoj en siaj verkoj, do, supozeble, la tradukanto nur pro tio kuraĝis subite sciencumi. Tamen en ĉiuj alilingvaj tradukoj oni uzis pri la ruĝigitaj okuloj “inflamo”, aŭ simile, kaj vere neniu ekhavis la ideon paroli rilate vivdaŭran laborpenon pri “empirio”, ja scienca termino, fakte tie ĉi plene misuzata.

Kurse kaj ekskurse

Tiu ĉi tiom deprima, kiom aprezinda poemo estas sendube leginda kaj ne malpli la tradukoj. Kiu interesiĝas pri la tradukado de poezio kaj scipovas kelkajn el la prezentitaj lingvoj, nepre aĉetu la libron. Oni povas ja bonege studi “kiel fari” kaj “kiel ne fari” kaj baze de la nacilingvaj tradukoj ekkoni, kio estu poezitraduke atingebla. Entute la libreto estus tre nutra furaĝo kadre de perfektiga kurso por progresintoj.

Iomete nekutima estas la kunlibra aldono de turisma porkomputila lumdisko (DVD, HTML), speco de kroziltaŭga virtuala ekskurso tra la regiono, kie la poeto vivis kaj verkis. Ĝi entenas ĉirkaŭrigardeblajn bildojn kaj skribitajn priskribojn en Esperanto, la angla kaj la ĉeĥa. Fona muziko mankas.

Pejno Simono

Otokar Březina: Moje matka — Mia patrino. Diverslingve. Eld. Svitavy, Jaroměřice nad Rokytnou, 2013. 39 paĝoj. ISBN 978-80-260-4386-7. Poŝlibro 20,6 x 13 x 0,5 cm, plus porkomputila turisma DVD.

Diskoj

Unu horo da regeo kun Jonny M

Post sia senpage disdonita disko Pli ol espero nun Jonny M kreis plenan albumon, nomitan Regestilo. Tio estas trafa titolo, ĉar krom la du kunlaboraj kantoj Eternan lumon kun Tone kaj Majstroj de l’ diskej’ kun Eterne Rima ĉiuj estas tipe regeaj kantoj. Bona novaĵo do por la ŝatantoj de tiu stilo, sed aliaj facile enuos pri la ritmoj ripetemaj. Unu favora escepto, krom la du menciitaj kantoj, estas la unua numero Dankon. Ĝi vekas nerezisteblan ĝojon en ĉiuj aŭskultantoj, kaj tiel post la sukcesa En Somero Jonny M konfirmas sian talenton por verki senhezite optimismajn kantojn sen soni kliŝe. Konsiderante ankaŭ la junan aĝon de la artisto (nur 20!), ni certe povas esperi je riĉa kariero de Jonny M.

Jonny M: Regestilo. Eld. Vinilkosmo, Donneville, 2013. 15 titoloj, daŭro 58:56 min.

Prezo ĉe FEL: 15 eŭroj + afranko.

Rogier Huurman

Diskoj

Longe atendita, ne perdita

Ni devis kvin jarojn atendi por tio, sed la nuntempe eble plej populara muzikgrupo de Esperantujo aperigis sian trian albumon: ĉiamen plu. Jam en 2011 ĝi anoncis la albumon kaj aŭdigis la unuajn kantojn, sed post tio ankoraŭ ni devis iom atendi. Sed tute indis, ĉar la fina produkto estas granda verko de amo: estas dancigaj popkantoj kiel pluku ne la florojn, televido kaj plastokanto, sed ankaŭ trankvilaj kantoj alia aventuro, ne eblas kalkuli kaj rulu trajn’. Ankaŭ ne mankas la por LPG kutimaj politikaj mesaĝoj, plej trafe en la dizertanto. Indas multfoje aŭskulti la kantojn, dume legante en la bela tekstlibreto kun fotoj de la grupanoj, kiu akompanas la diskon. Tamen eĉ kun la teksto antaŭ vi vi mirus pri la enhavo de domoarigato, ubuntu kaj multaj aliaj kantoj, en kiuj LPG libere enverŝas memelpensitajn vortojn inter la konatajn. Tiu ĉi do ne estas disko por la lingvopuristoj, sed por la muzikŝatantoj!

La Perdita Generacio: ĉiamen plu. Eld. Vinilkosmo, Donneville, 2013. 13 titoloj, daŭro 58:04 min.

Prezo ĉe FEL: 15,49 eŭroj + afranko.

Rogier Huurman

Scienco

MEDICINO

Lingva emo kaj deprimo

Deprimo (ankaŭ konata kiel depresio) estas malsano, kiun oni taksus rimarkinde disvastiĝinta dum la lastaj jardekoj. Ankoraŭ tamen estas dubo, ĉu la kvanto da deprimitoj efektive plimultiĝas aŭ simple kuracistoj en la nuna epoko diagnozas pli ofte tiun malsanon. Fojfoje estas malfacile por kuracisto distingi mildajn kazojn de depresio de la tiel nomata “ordinara malĝojo”, kiun multaj homoj spertas. Ne ekzistas objektiva testo por tion fari. Tio ĉi povas eventuale konduki al misa flegado.

Stilo

Nova esploro montris, ke deformita lingvaĵo povas helpi kuracistojn ĝuste diagnozi mildan depresion kaj distingi ĝin de kutima malĝojo. La esploro konsideris pli ol 200 homojn, kiujn oni petis verki etan tekston. Kompare kun sanaj homoj, la efektive deprimitoj uzis pli da vortoj, montris pli da raportado ol da analizado, uzis pli da elipsoj, pli da ripetoj, pli da memcentraj ideoj kaj pli da verboj en preterita tempo (is-formo). Iliaj frazoj estis ankaŭ pli simplaj. Pacientoj trapasantaj normalan malĝojon uzis similan stilon. Ili pli ofte uzis verbojn en prezenca tempo (as-formo), skribis pli ofte pri altruismo, memrealiĝo kaj socia stato kompare kun la patologie deprimitoj.

La esploristoj konkludis, ke rilate al la deprimitoj necesas, ke la fakuloj ne nur atentu pri iliaj plendoj, sed ankaŭ kaj ĉefe pri la maniero, kiel ili tion faras. Alivorte, nepras atenti pri la uzo de ŝlosilaj vortoj kaj pri semantikaj tendencoj.

Psikozo

Tiun novan esploron oni prezentis enkadre de la lasta kongreso pri nervo-psiko-farmakologio. Oni uzis matematikan metodon por analizi la lingvaĵon de la pacientoj, tiel ke oftaj lingvoformoj estu klare notitaj. La eltrovoj estis tiel netaj, ke fakuloj jam rekomendas ĝin por ĝusta diagnozado. Cetere, lingvaj karakterizaĵoj estas trovataj ankaŭ en aliaj mensaj malsanoj. Interesa estis la komento de la ĉefa esploristino, la rusa doktorino Daria Smimova: “Oni diras, ke psikozo estas la prezo, kiun Homo sapiens pagas pro tio, ke li tro frue havigis al si la lingvokapablon.”

Paulo Sergio Viana

Scienco

PSIKOLOGIO

Kisojn el Oksfordo

Kiso estas iom pli ol nura kiso laŭ la esploristoj Rafael Wlodarski kaj Robin Dunbar, el la brita universitato de Oksfordo. Ili ĵus aperigis du artikolojn tiurilate en la revuoj Archives of Sexual Behavior kaj Human Nature. Pli precize, la du fakuloj pri psikologio uzis interretan demandaron por analizi la homan sintenon koncerne kisojn. Ili celis kompreni, kiu teorio eksplikas pli bone la kisan fenomenon, ĉu kisado okazas por veki amon, ĉu por sekse allogi am-partnerojn aŭ ĉu por cementi homajn rilatojn. Interesa fakto estas, ke homoj ne estas la nura specio, kiu kisas. Ĉimpanzoj kisas, kvankam — se diri la veron — ne tiom ofte kiom homoj.

Taksado

Pli ol 900 personoj, havantaj 18-63 jarojn, kompletigis la internacian demandaron. Iliaj respondoj sugestas, ke ĉiuj el la supraj teorioj siamaniere kaj parte pravas. Oni trovis, ke la ofteco de kisoj ja havas rektan ligitecon kun la kontentigeco de rilatoj, tamen ne kun la kvanto de seksaj rilatoj. La rezultoj krome sugestas, ke kisado helpas taksi la genetikan kvaliton de ebla partnero. Kisado ne estas nura enkonduko al seksumado. La esploro malkovris interalie la fakton, ke viroj kaj virinoj havas malsaman sintenon pri kisado. Ŝajnas, ke por virinoj kisado estas pli grava.

Konfirmo

Finfine, la homaj rilatoj estas kompleksaj kaj kisado estas nur unu inter la multaj elementoj, kiuj ilin karakterizas. Pli da esplorado verŝajne bezonatas, sed, ĝis venonta konfirmo (aŭ demento), la verkinto konsilas: oni plu kisu!

Daniel Grassam

[FORIGITA!: bildo]

Do tamen ne malsano?

Eseoj

POLITIKO

Eŭropo: nepras forta, centra administrado

Eŭropa Unio naskiĝis el la cindroj de la dua mondmilito kaj el la turmentiĝo de la frua malvarma milito kiel projekto por konstrui kaj subteni pacon kaj prosperon tra la kontinento. Por plenumi sian mision en la 21a jarcento ĝi antaŭen paŝu al pli granda integriĝo.

Malpreciza mandato kaj manko de institucia klareco kernas kiel kurantaj problemoj de la organizaĵo.

Krom se la triopo Eŭropa Komisiono, Eŭropa Konsilio kaj Eŭropa Parlamento povos legitimiĝi inter la eŭropaj ŝtatanoj kaj transformi la union en veran federacian unuiĝon kun komunaj fiskaj kaj ekonomiaj politikoj harmonie al la eŭro, Eŭropo maltrankviliĝos pri sia estonteco. Ĝi daŭre trovos, ke ĝia socia modelo estas ruinigita de pli kaj pli konkuranta tutmonda ekonomio.

Ŝuldokateno

La unua paŝo estu disvolvi strategion bazitan sur ekonomia kresko kaj tiel eskapi el la kuranta ŝuldokateno. Strukturaj reformoj povas sukcesi nur lige kun kreska prognozo.

Por subteni reformon, la unio bezonas klaran vojon pri legitimiĝo sed, en alia flanko, limigitan centran administradon. Tiurilate necesas krei administran instancon kontroleblan de eŭropaj ŝtatanoj. Oni do akceptu la plifortigon de la parlamento kiel suba leĝofara ĉambro kaj la konsilio kiel supera.

Subsidiareco

La ŝlosilo por krei federacian Eŭropon kun legitimitaj regantaj institucioj dependas de la taŭga efektivigo de la principo pri subsidiareco, kie la plej altaj niveloj de la registaro respondecas nur pri tiuj funkcioj, kiuj ne povos esti plenumataj en plej malaltaj niveloj.

Proponantoj de federacia Eŭropo devas prezenti sian aferon al pli kaj pli skeptika eŭropa publiko. Ne sufiĉos reliefigi nur la gajnojn de unuiĝinta kontinento havanta la plej grandan merkaton kaj plej liberan moviĝadon de laborfortoj kaj kapitalo en la mondo. Nepras, se la kontinento volas sukcesi en la kreskanta tutmondiĝo, ankaŭ rekoni la netaŭgecon de la ekzistantaj strukturoj de Eŭropo.

Eŭropo havas hodiaŭ 7% de la monda loĝantaro, fabrikas 25% de la produktaĵoj en la mondo kaj kalkulas je 50% de la monda sociala elspezo. Sen reformoj, la financado de ĝia malavara ŝtata bonfara servo fariĝos pli kaj pli malfacila en treege konkuranta internacia ekonomia medio.

Kantonoj

La historio donas ekzemplojn de sukcesaj politikaj federacioj. En la 1780aj jaroj Usono estis maldense loĝata manpleno da novaj ŝtatoj kun komunaj kulturo kaj lingvo. Tamen la ekzemplo ne taŭgas por la hodiaŭa Eŭropo. Homoj loĝantaj en la svisaj kantonoj bezonis jarcentojn por konatiĝi unu kun la aliaj. Sekvis longa konfederacia periodo antaŭ ol moviĝi al plena federacio en 1848. Tiu transiro plenumiĝis nur post historia momento de grandaj puŝoj inter liberaluloj kaj konservativuloj, protestantoj kaj katolikoj.

Lasinte jardekojn da iompostioma integriĝo malantaŭ si, kaj nun troviĝante ene de rapide ŝanĝiĝanta mondo, Eŭropo moviĝu post jaroj aŭ jardekoj, ne post jarcentoj, al plena politika unuiĝo. Estus utile sekvi la svisan modelon.

Liberaj merkatoj gravas, precize ĉar ili ebligas al homoj sen komuna identeco kune labori, eĉ se ili reciproke sin malamas. Ĝis nun bone funkciis en Eŭropo tia integriĝa procezo. Sed por solidigi tiujn atingojn la eŭropaj institucioj sekvu sukcesojn jam atingitajn de la merkatoj. Tiuj institucioj estu limigitaj por liveri servojn de komuna intereso, kun minimuma interveno en la ordinaran vivon de naciaj membroŝtatoj.

Financoj

Eŭropo bezonas fortan sed limigitan centran administradon kun kiel eble plej multe da loka diverseco kaj ekvilibro de prioritatoj. Sektoro nepre bezonanta pli centran reguligon kaj institucian direkton estas tiu de financoj.

Estas kritikinda la ideo, ke membroŝtatoj konservu malsamajn regulojn ene de komuna spaco, kie financaj institucioj libere funkcias. Foresto de unuforma regularo kaŭzos maltrankvilon okaze de estontaj financaj krizoj en la tutmonda ekonomio. La eŭropaj landoj nepre interkonsentu pri reciproka traktado de la pagbilanco de eksterlanda komerco kaj pri la harmoniigo de minimuma impostado kun la celo financi la komunan eŭropan buĝeton.

Kvankam federacia Eŭropo estu malferma al ĉiuj eŭropaj membroŝtatoj, registaroj decidu, ĉu aliĝi, pro longdaŭraj avantaĝoj, aŭ ĉu eliĝi, ĉar ne eblas akcepti kondiĉojn truditajn de altaj instancoj. Estas iluzio la kredo, ke forta politika unuiĝo povas esti konstruata sur malforta lojaleco rezultinta de riproĉeblaj traktatoj. Ĝi fontu el popola mandato.

Solvoj

Ne mankas solvoj. Ekzemple, la Eŭropa Parlamento povus elekti la gvidanton de la Eŭropa Komisiono, kiu siavice organizus kabineton de ministroj el la grandaj politikaj partioj funkciantaj en la parlamento. Tio inkluzivus financan ministron kun la kapablo starigi impostojn kaj pretigi konsiderindan buĝeton por la tuta unio. La fokuso de la financa ministro estus makroekonomia kunordigado, kaj ne mikroekonomia administrado.

Aliaj postenuloj en la kabineto respondecus pri la supernacia eŭropa administrado de defendado, eksterlanda politiko, energifontoj, infrastrukturo kaj similaj. Pri aliaj aferoj respondecus naciaj registaroj ene de la federacio. La Eŭropa Juĝkortumo arbitracius disputojn inter la komisiono kaj la membroŝtatoj.

Tamen restas kerne, ke la nuna sistemo ne kontentige funkcias. Elekti pli intiman integriĝon ol la nunan pli-malpli liberan sistemon estus multe pli prudente kaj alloge.

Lenio Marobin

Moderna vivo

HOMKOMERCADO

Blanka tapiŝo, blua koro

Nicolas Cage [nikolas kejĝ], usona aktoro, gajninto de “Oscar”-premio kaj ambasadoro de Bona Volo de la UN-Oficejo pri Narkotaĵoj kaj Krimado (UNODC), publike esprimis sian subtenon por internaciaj klopodoj helpi la viktimojn de homkomercado.

En la aŭstra ĉefurbo Vieno, Cage alvokis al pli granda atento pri la problemo. Homkomercado, kies viktimojn oni uzas por seksa ekspluatado kaj deviga laboro, koncernas ĉiun landon en la mondo.

Simbolo

Cage klopodas plimultigi mondonacojn de la privata sektoro helpe al viktimoj. Grava momento dum la vespera evento estis aŭkcio de speciale ellaborita blanka tapiŝo, kiun dekoras granda blua koro. Ĉi-lasta kiel internacia simbolo estas pli kaj pli akceptata de registaroj, civila socio kaj la privata sektoro en la batalo kontraŭ la homkomercado.

Diris Cage: “Kiel tutmonda socio ni ne povas toleri, ke estas homoj, kiuj estas aĉetataj kaj vendataj kiel konsumvaroj. Ni ne povas batali por bona planedo kaj la rajtoj de ĉiuj homoj, dum ni permesas al niaj samspeciuloj mensogi, ofendi kaj kruele ekspluati unu la alian por gajno.”

Postvivintoj

La direktoro de UNODC, Juri Fedotov, sciigis: “Ekde 2010 oni donacis 1,5 milionojn da usonaj dolaroj. Pere de tiu mono 11 helporganizaĵoj tutmonde povis subteni viktimojn kaj postvivintojn de homkomerco, precipe virinoj kaj infanoj.”

Daŭrigis Fedotov: “Tamen ni devas fari pli. Ni devas unuigi la fortojn de Unuiĝintaj Nacioj, registaroj, ne-registaraj organizaĵoj, la privata sektoro, lokaj gvidantoj kaj ordinaraj civitanoj por haltigi tiun teruran krimon. Ni havas komunan respondecon por fini tiun kruelan ekspluatadon kaj misuzon je homaj rajtoj.”

La evento estis organizata sub aŭspicioj de la UN-Oficejo pri Narkotaĵoj kaj Krimado kaj gvidata de Ali Rahimi, viena entreprenisto naskita en Irano kaj filantropo. Rahimi donacis la tapiŝon por la aŭkcio.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Nicolas Cage esprimis sian subtenon por internaciaj klopodoj helpi la viktimojn de homkomercado. De maldekstre: Juri Fedotov, Nicolas Cage kaj Ali Rahimi. Foto: Andreas Tischler

Scienco

RADIADO

Malsama aĝo, malsamaj riskoj

“Dozoj de joniga radiado, ricevitaj de infanoj kaj plenkreskuloj el sama fonto, povas havi malsamajn efikojn. Pro tio ili devas esti pritraktataj aparte, por ke oni prognozu pli precize la respektivan riskon”: jen la ĉefa punkto de la raporto Efikoj de la radiado sur la infanoj, kiun prezentis la informa servo de UN en Vieno. La raporton preparis la Scienca Komitato pri la Efikoj de Atoma Radiado ĉe Unuiĝintaj Nacioj (UNSCEAR). La raporto estis pretigita en la lastaj du jaroj.

“Pro anatomiaj kaj fiziologiaj diferencoj, la radiado havas malsamajn efikojn por la infanoj kompare kun plenkreskuloj”, deklaris d-ro Fred Mettler, prezidanto de la fakula grupo, pri la raporto de UNSCEAR. Li taksis la raporton kiel valoran rimedon por la internacia kaj la scienca komunumoj, ĉar la infanoj en epidemiologiaj esploroj ĝenerale estas pritraktataj kune kun plenkreskuloj, kaj detalaj esploroj pri la radia efiko por la infanoj entute mankas.

Infanaj histoj

La raporto aparte atentigas pri kelke da gravaj problemoj. Ekzemple, post certa dozo de radiado beboj estas en pli granda danĝero ol plenkreskuloj koncerne la evoluon de plur-specaj tumoroj. Tiu risko ĝenerale ne estas ĉiam strikte difinita, sed daŭras dum la tuta vivo. Entute la komitato esploris 23 kancertipojn en la raporto. Iuj el ili estas tre gravaj por la taksado de la radiaj konsekvencoj pro nukleaj akcidentoj kaj iuj medicinaj proceduroj. Oni konstatis, ke infanoj estas pli sentivaj ol plenkreskuloj rilate al la evoluo de proksimume 25 % de la tumortipoj, inkluzive de leŭkemio, tiroida, cerba kaj mama kancero. La risko pri radiado povas esti multe pli alta depende de la cirkonstancoj.

Aliflanke, ĉe proksimume 15 % de la kancertipoj, kiel la kancero de dika intesto, infanoj havas la saman radian sentivecon kiel plenkreskuloj. Kaj ĉe 10 % de la kancertipoj, kiuj lezas pulmojn, infanoj estas malpli sentivaj ol plenkreskuloj. La donitaĵoj ne sufiĉis por eltiri iajn konkludojn pri 20 % de la kancertipoj, kiuj trafas la ezofagon. Krome estas malkonvinka aŭ neekzistanta ligo inter radiado kaj risko en ajna aĝo ĉe 30 % de la kanceroj de prostato, rekta intesto, utero kaj Hodgkin-malsano.

Pri la histaj efikoj, kiuj povas okazi baldaŭ post tre altaj dozoj de radiado, la komitato konkludis, ke, kiel rimarkite ĉe kancerogenezo, estas iuj okazoj, en kiuj la radiaj efikoj por la infanoj prezentas pli altan riskon ol por plenkreskuloj (ekzemple koncerne la efikojn por cerbo, katarakto kaj tiroidaj tuberoj). Estas ankaŭ aliaj okazoj, kiam la risko ŝajnas esti la sama (ekzemple ĉe la nervoendokrina sistemo kaj la renoj), kaj estas fine aliaj okazoj, kiam la infanaj histoj estas pli rezistaj (pulmo, medolo kaj ovarioj). “Ne estas rekomendinde uzi la samajn ĝeneraligojn uzatajn por plenkreskuloj, pritraktante la riskojn kaj efikojn de surradiado en la infanaĝo”, deklaris d-ro Mettler. “La specifaĵoj de la radiado kaj la situacio ludas gravan rolon”, li aldonis.

Heredaj efikoj

La raporto konkludas, ke ne ekzistas heredaj efikoj por la infanoj pro surradiado de iliaj gepatroj, inkluzive la idojn de homoj, kiuj postvivis atom-bombadon ĉe infana aĝo. Tio indikas, ke la efikoj por la sano dependas de multaj fizikaj faktoroj. Ekzemple, infanoj kompare kun plenkreskuloj povas ricevi pli altajn dozojn de radioaktiva jodo en la medio pro la pli alta konsumado de lakto. Simile, je egala radiado, la dozoj en la internaj organoj de infanoj estas pli altaj ol tiuj de plenkreskuloj, ĉar beboj kaj infanoj prezentas malgrandajn diametrojn en la propra korpo, kaj iliaj organoj estas malpli protektataj de histoj. Krome, metabolo kaj fiziologio varias depende de la aĝo, kio tuŝas ankaŭ la koncentritecon de radionuklidoj en diversaj organoj, kaj tiumaniere la dozon en tiuj organoj post donita konsumado.

Evgeni Georgiev

Medio

JAPANIO

Ursoj mortigataj

En la nuna vintra Japanio neĝo dense kovras montarojn, kie ursoj jam ĉesis sian agadon kaj dormas travintre en grotoj kaj kavoj de arboj. Ili estas feliĉaj, ĉar ankaŭ ĉi-jare pli ol 1000 ursoj estas mortigitaj. La tabelo montras, ke ĉiun jaron ĉirkaŭ 1500-3000 ursoj estas kaptitaj kaj mortigitaj.

Nombroj de ursoj mortigitaj:

Jaro 2009 2010 2011 2012 2013
lunarkaj ursoj 969 3015 964 2474 778
brunaj ursoj 601 540 714 629 297
Sumo 1570 3555 1678 3103 1075

Notoj: La jaro 2013 estas de aprilo ĝis aŭgusto. Aliaj jaroj estas de aprilo ĝis marto (Fonto: Ministerio de Medio).

Du specioj

En Japanio vivas ursoj de du specoj, nome lunarkaj ursoj (Ursus thibetanus) kaj brunaj ursoj (Ursus arctos). La unuaj estas malpli grandaj kaj malpli danĝeraj ol la lastaj. Ili estas nigraj kaj havas blankan hararon sub la kolo, pro kiu ili ricevis sian nomon. La duaj estas brunaj kaj loĝas nur en la plej norda insulo, Hokajdo. Oni supozas, ke vivas ĉirkaŭ 15 000 lunarkaj ursoj kaj 3500 brunaj ursoj en la tuta lando.

Kial tiom multe da ursoj estas mortigataj ĉiun jaron? Antaŭ ĉio, homoj invadis arbarojn, kie ursoj loĝis. Arbaroj okupis ĉirkaŭ 70 % de la tuta areo de Japanio. Oni dehakis arbarojn kaj poste arbarizis kun pinglarboj anstataŭ la foliarboj, kiuj nutris ursojn per abundaj nuksoj kiel glanoj kaj kaŝtanoj. La homfaritaj arbaroj kaj kampoj kontaktiĝis kun la habitatoj de ursoj. Rezulte okazas renkontiĝoj inter homoj kaj ursoj.

La urso origine timas la homon, do oni portis kaj portas sonorilojn por averti ursojn pri la ĉeesto de homoj, kiam tiuj ĉi eniras la montaron. Sed abruptaj renkontiĝoj igas ursojn ataki homojn. Plie, ĉar sekigitaj galvezikoj de ursoj vendiĝas altapreze kiel tradicia medikamento, antaŭe profesiaj ĉasistoj kaptis ursojn. Do, tiuj rilatoj inter la homoj kaj ursoj estas longe relative stabilaj. Sed hodiaŭ tiuj ĉasistoj preskaŭ malaperis.

Akcidentoj

Tamen, lastatempe ŝanĝo aperis. Pro ofta sterileco de juglandarboj en arbaroj, ursoj desupris de montaro, serĉante manĝaĵon en kampoj kaj fruktejoj. Tie ili renkontiĝas kun kamparanoj aŭ kolektantoj de fungoj kaj spicherboj. Oni raportas, ke nuntempaj ursoj kutimiĝis al legomoj kaj fruktoj, kiujn homoj kultivas, kaj ke ili ne hezitas viziti homan vivejon. Tial multfoje okazas neatenditaj renkontiĝoj inter homoj kaj ursoj. Tial ĉiun jaron ĉirkaŭ 50-150 homoj estas vunditaj, kelkaj eĉ mortigitaj.

Dume ekzistas delonge la severa kritiko, ke oni tro facile mortigas ursojn, kaj la espero, ke homoj klopodu kunvivi kun ili. Komenciĝis finfine provoj por kunvivado: oni kaptas aŭ fortimigas ursojn kaj lasas ilin en arbaro, por ke ili ne revenu proksimen. En kelkaj regionoj oni ankaŭ plantis nuksarbojn por ursoj ekstere de la limoj de kampoj kaj fruktejoj. Ĉiukaze, malproksima estas la pacema kunvivado kun ursoj.

Isikawa Takasi

Arto

HINDEMITH

Pura muziko por eonoj

Antaŭ iom pli ol kvindek jaroj mortis la komponisto Paul Hindemith (1895-1963), la plej fama klasikeca komponisto germana en la dudeka jarcento. Komencinte kiel enfant terrible kaj burĝotimigisto pro aplombe kakofoniaj, malrespektemaj, elektr-instrumentaj, kontraŭtradiciaj verkoj, tamen kun vastaj sukcesegoj, li finis mallaŭte sian agadon kiel — almenaŭ laŭ kelkaj tiam influfortaj kritikemuloj — tradiciisto, eĉ kontraŭmodernisto, kiu fine kondamnis aŭ “ĝustigis” siajn fruajn eksperimentojn kaj preferis eksmodiĝintajn muzikformojn, kiel fugo, kanono, kaj kiu publikigis pesimismajn tezojn pri la estonteco de la apud li regantaj muzikaj konceptoj.

Li adiaŭis per meskomponaĵo, samtempe lia lasta publika prezentiĝo kiel dirigento, kaj komencis similan verkon (eĉ por laikoj!) sur la mortolito, postlasante same kortuŝan abrupte nuliĝantan lastan notlinion, kiel iam lia granda modelulo Johann Sebastian Bach en La arto de la fugo.

Malgermana

Jam post la dua mondmilito, kiun li kiel hitlere denuncita “malmorala, malgermana, malbelsona” komponisto transvivis en Usono, li postrevene devis konstati, ke la radiofoniaj ĉefoj preferas kaj propagandadas la dodekafonian sistemon de Arnold Schönberg, ke la publiko milde ridas pri liaj operotemoj kiel La harmonio de la mondo kaj La longa kristnaskomanĝo, ke la kritikistoj malice primokas liajn “faŝismajn” C-maĵorajn akordojn kaj lian manion pravigi teorie sian tonsistemon (ekzemple per la libro Instruo pri la tonaranĝo). La juna komponistogeneracio jam eksperimentis per la hazardo, utiligis naturajn kaj teknikajn sonojn, improvizis kaj enkondukis grafikajn simbolojn anstataŭ muziknotoj. La hindemita tonalismo ŝajnis esti definitive venkita, lia verkaro aspektis postrestinta — efika kondamno.

Postmorte la seninfana Hindemith postlasis fondaĵon favore al la estonta prosperigado de lia verkaro. Ekzistas ĉarmaj studejoj en lia lasta loĝloko en Blonay (Svislando) kaj la impona Hindemith-instituto en Frankfurto ĉe Majno. La kapitalo plu kreskas ankoraŭ hodiaŭ pro la potenca eldonejo Schott en Majenco, kiu posedas preskaŭ ekde la komenco (ĝi jam kun la juna promesplena komponisto aranĝis ekskluzivan kontrakton) la eldonistajn rajtojn. Tamen la gusto de la epoko malhelpis tujan revenon de la iamaj gloraj publikaj agnoskoj. Nur en la lastaj du jardekoj oni denove ĝenerale ekkonis, kion esprimis la pli juna komponisto Hans Vogt jam en 1972 rilate la lastan meson: “En ĝi la digneco de muziko libera je ĉia alkroĉiteco al specifa tempo denove trovis konvinkan konkretiĝon.”

Kvalita muziko

Ree evidentiĝis, ke post fazo de prisilentado (proksimume generacion daŭra) kvalita muziko denove atingas la publikon, kiel okazis ekzemple kun tiu de Johannes Sebastian Bach, de Joseph Gabriel Rheinberger kaj multaj aliaj. La komponisto Hindemith restos ne kiel historia piednoto, ne kiel ekzemplo de kadukiĝinta stilo. Li evidentiĝos plene homo de sia tempo, tamen kun mesaĝo valida por estontaj generacioj. Memkompreneble, transe de ĉiu malŝata kondamno, ne ĉiuj verkoj havas la saman signifon por la estonteco.

Estas rekomendinde por nesperta aŭskultemulo komenci per la iel popularaj Simfoniaj variaĵoj pri temoj de Carl Maria von WeberNobilissima visione laŭ la vivo de Francisko el Asizo. Sed oni nepre ne preterlasu la lucidan jubile-jaran interpretadon fare de la koruso de Südwestrundfunk Stuttgart (Germanio) de la Meso 1963 — “pura” muziko por eonoj.

Franz-Georg Rössler

[FORIGITA!: bildo]

bildo 1: La komponisto kiel dirigento.

[FORIGITA!: bildo]

bildo 2: Manskribo de Paul Hindemith.

Moderna vivo

AVIADO

Kiam la aero ne plu belas

Bankrotis la albana flugkompanio Belle Air (Bela aero). Temas pri kompanio kovranta 53 % de la flugoj el kaj al Albanio.

Lastatempe Belle Air flugis al ĉirkaŭ 20 italaj urboj, ofte ĉiutage. La samon ĝi faris rilate urbojn en Grekio. En ambaŭ landoj loĝas minimume 1,3 milionoj da albanaj rifuĝintoj. La kompanio flugis ankaŭ al Belgio, Britio, Francio, Germanio, Turkio ktp.

Demokratoj

Belle Air estis fondita antaŭ ok jaroj, tuj post la venko de la demokratoj en Albanio. Ĝi bankrotis parte pro fuŝa administrado sed ankaŭ ŝajne pro politika premo de la socialistoj.

Ili konsideris Belle Air proprietaĵo de personoj ligitaj al la demokratoj. Tion konfirmas la fakto, ke aperis du novaj flugkompanioj, Flyalbania kaj Blupanorama, laŭdire kun rilatoj al la socialistoj.

Bardhyl Selimi

Arto

KINO

La plej malnova kinoteatro de la mondo

Ĉiuj konas unu el la tutunuaj filmoj de la fratoj Lumière [lumjér] Alveno de trajno en la stacidomo de La Ciotat [la sjotá]. Sed ĉu ĉiuj scias, ke ankaŭ la unua kinejo situas en tiu urbeto en la suda Francio? Malfermite kiel spektaklejo la 15an de junio 1889, ĝi la 21an de marto 1899 la unuan fojon en la mondo montris filmon, por kiu la spektontoj devis pagi enirbileton.

6 milionoj da eŭroj

Ĝis 1982 la teatro Eden estis unu el la urbaj kinejoj, klasifikita “nacia heredaĵo”. Tamen, pro sekurec-reguloj ĝi fermiĝis en 1995 kaj ne plu povis akcepti publikon. La loĝantoj mobiliziĝis, kreiĝis pluraj asocioj por pripensi, kion fari el tiu kinoteatro en rilato kun kinoarto. Dank’ al Marseille-Provence 2013, kiam la urbo Marseille [marséj] iĝis eŭropa kultura ĉefurbo, eblis trovi monon (pli ol 6 milionojn da eŭroj) por renovigi ĝin.

Kontribuis la regiono, la departemento, la urbaro Marseille, la regiona kultura fonduso, nacia kinocentro, fondaĵo de la banko Crédit Agricole [kredí agrikól] kaj ĉefe kontribuis la urbo per 2,8 milionoj da eŭroj: Se ni konsideras, ke la urbo nombras 35 000 loĝantojn, kalkulu mem, kiun parton pagis ĉiu loĝanto per siaj impostoj. Tamen la rezulto estas kompleta renovigo laŭ la historia maniero: ebena lignoplanko, ruĝaj veluraj foteloj, balkono.

Festivaloj

Dum tri monatoj ekde la malfermo la 9an de oktobro 2013 estis prezentata senpage amaso da filmoj, organizitaj specialaj vesperoj kun partopreno de reĝisoroj, aktoroj, filmfarintoj; pintis la 32a Festivalo de la Unua Franclingva Filmo en oktobro, la 12a Festivalo de Jam Premiitaj Mallongaj Filmoj en novembro, eŭropaj filmoj en decembro ktp.

En periodo, kiam filmoj en kinejo estas forte konkurencataj de alitipaj ekranoj, kiam la ekonomia situacio devigas la homojn elekti siajn elspezojn, kiu rolo restas al tiu kinejo? La plano estas, ke la teatro Eden iĝu montrejo de klasikaj malnovaj filmoj, studejo pri novaj kaj malnovaj filmteknologioj, kunvivejo malfermita al ĉiuj kinoamantoj.

Renée Triolle

Turismo

ĈINIO

Vizito al Zaozhuang

La urbo Zaozhuang situas en la orienta Ĉinio meze de la rapida fervojlinio de Pekino al Ŝanhajo, norde de la Granda kanalo Beijing-Hangzhou. Ĝi estas la suda urbo de la ŝandonga provinco. Zaozhuang havas 3 729 300 loĝantojn. Historie, antaŭ la Qin-dinastio ĝi estis regiono kun sep landoj. Tiaj regionoj en Ĉinio estas nur du.

Laŭlegende la urbo fariĝis interna bieno de la imperiestro Yan, unu el la du fondintoj de la ĉina nacio. Nun ĉinoj ofte diras: “Ni estas la idoj de Yan kaj Huang”. Ĉi tie temas pri la imperiestro Yan, kiu vivis antaŭ 5500–6000 jaroj. Tamen tiam en la bieno oni plantis multajn jujub-arbojn kaj pro tio oni nomis ĝin Jujuba. La ĉina vorto “jujubo” estas Zao kaj “bieno” — Zhuang. Pro tio ĉinoj nomas la urbon Zaozhuang.

La urbo troviĝas en la transira regiono de la ĉemara orienta parto al la interna okcidenta parto de la lando tiel, ke ĝiaj klimatkondiĉoj estas pli bonaj — kun sufiĉa sunradiado, pluvoj kaj klaraj kvar sezonoj.

En Zaozhuang naskiĝis la granda antikva filozofo Mozio, kiu pledis por la ideo pri homara harmonio kaj, simile al Konfuceo, kreis sian skolon. Oni povas legi pri liaj ideoj kaj elstaraj atingoj en la libro Mozio.

Krom Xi Zhongo kaj Mozio en la urbo naskiĝis ankaŭ aliaj famuloj: ekzemple Lu Ban, la fondinto de lignokomercado en la ĉina historio. Li vivis en la sama periodo kiel Mozio kaj kreis segilon por lignistoj.

Printempe 1938 okazis la kampanjo de ĉina armeo kontraŭ japanaj militistoj en la distrikto Tai Erzhuang. Ambaŭ militantaj flankoj havis pli ol kelkajn dekmilojn da soldatoj. Post preskaŭ duonmonataj bataloj la ĉina armeo finfine venkis.

En la nova epoko oni konstruis novan kaj modernan urbocentron en la distrikto Xuecheng. Nun ĝi moderniĝas kaj internaciiĝas. Pere de la rapida fervojo oni povas atingi Zaozhuang de Pekino en nur 2 horoj kaj 20 minutoj.

Vidindaĵoj

En Zaozhuang estas kelkaj gravaj vidindaĵoj, iuj el kiuj estas historiaj, kaj aliaj geografiaj.

La Xigong-monto estas la loko, kie la inventinto de la ĉaro Xi Zhongo naskiĝis, vivis kaj inventis la unuan ĉevalĉaron. Nun sur la monto troviĝas lia tombo, kaj tie oni konstruis templon omaĝe al li.

Ĉiujare oni okazigas konkurson pri aŭtoj en la distrikto Xuecheng, kie ekestis la unua ĉevalĉaro en la mondo.

Zaozhuang posedas solecan monton, Bao Du Gu. Gu en la ĉina lingvo signifas “granda ŝtonmonto kun alta kaj roka ĉirkaŭaĵo”. Ĝi altas 584 m super la marnivelo kaj en ĝi troviĝas groto nomata 18-arhata groto. En ĉi-lasta estas diversformaj arhatoj*, gravuritaj en ĉirkaŭaj ŝtonmuroj. Nun la monto Bao Du Gu estas ŝtata arbara naturparko.

Antaŭ 400 jaroj en la urbo okazis granda tertremo. Pro tio la monto Xiong-er (orelo de urso) fendiĝis en du partojn kaj tie estas granda fendovalo el kelkcent metroj. Tie estas geologia naturparko.

En Zaozhuang troviĝas la plej granda granata plantejo, kiu okupas areon de pli ol 79 920 000 m2. Antaŭ pli ol 2000 jaroj Kuang Hengo, ĉefministro de la Okcidenta Han-dinastio, kunportis la granatajn semojn al sia hejmloko Zaozhuang kaj poste oni komencis tie planti ilin. Nun en la plantejo kreskas diversspeciaj granatoj.

Nuntempe oni rekonstruas la antikvan urbon en la distrikto Tai Erzhuang. Tie restas parto de la antikva Granda kanalo Beijing-Hangzhou, kiu estas nomata “Vivanta kanalo” fare de la Monda Turisma Organizaĵo. Post Varsovio, Pompejo kaj Li Jiango, Tai Erzhuang iĝos la kvara rekonstruita antikva urbo en la mondo.

Kompreneble, por esperantistoj grava vidindaĵo en Zaozhuang estas la Esperanta Muzeo, kiu troviĝas sur areo de 680 m2 en la Universitato Zaozhuango. Ĝi estas unika en Azio.

last

[FORIGITA!: bildo]

La monto Bao Du Gu.

[FORIGITA!: bildo]

Granata plantejo.

[FORIGITA!: bildo]

Malnova loĝejo de Mozio.

[FORIGITA!: bildo]

Memordomo de Mozio.

[FORIGITA!: bildo]

Esperanta muzeo.

[FORIGITA!: bildo]

Tai Erzhuang.

[FORIGITA!: bildo]

La monto Xigong.

[FORIGITA!: bildo]

Xiong-er-monto.

[FORIGITA!: bildo]

Zaozhuang.

Moderna vivo

METIOJ

Bunte punte

Fine de la pasinta jaro aperis 120-paĝa libro pri la punto de la nord-slovaka regiono Liptov. Temas pri tiel nomata spindele plektita punto, kiu falis en forgeson. Unuafoje la libro alportas fakajn priskribojn kaj detalajn desegnaĵojn.

La aŭtoro, Mária Čobrdová [ĉobrdova], dum pli ol 20 jaroj kolektis kaj iom post iom displektis malnovajn forgesitajn kaj difektitajn puntojn. Ŝi priskribas la labormetodon kaj tiel kreas bazon por revivigi la produktadon de la punto.

Pliaj detaloj pri la libro (nur en la slovaka) troveblas ĉe www.povabnicaturca.org.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Juna sinjorino kun punta kufeto. Foto: Vladimir Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Tiel oni kreas liptovan punton. Foto: Vladimir Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Liptova sceno punte bildigita. Foto: Vladimir Hauser

Turismo

LITOVIO

Skulptaĵoj provokas diskutojn

Se vi volas vidi iun sovetian memoraĵon en la litova ĉefurbo Vilniuso, nepre vizitu la Verdan Ponton, sur kiu staras kvar skulptaĵgrupoj, kiuj ne nur memorigas pri la komunisma pasinteco, sed ankaŭ provokas sociajn diskutojn.

Komunisma ideologio

La skulptaĵojn sur la Verda Ponto super la rivero Neris oni starigis en 1952. La verkoj de tiutempaj eminentaj skulptistoj prezentas soldatojn de la Ruĝa Armeo (En la gardo de la paco), laboristojn (Industrio kaj konstruado), agrikulturistojn (Agrikulturo) kaj junajn sciencistojn (Sciencista junularo). Ili estas la lastaj publike eksponataj grandaj monumentoj, kiuj spegulas la komunisman ideologion. Ĝin Litovio rifuzis antaŭ pli ol du jardekoj, kiam ĝi unua en la tiama Sovetio proklamis sian sendependecon.

La statuoj estis kreitaj en la etoso de la tiutempe moda “socialisma realismo”. Tamen evidente tiuj bravuloj, kiujn prezentas la skulptaĵoj, ne kontraŭstaris la tempofluon. Dum pli ol ses jardekoj, pasigitaj subĉiele, ili suferis damaĝojn (fero rustiĝis, aperis rimarkeblaj truoj). Kion fari pri ili: forigi kaj forgesi aŭ renovigi kaj gardi kiel simbolon de la pasinteco?

Ofendo

Kęstutis Masiulis, parlamentano kaj eksa vicurbestro de Vilniuso, tute ne ĉagreniĝus, se tiujn skulptaĵojn oni forigus. Ili ja ofendas la litovojn, kiuj tiam suferis pro la registaro, kiu naciigis bienojn, nuligis la profesian kaj scienclaboran liberecon, kondamnis pli ol 300 milojn da homoj al malliberigo, enprizonigo kaj ekzilo en la fora Rusio. Dume Lolita Jablonskienė, la estrino de la Nacia Artgalerio, prefere akceptus la ideon pri renovigo de la skulptaĵoj. Ili ja estas memorsimboloj, kiujn necesus gardi.

Protektata?

Certe Litovio ne estas la ununura lando, kiu kolizias kun similaj problemoj. Tamen ĉi tie la historio kaj soifo je ŝanĝiĝo evidente konkuras. La estonteco de la surpontaj skulptaĵoj en Vilniuso almenaŭ ekde la jaro 2005 estas malklara. Tiam la registaro, baziĝante sur la leĝo pri heredaĵo, deklaris la Verdan Ponton kaj ĝiajn skulptaĵojn protektata objekto. Dume oponantoj citas iom postan leĝon, kiu malpermesas simbolojn de la sovetia kaj naziisma periodoj. Ekzemple en skulptaĵo, sur la tigopinto de flago en la manoj de soldatoj, klare videblas la sovetia emblemo de la “serpo kaj martelo”.

Malhumana

Antaŭ kelkaj jaroj, kiam oni preparis la omaĝon de la 65a datreveno de la venko kontraŭ la naziisma Germanio, la tiama urbestro de Moskvo Jurij Luĵkov mem proponis pagi la renovigon de la litovaj skulptaĵoj. Tamen la registaro en Vilniuso rifuzis la helpoproponon. La nuna urbestro de Vilniuso Artūras Zuokas menciis, ke la skulptaĵoj estas renovigendaj. Tio povus daŭri du jarojn, kaj oni bezonus ĉirkaŭ 200 000 usonajn dolarojn. Kompromise li proponis munti dekoraĵtabulojn sub la statuoj por klarigi, kiel malhumana estis la sovetia okupado.

Super marĉo

Ekzistas plia eblo. Ĝin apogas unio, reprezentanta eksajn politikajn malliberulojn kaj ekzilitojn. La unio proponas transloki la skulptaĵojn al la privata parko Grūtas, kiu eksponas sovetiajn statuojn kaj monumentojn. La parkestro Viliumas Malinauskas diras, ke li jam trovis novan lokon por la skulptaĵoj de la Verda Ponto — speciale por ili oni konstruus novan ponton super marĉo.

last

[FORIGITA!: bildo]

Agrikulturistoj. Foto: last

[FORIGITA!: bildo]

Laboristoj. Foto: last

[FORIGITA!: bildo]

Sciencistoj. Foto: last

[FORIGITA!: bildo]

La verkoj de tiutempaj eminentaj skulptistoj prezentas soldatojn de la Ruĝa Armeo. Foto: last

Komputado

INTERRETO

La Granda Datumaro

Interreto refasonis, kiel la homaro komunikiĝas. Ĝi ŝanĝis la manierojn, en kiuj entreprenoj komercas, registaroj funkcias kaj homoj vivas. Iom malpli konata estas tio, ke nun estas pli da informoj ŝvebantaj en la aero ol iam antaŭe, kaj tiuj informoj estas uzataj por eksterordinaraj novaj celoj. Oni povas nun per granda datenaro ekscii aferojn, kiujn oni antaŭe ne povis kompreni per la analizado de malgrandaj kvantoj da informoj.

En la jaro 2000 nur kvarono de la mondaj informoj estis registrita en komputile legebla formo. La resto restis sur papero, mikrofilmo kaj aliaj tradiciaj portiloj. Ĉar la kvanto da ciferecaj datumoj pliiĝas galope kaj duobliĝas en ĉirkaŭ tri jaroj, la situacio intertempe inversiĝis. Hodiaŭ pli ol 98 % de ĉiuj konservitaj informoj estas komputile legeblaj.

La disponiĝo de grandaj kvantoj da informoj necesigas profundajn ŝanĝojn en la maniero, kiel informoj estas analizataj. Hodiaŭ oni favoras la ordigon kaj uzadon de amasoj da informoj anstataŭ pritrakti nur specimenojn, kiel statistikistoj faris antaŭe dum jardekoj. Ofte oni devas rezigni serĉi klarigojn kaj anstataŭe akcepti nur korelaciojn, ĉar “granda datumaro” pli helpas respondi al “kio” ol al “kial”. Ofte, tamen, tio sufiĉas.

La “Granda Datumaro” (en la angla enmodiĝis la esprimo “big data” por priskribi datumarojn tiel grandajn kaj kompleksajn, ke ne eblas pritrakti ilin per la tradiciaj rimedoj) eble ŝanĝos la manieron, en kiu oni perceptas la mondon. Pli kaj pli da datumaroj aldoniĝas kun la celo kompreni eventojn kaj fari decidojn, kaj ŝajne la analizado pli kaj pli ofte donas probablojn anstataŭ definitivan respondon.

Interreto de Objektoj

La “Granda Datumaro” originis en la cifereca revolucio de la 1980aj jaroj, kaj nun komputiloj kaj Interreto kontribuas al ĝi per konstanta malaltigo de la kostoj de kolektado, konservado, traktado kaj interŝanĝado de informoj. Hodiaŭ oni parolas ankaŭ pri la “Interreto de Objektoj” (angle “IoT”, do en Esperanto eble “Ido”), kiam la nombro de “objektoj” konektitaj al Interreto — fridujoj, panrostiloj, unuopaj lumoj, ... — vaste superos la nombron de homoj. Evidente ankaŭ tio povus multobligi la disponatajn datenojn.

Kelkaj homoj esperas, ke la “Granda Datumaro” kontribuos al klareco en demokratia administrado. Kelkaj rekomendas la koncepton de “publika datumaro”, kiu preterpasos la liberan informadon nun kutiman en evoluintaj demokratioj. Apogantoj de tiu movado insistas ĉe registaroj, ke la vastaj informoj konservataj de la ŝtato estu facile alireblaj por publika konsultado. Aliflanke, registaroj devas protekti siajn ŝtatanojn kontraŭ nedezirinda superregado de grandaj firmaoj, kiuj amasigas informojn pri siaj klientoj kaj ties vivoj.

Granda Frato

Samtempe kreskas maltrankviliĝo pri la manko de privateco de konservataj informoj. Ju pli da informoj aldoniĝas al datumbazoj, des pli granda la risko, ke privataj informoj fariĝos publike alireblaj, kaj tiun alireblon la nunaj teknologioj kaj leĝoj neadekvate traktas.

Registaroj devas protekti siajn ŝtatanojn kaj merkatojn kontraŭ la misuzado de la “Granda Datumaro”, alie la “Granda Datumaro” estos la “Granda Frato”. En ĉiuj landoj, sed speciale en la nedemokratiaj, la “Granda Datumaro” plifortigas la jaman malsimetrion de forto inter la ŝtato kaj la popolo.

La “Granda Datumaro” ŝanĝos la manierojn, en kiuj oni vivas, laboras kaj pensas, kaj starigos defiojn ne facile respondeblajn. La “Granda Datumaro” eble signas la momenton, en kiu la “informsocio” finfine plenumos la promeson sugestitan en sia nomo.

Lenio Marobin

Scienco

REAGO

Kanabo (alkoholo, futbalo...) kaj cerbaj damaĝoj

La artikolo de Paulo Sergio Viana (Monato 2013/12, p. 17) celis atentigi nin pri la kanabaj danĝeroj por la cerbo kaj la pulmoj, surbaze de iuj kanadaj esploroj. Nuntempe, tamen, ekzistas tre malmulte da esploroj pri tiu ĉi temo tute fidindaj el scienca vidpunkto. La kanab-kontraŭuloj ĉefe klopodas pruvi siajn antaŭjuĝojn, kaj la aliuloj emas pruvi nur la kanabajn bonefikojn. Pro tio, ke mi estas kanab-fumanto, mi konfesas, ke mi dubas pri tiuj lastatempaj kanadaj esploroj.

Psikiatria malsanulejo

Vidu: mi estas 62-jaraĝa kaj mi fumas kanabon jam de 43 jaroj. La du lastajn jardekojn mi kanabfumas tri- aŭ kvar-foje ĉiutage, kaj mia cerbo estas (spite al tio) en bona stato. Mi motivite eĉ sukcesis lerni Esperanton dum ĉi-lastaj sep jaroj. Ankaŭ miaj pulmoj ĝuste funkcias kaj ja ne malhelpas min marŝi dum horoj sur la montoj. Se la aŭtoroj de tiuj esploroj pravus, mi ja estus delonge mortinta, aŭ mi trovus min nun en psikiatria malsanulejo. Sed mia sano estas bona kaj mia kuracisto diris al mi, ke mi povas maltimeme plufumi kanabon.

Diskriminacio

Kiam mi estis juna, mi elektis ĉesigi la uzadon de alkoholo, malmola drogo ege danĝera por la sano (kaj ankaŭ por la cerbo), kiun tamen 80 % de la okcidentaj homoj konsumas ordinare sen timo esti arestitaj ... Multaj vivoj estas ruinigitaj, multe da homoj estas traktitaj kiel krimuloj, ĉar ili kultivis neleĝajn plantojn, kaj ĉio ĉi sen iam kortuŝi la eminentulojn de la homaj rajtoj. Tio estas granda maljustaĵo kaj diskriminacio. Fakte oni ne havas problemojn ĉar oni fumas kanabon: oni fumas kanabon por elteni problemojn (ĉefe sociajn). Mi ja estas dependa, kompreneble: temas pri dependeco tiel forta, kiel tiu de futbal-subtenantoj, sed eble kun malpli da cerbaj damaĝoj.

Yves Buttex

Scienco

NUTRADO

Manĝi pomon vere savas homon

Denove la popola saĝo konfirmiĝas. Nun ankaŭ la saĝuloj el la Universitato de Oksfordo garantias, ke “ĉiutage unu pomo — ĉiam sana restas homo”. Post detala statistika esplorado, ili fakte konkludis, ke ĉi tiu nutra kutimo ja helpas protekti la organismon kontraŭ tiel nomataj kor-vaskulaj problemoj.

Statinoj

Sciencistoj de la prestiĝa brita universitato komparis la efikon de pommanĝado kun tiu de la medikamento simvastatino, rekomendata de la medicinistoj samkiel aliaj statinoj por malpliigi kolesterolemion. Statinoj jam longe estis pristudataj, kaj estas konate — kiel aliflanke jam atentigis pasintjare tiu ĉi scienca rubriko — ke ili ludas rimarkindan rolon en la preventado de granda kvanto de kor-vaskulaj epizodoj. La ciferoj (neniam hazardaj en tiom grandaj esploroj) klare montris, ke el ĉiutaga manĝado de unu pomo rezultas la sama. La granda diferenco staras en la fakto, ke simvastatino, kiel preskaŭ ĉiu kuracilo, povas kaŭzi ankaŭ nedeziratajn flank-efikojn, ekzemple ĉe muskoloj, nervoj kaj eĉ ies libido. Kaj, cetere, pomoj — kiu ajn estas ilia koloro — estas multe pli bongustaj!

Pomterapio

Kompreneble tiu ĉi studo tute ne rajtigas la konkludon, ke ĉiu malsanulo, kiu uzas simvastatinon, devas tuj transiri al noviga ... pomterapio. Sed por ordinaraj, sanaj homoj, certe oni povus sugesti pommanĝadon kiel naturan, malmultekostan kaj ĉefe agrablan preventan kutimon.

Paulo Sérgio Viana

El mia vidpunkto

Saĝuloj bezonataj ...

Fine de 2013, iom antaŭ Kristnasko, la brita registaro prezentis al la civitanoj de la landoj de Eŭropa Unio malagrablan donacon.

La brita ĉefministro, David Cameron, anoncis, ke ekde la unua de januaro 2014 ĉiu, kiu alvenos al Britio el EU-ŝtato por trovi laboron, atendu, se malsukcese, kvaronjaron, antaŭ ol ricevi subvencion el la senlaborula helpkaso.

Aparte celitaj estas la alvenontoj el Bulgario kaj Rumanio, kiuj ekde januaro 2014 rajtos libere vojaĝi al Britio por tie labori.

Verdire Cameron tiel reagas ne laŭ la bezonoj de la labormerkato (la senlaboreco en Britio en decembro iom falis ĝis 7,4 %) sed laŭ kreskanta enlanda histerio. Dekstremaj, bulvardaj gazetoj kaj politikistoj, sin reciproke nutrante, sukcese kredigas al la brita publiko, ke milionope alvenos bulgaroj kaj rumanoj por “ŝteli” laboron de britoj kaj prirabi la ŝtatan kason.

Ekzistas pli ol 20 milionoj da rumanoj, kiuj rajtos “invadi” Brition — tiel parolis membro de la dekstra sendependiga (t.e. de EU) partio UKIP dum televida debato. Kaj spektantoj aplaŭdis.

Nun Cameron, timante la kreskantan influon de dekstruloj, celas montri al la membroj de sia partio kaj al la brita publiko, ke li ne toleros eksterlandanojn, kiuj volas “profiti” de britaj impostpagantoj.

Atendigi eksterlandajn senlaborulojn, ĝis ili ricevos publikan monon, “faris Brition malpli alloga rilate EU-elmigrantojn, kiuj volas veni ĉi tien por vivi koste de la ŝtato”, diris Cameron.

Politiko fontanta el timo estas malbona politiko. Eĉ se oni flankenmetas moralajn konsiderojn, forestas ekonomiaj kialoj. En novembro universitataj esploristoj en Londono publikigis raporton, en kiu ili montris, ke inter 2001 kaj 2011 enmigrintoj kontribuis per impostoj 34 % pli ol ili ricevis per ŝtataj subvencioj. Alivorte, enmigrintoj donis al la brita ekonomio, ne maldonis.

Cetere Cameron forgesas, ke la migrada trafiko estas ambaŭdirekta. Ekzemple en Germanio loĝas ĉ. 115 000 britoj, en Francio ĉ. 200 000 kaj en Hispanio ĉ. 760 000 (fonto: BBC).

Post la intervenoj de Cameron kolere reagis la bulgara prezidanto Rosen Plevneliev, kies lando vole-nevole akceptis en la lastaj jaroj plurajn milojn da enmigrintoj el interalie Afganio kaj Sirio. Komentis Plevenliev: “Tio, kio gravas, estas ne aŭskulti la popularaĉajn politikistojn, kiuj ludas per la timoj de la popolo, sed aŭskulti la saĝulojn en Britio.”

Tamen malgraŭ la principo, ke eŭropanoj rajtas libere moviĝi ene de EU, la brita registaro metas pli kaj pli da obstakloj antaŭ tiujn, kiuj volas labori en Britio. Atendinte kvaronjaron por ricevi subvenciojn, laborŝerĉanto el eksterlando neniom ricevos, se tiu ne kontentige respondos al 100 demandoj (ekzemple: Kial vi ne trovis laborlokon en via lando?) kaj ne pruvas sin kompetenta en la angla lingvo.

Jen ironio. Dum britoj orgojle sin konvinkas, ke ĉiu eksterlandano ĝoje lernas la anglan, ili ne povas aŭ ne volas eltiri la konkludon, ke ĝuste pro la internacieco de (almenaŭ kripligita) angla lingvo, homoj sin prezentas ĉe britaj landlimoj. Pli saĝe peti laboron en lando, kies lingvon oni almenaŭ parte posedas, ol tie, kie necesas lerni ekde la nula punkto.

Jen alia ironio. Dum Cameron informis sian partion, ke li pretos vetoi la membriĝon de Serbio, Kosovo kaj Ukrainio en EU, se la unio ne limige ŝanĝos siajn regulojn rilate liberan movadon de civitanoj, la brita ministrejo pri eksterlandaj aferoj ŝajne bonvenigas pligrandigitan union.

“La Unuiĝinta Reĝolando forte subtenas la ekspansion de la unio rilate landojn de la okcidenta Balkanio, inkluzive Serbion, Kosovon kaj Turkion. Pligrandigo bonas al la Unuiĝinta Reĝolando”, komunikis lastatempe la ministrejo.

Klare, la dekstrega mano ne scias, kion faras la dekstra. Ne surprize, ke la haste elpensita kaj kontraŭdira politiko de la brita registaro agacas eŭropajn partnerojn. Tamen ili ne tro maltrankviliĝu: se okazos la promesita enlanda referendumo pri daŭra brita membreco en EU, la popolo, almenaŭ laŭ nunaj kriterioj, voĉdonos plej probable por eliri el la unio.

La saĝuloj en Britio, pri kiuj parolas Plevneliev, senhelpe kaj seniluziiĝe tiros la ŝultrojn. La popolo provizore jubilos, ĝis iom post iom percepteblos la ekonomiaj kaj sociaj rezultoj de la decido.

Kiel reagos eŭropanoj inter Portugalio kaj Bulgario, adiaŭinte partneron kvereleman kaj ĉikaneman, nur tiuj diru.

Paul Gubbins

Politiko

AŬSTRIO

“Modelo” por Eŭropo

Kompromison atingis la du partioj, kiuj ekde la dua mondmilito dominas la politikan vivon en Aŭstrio, por daŭrigi la tielnomatan grandan koalicion (2008-13).

Du monatojn kaj duonon post la parlamentaj elektoj interkonsentis la socialdemokratoj (SPÖ), gvidataj de Werner Faymann, kaj la kristandemokratoj (ÖVP), gvidataj de Michael Spindelegger, plu kunlabori por solidigi la ŝtatajn financojn kaj pligrandigi la ekonomian kreskon kaj okupatecon.

La kanceliero Faymann, prezentante la novan koalician registaron, deklaris, ke oni ellaboris ampleksan, detalan laborprogramon, kiu enhavas la “plej bonan” de ambaŭ partioj.

Reage al kritikoj pri mankantaj grandaj reformoj diris Faymann: “Oni ne devas ree malkovri la sukcesan landon Aŭstrio. Ni estas modelo por Eŭropo.”

Intencoj

Dum la enoficigo kaj ĵurigo de la nova registaro protestis centoj da studentoj. Ili esprimis sian malkontenton pri la likvido de la memstara ministrejo pri scienco kaj esploroj kaj ĝia aligo al la ministrejo pri ekonomio. Tio estas unu el la nemultaj reform-intencoj de la koalicia registaro.

Unu el la celoj de la nova registaro dum la sekvaj kvin jaroj estas atingi ĝis 2016 “strukturan nuldeficiton”. “Tial necesas plialtigi impostojn kaj fari reformojn”, diris Faymann.

Oni altigos la tabakimposton, alkoholimposton kaj imposton je la allaso de aŭtoj kaj motorcikloj. Krome la registaro intencas plialtigi ĝis 2018 la nunan mezan aĝon de emeritiĝo de 58,4 al 60 jaroj.

La vickanceliero Spindelegger notis, ke ambaŭ partioj konsentis pri ŝparado, inkluzive de publikaj administraj kostoj, kaj ankaŭ stimulos ekonomian kreskon kaj okupatecon.

Kritikantoj, inkluzive la opoziciajn Liberecan Partion kaj verdulojn, deklaris, ke Aŭstrio reformu la publikajn financojn kaj pensiojn kaj reduktu la ŝvelintan burokrataron. Tiel eblos garantii la vivnivelon en la lando kun la plej malalta senlaboreco en EU.

La nova registaro

La nova registaro konsistos el 15 homoj: krom kanceliero Faymann, sep estas socialdemokratoj kaj sep kristandemokratoj. La postenon de ministro pri eksteraj aferoj transprenas la 27-jara Sebastian Kurz (ÖVP).

Li estis ĝis nun ŝtata sekretario pri integrado kaj ne disponas pri diplomata sperto. Krome li estas la plej juna ministro pri eksteraj aferoj en EU. La ministro pri justico estas la sperta advokato Wolfgang Brandstetter, kaj la ministrino pri junularo kaj familio estas Sophie Karmasin.

Kritikantoj, eĉ el la koaliciaj partioj mem, atentigas, ke la nova registaro povas estigi stagnadon en la aŭstra politiko.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Michael Spindelegger (maldekstre) kaj Werner Faymann prezentas la laborprogramon de la nova registaro. Foto: Andy Wenzel/BKA

Scienco

AKTUALAĴOJ

2013: dek donacoj al la posteuloj

Ĉiujare en la tuta mondo okazas tre gravaj sciencaj malkovroj, kiuj iom post iom ebligas al la homaro progresi. Ŝajnas, ke la antaŭa jaro (2013) estos longe memorata pro la kvanto de signifoplenaj malkovroj fare de esploristoj. Ili venas ne malofte de landoj enkrizaj, kiel Italio. Tamen ili sukcesis — spite al multspecaj problemoj, precipe la manko de registara helpo — montri sian kompetenton kaj profesiecon. Jenas dek el la plej notindaj malkovroj: donacoj, pri kiuj la posteuloj certe estos dankemaj al la homoj de nia epoko.

Malluma materio

1) La donitaĵoj kolektitaj de la satelito Planck pruvis, ke la t.n. malluma materio en la universo estas je 20 % plia ol ĝis nun kredate, dum la konstanto de Hubble (rilata al ekspansio) estas malpli granda. Rezulte de la nova malkovro, oni rajtas aserti, ke la proksimuma aĝo de nia universo estas 13,82 miliardoj da jaroj.

Hepata printilo

2) Tavolo, kiu konsistis el 20 ĉeloj de homa hepato, estis unuafoje reproduktita per tridimensia printilo. Tio, por la momento, utilas nur por kuracila testado. Laŭ la fakuloj, ja estas tro frue por pripensi la kreadon, pere de tiu ĉi tekniko, de organoj destinitaj al transplantoj.

Sekvencita DNA-o

3) Oni sekvencis la plej antikvan homan DNA-on. Ĝi apartenas al homo vivinta antaŭ 400 000 jaroj, kaj rezervis al la sciencistoj kelkajn surprizojn.

Turniĝo de nukleoj

4) Oni finfine solvis post tricento da jaroj la demandon, kiumaniere turniĝas la solida ena nukleo kaj la likva ekstera nukleo de nia planedo: la unua rotacias orienten pli rapide ol la surfaco de la tero. La esploristoj unuafoje sukcesis trovi la precizan rilaton inter la movoj de la du partoj de la ter-nukleo.

La kaŭzo de diabeto

5) Malkovrita estis ankaŭ la sekreto de diabeto: ĝi kaŝiĝas en la hepato. Altaj niveloj de iu proteino plialtigas la riskon trafi duatipan diabeton. Tiu ĉi grava malkovro estas la rezulto de 20-jara esplorado, kiun plenumis pluraj eŭropaj grupoj, inter kiuj distingiĝis pluraj el Italio. Krome, oni sukcese inventis vakcinon kontraŭ junulara diabeto.

Sub la absoluta nulo

6) Esploristoj atingis temperaturon pli malaltan ol la t.n. absoluta nulo (-273,15 celsiaj gradoj): temas pri germana eksperimento okazinta surbaze de tiurilataj italaj esploroj. Oni utiligis atomojn de kalio-39, malvarmigitajn pere de lasera lumo.

Kvantuma laboratorio

7) En Italio, lando ankoraŭfoje menciinda, estis konstruita la unua kvantuma laboratorio de la mondo. Aperis la unuaj modeloj de fotonaj proceziloj por simuli kompleksajn fizikajn fenomenojn.

Eksplodo antaŭvidita

8) Fakuloj sukcesis antaŭvidi unu el la plej mirindaj kaj — el scienca vidpunkto — gravaj astronomiaj eventoj, nome la eksplodon de supernovao.

Miniatura cerbo

9) Estis konstruita la unua miniatura homa cerbo, danke al la uzo de stamĉeloj. Temas pri nedifinita, sed funkcia maso. Oni parolis pri historia atingo por la medicina esplorado. La celo estas nun ekuzi tiajn strukturojn por fari eksperimentojn, kiuj ebligos priesplori perturbojn de la cerebro.

Mamuta sango

10) En Siberio (Ruslando) oni trovis likvan sangon de mamuto: do, la klonado de tiuj bestoj, malaperintaj fine de la lasta glacia epoko, alproksimiĝas. La trovo okazis en la t.n. permafrosto de insulo situanta en la insularo Ljaĉov, en Lapteva Maro, norde de Siberio. La trovita skeleto apartenas al mamutino, ĉirkaŭ 50- aŭ 60-jaraĝa, parte manĝita de predantoj. Ŝi vivis — nekredeble! — antaŭ 11 000 jaroj!

Roberto Pigro

Scienco

GINEKOLOGIO

Troa zorgemo pri la ĝena geno

Kiu el la legantoj ne estis impresita de la historio de la aktorino Angelina Jolie, abunde publikigita de kaj gazetaro kaj televido? Ŝi, unu el la plej popularaj kinartaj stelulinoj en Usono kaj alilande, surprize anoncis al la publiko, en majo 2012, ke ŝi ĵus submetis sin al mastektomio: alivorte, kaj pli simple, ŝi malkaŝis, ke kirurgoj forigis ambaŭ ŝiajn mamojn.

La kialo? Heredeco, riska faktoro tute ne neglektinda en la medicina fako: post specifa kontrolo, ŝi malkovris, ke, kiel ŝi timis, ŝi estas portanto de geno nomita BRCA1. Temas pri geno ligita, laŭ la sciencistoj, kun alta risko por inaj personoj pri estonta apero de tumoro ĉe mamo aŭ ovario. La sama geno karakterizis jam kelkajn membrojn de ŝia familio, kiuj tute ne hazarde malsaniĝis pro tiuspecaj tumoroj. Ŝi do, timigite de la propra familia historio, preferis preventi la aperon de tumoro, kvankam la pagenda prezo estis rezigni pri unu el la simboloj de ŝia ineco kaj beleco. Pli gravis, por la viv-kunulino de Brad Pitt, malpliigi kiel eble plej la riskon trafi iutage malsanon eble mortigan.

Grumeloj

Post la anonco, okazinta kiel fulmo en sennuba ĉielo, pluraj virinoj el multaj landoj ektimis pro sia sano. Volante sekvi la spurojn kaj la ekzemplon de Angelina Jolie, ili faris ĉiujn antaŭviditajn fak-kontrolojn por malkovri la eventualan ĉeeston ankaŭ en ilia korpo de tiu genetika mutacio. Nun venis tamen, kontraŭ ĉi tiu lastatempa modo, grava deklaro, akompanata de fakula demento pri la utileco de tia preventa konduto: plej ofte tiaj kontroloj, ĉe sanaj virinoj (kiuj ja estas sendube la plimulto), ne nur estas nenecesaj, sed kelkfoje elvojigaj kaj eĉ danĝeraj por la sano: la rezultoj de tiaj ekzamenoj estas preskaŭ neniam tute klaraj kaj facile interpreteblaj.

Aliflanke aldonendas, ke tiom da neutilaj diagnozaj ekzamenoj, al kiuj oni sin submetas, kaj ĉefe la pezaj kuracilaj terapioj uzataj por malpliigi la riskojn (fojfoje nulajn) pri estonteca karcinomo de mamo povas krei damaĝojn al sanaj virinoj. Iuj medikamentoj, ekzemple, ja helpas preventi maman aŭ ovarian tumoron, sed povas paralele provoki sangajn grumelojn. Do, por eviti hipotezan risketon, okazas, ke oni elmetas sin al verŝajna riskego. Ĉu penvaloras tion fari?

Anamnezo

Tiuj estas, per simplaj vortoj, la konkludoj freŝe eltiritaj, sur la paĝoj de la revuo Annals of Medicine, de iuj esploristoj de la usona tiel nomata Preventive services task force (Grupo pri preventaj servoj). Tute ne rekomendinda estas rutina genetika konsultado, samkiel la rilataj ekzamenoj, por virinoj, kiuj ofte havas nur unu parencon pasintece malsaniĝintan pro mama aŭ ovaria tumoro. La mutacio de la geno BRCA estas fakte evento tre malofta kaj, krom tio, ĝi respondecas pri nur 5 % de la mamaj tumoroj kaj 10–15 % de la ovariaj. Krome, kiel supre menciite, la rezultoj de tiaj ekzamenoj estas plejofte dubsencaj.

La mutacio de la genoj BRCA1 kaj BRCA2, konstatebla en apenaŭ 2–3 % de la virinoj, efektive povas 5-obligi la probablon de mama tumoro, kaj samtempe plialtigi ĝis 40 % la probablon trafi iam tumoron ovarian, sed tio ne pravigas la ĝeneralan panikon aŭ alarmon, kiu ekestis tra la virina loĝantaro en Usono kaj certe en aliaj landoj. La ĉeesto de la geno, cetere, ne estas per si mem signifoplena el riska vidpunkto, se ekzemple en la familio neniam aŭ nur unufoje registriĝis okazoj de tumoro. Malantaŭ ili fakte verŝajnas, ke estas alinaturaj kaŭzoj. Do la kontroloj kaj la terapioj estu rezervitaj nur al unuopaj, apartaj situacioj, kaj kompreneble post tre atenta analizo de la anamnezo de la pacientoj flanke de kuracistoj.

Roberto Pigro

Leteroj

Egalaj problemoj, egalaj zorgoj

Mi opinias, ke la artikolo Disleksio kaj literumado de Garbhan MacAoidh (Monato 2013/12, p. 18-19) estas ne nur interesa, sed ankaŭ signifoplena. En la slovaka lingvo ni povas trovi multe da dusencaj vortoj, kiuj faras grandajn problemojn dum legado ne nur por la infanoj, sed ankaŭ por la plenkreskuloj. Kialoj: oni ne distingas dum legado specialajn diakritajn signojn (akutan supersignon, cirkumflekson (pintan hoketon), haĉekon (vo-hoketon) ktp), kiuj esence ŝanĝas la signifon kaj sencon de vortoj. Juĝu mem: baza (sambuko) — báza (bazo), krik (krio) — krík (arbusto), muka (torturo) — múka (faruno), sud (barelo) — súd (juĝo), stôl (tablo) — stvol (trunketo) ktp.

Mi estas konvinkita, ke preskaŭ ĉiu nacia lingvo havas samajn aŭ similajn problemojn, kiujn prezentas ĝia skribsistemo. Pro tio mondolingvo povas esti unusence nur lingvo sen dusencaj vortoj kaj sen diversaj malsimplaj absurdaĵoj en la prononco. Kaj pro tio ne taŭgas la angla.

Julius Hauser

Slovakio

Scienco

AKTUALAĴOJ

Nekovrilaj malkovroj

Malsame ol la dek priskribitaj en alia artikolo de ĉi tiu rubriko, la jenaj malkovroj, al kiuj la brita televid-kanalo BBC dediĉis raportaĵon fine de 2013, eble nek atingos la kovrilon de gravaj periodaĵoj, nek ŝanĝos la vivon de la homa genro, nek ebligos al siaj aŭtoroj fariĝi nobel-premiitoj. Sed ili ĉiuj okazis en 2013, vekas nian scivolon kaj ja indas mencion en nia revuo pro la propra originaleco.

Simia singardo

Samkiel homoj, ankaŭ simioj havas naturon, kiu igas ilin sin gardi de malbonaj kaj egoismaj individuoj. La esploro, plenumita pri la specio Cebus capucinus kaj publikigita en la revuo Nature Communication, sugestas, ke la homa kapablo identigi nedezirindajn trajtojn en aliuloj originis en tre malproksima pasinteco.

Viraj emocioj

Viroj, kiuj neniam ĉesas agitiĝi, eĉ kiam ili devus sidi trankvile, estas paradokse pli rilaksaj en situacioj de granda premo (ekzemple ĉe ekzamenoj aŭ antaŭ publika parolado). Por virinoj tamen okazas la malo: ju pli senstreĉaj ili estas en la ordinara vivo, des pli multe ili agitiĝas en emocie intensaj momentoj. Tiun realon malkaŝis esploro de la brita universitato de Roehampton.

Ĥelonia spermo

Aparta ĥelonio, kies scienca nomo estas Eretmochelys imbricata (temas pri specio ege minacata, vivanta en tropikaj maroj, ĉefe en Ameriko) povas konservi sian spermon dum 75 tagoj, kun la celo ĝin utiligi en posta momento, kiam ĝi frajos en diversaj marbordaj lokoj. Tiu ĉi estas la konkludo de esploro farita de University of East Anglia.

Virina maljuno

Merkrede, je la tria kaj duono posttagmeze, virinoj ne rigardu sin en la spegulo: ili tiam ŝajnas pli maljunaj ol en la ceteraj tagoj kaj horoj de la semajno. Tion konvinkite asertis konata marko de sunbrunigaj produktoj, post tiurilata esplorado de ĝi freŝe plenumita.

Aksela fetoro

Eta parto (2 %) de la eŭropanoj havas akselojn, kiuj ne stinkas. Mankas al ili la genoj, kiuj kulpas pro la fetoro tipa, en plej multaj homoj, de tiu parto de la korpo. Spite al tio, ili uzas senodorigilojn. Des pli kurioze, la samaj uloj havas sekan orel-vakson. La malkovro aperis komence de 2013 en la revuo Journal of Investigative Dermatology.

Fingra faltiĝo

Ĉu vi iam demandis vin mem, pro kiu kialo la fingroj faltiĝas (alivorte sulkiĝas, kuntiriĝas) post longa restado en akvo? Respondis al tiu hamleta dubo iuj esploristoj de la universitato de Newcastle, en Britio. Ili certigas, ke tiu fingra karakterizo utilas por plibonigi la kaptadon de objektoj, kiam oni sin trovas subakve.

Bongustigaj koloroj

Varmaj trinkaĵoj havas malsaman guston laŭ la koloro de la ujoj, kiuj ilin entenas. Varma ĉokolado, ekzemple, estas plej bongusta ene de oranĝkolora taso. Tion kredas, verŝajne surbaze de fidindaj sciencaj donitaĵoj, fakuloj de la brita universitato de Oksfordo kaj de la hispana politekniko de Valencio.

Fetaj grimacoj

Beboj trejniĝas fari grimacojn antaŭ ol naskiĝi. La celo? Povi montri sian malkontenton, kiam ili ekvidos la lumon. Tiu ĉi karakterizo observeblas ĉe fetoj ekde la 36a semajno de gravedeco, dum la ridetoj komenciĝas jam en la 24a semajno. Ĉi-rilata studo aperis en la revuo PLOS One.

Amuziĝo kaj daŭro

Vi malpravas: ne veras, ke la tempo pasas rapide, kiam vi amuzas vin. Ja la malo okazas el psikologia vidpunkto: ni fakte memoras la agrablajn eventojn pli detale ol la enuigajn, do ni ofte supertaksas ilian efektivan daŭron. Plendojn oni sendu ne al ni, sed al la revuo Applied Cognitive Psychology!

Komplika multipliko

Se via filo ne scipovas solvi la multiplikon 6x8, ne riproĉu lin: tiu estas la plej komplika multipliko por la infanoj (kaj certe ankaŭ por kelkaj adoltoj). 9x12 estas male la multipliko, kiu postulas plej da tempo. Oni kalkulis ĉion ĉi pere de poŝtelefona apliko. La esplorado, kiu analizis 60 000 respondojn, okazis en angla lernejo.

Raŭka voĉo

Profundaj kaj raŭkaj voĉoj treege kontentigas kaj allogas virinojn. Esploro malkovris, ke malplialtigi la propran voĉon estas klara signalo de seksa intereso flanke de la viroj. Se do vi ne havas sukceson kun virinoj, klopodu uzi iom pli profundan voĉon: ĝi igos vin pli ĉarma. Aŭ tute ne parolu!

Planta strategio

La strategio de multaj plantoj por garantii la lojalecon kaj fidelecon de iliaj polenantoj estas miksi sian nektaron kun substancoj, kiel nikotino aŭ kafeino, kiuj provokas dependon. Pli ol cent specioj enhavas tiajn substancojn en la propra nektaro. Super tia studo laboris esploristoj de la brita universitato de Newcastle.

Vosta svingo

Nervozaj hundoj vosto-svingas maldekstren — la trankvilaj kaj feliĉaj dekstren. La ceteraj kvarpiedaj bestoj ŝajne komprenas bone tian ĉi lingvaĵon. La prihunda studo aperis en la revuo Current Biology.

Rapida irmaniero

Viroj malrapidigas sian ir-manieron je 7 %, kiam ili promenas kun sia koramikino aŭ edzino. Ili promenas per normala rapido, se ili estas kun alia virino, kiun ili ne ŝatas. Promenante kun viroj (krom supozeble se ili samseksemas: la esploro forgesis tiun eblon), ili male emas ege plirapidigi la iradon. Jen lastatempa malkovro de Seattle Pacific University.

Energia kupliĝo

Iaj marsupi-havaj bestoj kupliĝas tiel intense kaj energie, ke ili ofte mortas dum la seksa agado. Sciigas ĉi tiun kutimon al ni la revuo PNAS, post analizo de 52 marsupi-havaj specioj.

Blanka vino

En glasojn oni verŝas pli da blanka ol da ruĝa vino. La hela koloro, unuavide pli sendanĝera, igas homojn konsumi pli altan kvanton da alkoholo. Jen pensiga malkaŝo de la usona universitato de Iowa [ajoŭa].

Naĝa stilo

Ĉimpanzoj kaj orangoj brusto-naĝas. Tion komprenigis la unuaj observoj de iliaj kondutoj, kiam ili trovas sin en akvo.

Ĉokolado kaj butikumo

La klientoj de librovendejoj estas 6-oble pli emaj aĉeti am-romanojn aŭ kuir-librojn, se ili sentas odoron de ĉokolado. Tio estis ĵus malkovrita kadre de belga esplorado.

Roberto Pigro

Moderna vivo

ITALIO

“Sen besto-testoj mi estus mortinta ... ”

Provokis grandan debaton en Italio Fejsbuk-komentoj aperigitaj de tiam nekonata 25-jara virino Caterina Simonsen.

En decembro Simonsen, kiu suferas pro kvar maloftaj genetikaj malsanoj, ĝisdatigis sian Fejsbuk-profilon per nova foto.

Videblis Simonsen, kiu akordigeble kun sia sanstato studas veterinaran arton ĉe la universitato de Bolonjo, kun spiraparato ĉe la vizaĝo kaj jena mesaĝo manskribita: “Mi estas ankoraŭ viva, mi havas 25 jarojn, danke al la vera scienca esplorado, nome tiu, kiu utiligas ankaŭ bestojn por testi kuracilojn. Sen tio, mi estus mortinta naŭ jarojn aĝa.”

Insultoj

Tuj reagis la bestoprotektemuloj, en lando ĝenerale tre zorga pri la rajtoj de bestoj. Inter multaj komentoj, ĝenerale malfavoraj al la studentino, pluraj enhavis ironion, insultojn kaj eĉ mortminacojn.

Tio provokis indignon kaj neatenditan debaton, meze de kutime trankvilaj jarfinaj festoj, pri la utilo kaj laŭleĝeco de medicinaj eksperimentoj per bestoj.

Multaj renomuloj, rimarkinde, esprimis sian apogon al Simonsen. Inter ili menciendas la urbestro de Florenco, Matteo Renzi [mateo renci], cetere nova ĉefrolulo en la itala politiko.

Sekretario

Tiu, ĵus fariĝinta interalie sekretario de la centra-maldekstra Demokrata Partio kun la intenco ĝin renovigi, deklaris, ke la opinio de Simonsen estas plene aprobinda: la vivo de unuopa homo valoras pli ol tiu de multaj bestoj.

Fakuloj aldonis, en la sekvaj tagoj, ke la malsanoj, kiuj trafas la studentinon, vere bezonas testadon ĉe bestoj. Alternativoj ne haveblas.

Intertempe oni ĉe Fejsbuko povis legi komentojn kiel: “Por mi, vi povas morti morgaŭ: mi oferus eĉ ne mian or-fiŝeton por savi egoistinon kiel vi”; aŭ“Vi devus perei jam infanaĝe: la mondo perdus unu merdulinon kaj gajnus multajn bonajn kreitaĵojn”.

Oferbuĉo

Tamen klarigis la eble estonta veterinarino Simonsen, ke, spite al la ŝajno, ŝi ja amas kaj ne volas suferigi bestojn, kvankam ŝi konsideras ilian oferbuĉon necesa en kelkaj kazoj.

Krome ŝi diris, ke ŝi atendis ĉe la aperigo de la bildo tute aliajn reagojn. Ŝi decidis denunci tiujn, kiuj lasis insultajn mesaĝojn, kaj raportis la aferon al la itala poŝta polico, kiu nun malfermis enketon.

Ŝia familio petis pri paco, aparte pro la kristnaskaj ferioj, kaj volis, ke la ĵurnaloj ne plu okupiĝu pri la afero. La gepatroj celis protekti sian filinon, kiu dume enhospitaliĝis en la urbo Padovo.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

La Fejsbuk-paĝo de Caterina Simonsen. La malgranda bildo montras ŝin kun la spiraparato.

Politiko

UNESKO

Observanto observata

Insularo en Kariba Maro fariĝis la naŭa observanto ĉe la Organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj por Edukado, Scienco kaj Kulturo (Unesko). Angilo, brita teritorio, estis akceptita kiel observanto dum Unesko-kunsido en Parizo.

Angilon malkovris Kristoforo Kolumbo en 1493. Britoj koloniis ĝin en 1650 kaj poste francoj kaj nederlandanoj provis ĝin kapti. Sian nomon ĝi ricevis pro sia formo, longa kiel serpenteca fiŝo. Indianoj nomis ĝin Arawaks (sagopinto).

Pro kultivado de kotono, maizo, batatoj kaj manioko necesis multaj manoj, nome sklavoj. En 1834 estis abolita sklavismo kaj do Angilo nombriĝis inter la unuaj landoj, kie sklavoj liberiĝis.

Angilon reprezentis ĉe la Unesko-kunsido Jasmin Garraway [ĝezmin geraŭej], ministro pri financoj, ekonomio, evoluigo, investado, komerco kaj turismo. Ŝin intervjuis (en la angla, la oficiala lingvo de Angilo) Monato.

Monato: Kion vi atendas de Unesko? Kion vi alportos al Unesko?

Garraway: Ni deziras iĝi parto de granda familio kaj lerni multe pli pri la faklaboro de Unesko. Ni mem, kiel malgranda insulo en Karibo, multe zorgas pri la protekto de la medio kaj multe pripensis la rolon de turismo por subteni longdaŭran disvolvadon. Niaj rozkoloraj sablaj strandoj estas ĝis nun netuŝitaj kaj trankvilaj. Ni do frontos defion por konservi ekvilibron. Turismo helpu nin konstrui novan modelon de kunvivado inter lokuloj kaj eksteruloj.

Monato: Krom turismo, kiu estas la ĉefa industrio de via lando?

Garraway: Fiŝkaptado kaj ekspluatado de salminejo. Interese estas, ke multaj insulanoj migris ĉefe al Dominika Respubliko, lernis la hispanan, revenis kun sperto pri komerco kaj turismo.

Monato: Historie, Angilo estas ligita al latin-amerikaj indianoj.

Garraway: Efektive, restas spuro de homoj, kiuj vivis antaŭ 2600 jaroj. Ekzistas ankaŭ grotoj kun arkeologiaj restaĵoj, kiaj surŝtonaj skribaĵoj.

Monato: Kompare kun samregionaj insuloj, kion aparte proponas Angilo?

Garraway: Tre bonan kaj varian kuirarton, trankvilon, amikeman kaj gastamantan loĝantaron. Sed ĉefe, foreston de ŝtelfotistoj aŭ paparazzi.

Renée Triolle

[FORIGITA!: bildo]

Jasmin Garraway (kun la ŝalo) reprezentis sian landon Angilo dum Unesko-intertraktadoj en Parizo. Foto: Renée Triolle

Politiko

OPINIO

Sistemo studinda

La lingvisto kaj filozofo Noam Chomsky opiniis en intervjuo komence de 2014, ke neleĝaj reĝimoj estu anstataŭigitaj per komunaĵoj de laboristoj. La usonano, intervjuate ĉe la radiostacio Voĉo de Rusio, diris, ke la laboristoj mem respondecu pri siaj institucioj kaj ke libera unuiĝo kreu diversspecajn federaciajn asociojn.

Fonton de socia ordo tia li vidis en la historia sperto de la orienta Eŭropo, kun aparta akcento sur la jugoslava memmastruma socialismo. “Ĝuste tion”, li diris, “oni klopodas sufiĉe sukcese realigi nuntempe sur la nivelo de loka memmastrumado, ekzemple en regionoj de Usono, kiuj ekonomie suferas, kaj en Katalunio.”

Tio revokas nin, kiuj sukcese kaj dum jardekoj vivis en memmastruma ŝtato, iom prikomenti.

La jugoslava memmastruma socialismo evoluis el klasika sovetia diktaturkomunisma ŝtato en la jaro 1950. Tiam la jugoslava prezidanto Tito decidis rezisti al la rusa prezidanto Stalin kaj ne plene submetiĝi al lia volo.

Iom post iom realiĝis ĉiam pli sendependa ekonomia sistemo. Oni komprenis en Jugoslavio, ke komunismo diferencas de okcidenta privata kapitalismo kaj fariĝis efektive ŝtata kapitalismo.

La klasika komunista ŝtato ekspluatas la laborantojn kaj distribuas la profiton al ŝtate privilegiataj partifideluloj. Tamen en Jugoslavio oni ekhavis la ideon serĉi intervojon: la posedantoj de la produktrimedoj estu nek privatulo, nek la ŝtato, sed la laboristoj en la entreprenoj.

Alivorte, dum vi estas en la entrepreno, vi estas kunposedanto. Kiam vi foriras, vi ĉesas esti kunposedanto kaj iĝas kunposedanto en alia entrepreno, al kiu vi foriris.

La centralisma ŝtato tamen komence forte reguligis la aferojn, kaj la entreprenoj ne plene dependis de la merkato. Iom post iom evoluis reala merkato kaj la memmastrumaj entreprenoj fariĝis ĉiam pli veraj batalantoj sur la merkato kaj konkurencis.

Tio kaŭzis pli rapidan evoluon de la landa ekonomio. Memmastrumado funkciis tiel, ke ĉiuj enpostenigitoj elektis laboristan konsilantaron konsistantan el kelkdeko da homoj. Tiuj regis la direktoron kiel plenumanton de la ekonomia politiko, kiun gvidis la laborista konsilantaro.

En entreprenoj de malpli ol 50-personoj la kompleta kolektivo estis la laborkonsilantaro. Do la direktoro estis efektiviganto de la laborprogramoj, kiujn difinis la konsilantaro, kiu decidis pri ĉiuj ŝanĝoj, investoj, novaj postenoj, punoj, disdivido de la profito ktp.

Ĉiuj laboristoj sentis la entreprenon iamaniere parte sia hejmo, io kun kio ili vivas, kundecidas. Fine de ĉiu jaro la konsilantaro decidis baze de la ciferoj, ĉu la profiton disdividi inter la laboristoj aŭ investi. Pro duonjaraj kontroloj kaj raportoj ne eblis blufi, ke malsukcesa entrepreno sukcesas.

Rezulte en la 80aj jaroj de la pasinta jarcento Jugoslavio estis ekonomie multe pli forta ol la plimulto de la komunismaj eŭropaj landoj. Aparte elstaris du nordaj jugoslavaj respublikoj: Slovenio kaj Kroatio.

Ilia malneta produkto pokape atingis la nivelon de mezaj okcidentaj ŝtatoj. En Slovenio kaj Kroatio elkreskis sufiĉe forta industrio, konkurenca sur la monda merkato. Evoluis meza loĝantara tavolo, kiu ampleksis pli ol 50 % de la popolo. Malriĉuloj estis ĉiam pli eta tavolo.

Paralele evoluis personaj liberecoj. Jam en la mezo de la 60aj jaroj jugoslavoj ricevis pasporton kaj povis veturi kien ajn. Tiuj, kiuj ne kontentis en la lando, povis foriri. Multaj en la 60aj jaroj iris labori en la okcidenta Eŭropo, ĉar tie ili povis perlabori pli. Iom post iom ili revenis.

Mi do estas konvinkita, ke studi memmastrumadon tre utilus cele al adaptado al la nunaj cirkonstancoj.

Zlatko Tišljar

Leteroj

Disleksio kaj literumado

Certe, ne simplas la ortografia sistemo de la franca lingvo, sed ĵus aperigita artikolo en franca instruista sindikata gazeto La Quinzaine Universitaire insistas, ke ekzistas nur malgranda procentaĵo da infanoj suferantaj vere pro disleksio. La plej granda parto ne sufiĉe kapablas legi kaj skribi pro maltaŭga instruado/lernado de la ortografio.

Edmond Ludwig

Francio

Moderna vivo

SLOVAKIO

2014: Jaro de datrevenoj

La 1an de januaro 1993 naskiĝis meze de Eŭropo la nova sendependa ŝtato Slovakio. En 2014 okazas pluraj datrevenoj ligitaj al la historio de la lando.

Himno. Antaŭ 170 jaroj, en 1844, estis verkita la teksto de la slovaka himno Nad Tatrou sa blýska (Super Tatro fulmas). Ekde 1993 du el ĝiaj strofoj estas la oficiala himno de la sendependa Slovakio.

Slovaka ŝtato. Ekekzistis antaŭ 75 jaroj slovaka ŝtato. Ĝi funkciis inter 1939 kaj 1945, en la teritorio de la hodiaŭa Slovakio. Ĝi posedis insignojn de suverena ŝtato, sed ĝiaj povoj estis limigataj de Germanio.

Armeo

Nacia ribelo. Antaŭ 70 jaroj slovakoj ribelis kontraŭ faŝistaj okupaciaj taĉmentoj. La ĉeĥoslovaka armeo estis tamen venkita kaj reprezalie la faŝistoj forbruligis 93 slovakajn vilaĝojn.

Karpata-dukla operacio. Lige kun la ribelo, same okazis antaŭ 70 jaroj unu el la plej grandaj bataloj de la dua mondmilito sur la slovaka teritorio. Sur la batalkampo restis 72 000 mortintoj.

Velura revolucio. Antaŭ 25 jaroj okazis la tiel nomata velura revolucio, kiu ĉesigis la komunisman reĝimon. En Slovakio sekvis politikaj kaj ekonomiaj reformoj por renovigi la demokration kaj merkatan ekonomion.

Esploroj

Eŭropa Unio kaj Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo. Antaŭ 10 jaroj Slovakio membriĝis en EU kaj en NATO. Unu el la plej gravaj avantaĝoj de la EU-membriĝo estas aliro al financado por ekonomia disvolviĝo, entreprenado, sciencaj esploroj, teknikaj strukturoj, kreado de novaj laborlokoj, agrikulturo kaj kamparaj regionoj.

Fervojoj kaj troleobusoj. Fine ... ankaŭ en 2014 slovakoj memoros, ke antaŭ 100 jaroj estis solene malfermita la fervoja linio Vieno-Bratislavo — kaj antaŭ 110 jaroj ekfunkciis la unua troleobuso en la teritoro de Slovakio.

Julius Hauser

Ekonomio

KIPRO

Gajan Kristnaskon, malgajan Novjaron

Gaja Kristnasko ĉi-jare ja realiĝis, sed mallonge daŭris, la tradicia bondeziro por la kipra loĝantaro. Ĝia espero je 2014, ke ĝi estu, se ne jaro fruktodona, almenaŭ pli bona el ekonomia vidpunkto ol 2013, estis fakte baldaŭ malkonfirmita. Kiel konate, la ĵus finiĝinta estis vere “terura jaro” por la ekonomio de la eta mez-orienta insulo, kies greklingva parto en marto sin trovis eĉ ĉe la rando de bankroto.

La dumtempa feliĉeco de la gekipranoj ĉefe dependis de tio, ke la registaro de la respubliko, nun regata de la konservativulo Marjos Anastasjadis, anoncis en decembro, ke ĉiu dungito devos leĝe ricevi sian 13an salajron, dum multaj kompanioj estis delonge (sed kontraŭleĝe) anoncintaj ĝian abolon.

Tuj post la tradiciaj novjaraj fajraĵoj oni komprenis, ke la tuta jaro 2014 estos fajra kaj eksplodema: ekde la 1a de januaro ekvalidis kelkaj novaj rimedoj, per kiuj la registaro de la iam riĉega lando klopodos konformiĝi al la postulemaj direktivoj de la t.n. Trojko* kaj precipe de s-ino Verculescu [verkulesku], jam rebaptita de la kipranoj s-ino Drakulesku. Oni komencis per banala “imposto pri la konsumoj”, kiu entrenas abruptan altiĝon de la vetura (feliĉe ne de la hejta) fuel-prezo: ĝi supreniris je 5 cendoj litre kompare kun la fino de 2013. Ne temas pri vera novaĵo: la registaro ne havas fantazion, kaj io simila jam okazis komence de 2013, kiam la karburaĵaj prezoj pufiĝis je 7 cendoj litre kompare kun 2012.

Monujo

Pli rimarkinde, ekde la 13a de januaro 2014 supreniris ankaŭ la aldonvalora imposto (de 18 % al 19 %). La plej maltrankviliga rimedo koncernas tamen la tondadon de salajroj: ĉiuj, kiuj laboras por la ŝtato (instruistoj, medicinistoj ktp), tuj perdis — kun multaj sezonaj bondeziroj — 3 % de sia malneta salajro. Kvazaŭ tio ne sufiĉus, ĉiuj devos pagi ĉiumonate ankaŭ kroman imposton, kiu atingos 2,5 % por tiuj, kiuj gajnas 1501 ĝis 2500 eŭrojn monate, kaj etete pli (ĝis 3,5 %) por la homoj, kiuj gajnas pli bonan salajron. Ankaŭ la laborantoj en la privata sektoro devos rezigni pri samaj procentoj de sia salajro: ili estas tamen pli bonŝancaj, ĉar la duonan parton de la imposto pagos la dunginto. Do en la privata sektoro la diferenco en la monujo estos iomete malpli okulfrapa.

Naĝejo

Ĉe la ĝis nun priskribitaj ekonomiaj rimedoj, la demando estas: kiel esperi finon de la recesio? La respondo estas: neniel. La recesio kaj la krizo povas dum aldona jaro pludaŭri. Ĉefe malkontentas kompreneble tiuj, kiuj esperis, ke oni finfine pagigos la privilegiulojn, nome tiujn, kiuj pro multjara impostevito aŭ taŭgaj amikecoj sukcesis havigi al si vilaojn, egkapacitajn aŭtomobilojn, privatan naĝejon, sen iam cendon pagi.

Nenio tia okazis kaj okazos. Ankoraŭfoje pagas la plebo (tute senkulpa pri la eraroj de la antaŭa komunisma registaro Ĥristofjas, lastatempe ne hazarde rebaptita Katastrofjas). Dum la landa ekonomio kaj la junularaj revoj pro la kreskanta senlaboreco brulas, la riĉuloj daŭrigas sian feston: en sia jam menciita fajr-ŝirma (kaj ja neimpostata) naĝbaseno.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Sidejo de la Kipra Banko, kiu ensorbis la bankrotintan Laiki Bankon, en Limasolo. Foto: Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Sidejo de la Kipra Banko, kiu ensorbis la bankrotintan Laiki Bankon, en Limasolo. Foto: Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Tri sinsekvaj vendejoj fermitaj pro la ekonomia krizo en la centro de Limasolo. Foto: Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Tri sinsekvaj vendejoj fermitaj pro la ekonomia krizo en la centro de Limasolo. Foto: Roberto Pigro

* 1Moknomo por la triopo konsistanta el Internacia Mona Fonduso, Eŭropa Centra Banko kaj Eŭropa Komisiono, kiuj kvazaŭ diktatoroj preskribas, kiel la sud-eŭropaj landoj solvu siajn financajn problemojn.

Lingvo

IRANO

Lingvo kiel sukero: notoj pri la nuntempa persa

En la jaro 1921 la irana verkisto Mohammad-Ali Ĝamalzade eldonis en Berlino novelon kun la esprimoplena titolo La persa estas sukero. Tie la rakontanto, revenante hejmen post kelkaj jaroj pasigitaj en Eŭropo, estas detenita ĉe la limo kaj enprizonigita en senfenestra kelo, kune kun tradiciista mulao, kun pseŭdo-modernisto kaj kun ordinara, humila persono, kiu komprenas nek la arablingve ŝarĝitan persan de la unua, nek la same fremdan lingvon de la lasta, plenplenan de francaj vortoj kaj esprimoj. La verkisto vivece bildigas la samĉelanojn kiel difinitajn sociajn tipojn: la mulaon retiriĝinta en la estinteco, kaj la pseŭdo-moderniston trovanta rifuĝon en surfaca ksenofilio. Tio igas la rakonton de Ĝamalzade kvazaŭ spegulo, en kiu la persa socio de lia epoko — kaptita inter la kunpuŝiĝo de heredita tradicio kaj eŭropa kulturo — estas reflektita.

Moderneco kaj tradicio

Nu, se ni simple volas anstataŭigi la ekskutiman francan per la pli aktuala uson-angla lingvo, la novelo — post la forpaso de preskaŭ cent jaroj — povus certe esti skribita ankaŭ en la hodiaŭa Tehrano, eble kun scivolema alilandano en la loko de la humilulo. Oscilante inter diversaj antropologiaj kaj lingvaj modeloj ofte konfliktantaj, nuntempe Irano havas en sia interno la plej altan gradon — kiel kaj eĉ pli ol en la epoko de Ĝamalzade — de moderneco kaj tradicio, kaj tio nature reflektiĝas en la lingvaj decidoj de ĝiaj parolantoj. Tiel, eĉ la elekto de vorto aŭ radiko hodiaŭ povas havi altan simbolan signifon, kaj ankaŭ politikan.

Hindeŭropa lingvo

Tamen tio ne estas nova fenomeno. Oni povas diri, ke la nova persa, kiel ni konas ĝin nun, skribata per arabaj skribsignoj, kvankam ĝi estas hindeŭropa lingvo, naskiĝis ĉirkaŭ la 9an jarcenton de komuna erao el konsiderinda araba grefto al la trunko de la mez-persa lingvo de la antaŭ-islama sasanida dinastio. Tiu grefto, anstataŭ morfologia aŭ sintaksa, estis unue leksika, kaj tiel, ekde la origino de tiu literaturo, la verkistoj povis elekti facile — utiligante pli aŭ malpli da arabaj pruntoj, depende de la okazo — kiom “arabigita” aŭ “persigita” devus esti ilia skribaĵo. Tio havis religian kaj, iamaniere, politikan reflektiĝon: la poeto Ferdoŭsi, ekzemple, en sia epopeo pri la gloroj de la antikva Irano, utiligis intence malmulte da arabaj terminoj, sed aliaj klasikuloj, precipe la religiuloj kaj la mistikuloj, faris tion ege abunde.

Dekadenca paseo

En la moderna epoko, ekde la 19a jarcento, aperis nova leksika influo — precipe rilate al teknikaj vortoj — el la rusa, la angla, kaj ĉefe el la franca al la persa. Tiu estis la erao, en kiu Irano, post pli ol jarcenta postresto, remalkovris la modernecon, tiun tempon simbolatan de la ekzemplo de Eŭropo. Poste la angla lingvo, en la dua duono de la lasta jarcento, definitive trudanstataŭis la francan en la rolo de eduka kaj distingiteca lingvo por la altaj klasoj, kiuj pli kaj pli flankelasis la studon de la araba, en tiuj jaroj ofte rigardata kiel simpla supervivo de dekadenca paseo.

Araba elemento

Alia firstolinio el lingva perspektivo estis la islama revolucio de 1979. Ekde tiu dato la araba elemento, kiu ĉiam ĉeestis vigla en la antaŭurboj kaj en la provincoj de la lando, komencis antaŭeniĝi ree ankaŭ en la politika diskurso kaj en la amaskomunikiloj. Tio okazis ne sen iuj troigoj, kaj kelkfoje ankoraŭ okazas, ke oni nuntempe vidas tekstojn plenplenajn de maloftaj arabaj vortoj — pura ekzerco de sinonimoj por la malutilo de la komprenebleco mem de la mesaĝo.

Amata verkistino

Per tiaj osciloj, tamen, ne estu trompita la leganto: la persa lingvo hodiaŭ estas fakte tre vigla, kaj ĝi estas ega fierindaĵo kaj firma fundamento de la nuntempa irana identeco. Iranano eĉ ne pensus, kiel ekzemple faras multe da libananoj, eduki siajn gefilojn en lingvo alia ol la persa. Tia respekto por la propra lingvo estas tre disvastiĝinta ankaŭ en la novaj generacioj: estas kortuŝe vidi, kiom da junuloj ĉiun semajnon renkontiĝas ĉe la tombo de la poetino Forug Farroĥzad, en la nordo de Tehrano, por kanti kune la versojn de tiu amata verkistino. Eĉ pli miriga estas la tute aŭtentika pilgrimado, kiu kondukas al la urbo Ŝirazo junulojn kaj maljunulojn, riĉulojn kaj malriĉulojn el la tuta lando, por omaĝi la memoron de du el la plej grandaj poetoj de la klasika literaturo, Sadio kaj Hafizo. Ĉe la du maŭzoleoj kaj en la dolĉaj ĝardenoj, kiuj ĉirkaŭas ilin, en absorbita kaj serena atmosfero, oni povas malkovri alian manieron interpreti la paseon kaj la nuntempon, la morton kaj la vivon. Kun enmane la kanzonaro de Hafizo, kiun Goethe nomis “mia orienta ĝemelo”, oni voĉlegas kaj komentas la malfacilajn versojn de la mezepoka poeto, dum infanetoj vendas malgrandajn fermitajn kovertojn, kiuj entenas verson de tiu volumo, el kiu oni tradicie antaŭdiras la estonton. Kaj la futuro de Irano, nedubinde, pasos ankaŭ tra ĉi tie.

Simone Zoppellaro

Moderna vivo

JURO

La saĝo de Salomono kaj salamo

En decembro 2013 multaj homoj en Germanio (supozeble ĉefe viroj) ricevis leteron de advokatoj kun riproĉo, ke ili senpage, senpermese kaj kontraŭleĝe spektis en interreto filmojn pornografiajn. Ili pagu nemalgrandan sumon por eviti akuzon kaj malagrablan kaj embarasan juĝejan proceduron.

Ne konatas, kiom da homoj pagis. Baldaŭ poste esprimiĝis duboj, ĉu spekti tiajn filmojn fakte malpermesatas. Kelkaj asertis, ke ne temas pri punenda ago, se oni ne konservas la datenojn en komputilo.

Aliaj opiniis, ke la datenoj ja dum kelkaj sekundoj restas ie konservitaj. Tio povus esti konsiderata krimo kontraŭ kopirajto kaj priŝtelo de spirita posedaĵo.

Tio memorigas min pri vizito en juĝejo antaŭ jardekoj. Helplaboristo estis ŝtelinta pakaĵon da kafograjnoj kaj salamon. Li estis kondamnita al konsiderinda monpuno.

Ankaŭ lia edzino estis kondamnita al simila puno pro ricelado, ĉar ŝi, sciante, ke temas pri ŝtelitaj varoj, matene preparis kafon kaj sandviĉon, kiujn la edzo kunportis al la laborejo. Tio okazis monatojn antaŭe. Alia juĝisto en supera kortumo devis decidi en apelacia proceso pri la verdikto kontraŭ la edzino.

Mi tiam ne komprenis, sed bone memoras, kion la juĝisto celis per pridemandado, kiel ŝi preparis la kafon kaj la sandviĉon. — Per bolanta akvo ... — Pli detale! — Mi muelis la kafograjnojn ... — Ĉu tutan duonkilogramon? — Ne, nur du aŭ tri kulerojn ... — Kaj tion li trinkis? Sekan pulvoron? — Ne, mi preparis kafon el ĝi ... — Kiel? Do, kiel oni kutime faras tion: mi boligis akvon kaj verŝis en filtrilon ... — Kaj poste? — Mi verŝis la kafon en termobotelon ... — Nu, kion vi faris kun la muelita kafopulvoro? — Mi forĵetis en la rubujon ...

La juĝisto konstatis: “Via edzo ja manĝis ŝtelitan salamon, kiun vi preparis por li. Tio estis ricelado. Sed li fakte ne trinkis la ŝtelitajn kafogrenojn, sed nur akvon kun kafoaromo.
Ĉar mi supozas, ke la akvo ne estis ŝtelita, mi devas konstati, ke koncerne la kafon vi donis al via edzo nur aromon de ŝtelitaĵo, do ne ŝtelitaĵon mem. Aromo ne validas kiel objekto en jura senco.”

Tion dirinte, la juĝisto fiksis monpunon eble en kvarono aŭ eĉ malpli ol antaŭe. La geedzoj unuanime dankis kaj montris sian feliĉon. Ili ne komprenis, kial la juĝisto montris tian mildecon.

Nun gazetoj mencias, ke la advokatoficejo, leterante pri kontraŭleĝa rompo de kopirajto, mem ne agis laŭleĝe ...

Jomo Ipfelkofer

Arto

TRADICIOJ

Pendantaj artaj pajlaĵoj

Litovoj en sia kultura trezoro retrovis unu el la specoj de antikvaj manfaraĵoj, kiujn prauloj uzis en sia hejmo ne nur por ornami ejojn sed ankaŭ por sencoesprimi siajn agojn. Temas pri pendantaj artaj pajlaĵoj, litove nomatajn sodas. Tiuj artaĵoj estis pendigataj, se en la familio naskiĝis bebo, ankaŭ dum geedziĝo, antaŭ Kristnasko kune kun pajlaj birdetoj, sunformaj artaĵoj, kiuj simbolis la revenon de la suno.

Beno

Pajlaĵo super la tablo de geedziĝantoj simbolis deziron de feliĉa kaj firma kunvivo, oni ĝin donacis al la gepatroj de ĵus naskiĝinta bebo aŭ dum la baptofesto, por ke lia/ŝia vivo estu facila. Pendanta arta pajlaĵo ankaŭ estis kiel beno por la hejmo kaj protektis ĝin kontraŭ demonoj.

Demono

En pratempoj pajlaĵojn oni pendigis per ĉevalaj haroj, kunigitaj helpe de vakso. Tiamaniere pajlaĵoj povis libere turniĝi. Se subite ili ĉesis turniĝi — malbona signo: demono aŭ ajna malbono eniris en la domon. Malbonon signifis ankaŭ difektita sodas. Tiajn homoj tuj devis bruligi.

Ekzistas ankaŭ rakontoj pri kutimo dum la enterigo de unu el geedza paro enterigi ankaŭ la pajlaĵojn, kiujn ili gardis ekde sia geedziĝfesto.

Kosma energio

Litovoj kredis, ke turniĝantaj pajlaĵoj estas kvazaŭ dissendiloj de kosma energio: supra angulo ĝin akumuladis kaj malsupra — disdonadis. Diversajn dolorojn oni penis forigi helpe de tiuj energiaj pajlaĵoj — oni eksidis sub la pajlaĵo, energio tuj komencis kuri tra la tuta korpo kaj doloro malaperis.

Tradiciaj pajlaĵoj laŭforme ege similas al piramidoj. Ili konsistas el pluraj dutipaj elementoj: trianguloj kaj kvadratoj. En antikvaj kulturoj triangulo kutime estis simbolo de la animo kaj kvadrato de la materio. Por antikvaj litovoj pajlaj artaĵoj estis siaspeca mandalo simbole reprezentanta ceteran animan, eĉ kosman ordon. Dum la farado homoj ofte dronis en meditado, eĉ siaspeca ekstazo.

Temporaba

La litova etnologo Marija Liugiene, kiu mem okupiĝas pri kreado de tiuspecaj litovaj artaĵoj, diras, ke tio estas ege temporaba laboro. Ĝi komenciĝis fruprintempe per grenaj semoj. Kiam la greno kreskas, ege gravas ĝustatempe rikolti. Trofrua rikolto signifas tro maldikan pajlon kaj tro malfrua — tro malstabilan pajlon. Oni rikoltas permane. Poste la rikoltaĵo estas sekigata, sekve prilaborata: spikoj estas forigataj, aldonaj pajlaj elementoj kaj fine la pajleroj estas tranĉataj al diverslongaj pecetoj. Tiam komenciĝas la vera laboro kaj vera meditado. Plej bona estas sekala pajlo, ĉar ĝi estas sufiĉe longa kaj stabila. Por konstrui pajlan artaĵon ankaŭ necesas fadeno. Linan fadenon uzas hodiaŭaj popolaj faristoj, sed antaŭe oni uzis ĉevalajn harojn.

Formoj

Origina sodas havis la formon de duobla piramido. Sed hodiaŭaj majstroj pro arta diverseco iniciatas ankaŭ aliajn formojn, ekzemple rondan.

Hodiaŭ litovaj artaj pajlaĵoj estas tre popularaj. Ilin oni povas vidi en la hejmo ĉe multaj familioj, ilin ankaŭ aĉetas turistoj kaj ili montriĝas en artaj ekspozicioj, foiroj.

last

[FORIGITA!: bildo]

Pendantaj artaj pajlaĵoj ne nur ornamas ejojn sed ankaŭ havas pli fortan sencon. Foto: last

Noveloj

La piano

Estis trankvila antaŭvespero je la fino de la somero. La suno subiris, kaj ĝia mola oranĝkolora lumo surverŝis la urbon. Sur la muroj de la konstruaĵoj, sur la vitrinoj de la vendejoj kaj sur la fenestroj ludis kuprokoloraj briloj. Komenciĝis la lasta horo de la tago, kiam iom post iom ĉio dronis en inkokolora krepusko: la konstruaĵoj, la homoj, la arboj.

Anton iris sur unu el la grandaj stratoj inter la luksaj vendejoj. Li ne rapidis, ĝuis la trankvilan antaŭvesperon. Junaj belaj virinoj kun enigmaj ridetoj pasis preter li, kaj iliaj multekostaj parfumoj diskrete odoris. Anton ŝatis la lastajn somerajn tagojn, kiam jam ne estis tiel varme, la suno ne estis blindiga kaj la friska vento kiel birdflugilo karesis la vizaĝojn.

Subite Anton haltis. Antaŭ li venis la virino, kiun li jam duan aŭ trian fojon vidis sur tiu ĉi strato. Ŝi paŝis malrapide kaj enpensiĝinte. Ŝia hela rigardo kvazaŭ flugis super la homaj kapoj. Ŝi ne estis juna, eble jam kvindekjara, sed ankoraŭ estis bela, la krispa grizeca hararo libere falis sur ŝiajn ŝultrojn. Ŝia korpo estis tenera, ŝiaj piedoj — graciaj. Nun ŝi surhavis blankan robon, kiu emfazis ŝian sveltan korpon. Verŝajne ofte ŝi iris sur tiu ĉi strato, ĉar ŝi ne rigardis la vendejojn kaj ne atentis pri la homoj, kiuj preterpasis. Anton malrapidigis siajn paŝojn. Iam antaŭ tre longe ŝajne li vidis tiun ĉi virinon, sed li ne memoris, kie kaj kiam. Tiu ĉi inteligenta vizaĝo, la delikataj lipoj kaj la lagobluaj okuloj estis konataj al li. Ŝajne li ne nur vidis, sed same sonĝis pri ŝi. Vere la jaroj lasis siajn signojn sur ŝian vizaĝon. Ĉe la anguloj de ŝiaj okuloj kaj sur la kolo jam videblis etaj sulkoj, kaj ŝia korpo similis al matura sukoplena frukto. “Kiu estas tiu ĉi virino, kiun eble mi konas?” demandis sin Anton.

Ŝi preterpasis lin, kaj li kvazaŭ eksentis la susuron de ŝia tenera blanka robo. Stranga estas la homa memoro. Ni renkontas iun, vidas lian aŭ ŝian vizaĝon, ekscias la nomon, sed post jaroj tiu ĉi vizaĝo malaperas aŭ restas profunde en nia konscio kiel pala rememoro, simila al malnova flava fotografaĵo, kaj vane ni penas pli bone trarigardi tiun ĉi fotografaĵon, ke ni rememoru, kiam kaj kie ni vidis la homon sur ĝi, kiu li estas, kio estas lia nomo, sed vane. Ĉio delonge malaperis. La tempo viŝis ĉion, kiel la maraj ondoj viŝas la paŝospurojn sur la akva sablo.

Jam du fojojn sur tiu ĉi strato Anton vidis tiun ĉi virinon, kaj ĉiam li streĉe rigardis ŝian vizaĝon. Li estis certa, ke iam li vidis ŝin, sed li ne kuraĝis alparoli ŝin, nek postsekvi ŝin. Tamen hodiaŭ, kiam ŝi denove preterpasis lin, li turnis sin kaj ekiris post ŝi. Ŝi iris trankvile. Hodiaŭ ŝi surhavis malhelbluan robon, kiu simile al boata velo aŭ aperis, aŭ malaperis inter la homoj, kiuj iris sur la trotuaro. Anton iris post ŝi kaj estis certa, ke ŝi ne turnos sin, nek supozas, ke iu postsekvas ŝin. Li daŭre diris al si mem: “Mi verŝajne konas ŝin, sed tre delonge mi ne vidis ŝin. Mi ne memoras ŝian nomon. Mi ne kuraĝas alparoli ŝin, eble ŝi eĉ ne deziros alrigardi min. Ŝi opinios, ke mi estas iu sintrudemulo.”

Post ducent aŭ tricent metroj la virino subite haltis kaj eniris ien. Anton rapidigis la paŝojn. Estis danctrinkejo kun granda lumreklamo Danctrinkejo Noktaj Triloj. Dum sekundoj li hezitis ĉu eniri aŭ ne. Li demandis sin, kion serĉas ĉi tie tiu ĉi virino? Li restis senmova antaŭ la pordo kaj poste tuj eniris. Ene regis duonlumo. Li ĉirkaŭrigardis kaj vidis la virinon iri inter la tablojn. “Eble ŝi serĉas iun, eble ŝi renkontiĝos kun iu ĉi tie, aŭ povas esti, ke ĉiutage ŝi venas ĉi tien sola, eksidas ĉe iu tablo kaj mendas iun trinkaĵon”, meditis Anton.

Subite la virino malaperis kaj Anton embarasiĝis. Ŝi kvazaŭ dronis sub la tero. Li ĉirkaŭrigardis, turnis sin dekstren, poste maldekstren, sed nenie vidis ŝin kaj ne povis klarigi al si mem, kiel ŝi tiel neatendite malaperis. Li sentis, ke la homoj, kiuj sidas ĉe la tabloj, scivole rigardas lin. Ja, li staris kiel arbo en la centro de la danctrinkejo. Li decidis tuj eksidi ĉe iu tablo kaj iom atendi. Eble la virino aperos de ie. Li sidiĝis ĉe la plej proksima tablo kaj denove ĉirkaŭrigardis. En la danctrinkejo estis ĉefe mezaĝaj homoj. Eble ili ofte venis ĉi tien aŭ ĉi tie ili renkontiĝis. Anton hontis kaj sentis konsciencriproĉon. Li aspektis kiel fiulo, kiu deziras kaŝe enrigardi en ies vivon kaj serĉi en ĝi delonge kaŝitan sekreton. Li decidis tuj stariĝi kaj foriri, sed en tiu ĉi momento en la danctrinkejo aŭdiĝis ia bruo, kaj li rimarkis la virinon. Eble ŝi eliris el iu ĉambro. Nun ŝi estis vestita en longa nigra robo, kaj ŝiaj nudaj ŝultroj brilis kiel marmoraj.

Kiel ombro la virino trapasis inter la tabloj kaj sidiĝis antaŭ la piano, kiu estis en la angulo de la danctrinkejo. Anton nun rimarkis ĝin. Kelkajn sekundojn ŝi restis senmova antaŭ la piano, dorse al la homoj en la danctrinkejo, kaj poste komencis malrapide pianludi. Anton stupore rigardis ŝian dorson, ŝiajn manojn blankajn kiel porcelano kaj ŝiajn longajn arĝentecajn harojn, kiuj falis sur ŝiajn ŝultrojn. Li aŭskultis la melodion, kaj subite en lia konscio komencis elnaĝi kiel fora insulo en maro ia rememoro. Unue ĝi estis pala, malklara, simila al forgesita melodio, sed poste ĝi iĝis pli klara, kaj kvazaŭ ĉio okazus en tiu ĉi momento antaŭ liaj okuloj. “Tiu ĉi estas Sandra, Sandra Stanislavova, nun mi memoras ŝin”, flustris li. Ŝajne granda kolora radio ekmoviĝis antaŭ li kaj revenigis lin en la infanecon.

Tiam lia familio loĝis en malnova kvaretaĝa domo en la centro de la urbo. Sur ĉiu etaĝo estis du loĝejoj: unu pli granda kaj la alia — pli malgranda. La familio de Anton loĝis en la pli granda loĝejo sur la kvara etaĝo kaj en la alia loĝejo estis luantoj, kiuj ofte estis diversaj. Ordinare ili estis junaj homoj, ĉefe studentoj. Anton memoris, kiam en la najbara loĝejo ekloĝis junulino. Tiam li estis lernanto kaj foje, kiam li revenis el la lernejo, li vidis la junulinon. Ŝi estis bela blondulino kun bluaj okuloj, kaj ŝia eleganta korpo similis al violono. Ŝi haltis kaj amike ekridetis al Anton. Li ruĝiĝis kaj rapide ekflustris:

“Bonan tagon.”

“Saluton!” diris ŝi. “Mi estas Sandra, ni estas najbaroj.”

Anton gapis ŝin sorĉita kaj ŝajnis al li, ke la malpura kaj malbela ŝtuparejo kun nelavitaj fenestroj subite eklumas kaj ekbrilas. Post tiu ĉi unua renkontiĝo li ofte vidis ŝin. Lia patrino kaj Sandra iĝis amikinoj. Sandra gastis en ilia domo kaj kun la patrino de Anton ili trinkis kafon. Kiam Anton vidis la lagobluajn okulojn de Sandra, li ruĝiĝis, kvazaŭ iu bruligus fajron antaŭ lia vizaĝo, liaj manplatoj komencis ŝviti, kaj lia koro ekbatis kiel la koro de timigita leporo. Foje-foje Anton sonĝis pri Sandra. Li sciis, ke ŝi estas pianistino. Kiam ŝi estis en sia hejmo, ŝi pianludis, kaj la melodio aŭdeblis en la tuta domo. Anton aŭskultis la muzikon emociita kaj imagis ŝiajn longajn tenerajn fingrojn, kiuj ame tuŝas la pianklavojn. Tiam li ne sciis, kion pianludas Sandra, de kiu komponisto, sed li sentis la muzikon kiel friskan ventoblovon.

Kiam liaj gepatroj parolis pri Sandra, ili diris, ke ŝi estas unu el la plej talentaj junaj pianistinoj. Ili menciis, ke ŝi multe koncertas kaj ŝia gloro de talenta pianistino jam transflugis la ŝtatajn limojn, kaj Anton fieris, ke li konas ŝin kaj ofte renkontas ŝin.

Foje Sandra venis en ilian domon. Kiam Anton vidis ŝin, li tuj rimarkis, ke ŝi estas ĝoja kaj ŝia ridanta vizaĝo aspektas kiel suna printempa mateno. Sandra ĉirkaŭbrakis la patrinon de Anton kaj diris:

“Onjo Tina, mia plej granda revo realiĝis! Oni invitas min al Vieno. Mi subskribis kontrakton kun Viena Filharmonio, kaj mi pianludos en la urbo de la muziko.”

Sandra,” ekĝojis la patrino, “mi estas tre feliĉa, sed mi bedaŭras, ke longe mi ne vidos vin.”

“Onjo Tina,” diris Sandra kaj iom embarasite alrigardis la patrinon de Anton, “mi havas grandan peton al vi. La plej kara aĵo, kiun mi posedas, estas mia piano. Ĉu mi povas lasi ĝin ĉe vi? Mi devas liberigi la loĝejon.”

“Kompreneble”, diris ĥore la gepatroj. “Nia loĝejo estas granda, estos loko por ĝi, kaj ni zorgos pri ĝi kiel pri niaj okuloj.”

“Mi ege dankas al vi. Kiam mi revenos, mi reprenos ĝin.”

Sandra forveturis, kaj ŝia granda nigra piano restis en la loĝejo de Anton. Oni metis ĝin en angulon de la gastĉambro, kaj tiel ili alkutimiĝis al ĝi, kvazaŭ la piano ĉiam estus tie. Kiom da fojoj Anton alrigardis ĝin, li kvazaŭ denove vidis la lagobluajn okulojn de Sandra, kiuj lumigis lin, kaj lia koro komencis denove bati kiel kuranta ĉevalo tra senlima kampo. Anton ofte demandis sin, kiel Sandra fartas en Vieno, ĉu ŝi koncertas tie, kaj kiel pasas ŝiaj tagoj en la nekonata lando. Li senpacience atendis ŝian revenon el Vieno, sed pasis unu, du, tri jaroj kaj Sandra ne revenis. Oni ne sciis, kio okazis al ŝi. Sandra ne skribis leterojn, nek telefonis. La gepatroj de Anton provis ekscii ion pri ŝi, sed ili ne sciis ŝian adreson en Vieno. Ŝia piano daŭre estis tie, en la angulo de la gastĉambro, kaj ĝi kviete atendis Sandran. Tamen post kelkaj jaroj la familio de Anton devis ŝanĝi la loĝejon. Ili aĉetis novan loĝejon, kaj kune kun ĉiuj mebloj ili transportis la pianon en la novan loĝejon. Ĝi jam estis kvazaŭa ano de la familio. Daŭre neniu sciis ion pri Sandra. Ŝi tute malaperis kaj oni jam ne sciis, ĉu ŝi estas en Aŭstrio aŭ en alia lando.

Anton iĝis plenkreska viro. Li ne loĝis kun la gepatroj, multe vojaĝis, kaj iom da tempo li loĝis en provinco. Kiam liaj gepatroj jam estis certaj, ke Sandra ne revenos, ili donacis la pianon al parenca knabineto, kiu komencis lerni pianludadon. Tiel malaperis ankaŭ la nigra piano de Sandra.

Nun Anton sidis en la danctrinkejo kaj aŭskultis la pianludadon de Sandra. “Kiam ŝi revenis en Bulgarion?” demandis li sin mem. “Eble ŝi serĉis liajn gepatrojn, sed ne trovis ilin, ĉar ili ne plu loĝis en la domo, kiun ŝi konis, kaj verŝajne neniu povis diri al ŝi ilian novan adreson.” Delonge la gepatroj de Anton ne estis vivantaj.

Nun Sandra ludis ian malrapidan nostalgian melodion, sed neniu en la danctrinkejo aŭskultis ĝin. Preskaŭ ĉiuj babilis, ridis, tintigis la glasojn. En la krepuska vasta ejo la viroj amindumis, kaj iliaj ebriaj rigardoj brilis kiel la okuloj de embuskantaj lupoj. Neniu interesiĝis pri la muziko de Sandra. Anton eksentis ofendon. Sandra, la fama kaj talenta pianistino, kiu iam sukcese koncertis en multaj eŭropaj landoj, nun pianludis en tiu ĉi duaranga danctrinkejo al ebriuloj, kiuj ne komprenis la muzikon kaj tute ne interesiĝis pri ĝi.

“Kio okazis al ŝi?” meditis Anton. “Ĉu ŝi edziniĝis, ĉu ŝi havis infanojn, kial ŝi revenis en Bulgarion? En kiuj landoj ŝi loĝis, kaj ĉu ŝi ankoraŭ memoras la gepatrojn de Anton kaj Anton mem? Ĉu ŝi serĉis sian pianon, kiu atendis ŝin en la loĝejo de Anton?” Al tiuj ĉi demandoj nur Sandra povis respondi, sed nun ŝi sidis antaŭ tiu ĉi malnova piano en tiu ĉi danctrinkejo kaj ludis. Ŝi jam estis maljuna, laca virino, kiu eble devis pianludi por vivteni sin.

Tiu ĉi ne estis Sandra, kiun Anton konis, la iaman junan virinon kun la lagobluaj okuloj. Anton stariĝis kaj ekiris al la pordo. “Ni ne devas reiri en la pasintecon. Ĉio restu tie por ĉiam”, diris li al si mem kaj foriris.

Julian Modest

El mia vidpunkto

Malbelon beligi: la Greenwald-principo

Meze de januaro la usona prezidanto, Barack Obama, anoncis, ke li intencas bridi la mondskale kritikatan Nacian Sekurecan Servon (NSA). Inter diversaj aliaj reformoj ne plu estos permesite al NSA konservi informojn pri telefonvokoj faritaj en Usono (kiu organizaĵo tamen rajtos konservi ilin, ankoraŭ ne klaras); ne plu eblos prispioni prezidantojn kaj estrojn de tiel nomataj amikaj aŭ aliancigitaj ŝtatoj.

La reformoj rezultas de la riveloj pasintjaraj de Edward Snowden, kiu, laborinte kadre de la usonaj sekurecaj servoj, rivelis la amplekson de ilia agado. Snowden, depende de persona vidpunkto aŭ heroo aŭ perfidulo, montris interalie, kiom NSA kaj paralelaj organizaĵoj nome de la popolo tamen lezas ties privatecon.

La parolado de Obama estas grandskale raportita kaj ĝenerale bonvenigita. Jen unua paŝo, diris komentariistoj, ĝis ekvilibrigo de la rajtoj de individuoj kaj la rajtoj de la ŝtato.

Tamen ne ĉiu konsentis. Artikolante en la brita gazeto The Guardian, la ĵurnalisto kaj iama advokato Glenn Greenwald atentigis pri la hipokriteco de Obama.

En sia parolado Obama defendis la liberecon de la individuo. Tiu ĉi libereco estas, laŭ la prezidanto, la “fonto de homa progreso”. Belaj vortoj sed, kiel notis Greenwald, ili devenas de la buŝo de homo, kiu celas aresti la individuon — Edward Snowden, nun en ekzilo en Rusio — kiu spronis la debaton pri libereco kaj la povoj de la ŝtato.

Pli grave, Greenwald ne alte taksis la reformemon de Obama. Temas pri nura propagando por trompi kaj silentigi kritikantojn.

Laŭ Greenwald, politikistoj “ĵuras ŝanĝi la sistemon, por ke la eraroj de la pasinteco ne plu okazu. Poste ili intence agas male: ili beligas la sistemon, igante ĝin politike pli digestebla, per vakaj, kosmetikaj tiel nomataj reformoj, por tiel mutigi la koleron de la publiko, kaj samtempe por lasi la sistemon esence senŝanĝa, eĉ pli rezistkapabla al kritiko ol antaŭe”.

Tiel tuŝas Greenwald nervon en la korpo de la niatempa demokratio: la ideon, ke politikistoj kaj aliaj beligas malbelon kaj ĝin tiel fortigas. La principon aplikas ne nur registaroj sed ankaŭ ĉiuj aŭtoritatoj, organizaĵoj kaj aliaj grupoj. En Britio, ekzemple, la dekstrema, bulvarda gazetaro luktas oste kaj voste kontraŭ la klopodoj de la registaro (ĉi-okaze mordata, ne mordanta) por reformoj de la ĵurnalisma etiko.

Dum jaroj la bulvarda klaĉ-gazetaro (ne, nepras diri, la enhave pezaj ĵurnaloj, kiel The Guardian, aŭ ĝenerale honestaj kaj morale skrupulaj regionaj kaj lokaj gazetoj) lezadis la tiel nomatan redaktoran kodon. La kodo, en si mem bone elpensita, estis tamen neglektata: homaj rajtoj, privateco, estis daŭre subfosataj (ekzemple telefon-konversacioj kaj interreta korespondado de politikistoj kaj aliaj eminentuloj kaŝe kaj nepravigeble registritaj).

Post raporto de esplorkomisiono, kiun prezidis juĝisto, Brian Leveson, la registaro starigis novan instancon kun povo monpuni tiujn ĵurnalistojn, kiuj eksterkode agas. La instanco, kontraste al la malnova, konsistu el pli da sendependuloj, malpli da gazetistoj, por certigi, ke la kodo estu rigore aplikata.

La bulvardistoj tamen malakceptis la registaran planon. Ili diris, ke regionaj kaj lokaj ĵurnaloj, finance malfortaj, estus ruinigitaj, se ili alfrontus al monpunoj. Ili do kreis sian propran instancon kun — kaj tiel mi revenas al Greenwald — nuraj kosmetikaj ŝanĝoj. Temas, efektive, pri la malnova instanco sub nova nomo.

Ĉu la bulvardistoj sukcese “mordos” la registaron kaj trompos la publikon per sia ruzo, ankoraŭ ne direblas. Rezulton atendante, oni povus sammaniere konsideri la oficialan respondon (“Ŝanĝojn ni faris: tio ne plu okazos”) al la seks-skandaloj en la brita romkatolika komunumo kaj BBC, kaj al korupto en la polico kaj la bankoj.

Supozeble la Greenwald-principo aplikeblas ankaŭ al aliaj skandaloj en aliaj landoj. Estus interese informiĝi.

Paul Gubbins

Moderna vivo

AŬSTRIO

“Stabila” — malgraŭ perdoj

Ŝrumpas la katolika eklezio en Aŭstrio. En 2013 estis je 50 000 kredantoj malpli, kio reprezentas perdon de unu elcento. Se daŭros tiu evoluo de 50 000 kredantoj jare, la katolika eklezio estos malaperinta post 100 jaroj.

Jam nun grandas la problemoj. Mankas pastroj, do oni devas kunfandi paroĥojn kaj eĉ fordonaci preĝejojn. Grandegaj preĝejoj, majstroverkoj de la arto, konstruitaj por kelkmilpersona vizitantaro, ne estas renovigataj kaj estas ĉirkaŭitaj de provizoraj skafaldoj.

Diservoj okazas ne antaŭ la ĉefa altaro, sed en flanke situanta kapelo. Episkopo nomis tiun evoluon “stabila”.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Grandegaj preĝejoj, majstroverkoj de la arto, konstruitaj por kelkmilpersona vizitantaro, ne estas renovigataj en Vieno. Foto: Walter Klag

Scienco

LITOVIO

Kosma kubo

Unuafoje en spac-esplorado ĉirkaŭflugas la mondon litovaj satelitoj. Ilin lanĉis de NASA-bazo en Virginio, Usono, raketo Antares kaj spac-veturilo Cygnus. Ĉi-lasta interalie enhavis la satelitojn LituanicaSAT-1 kaj LitSat-1, kreitajn de litovaj kaj alilandaj sciencistoj. Post kelkaj tagoj, la menciita kosmoŝipo estis aligita al la tiel nomata Internacia Spaco-Stacio (ISS).

Kubforma

Post ĉirkaŭ monato la litovaj satelitoj estis lanĉitaj por ekorbiti ĉirkaŭ la tero kaj tiel komenci siajn esplorojn. Unuafoje estis faritaj ankaŭ spacaj fotoj de Litovio. La kubforma satelito, malpli ol 500 gramojn peza, dum ĉirkaŭ ses monatoj efektivigos siajn kosmajn esplorojn, testante novkreitajn teknikojn kaj alternativajn energiajn fontojn sub ekstremaj kondiĉoj. La sateliton kreis, en la fakultato de matematiko kaj informadiko de la universitato de la litova ĉefurbo Vilnius, skipo konsistanta el trideko da junaj fakuloj: inĝenieroj, fizikistoj, programistoj, kiuj venas ne nur de Litovio, sed ankaŭ de aliaj landoj.

Iniciato

La sateliton LitSat-1 male konstruis spertuloj de la teknologia universitato de la urbo Kaunas, kun la helpo de kolegoj de la Litova Spac-Asocio kaj de la Instituto de Spacaj Sciencoj kaj Teknikoj. Konstruante la sateliton, la sciencistoj proponis tute novigan ideon, nome piezo-elektronikan orientiĝosistemon. La ideo sin bazas sur piezo-elektronika movilo, kiu kapablas transformi altfrekvencan vibradon en movon. Piezo-moviloj estas mekanismoj relative novspecaj, kiuj estas uzataj tie, kie necesas ekstreme preciza movo: fakte ilia apartaĵo estas utiligi, kiel mezurunuon, nanometrojn (t.e. mil-onoj de mikrometroj).

Platformo

La kreintoj aldonas, ke la celo de ĉi tiu dua satelito estas krei platformon, kiu estonte povos esti utila por la konstruado de novaj satelitoj por aliaj eksperimentoj. Tiumaniere en 2015 en la kosmo estos esplorinda instalaĵo piezo-reaga. Se la litovaj eksperimentoj sukcesos, ili plifaciligos la estontan mastrumadon de etaj satelitoj kaj okulfrape malgrandigos la konstruajn elspezojn.

last

[FORIGITA!: bildo]

La unuaj litovaj satelitoj helpos al la spac-esplorado.

[FORIGITA!: bildo]

En januaro el la usona insulo Wallops oni lanĉis raketon kun la unuaj litovaj satelitoj.

[FORIGITA!: bildo]

La kubforman sateliton kreis skipo konsistanta el trideko da junaj fakuloj, ne nur litovoj.

Scienco

PSIKIATRIO

Komikeco (iom) rimiĝas kun frenezeco

Pri komikaj verkoj estis iam asertite, ke sub ilia rida kaj gaja surfaco ĉiam kuŝas io mistere tragika. Nun britaj fakuloj decidis esplori, kio vere kaŝiĝas malantaŭ la personeco de komikistoj.

En la departemento pri eksperimenta psikologio de la universitato de Oksfordo, en Anglio, oni submetis centojn da komikistoj (el kluboj, asocioj, agentejoj kaj similaj) al detala demandaro, per kiu eblas analizi la pensmanieron de homoj. Oni poste komparis la ricevitajn respondojn kun tiuj donitaj de aliĝenraj aktoroj kaj de personoj havantaj iun “nekreeman” profesion.

Pensmaniero

La rezultoj montris la ekziston de klara kongrueco inter kreemo kaj frenezo. Laŭ la sciencistoj, por ridigi publikon estas bezonata iu “nekutima” pensmaniero, tre simila al la pensmaniero de psikozaj pacientoj. La unusola diferenco estas, ke la emo de komikistoj estas ne detrua, sed kreema. Inter la komikistoj, iuj personecaj trajtoj ŝajnas esti pli oftaj. Iuj ekzemploj? Kredo je paranormalaj fenomenoj, malfacila koncentrado de pensoj, introspektemo, impulsiĝemo kaj nesociema konduto. La sama kategorio esprimis ankaŭ tendencon — ne neglektindan — al deprimiĝo.

Skizofrenio

Ĉiuj menciitaj karakterizoj igas la komikistojn tre similaj al homoj, kiuj suferas pro skizofrenio kaj mani-depresio. Ĝenerale ĉiuj aktoroj esprimis nekutiman mensan inklinon, kompare kun la cetera, ordinara grupo, sed plej introspektemaj estas la komikistoj. Kompreneble, oni ne eltiru la konkludon, ke komikaj aktoroj nepre estas aŭ iutage fariĝos frenezuloj. Oni nur malkovris ian ligitecon inter la pensoj de frenezuloj kaj tiuj de kreemaj, neordinaraj individuoj, kiuj estas kapablaj ridigi aliajn personojn. Ĉio ajn alia estas supozo ankoraŭ demonstrenda.

Paulo Sérgio Viana

Moderna vivo

JAPANIO

La plej trompiĝema lando

“Rrrrrrr-n.” Sonas via telefono.

“Lo! Ha lo!”

“Parolas mi, estas mi.”

“Ĉu mi parolas kun Masao? Sed vi havas strangan voĉon.”

“Mi havas malvarmumon. Panjo, grava afero. Mi misuzis monon de mia firmao. Se mi ne redonos kvin milionojn da enoj [38 500 eŭrojn] en du tagoj, mi estos arestita. Helpu min!”

“Tio ja gravas. Kiel mi helpu?”

Tiamaniere vi fariĝas plia viktimo de trompado. Laŭ peto de via falsa filo (aŭ nepo, amiko de la filo, advokato, policano ktp) vi ĝiros la monsumon de via ŝparaĵo al la konto de la trompanto. Jen plej simpla, sed efika ruzo.

Ekde la jaro 2000 multiĝas en Japanio tiaj krimoj, ofte celantaj maljunulojn. La polico kaj financaj institucioj batalas kontraŭ tiaj fiagoj. Ĉe bank-giĉetoj, ekzemple, oni disdonas al klientoj avertilojn.

Taktiko

Tamen la trompistoj ŝanĝas sian taktikon. Fojfoje ili evitas bank-kontojn kaj sendas helpantojn por havigi al si la monon. Aŭ ili ludas mem la rolojn de policano, bankisto aŭ advokato, por ke la trompato fide transdonu sian monon.

En la jaro 2013 okazis en Japanio 38 300 trompado-kazoj kun perdoj — almenaŭ por la viktimoj — de la ekvivalento de 327 milionoj da eŭroj.

Evidente trompado ne estas aparte japana fenomeno. Tamen japanoj montriĝas trompiĝemaj. Usona kodumulo Kevin Mitnick opinias: “Japanio, kiu havas kulturon de konscienco kaj konfido, estas la plej trompiĝema lando.”

Isikawa Takasi

Politiko

EŬROPA UNIO

Ankoraŭ pacienco ...

Malgraŭ rekomendo kaj de la EU-Komisiono kaj de la Eŭropa Parlamento, ke Albanio akiru statuson de EU-kandidato, kelkaj nunaj membroj de la Unio (Britio, Danio, Francio, Germanio kaj Nederlando) en decembro malkonsentis. Decido estis prokrastita ĝis junio.

Ankaŭ Kosovo ne akiris rajton pri pli liberaj vizoj ene de la Ŝengen-regiono. Kosovanoj, ekde 15 jaroj sen serbaj armeo kaj polico, povas moviĝi nur en kvar ŝtatoj de la regiono.

Ekstremistoj

Laŭ politikistoj, inkluzive de la socialista ĉefministro de Albanio, Edi Rama, la decidon efektivigis ekstremistaj politikaj partioj ene de EU sub influo de baldaŭaj elektoj en la Unio, kaj timo kaj laciĝo rilate plivastigon de EU.

Dume albanoj estas ege malesperigitaj, ke Serbio, kiu — ili argumentas — post 1990 kaŭzis militojn kun centmiloj da viktimoj en la eksa Jugoslavio, jam estas invitita por diskuti membriĝon en EU.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

RIVEROJ

Alianco kontraŭ devojigoj

Protestas albanoj kontraŭ planoj devojigi du riverojn, Radika kaj Vjosa. La registaro de la najbara Makedonio volas devojigi la riveron Radika, por ke ĝi enfluu la riveron Vardar. Nuntempe ĝi enfluas la riveron Drini, kie staras sur la albana teritorio kvar akvocentraloj.

Simile la greka registaro intencas devojigi la riveron Vjosa, por ke ĝi enfluu la riveron Janina. Ĉe Vjosa, 272 km longa, el kiuj nur 80 km situas en Grekio, planis la albana registaro akvocentralojn.

Aparte akriĝas popolaj protestoj en Albanio, ĉar la registaro silentas pri la situacio kaj klopodas senargumente pacigi la enlandan maltrankvilon. Pro tio estas starigita Alianco kontraŭ la devojigo de riveroj, kiu senĉese atentigas pri la planoj.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

SLOVAKIO

Scias ĉiu, silentas ĉiu

Komence de januaro aperis artikoloj en slovakaj ĵurnaloj pri alta kaj nesolvebla korupto en la slovaka sansistemo. Sed kiu korupto? Laŭ la mezeŭropa Instituto por Sanpolitiko estas kulpigitaj en Slovakio en 2007-2013 pro subaĉetado nur 33 kuracistoj kaj 140 pacientoj.

Konate estas, ke en Slovakio akuŝo aŭ operacio de dorso subaĉete kostas ĉirkaŭ 200 eŭrojn, operacio pri koksa artiko 1000 eŭrojn. Por bridi tian korupton, la slovaka ministerio pri sano kreis retkeston, kie civitanoj povas informi pri subaĉetado.

Insigno

Tamen en la lastaj du jaroj la ministerio ricevis nur 12 mesaĝojn. Nun la kuracista sindikato volas solvi la problemon. Pasintjare ĝi proponis al kuracistoj porti insignon kun surskribo: “Dankon, subaĉeton mi ne prenas.”

La iniciaton apogis tamen nur 300 el 7000 kuracistoj. Do restas la skandalo, ke pri subaĉetado en la slovaka publika sansistemo scias, sed silentas ĉiu.

Julius Hauser

Scienco

INDUSTRIA ARKEOLOGIO

Ejoj kaj aĵoj de niaj avoj

Arkeologio estas scienco, kiu priesploras la restaĵojn de la homa civilizo (plej ofte subtere kaŝitajn), de la antikva ĝis la moderna epoko. Industria arkeologio okupiĝas pri videblaj restaĵoj de homa agado el la pasintaj jarcentoj. Ĝi estas ligita kun pluraj aliaj fakoj, interalie tekniko kaj turismo.

La termino “industria arkeologio” estis kreita meze de la antaŭa jarcento de Michael Rix. Ĝia uzado ĝeneraliĝis dum (vanaj) klopodoj faritaj por savi Euston Arch, enir-pordegon de la samnoma londona stacidomo. Kvankam temas pri vortumo ne vere taŭga, la esprimo estis intertempe pruntita en multajn lingvojn.

Revolucio

Industrioj etskalaj estis jam antaŭ jarmiloj, sed grandaj fabrikoj por amasa produktado ekaperis en Britio nur fine de la 18a jarcento, kiam oni sukcesis funkciigi maŝinojn pere de la akva forto kaj poste per vaporo. Tio ĉiuflanke alportis novigojn, kiuj stimulis unu la alian. La fabrikoj bezonadis ercojn kaj karbon, ambaŭ alireblajn nur kiam oni ekipis minejojn per pumpiloj. Por transporti la varojn, necesis grandkapacitaj trafikiloj: unue kanaloj, poste fervojoj. Por ĉi-lastaj, oni devis fosi tunelojn, konstrui pontojn kaj lokomotivojn. Por loĝigi la laboristojn estis konstruitaj novstilaj domoj. Britio estis pionira lando, sed fervojoj kaj vapormaŝinoj rapide konkeris la tutan mondon.

Dum la 20a jarcento, jen nova serio da novigoj: elektraj motoroj anstataŭis la vapormaŝinojn, individuaj transportiloj kaj aviadiloj komencis fari konkurencon al la fervojoj, aŭtomatigo forigis iom post iom la laboristojn. Rezulte de tio, multe da malnovaj fabrikoj estis forlasitaj kaj tiel ruiniĝis.

Entuziasmuloj

Denove el Britio oni lanĉis projektojn por konservi ejojn kaj aĵojn, en kiuj aŭ per kiuj patroj kaj avoj laboris. Entuziasmuloj riparis lokomotivojn kaj akvomuelilojn, arkitektoj serĉis novajn funkciojn por la jam malplenaj fabrikoj, teknikistoj kolektis malnovajn dokumentojn. Komence temis pri nur amatora laboro, sed iom post iom enmiksiĝis profesiuloj.

Nur en la 1980aj jaroj la industria arkeologio iĝis konata en kontinenta Eŭropo. Tio koincidis kun la pereo de la ŝtalindustrio kaj karbominado. Estas interese kompari la registarajn reagojn en Nederlando kaj Belgio. Ambaŭ landoj fermis siajn karbominejojn. En Nederlando ĉio estis rapide malkonstruita, kaj apenaŭ restas spuro de minejo. En Belgio, ĉu pro neglekto, ĉu laŭ preciza plano, multaj minejaj konstruaĵoj travivis, ricevis alian funkcion aŭ estas turisme ekspluatataj. En la germana Ruhr-regiono kaj en Katalunio estas aroj da industriaj muzeoj. En Esperanto tiurilate estas uzata la termino “industrikulturo”.

Heredaĵo

Ĉie en la mondo iuj industriaj restaĵoj ricevis protekton, sed ĝis nun industria arkeologio restas fenomeno de la kernaj landoj de Eŭropa Unio. Aliloke la loĝantaro ne konscias pri la graveco de la postlasaĵoj de la antaŭaj generacioj, aŭ mankas financaj rimedoj por ion entrepreni. Tial E-FAITH (www.e-faith.org), grupiĝo de eŭropaj asocioj por industria arkeologio, deklaris 2015 “eŭropa jaro de la industria kaj teknika heredaĵo” kaj invitas ĉiujn prezenti siajn projektojn.

Roland Rotsaert

[FORIGITA!: bildo]

Britio: la fera ponto en Shropshire. Foto: Wikimedia

[FORIGITA!: bildo]

Britio: la stacidomo de Euston Arch. Foto: Wikimedia

[FORIGITA!: bildo]

Germanio: La minejo de Zechen-Zollern. Foto: Wikimedia

Moderna vivo

TRANSPORTADO

Elektro elektita

Kiam mi estis infano, ĉirkaŭ 1960, ofte mi vidis ilin. Ili aspektis mamute, veturis preskaŭ sen bruo, nur foje mi aŭdis la klakadon de kontaktoj. Ili moviĝis malrapide, ĝenis la stratan trafikon, sed ne produktis elgasojn.

Temas pri la paket-liverantaj kamionoj de la Aŭstra Poŝto. Ili uzis elektrajn bateriojn, kiuj estis ŝargataj dum la noktoj. Iam ili malaperis. Anstataŭis ilin dizelaj kamionoj iom fetorantaj kaj pli laŭtaj.

Elektrajn kamionojn ekfunkciigis la Aŭstra Poŝto en junio 1913. La 29 elektraj veturiloj anstataŭis la ĝis tiam deĵorantajn ĉevaltiratajn ĉarojn tie, kie grandaj kvantoj da poŝtaĵoj devis esti transportataj.

La povumo de la elektraj motoroj estis nur dek kilovatoj, la maksimuma rapideco 18 kilometroj hore kaj la veturdistanco per unu plena baterio 45 km. Se la veturilo devis veturi pli ol 45 km en unu tago, oni rapidege anstataŭigis la marŝargiĝintan baterion per plene ŝargita.

Neŭtrala je karbondioksido

En 2014 la poŝtservo disponas 9000 veturilojn, inter ili 18 du-spuraj elektraj. Ĝis la venonta jaro 1000 kamionoj estos elektraj. Jam ekde 2011, fieras la poŝtservo, la liverado de poŝtaĵoj estas “neŭtrala je karbondioksido”, kiel oni legas sur poŝtmarko.

Praktika por enurba liverado estas la elektre movata Kangoo ZE de Renault. La angla akronimo ZE signifas Zero Emission, do sen elmotoraj gasoj.

Jen kelkaj teknikaj detaloj: kosto de la baza versio ekde 24 000 eŭroj; reuzo de bremsenergio; povumo 44 kilovatoj; maso de la baterioj 260 kg (tial ili troviĝas sub la seĝoj); veturdistanco 100 km.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Elektra kamiono por liveri paketojn, produktita de la firmao Daimler [dajmla], fotita en 1913. Kun permeso de Österreichische Post AG.

[FORIGITA!: bildo]

Elektra kamiono por liveri paketojn, produktita de la firmao ÖAF (Aŭstra Aŭtomobil-Fabriko), fotita en 1951. Kun permeso de Österreichische Post AG.

[FORIGITA!: bildo]

Renault E-Kangoo, fotita en 2013. Kun permeso de Renault Österreich.

[FORIGITA!: bildo]

Poŝtmarko el 2011: “Liverita neŭtrale je karbondioksido”. Kun permeso de Österreichische Post AG.

Turismo

IRLANDO

Rondvojaĝi trajne

Antaŭ nelonge mi legis romanon de la germana verkisto Sten Nadolny. Ĝia titolo estas Netzkarte, kio signifas “tutreta bileto”. La romano temas pri rondvojaĝo, kiun faris juna viro tra la tuta fervoja sistemo de Germanio. Survoje li pli bone konatiĝas kun sia lando kaj renkontas diversajn personojn — precipe junajn virinojn, kiujn li celas.

Ĉar mi estas ne plu juna, sed feliĉe edziĝinta viro kun plenkreskinta familio, mi ne serĉas junajn, nek eĉ malpli junajn virinojn. Tamen post finlegado de la libro de Nadolny mi decidis, ke estus interese fari rondvojaĝon tra la fervoja reto de Irlando — la lando, en kiu mi loĝas. Kvankam mi sufiĉe vojaĝis dum mia vivo, mi konstatis, ke estas regionoj de la Verda Insulo, kiujn mi neniam vizitis, do ili estas al mi tute nekonataj. Mia edzino jam konas preskaŭ ĉiujn partojn de Irlando, ĉar ŝi plurfoje partoprenis arkeologiajn, geologiajn kaj turismajn ekskursojn en la plej foraj distriktoj. Mi ne partoprenis, ĉar miaj interesoj estas malpli sciencaj kaj mi malŝatas grupan turismon.

Tamen rondvojaĝo tra la tuta fervoja reto ŝajnis al mi alloga ideo. Do mi decidis imiti la ĉefrolulon de la menciita romano, aĉetante tutretan bileton por veturi ne tra Germanio, sed tra Irlando. Mi malkovris, ke tio estas malpli facila ol en la hejmlando de Nadolny. Tute simila bileto ne estas aĉetebla ĉe la irlanda fervoja instanco, sed iom malpli komplika afero estas la tiel nomata esplorbileto, kiu ebligas, ke oni veturu al granda parto de la insulo, kvankam kelkaj regionoj estas apenaŭ atingeblaj sen aŭto.

Unua etapo: Monastarevin — Dublino

La komenco de mia rondvojaĝo ne ŝajnis tre promesplena. Mi decidis eki en la urbo Monasterevin (gaele: Mainistir Eimhin, “monaĥejo de la sanktulo Evin”) en la graflando Kildare (Cill Dara). Ĝi situas je 23 km de Dublino sur la ŝoseo R445 kaj estas ne speciale interesa sed agrabla urbeto sur la bordoj de la rivero Barrow kaj de la Granda Kanalo. Pro la nombro da pontoj sur ĝiaj akvovojoj, Monasterevin estas iom pretendeme konata kiel “Venecio de Irlando”. Ĝia stacidomo datumas de la jaro 1847, kiam la urbo estis fervoje ligita al la ĉefurbo. Sed en la 20a jarcento, kiam la tuta fervoja reto estis draste reduktita, ĝi fermiĝis. Dum la mallonga prospera periodo post la aliĝo de Irlando al Eŭropa Komunumo (nun EU), la stacidomo estis rekonstruita kaj remalfermita, ebligante pendolveturadon inter Monasterevin kaj Dublin al laborantoj en la ĉefurbo.

Bedaŭrinde malmultaj trajnoj haltas en Monasterevin. Mi intencis tie komenci mian vojaĝon iun someran dimanĉon, sed dimanĉe ne eblas. Pro tio mi devis veturi lunde al Dublino kaj eki tie.

La hodiaŭa Irlando ne estas ideala lando por fervoja turismo. En la 19a jarcento, kiam la lando estis regata de la brita reĝino Viktoria, estis konstruita reta sistemo, kiu ampleksis la tutan insulon. Nun estas nur magra skeleto de tiu fervoja reto, kaj grandaj partoj de la insulo ne estas fervoje atingeblaj. En la nord-okcidenta graflando Donegal tute mankas fervojo. Do sen aŭto oni apenaŭ povas turismi tien aŭ tien.

Dua etapo: Baile Atha Cliath (Dublino) — Belfasto

La postan lundon mi veturis per la unua matena trajno al Heuston, la ĉefa dublina stacidomo por vojaĝi suden kaj okcidenten. Ĝi estas impona domo, konstruita en la jaro 1846. Por eliri al la kajo, pasaĝeroj nun devas enmeti sian bileton en maŝinon, kiu malfermas la eliran duonpordon. Tiuj maŝinoj bone funkcias en Connolly, la centra dublina stacidomo, sed plej ofte fervoja dungito devas malfermi la elirejon, kaj stari apud la maŝino, kontrolante la biletojn. Do la celo anstataŭi la stacidoman dungiton per aŭtomato ne povas esti tute plenumata.

Hodiaŭ ĉiuj entreprenoj, instancoj kaj aŭtoritatoj en Irlando (kiu estis longe postrestanta kompare kun aliaj eŭropaj landoj) decidis, kiam eble, maldungi siajn laborulojn kaj instali aŭtomatajn maŝinojn. Kompreneble tiu ŝanĝo eĉ pli kreskigas la nombron da senlaboruloj kaj komplikas la vivon de la publiko, kiu ofte ne kapablas funkciigi la maŝinojn kaj volas (kiel antaŭe) trakti persone vivantajn homojn.

Ĉi-foje la sistemo funkciis en Heuston, kaj mi povis eliri kaj regali min per kafo en unu el la stacidomaj kafejoj. Poste mi necesumis. Laŭ mia sperto la necesejoj en Heuston, kvankam ne speciale allogaj kaj certe ne luksaj, estas tolereblaj aŭ almenaŭ ne pli malbonaj ol en aliaj lokoj en Irlando. Kompreneble pri la inaj necesejoj mi scias nenion. Elirante el la necesejo, mi aŭdis konversacion inter du usonaninoj, kiuj evidente ankaŭ ĵus estis klientoj de la loko (ne nomata “necesejo” en la usonangla, sed powder room, “pudroĉambro” aŭ rest room, “ĉambro de ripozo”). Unu el la usonaninoj komentis: “Tio estas la lasta fojo, kiam mi intencas viziti triamondan landon!”

La reago de tiuj usonaninoj (supozeble turistinoj) memorigas min pri alia turisto el Usono, kiu volis viziti la necesejon, sed devis heziti pro la fakto, ke ofte tiuj lokoj estas indikitaj en la irlanda lingvo: Fir (viroj), kaj Mna (virinoj). La usonano estis inteligenta viro kaj rezonis: La logiko de irlandanoj estas malsama je tiu de aliaj popoloj. Do pro la fakto ke la vorto Mna similas la anglan Men (viroj), kaj Fir komenciĝas per la litero F de Femala, kaj ĉar la irlandano kutime inversigas ĉion, Fir devas signifi “Viroj”, kaj Mna certe signifas “Virinoj”. Tiel rezonante, la usonano sukcesis trovi sen embaraso la ĝustan necesejon.

Tria etapo: Belfasto — Derry

De la stacidomo Connolly (kie la elirmaŝinoj funkcias), mi eniris la nord-irlandan trajnon. Iom norde de Dublino la fervojaj reloj transpasas mallarĝan digvojon, kiu ligas ambaŭ bordojn de mara golfo, preskaŭ donante la impreson, ke la trajno veturas tra la akvo. Ni atingis Belfaston sen problemo, ĉar la atencoj, kiuj ofte estis spertataj dum la antaŭa terorisma periodo, ne plu okazas (aŭ almenaŭ preskaŭ neniam). Kvankam ambaŭ nord-irlandaj komunumoj — respublikista kaj uniista aŭ katolika kaj protestanta — ne reciproke amas sin, la politikistoj de ambaŭ frakcioj sukcesis kunlabori kaj pli-malpli akordiĝi. Belfasto speciale ne plaĉas al mi, sed ties magazenoj kaj restoracioj estas bonaj kaj malpli kostaj ol en Dublino. Krome la ekspozicio pri la malbonŝanca vaporŝipo “Titanic” (kiu estis konstruita en Belfasto) estas interesa. Plie, la botanika ĝardeno estas bela, kvankam mi preferas la dublinan. Do mi restis dum du noktoj en la norda ĉefurbo.

Kvara etapo: Derry — Donegal

La fervoja vojaĝo laŭ la nord-orienta marbordo de Norda Irlando estas tre bela, kaj valoras viziton. La urbo Derry (gaele Doire), nomata de la uniistoj Londonderry, estas histoririĉa urbo, ĉirkaŭata de mezepokaj muroj. Bedaŭrinde ŝajnas, ke ankoraŭ regas sekteca suspektemo kaj malamo inter ambaŭ komunumoj de loĝantoj. Espereble tiu situacio iom post iom pliboniĝos.

La vizito al Derry plaĉis al mi, sed poste mi refoje renkontis problemojn, kiam mi volis daŭrigi mian rondvojaĝon. De Derry en Norda Irlando al Donegal en la respubliko Irlando, kiun la nord-irlandanoj (fakte la plej norda parto de la insulo!) nomas “Suda Irlando”, ne estas fervoja konekto, ĉar Derry estas la lasta trajna haltejo de la nord-irlanda fervoja reto. Tre malvolonte, do, mi devis fari la veturadon inter Derry kaj Donegal per buso — komplika, teda kaj longa vojaĝo. Mi konstatis, ke Donegal (gaele: Dú na nGall) estas tipa irlanda provinca urbo, sekve ne speciale interesa aŭ unika, kvankam ne malagrabla. Tamen la kampara pejzaĝo de la graflando Donegal havas apartan sovaĝan belecon. Fakte ĝi estas unu el la plej belaj partoj de la insulo.

Miaj vojaĝaj problemoj ne ĉesis en Donegal. La nord-okcidenta angulo de Irlando estas la plej malriĉa, neglektata kaj fora regiono de la respubliko. Tio estas neklarigebla, ĉar oni pensus, ke tiom impona distrikto allogas multege da turistoj, enlandaj kaj eksterlandaj, kaj havas promesplenajn ekonomiajn perspektivojn. Ŝajne ekde la fondiĝo de respubliko Irlando, la alternantaj registaroj preskaŭ forgesis, ke ĝi ekzistas. Donegal, kaj la tuta okcidenta kaj sud-okcidenta regiono de Irlando, estas historie gaele parolanta zono. (La sola vere gaela distrikto en orienta Irlando estas la eta loko Rathcairn, nord-okcidente de Dublino.)

Kvina etapo: Sligo (Sligeach) — Galivo — Limeriko

En Sligo rekomenciĝas la fervoja linio. Post mallonga restado en Sligo, alia tipe irlanda kampara urbo, mi entrajniĝis kaj vojaĝis ĝis Galivo (angle: Galway, gaela: Gaillimh). Galivo estas tre interesa urbo, oficiale la ĉefurbo de Gaelio. Pro la universitato kaj pro ĝiaj multaj allogaĵoj (inkluzive de la proksimaj Aran-insuloj) ĝi havas tre junan loĝantaron kaj estas vizitata de multaj turistoj. Ankaŭ Limeriko meritas viziton pro sia impona situo apud la granda rivero Shannon kaj ĝia kastelo.

Fina etapo: Limeriko — Dublino

Bedaŭrinde en tiu okazo mi ne havis tempon por iri al kelkaj aliaj tre interesaj urboj, nome Cork (gaele: Corcaigh), Waterford (gaele: Port Láirge) kaj Wexford (gaele: Loch Garman). Eble en alia okazo mi povus daŭrigi mian rondvojaĝon. En ĉi tiu etapo mi renkontis plurajn fascinajn kunpasaĝerojn, kiuj inkluzivis simpatian kimralingvan paron (Kimrio estas princlando en okcidenta Britio), R.O. — fifaman, sed surprize afablan kaj inteligentan respublikistan aktivulon kaj ĉarmajn turistojn el diversaj landoj.

Venontsomere mi verŝajne ree aĉetos esplorbileton kaj veturos al urboj kaj regionoj, kiujn mi ĉi-foje ne sukcesis viziti.

Albisturo Kvinke

Politiko

JAPANIO

Dumlude ŝanĝi la regulojn

Rekonstrui Japanion kiel milite potencan ŝtaton: jen la celo de la ĉefministro Abe Shinzo, kiu enoficiĝis antaŭ unu jaro. Tamen por tion fari necesas revizii la nunan konstitucion.

La konstitucio, efektivigita en 1947, enhavas “pacan” artikolon 9. Ĝi tekstas: “La japana popolo ... rezignas por ĉiam, kiel rimedon por solvi internacian konflikton, pri militoj ... kaj pri minacoj per arma forto aŭ uzo de arma forto. Por realigi ĉi tiun celon ni ne konservas landan, maran kaj aeran fortojn, nek aliajn militpovojn. Ni ne aprobas la rajton de militado”.

En 1951 Japanio subskribis (kaj en 1960 reviziis) traktaton pri sekureco kun Usono, kaj ili milite alianciĝis. Tiel Usono volis, ke Japanio helpu en militoj interalie en la korea duoninsulo, Vjetnamio, Irako kaj Afganio. Sed Japanio neniam sendis trupojn.

Armeo

Krome la traktato entenas devon pri komuna memdefendo. Tamen antaŭaj japanaj registaroj opiniis, ke artikolo 9 malpermesas sendi memdefendan armeon por batali kune kun usonanoj.

Nun la ĉefministro Abe, laŭ la volo de Usono kaj ankaŭ laŭ sia propra konvinko, komencas revizii la konstitucion. Li volas aboli alineon 2 de artikolo 9 por konstrui fortan armeon precipe, se necese, por kontraŭstari Ĉinion kaj por povi batali kun Usono.

Lia tasko, tamen, ne facilas. Unue, la subtenantoj de la ŝanĝo de artikolo 9 estas malpli multaj ol la oponantoj. Due, la kondiĉa proceduro por ŝanĝo estas rigida. Laŭ artikolo 96 de la konstitucio nepras, ke aprobu pli ol du trionoj de ĉiuj membroj de du ĉambroj de la parlamento. Krome necesas referendumo kun plimulta popola aprobo.

Obstakloj

Por ĉirkaŭiri la obstaklojn Abe nomumis novan ĝeneralan direktoron de la kabineta buroo pri leĝo-farado. Tiu, neante antaŭajn buroajn interpretojn, opiniis, ke artikolo 9 efektive permesas komunan memdefendadon.

Krome aperos baldaŭ raporto de la komisiono pri sekureca leĝo-farado. Jam antaŭvideblas la konkludo, ĉar la komisiono konsistas el tiuj, kiuj subtenas la opinion de la ĉefministro.

Dume, por faciligi la revizion de la konstitucio, Abe proponis ŝanĝi artikolon 96, por ke sufiĉu aprobo de simpla plimulto en ambaŭ parlamentaj ĉambroj.

Kontraŭ tiu politiko leviĝas multe da kolero, kritiko kaj riproĉo. Ŝajnas, ke Abe agas samkiel sportistoj, kiuj provas ŝanĝi la ludregulojn dumlude.

Isikawa Takasi

Politiko

KORUPTO

Demisias rektoro

Post ok tagoj da manifestacioj kaj protestoj demisiis la rektoro de la kosova ŝtata universitato Hasan Prishtina.

Studentoj postulis la eksigon de la rektoro Ibrahim Gashi, kiu, ili diris, respondecis pri vasta koruptado tra la universitato. Eĉ lia profesora titolo dubindas, laŭ la studentoj.

La rektoron apogis la reganta demokratia partio de la ĉefministro Hashim Thaçi [taĉi]. Tiu proponis, ke komisiono, postulata de la studentoj, kontrolu ankaŭ la statuson de la diplomoj de ĉiuj deputitoj. Tion rifuzis la parlamento.

Laŭ politikaj analizistoj, la protestoj en februaro celis efektive la registaron, ne nur la universitaton, pro amasa senlaboreco kaj korupto en Kosovo.

Bardhyl Selimi

Politiko

SLOVAKIO

Censo sensenca ... aŭ ĉu?

Fine de januaro 2014 la slovaka registaro disdividis monon inter enlandaj etnaj grupoj por subteni minoritatajn kulturojn. La subvencioj baziĝis sur censo el julio 2011 kaj spegulis la nombron de la anoj de etnaj minoritatoj.

La hungara minoritato ricevis 1 983 057 eŭrojn, 617 000 eŭrojn malpli ol en 2013. La reprezentantoj de la grupo malkontentis kaj asertis, ke laŭcensa disdivido maljustas.

Kroata kaj juda

Ankaŭ aliaj grupoj ricevis malpli. La kroata kaj la juda minoritatoj ricevis respektive 17 % kaj 7 % malpli. Tamen ili taksis la censo-bazitan disdividon justa kaj esprimis sian kontenton.

La registaro atentigis, ke la hungara minoritato ŝrumpis de 520 528 anoj en 2011 ĝis 458 467 en 2014. Malgraŭ tio la hungara malplimulto, la plej granda en Slovakio, en la lastaj kvin jaroj ricevis pli ol 50 % de la tuta minoritata kultur-buĝeto.

Julius Hauser

Lingvo

MEZOPOTAMIO

Emesal: ĉu la plej antikva planlingvo?

Artefaritaj lingvoj estas multenombraj. La lingvo internacia Esperanto estis ĝis nun laŭdire la plej uzata kaj sukcesa. Ĝenerale la plej konataj estas ĉefe tiuj, kiuj venas de la eŭropaj kulturoj: ĝuste ĉi tio estas la temo de la libro La ricerca della lingua perfetta nella cultura europea (La serĉado de la perfekta lingvo en la eŭropa kulturo), verkita de la italo Umberto Eco. Sed ekzistas iu lingvo, kiu ŝajne estis mem artefarita kaj kiu, se tio estus fine konfirmita, estus difinita la plej malnova inter ĉiuj planlingvoj. Ĝia nomo? Emesal.

Temas pri dialekto inventita en la lando Sumero, en la nuna suda Irako, verŝajne en la tria jarmilo antaŭ nia erao. En ĉi tiu artikolo oni proponos, unue, resumon pri la sumeranoj kaj ilia lingvo kaj, due, prezenton pri la sumera dialekto Emesal.

La sumeranoj

La sumera historio kaj la homara ekas samtempe, ĉe la apero de la skribo, elpensita en Sumero ĉirkaŭ 3400 jarojn a.K. Antaŭ tiu tempo oni parolas ne pri historio, sed pri prahistorio. Tiu skriba sistemo, kiu estas tre kompleksa, iĝis (proksimume en 2800 a.K.) la kojnoforma skribo, kiun oni skribis sur argilaj tabeloj kaj kiun uzis ĝis la fino de la unua jarcento de nia erao la sumeranoj, la akadanoj, la asiranoj kaj la babilonanoj.

La sumera civilizacio kreskis kaj disvolviĝis dum la unua parto de la tria jarmilo a.K. Tiam estris reĝoj de urbŝtatoj, sendependaj unu de alia, ekzemple Uruk, Ur, Ŝuruppak, Lagaŝ ktp, ĝis proksimume 2400 a.K. Tiam semidaj popoloj, kiujn estris Sargono de Akado, kaptis la potencon, unuigis la tutan sumeran landon, invadis la najbarajn landojn ĝis Mediteraneo kaj kreis la novan ĉefurbon de la unua reala imperio, Akadon. Tial oni nomas tiun periodon “akada”. La akada lingvo apartenas al la familio de la semidaj lingvoj, samkiel la hebrea, la aramea, la araba ktp. Poste tiu akada lingvo evoluis al la babilona kaj al la asiria.

Post la falo de la akada imperio okazis ekde la 2100aj jaroj a.K. la “sumera renaskiĝo”. Tiam estris grandaj reĝoj, ekzemple Gudea (la dua dinastio de Lagaŝ) aŭ Ur-Nammu (la tria dinastio de Ur, la konstruinto de la zigurato de Ur). Pri tiu periodo, oni malkovris multajn tekstojn: arĥivojn, reĝajn skribaĵojn (interalie destinitajn al la fundamentoj de monumentoj), beletraĵojn ktp.

Dum la 19a jarcento a.K. la sumeranoj iom post iom malaperis. Semidaj reĝoj estris la regionon. Inter ili estis la reĝo de Babilono Hamurabo (1792-1751 a.K.). La sumera lingvo ne plu estis vivanta, ne plu estis ies gepatra lingvo. Oni tamen ĝin konservis kiel klasikan lingvon, kiel lingvon de skribistoj, de kleruloj kaj, eĉ pli rimarkinde, kiel lingvon ritaran. Tiu 18a jarcento estis la granda epoko de la aranĝo kaj de la finfina eldono de la literaturaj sumerlingvaj tekstoj. Oni fine diru, ke, verŝajne, la sumera lingvo jam estis tre malnova tiam, kiam oni ĝin ekskribis en 3400 a.K. La sumera estas do prahistoria lingvo, kies parolantoj ĝin trenis al la historio, elpensante la skribon. Kiel klasikan lingvon, oni ĝin uzadis en Mezopotamio ĝis la fino de la unua jarcento p.K. La sumera do estis legata kaj komprenata dum almenaŭ tri jarmiloj kaj duono.

La sumera lingvo

La sumera lingvo, kiel multaj aziaj lingvoj (sed ankaŭ interalie Esperanto), havas aglutinan strukturon: oni ligas al iu neŝanĝebla radiko (substantivo aŭ verbo) aliajn elementojn semantikajn aŭ gramatikajn. Estas rimarkinda ankaŭ la fakto, ke multaj elementoj aŭ radikoj estas unusilabaj. Plie, la sumera lingvo ne estas akuzativema (kiel Esperanto, kiu indikas la objekton per akuzativo), sed ergativema (kiel la eŭska; ĝi substrekas la ergativon, do la subjekton agantan). Ekzemple, en la frazo “la homo konstruas la domon” en Esperanto oni montras la akuzativon per la finaĵo -n, dum la sumera montrus la ergativon, tio estas, laŭ la sama ekzemplo, “la homo”. Ni diru nenion alian pri la sumera lingvo, kiu, samkiel ajna “natura” lingvo, estas tre malsimpla, havas kompleksajn gramatikon kaj skribsistemon ktp. Oni nur diru, fine, ke la sumera apartenas al neniu pli vasta lingva familio. Ĝi estas unu el la malmultaj lingvoj “sen familio”, do tute izolitaj.

Historio de la lingvo Emesal

Emesal estas sumera dialekto, plej verŝajne artefarita. Cirkulas almenaŭ tri ĉefaj diversaj hipotezoj pri ĝia deveno:

1) ĝi povas esti idiomo havanta lokajn propraĵojn: Emesal estus do “natura” lingvo, sed oni ne bone komprenas, se tio verus, kial oni ĝin elektis kiel “klasikan” lingvon (legu sube);

2) ĝi povas esti lingvo de virinoj kaj de virin-emaj uloj. Ekzemple, oni legas iujn versojn emesal-lingvajn en kelkaj beletraĵoj, aparte tie, kie parolas virinoj (diinoj aŭ pastrinoj);

3) ĝi povas esti literatura aŭ poezia dialekto, aranĝita konforme al la recitativoj de sanktaj himnoj.

Aldone oni opinias, ke Emesal estas plej verŝajne artefarita lingvo, ĉe la lumo de internaj karakterizoj, pro kies teknikeco mi nun nenion diros prie. Fakte, Emesal montras neniujn kvalitojn de iu “natura” dialekto rilate al la sumera, kaj aludoj el antikvaj tekstoj ebligas al ni pensi, ke Emesal vere estas artefarita lingvo. Eble ĝin uzis virinoj, verŝajne pastrinoj, dum la unuaj tempoj kaj poste ĝin uzis (legu sube) la religiaj kantistoj.

Oni ne scias precize, kiam Emesal aperis. Fakte, oni konas neniun tekston emesal-lingvan skribitan dum la tria jarmilo a.K., do dum la epoko, en kiu la sumera estis vivanta lingvo. La plej malnovaj tekstoj emesal-lingvaj estis skribitaj dum la frubabilona periodo (ĉirkaŭ la 18a jarcento a.K.). Temas ĉefe pri preĝoj, religiaj kantoj, beletraj lamentoj.

Oni ankaŭ ofte renkontas Emesalon legante tekstojn de la unua jarmilo a.K. (la periodo de la grandaj mezorientaj imperioj, nome laŭ tempa ordo: la asira, la babilona, la persa-aĥemenida kaj la helena-seleŭkida). Dum tiu epoko estis kvin grandaj klerulaj profesioj:

1) la skribarto (ţupšarūtu, laŭ la babilona lingvo);

2) la astrarto, alivorte la profesio de astrologoj kaj astronomoj;

3) la medicino (asûtu);

4) la “ekzorcarto” (āšipūtu), do, fakte, la profesio de la ritaristo;

5) la religia kantarto (kalûtu), nome la profesio de la Kalû (religia kantisto).

Tiuj kantistoj konis — probable parkere — la multenombregajn kompleksajn tekstojn, kiuj enhavis specialajn kantojn kantendajn al ge-diaĵoj en iliaj temploj aŭ en iuj sakralaj lokoj. Komence de la unua jarmilo a.K. la sumera lingvo estis mortinta jam de mil jaroj. Depost tiu epoko la sumera estis klasika kaj religia lingvo. Tiuj sanktaj kantoj estis kaj sumerlingvaj kaj emesal-lingvaj. Emesal do estis klasika lingvo, aparte religia, kaj iom laŭdire “sekreta”. Emesalon do parolis praktike nur unu el la plej gravaj profesiuloj en la socio de Asirio kaj Babilonio.

Lingvaj aspektoj de Emesal

La lingvo mem ŝajnas pli-malpli sama kiel la sumera. La malsamoj estas nur sonaj kaj vortaj. La gramatiko nepre estas la sama en la sumera kaj en Emesal. Iuj ŝanĝoj estas kutimaj: [g] sumerlingva iĝas [b] en Emesal; [g] iĝas fojfoje siavice [d] aŭ [z]; [ng] ŝanĝiĝas al [m]; kaj [u] malfermiĝas je [e]. Oni renkontas ankaŭ tipajn nomajn ŝanĝojn: ekzemple [lu] iĝas [mulu] (“homo”, “viro”), kaj [nin] ŝanĝiĝas al [gaŝan] (“virino”, “sinjorino”). La cetero estas neatendebla por ni. Oni proponas ĉi-sube kelkajn ekzemplojn, kun kojnoformaj skribsignoj (laŭ novasira skribsistemo, tio estas unu el la skriboj de la unua jarmilo a.K.).

Oni komprenas Emesalon danke al la ekzistantaj dulingvaj aŭ trilingvaj tekstoj (do emesala-sumera-babilona): ĉefe temas pri la religiaj kantoj, pri kiuj mi traktis ĉi-supre. Alia fonto estas leksikaj listoj, kiuj estis similaj al vortaroj: nur sumerlingvaj aŭ dulingvaj (sumera-babilona), organizitaj laŭ temoj, laŭ signoj ktp. Tiuj listoj estis konsiderataj klasikaj tekstoj en Mezopotamio. Inter ili estis la Emesal-listoj, kiuj proponis ekvivalentojn inter Emesal, la sumera kaj la babilona, iomete kiel en nia ekzempla kompara tabelo.

Konkludo

Emesal verŝajne estas la unua artefarita lingvo en la homara historio, laŭ niaj nunaj konoj. Ĝi estas forte ligita kun sia origina lingvo, la sumera, kaj havas la saman gramatikon: malsamas nur kelke da sonoj kaj vortoj. Oni ne bone konas ĝiajn originojn. Tamen, en pli malfruaj epokoj ol la sumera (ĉefe unua jarmilo a.K.) Emesal estis, kune kun la sumera, la lingvo, per kiu oni kantis al la diaĵoj. Neniom temas pri helpa lingvo (kiel Volapuko aŭ Esperanto), nek pri ia serĉo pri perfekta lingvo (kiel iuj lingvoj kreitaj en Eŭropo; vidu la libron de Umberto Eco): Emesal estis lingvo kun magia kaj religia efiko.

Thomas Genty

[FORIGITA!: bildo]

Ekzemplo de argila kojnoskribita tabelo (horoskopo; la 5a jarcento a.K.).

[FORIGITA!: bildo]

(noto de la redaktoro) Kompara tabelo, al kiu la aŭtoro aludas ene de la teksto.

Leteroj

Depratempa revo

En la decembra numero aperis letero de Julius Hauser (Monato 2013/12, p. 6) pri la japana komunisma partio sub la titolo Nur fantazio. Laŭ mia scio komunismo estas depratempa revo de la homaro pri la justa komunumo, kie inter la homoj regas frateco kaj justeco kaj inter la popoloj konkordo kaj paco. Miaopinie do la japana komunista partio en la estonteco ja povos ellabori kaj organizi novan movadon, tio estas movadon de civitana solidareco, kiu alportos al Japanio novan esperon kaj etoson kaj al la mondo konkordon kaj pacon.

Zdeněk Zavodný

Ĉeĥio

Moderna vivo

PEDERASTIO

Leĝo severa

La parlamento de Makedonio aprobis novan kaj severan leĝon kontraŭ pederastoj. Kondamnitoj riskos pasigi ĝis 40 jarojn en karcero kaj eĉ submetiĝi al kastrado. La lando fariĝis la unua en Balkanio, kiu validigis tian leĝon.

Bardhyl Selimi

Scienco

ETOLOGIO

La marŝo de dinosaŭroj

Kiumaniere iris, kiumaniere moviĝis dinosaŭroj? Por doni respondon al tiu granda dubo, esploristoj el la universitato de Ĉilio, kun sidejo en Santiago, pripensis kaj plenumis kuriozan kaj sagacan eksperimenton: la kunlaboro inter Bruno Grossi, José Iriarte-Díaz, Omar Larach, Mauricio Canals, Rodrigo A. Vásquez ankoraŭ ne ebligis trovi la manieron revivigi en nia mondo dinosaŭrojn por povi observi kaj surbendigi de proksime ĉiun paŝon ilian, sed — tre pli simple kaj, unuavide, maldelikate — fiksis ĉe la vosto de novnaskitaj kokidoj objekton, kiu multe similas la malobstrukcilon ofte uzatan por malŝtopi tubarojn en la necesejo. La rezultoj de la esplorado aperis en februaro 2014 en la revuo PLOS ONE, interrete alirebla.

Kavaj ostoj

Estas sufiĉe konate, kaj abunde pruvite, ke la nuntempaj birdoj estas rezulto de la evoluo de dupiedaj dinosaŭroj. Neniu alia besto ĉi-monde estas el genetika vidpunkto tiel proksima al la delonge (kaj kiu scias pro kiu kialo?) malaperintaj dinosaŭroj. Ĉi-lastaj, la iamaj vivantoj de nia tero, montris tutan serion da anatomiaj karakterizoj, kiujn oni facile povas ankoraŭ rimarki ĉe birdoj. Por doni ekzemplon, krom okulfrapaj similoj en ilia ĝenerala aspekto, ni menciu kavajn ostojn, kiuj malpliigas ilian pezon.

Artefaritaj vostoj

Por priesplori tiun, kiu devis esti la marŝ-maniero de dinosaŭroj, kiuj ja havis pli grandajn kaj sekve pli pezajn vostojn ol la birdoj nun flugantaj super niaj hejmoj, la fakuloj dediĉis sin lastatempe al nova eksperimento, en kiu oni bredis dek-duon da kokidoj, de la dua tago post ilia elguŝiĝo al ilia plenkreskiĝo. La kokidoj estis dividitaj en tri grupojn. Kvar el ili, dum tiu tempodaŭro, kreskis kun artefaritaj ekstraj vostoj: temas pri lignaj bastonoj iumaniere fiksitaj al ilia korpo per modelebla materialo. Tiujn protuberancojn oni ŝanĝadis de tagkvino al tagkvino, sekvante la laŭgradan disvolviĝon de la bestoj.

Empiriaj donitaĵoj

La adoltaj “dino-kokidoj”, kiel oni volis rebapti ilin, efektive marŝis (iom) malsame ol la kokidoj el la ceteraj du grupoj, kiuj estis kreskigitaj aŭ sen kroma vosto aŭ kun kelkaj halteroj sur la dorso. La rezultoj de la eksperimento, kiu laŭdire ne kaŭzis deprimon aŭ alian psikologian problemon al la senkonsciaj kobajoj, estas prijuĝitaj interesaj de la menciita esploristaro. Tiu trovis konfirmon al propraj teorioj, kiuj ĝis nun bazis sin plejparte sur abstraktaj supozoj kaj ne, kiel nun okazis, sur empiriaj sciencaj donitaĵoj. Ilin nur reviviĝintaj dinosaŭroj eble povos veni iutage dementi.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

La sciencajn donitaĵojn kolektitajn nur reviviĝintaj dinosaŭroj povos veni iutage dementi. Foto: Roberto Pigro.

Libroj

Kolekto da lingvaj artikoloj, aperintaj en Heroldo

Kiu ne konas André Cherpillod [ŝerpijó], almenaŭ en la franca Esperanto-medio? Li verkis multajn librojn en la franca kaj en Esperanto. Fojfoje pri la samaj temoj, ekzemple, pri la historia tiel nomata “Johana d’ Arko”, kiu, verŝajne, ne estis bruligita en Rouen en 1430 — spite al tio, kion la oficialaj katolikaj historiistoj delonge gurdas al ni.

Cherpillod verkis multajn broŝurojn en la franca por konatigi nian lingvon internacian kaj ties meritojn, ekzemple, en la konstruado de vere popola Eŭropa Unio. Sed kiel aŭtoro, verkanta rekte en Esperanto, li rolas de multaj jaroj kiel kleriganto pri bazaj gramatikaj konoj de nia lingvo. Tiuteme mi citos nur kelkajn, per kiuj mi povis pliprofundigi miajn konojn: La fundaj tekstoj de Esperanto; La gramatika karaktero de la esperantaj radikoj; Vortkonsisto, vortfarado, vortanalizo, vortordo; La tradukarto kaj ties problemoj. Mi varme konsilas al verkemuloj la legadon de tiuj du lastaj (plu disponeblaj). La stilo estas klara, la argumentoj estas bazitaj sur racia logiko kaj — ĉefe — sur multaj ekzemploj kaj ties fontoj.

Al la bazoj

Nu, en sia lasta libro, Cherpillod revenas al la bazoj de nia lingvo, nepre konindaj, se ni volas, ke Esperanto post 126 jaroj da disvolviĝo plu ekzistu kiel internacia komunikilo. Jam la titolo estas ia vort-ludo : La “fundaj komentoj” pensigas pri la “Fundamento”, tiu netuŝebla mejloŝtono!

La leganto povas ŝvebi de ĉapitro al ĉapitro, laŭguste, ĉar temas pri kolekto da lingvaj artikoloj, aperintaj en Heroldo de Esperanto. Jen kelkaj: Internacieco de geografiaĵoj, “Aŭtobuso” vera universala vorto, kvankam artefarita!, Metaforoj: ĉu internaciaj?, Kial duspecaj landnomoj?, Ĉu “li grandas” estas sinonimo de “li estas granda”?, JES, NE: ne-internaciaj kutimoj, La tri specoj de adverboj. Kaj tiel plu.

Kio estas rimarkinda en la metodo de Cherpillod, tio estas lia konstanta reveno al la bazoj de Esperanto, kiujn li ĉerpas (jes ja!) el la Fundamento kaj la plej klasikaj verkoj de Zamenhof mem. Kelkfoje li havas dubojn pri iu temo, fojfoje li rimarkas eraron de Zamenhof, kiun tiu ĉi korektis poste. Esperanto ne estas perfekta lingvo (tiaĵo ne ekzistas), sed ĝi havas multajn bonajn kvalitojn. La aŭtoro substrekas precipe la internaciecon de nia lingvo (ne nur en la vortprovizo, sed ankaŭ en la sintakso). Li bedaŭras, ke tiu internacieco estas kelkfoje malrespektata pro neutilaj neologismoj. Li ankaŭ batalas kontraŭ la nuna kutimo anstataŭigi la ĉapelitajn literojn per iksoj. Kompreneble, la leganto rajtas havi malsaman opinion, sed estas malfacile rebati la argumentojn de la aŭtoro, ĉiam bazitaj sur racia pensado kaj ekzemploj kun precizaj referencoj.

1800 paĝoj

Ne eblas nei la kompetentecon de la aŭtoro (kiu jam verkis pli ol 1800 paĝoj pri Esperanto). Bedaŭrinde, okazis multaj polemikoj pri liaj artikoloj, kun kelkfoje malhonestaj sintenoj (ekzemple, misprezento de tio, kion li skribis). Ĉar la aŭtoro estas memdefendo-kapabla, li ne hezitas aldoni al siaj artikoloj kromajn rimarkojn, titolitajn Vage tra la deliraj recenzoj, kiujn li enpaĝigis en kadro fine de paĝo, por klare dispartigi ilin de la koncerna artikolo. Mi konfesas, ke mi ĝuis la legadon de tiuj aldonoj, jes, malgraŭ ilia polemika aspekto, pro la ironia tono, kiu, verŝajne, ne plaĉos al ĉiuj, sed amuzis min!

Pierre Grollemund

André Cherpillod: La fundaj komentoj. Kolekto da lingvaj artikoloj. Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2013. 109 paĝoj. ISBN 978-2-36620-012-6.

Prezo ĉe FEL: 7,50 eŭroj + afranko.

Lingvo

MANĈURA LINGVO

Pli da subtenantoj, ĉiam malpli da parolantoj

Antaŭ kelkaj jaroj ĉe jarfina festo de firmao en Tokio mi renkontis ĉirkaŭ tridekjaran ĉinan virinon. Ŝi estis simultana interpretistino inter la ĉina kaj la japana lingvoj kaj loĝis en Tokio, la japana ĉefurbo. Ŝia familia nomo estis 愛新覚羅: Aisin Gioro en la manĉura lingvo, Aisin Kakura laŭ la japana kaj Aixin Jiaoluo ĉinlingve. Tiu nomo elvokas miksitajn emociojn ĉe tiuj japanoj, kiuj konas la historion de Azio.

Aisin Gioro estas la nomo de imperiestraj familioj de manĉuroj, kiuj konkeris Ĉinion establante la tiel nomatan dinastion Qing en 1616. Pu Yi (溥儀), la lasta imperiestro, estis detronigita dum la revolucio okazinta en 1912, sed poste fariĝis imperiestro de la manĉura imperio, iu pupa ŝtato kreita de Japanio.

Mi iom babilis kun sinjorino Aisin Gioro kaj demandis, ĉu ŝi scipovas la manĉuran, sed ŝi neis. Pasintece mi iom lernis la manĉuran, ĉar mi ie estis leginta, ke tiu estas la plej facila fremda lingvo por la japanoj. Tamen mi baldaŭ forlasis la lernadon, ĉar mankis stimuloj, kiel leglibroj, por plue lerni. Tial ne okazis inter ni konversacio en la manĉura.

Minoritato

La manĉura apartenas al la pli vasta tungus-manĉura grupo enkadre de la altaja lingvaro. Temas pri aglutina lingvo kun vokal-harmonio, kaj ĝia vortordo estas SOV (subjekto-objekto-verbo). Propraj nomoj malofte komenciĝas per likvidoj, kiel [r]. La manĉura alfabeto estas bazita sur la mongola. Tiujn trajtojn de la manĉura lingvo havas ankaŭ la japana kaj la korea lingvoj. Ambaŭ, el gramatika vidpunkto, similas al la manĉura: tial kelke da lingvistoj alkalkulas ankaŭ ilin al la altaja lingvaro; aliaj tamen dubas.

La manĉuroj hodiaŭ havas popolnombron de 10 380 000 (laŭ kalkulo plenumita en 2010) kaj estas la tria plej granda etna minoritato en Ĉinio. La plimulto de la manĉuroj loĝas en la provinco Liaoning, en nord-orienta Ĉinio, sed ekzistas entute malpli ol 70 personoj, kiuj parolas la manĉuran kiel gepatran lingvon. Do jen unu el la plej endanĝeraj lingvoj. La manĉuroj militforte konkeris Ĉinion, sed ili asimiliĝis kun la hana kulturo. La oficialaj lingvoj de la dinastio Qing estis la manĉura, la mongola kaj la hana, sed la manĉura estis superita de la hana, kvankam tiu influis la ĉinan en Pekino — kaj tiel cetere kreiĝis la mandarena (ordinara ĉina). Pu Yi, devigite kaj kontraŭvole, lernis la manĉuran. Li preferis lerni la anglan, ol la manĉuran. Hodiaŭ la plimulto de la manĉuroj trovas nenian avantaĝon lerni la manĉuran. Multaj eĉ forĵetis siajn tradiciajn nomojn kaj prenis hanajn nomojn. Ekzemple ili anstataŭigis Aisin Gioro (“愛新覚羅”) per Jin (“”) aŭ Tang (“”). Fakte ekzistas nur unu elementa lernejo, en kiu oni instruas la manĉuran lingvon, en la urbo Fushun, en la provinco Liaoning, kie laŭdire naskiĝis la dinastio Qing. En tuta Ĉinio ekzistas nur deko da fakuloj, kiuj komprenas la lingvon kaj povas legi antikvan materialon de manĉuroj.

Aliflanke en la aŭtonoma regiono Uigur de Xinjiang loĝas ĉirkaŭ 30 000 parolantoj de la ŝibea lingvo, kiu estas malnova formo de la manĉura lingvo. Iliaj prauloj estis lokitaj tien fare de la dinastio Qing, por defendi la nord-okcidentan parton de la imperio.

Vortaro

Alarmite de la riska stato, en kiu sin trovas la jam mortanta manĉura lingvo, lastatempe komenciĝis kunlaborado inter fakuloj pri lingvo, kulturo kaj historio de la manĉuroj en Ĉinio kaj Japanio. La pedagogia universitato de Shenyang, en la provinco Liaoning, kaj la universitato Jhosai en Tokio interkonsentis eklabori super esplora projekto rilate al la manĉura lingvo. Dume, en la lasta jaro, Kawachi Yosihiro, emerita profesoro de la universitato de Kioto, kompletigis vortaron manĉur-lingvan kun proksimume 50 000 vortoj. Por ĝia kompilado li bezonis ĉirkaŭ 20 jarojn.

Isikawa Takasi

Arto

MUZIKO

Silentas la reĝino

Forpasis en Svisio komence de februaro virino konsiderata la reĝino de la albana kanzono. Vaçe [vaĉe] Zela, kiu mortis 74-jaraĝa, rikoltis laŭdojn pro sia bela voĉo kaj dum la komunisma epoko kaj poste. Ekzemple en 2002 ŝi ricevis la titolon “Honoro de la Nacio”.

Ŝi komencis sian karieron en 1962 per la kanzono “La unua infano”, kiam ŝi fariĝis la unua premiito en la albana kanzono-festivalo. Funebran procesion en la Operejo de la albana ĉefurbo Tirano partoprenis dekmiloj da homoj.

Bardhyl Selimi

Scienco

REAGO

Scienco kaj religio kunfluu, ne kverelu

La eseo de Garbhan MacAoidh (Monato 2013/12, p. 12-13), kies prilingvajn artikolojn mi ĉiam frandas, pensigis min. Jen la rezulto: kelkaj taŭzitaj konsideroj.

La verkinto sincere bedaŭras, ke li dediĉis tiom da tempo al teologio. Nu, mi sincere bedaŭras, ke li bedaŭras. Eble ni iam sidos ĉetable kaj amike konversacios. La unua afero, kiun religio instruas, aŭ instruu, al ni estas humilo. Humilo, sed ne honto. Ni ricevis kaj cerbon kaj manojn, kaj la kapablon ami kaj la kapablon kompreni. Jes, ni estas polvo, sed polvo, kiu revas pri la steloj, kiel elvoke asertis Carl Sagan. Tute ne veras, ke ni estas ia manpleno da malfeliĉaj estaĵoj gvatataj de ĵaluza kaj kolera dio, ĉiam preta nin puni, kiel fojfoje oni pensas. Mi ne scias, kies Dio estas tia: tutcerte ne la mia.

Injekto

Religioj estas aferoj porhomaj: neniu Dio aliflanke alpreĝas sin mem. Religioj provas ordigi kaj koherigi tion, kion oni scias aŭ kredas scii pri Dio (Dioj), aŭ kio estas al la homo rivelita, montrante la vojon por ke ni kondutu konsekvence. Kaj jes, nia stumbla irado antaŭen ofte okazis kaj ankoraŭ okazas sur tereno pavimita je eraroj kaj eĉ krimoj plenumitaj je la nomo de la religio. En la okazo de la kristanaj eklezioj, se ni akceptas, ke Dio mem fariĝis karno por nia savo, tio estas des pli priplorinda. Kristo konceptis sian eklezion kiel societon kontrastan, alternativan. Ni ne ĉiam estis aŭ estas kapablaj fari tion, kion la Prediko sur la Monto petas de ni fari. Ne por nenio la katolika eklezio pardonpetis, sojle de la tria jarmilo. Pri aliaj eklezioj mi ne scias. Mi supozas, ke ili same agis.

Krome, ĉar ni ekzistas en tiu ĉi reala mondo kaj ne en iu abstraktaĵo filozofia, ni renkontas en la vivo korpremajn aferojn, kies kialon ni eble neniam komprenos. Se ni prenas serioze en konsideron la ideon, ke tiun ĉi universon kreis Dio, ni devas esti pretaj akcepti, ke ni ne sukcesos kompreni ĉion, kion li faras. Estas tro granda la diferenco: nia limigita menso ne povas kompreni. Kelkmonata bebo krianta pro la doloro de injekto simile ne povas kompreni, ke temas pri vakcino, aŭ pri grava kuracilo, kaj nure premas sin kontraŭ la patrino ... Eble ni agadas sammaniere. Sed kiel konvinki suferanton, aŭ denaskan kriplulon, ke malantaŭ nia vivo estas dia amo, Dio ama? Jen nia defio.

Atombombo

Nekredantoj ofte postulas, flanke de ni kredantoj, ne nur neriproĉeblan konduton (tutprave) sed ankaŭ, ke religio ĉion ekspliku. Se religio tion ne scipovas, aŭ la klarigon oni trovas nekonvinka (ĉar la aferoj restas trans nia kompreno aŭ postulas tiom da fido, kiom kelkfoje scienco petas de siaj adeptoj, aŭ ĉar la klarigon oni rigardas nescienca), do religio estas nura opio. Sed al neniu normala homo venus en la kapon la ideo postuli, ke scienco faru la samon.

Nu, ne ĉio opiniata de religiuloj estas kredinda (krom dogmoj); same ne ĉio farebla de sciencistoj estas farinda (la unua, kio venas en mian kapon, estas atombombo). Scienco ne havas respondojn pri ĉio ajn. Same ni di-kredantoj devas konscii, kaj konsciigi, ke kelkajn aferojn ni akceptas pro nura fido. Kaj bedaŭrinde ne ĉiuj kredantoj kapablas konvinke ekspliki, kio subtenas ilian fidon (demandu tiurilate la germanan teologon Karl Rahner). Kaj de tempo al tempo serioza sciencisto agnoskas eraron aŭ petas de ni revizii la mondkoncepton (demandu tiun intelektan giganton, Stephen Hawking, aŭ Albert Einstein). Do ankaŭ scienco ne posedas kiun ajn respondon.

Por multaj personoj, scienco kaj religio estas du apartaj mondoj. Scienco apartenas al lumo, religio al ombro, al mallumo. Tiu, kiu apartenas al ajna religio, tute ne rajtas nomi sin klerulo aŭ humanisto. Ĉio devas esti aŭ nigra aŭ blanka. Griza koloro ne rajtas ekzisti.

Alimondanoj

La horizonto de scienco estas la donitaĵoj. Do la kutima sinteno en bona scienco estas pli-malpli la jena: se pri io ne haveblas donitaĵoj, pri ĉi tio ni ne povas juĝi. Punkto fina. Sed kelkaj pluiras: se pri io ne estas donitaĵoj, ĉi tio tute ne ekzistas. Laŭ tia rezonado, en la mezepoko tute ne ekzistis radioaktiveco (neniu kapablis koncepti aŭ mezuri ĝin). Nek ekzistis nanoplanedoj, hercaj ondoj, kosma radiado. Oni povus longe kotopoi. Kaj bedaŭrinde ne ekzistas scienca instrumento por “detekti” Dion aŭ por foti la animon.

Mi multe ŝatas la sciencpopularigajn verkojn de Sagan. Se de tempo al tempo agacas min liaj kontraŭreligiaj atakoj, mi konscias, ke li estis sincera kredanto je scienco. Mi komprenas, pardonas kaj plulegas. Jen ĉio. Kiam finfine eblis spekti en mia lando lian televidserion Kosmo, mia tuta familio kvazaŭreligie sidis antaŭ la malnova televidilo, tagon post tago. Ni dividas lian revon trovi eksterteran vivon. Se gravas daŭrigi la esploradon cele al la malkovro de eventualaj alimondanoj, kiel faras la sciencistoj per la programo SETI, kvankam ĝi ŝajnas al multaj uloj tute senutila afero, same gravas la esplorado pri Dio, por multaj mem sensenca kaj senutila. Ambaŭokaze temas pri aferoj pensigaj: eĉ la plej malgranda malkovro gravas. Kompreneble (almenaŭ por ni romkatolikoj) neniel ekestos teologiaj problemoj, se iam oni trovos eksterterajn estaĵojn; aperos nur interesegaj demandoj.

Gravito

Aliflanke, kelkaj el niaj plej ŝatataj teorioj restas ankoraŭ teorioj, ĉar ne plene pruvitaj. Ĉiu nova teorio iel kolizias kun la antaŭaj. Tiom da fido ni bezonas por ilin akcepti (ĉar ni ne kapablas sekvi la matematikan rezonadon, aŭ ĉar la ekapero de novaj specioj postulas milionojn da jaroj, do ne sufiĉas sidiĝi kaj atendi por esti tute certaj, aŭ ĉar la modelo de nia universo ne estas finpolurita, aŭ ĉar kelkaj obstinaj faktoj ne akceptas esti enkadrigitaj en teorio), kiom por akcepti religion. Fortan fidon mi ja bezonas por sendiskute akcepti (kaj tute ne kompreni!), ke gravito deformas la spacon (kiel tio povas okazi aŭ, eĉ pli grave, kial?) aŭ imagi, ke iam, en la iamo longe for (sed en tiu momento ne ekzistis tempo, do tute ne havas sencon paroli pri “momento” aŭ pri “iam”!), la tuta materio (ege disputveka koncepto, tiu de materio) en la universo estis koncentrinta sin en sendimensian punkton kaj eksplodis (denove: kial?) laŭ leĝoj fizikaj (sed nenio ekzistis, do ankaŭ ne leĝoj!), kaj komencis aperi kaj partikloj kaj atomoj. Neeviteble krablas en mia menso la penso: kaj antaŭe?

Eĉ nur se temus pri la argumento de Tomaso el Akvino, ke ne eblas imagi senfinan ĉenon da kaŭzoj (iam oni provis konvinki min pri tio, ke neracionalaj numeroj estas ekzemplo; sed temas pri argumento piroteknika, ne pri la samo), mi dubus. Oni metas antaŭ nin iun universon, kie ĉio, ne nur vivo, ŝuldiĝus al nura hazardo: universon supozeble (aŭ supozende, laŭ kelkaj) pulsantan de sendimensia punkto al eksplodo kaj reen, aŭ dancantan laŭ la takto de la teorio de la kordoj (se nur temus pri kaloĉajaj streĉitaj kordoj!). Kaj ĉio ĉi regule laŭ leĝoj fizikaj, kiuj tute hazarde estus ĉiam la samaj. Nu, tro da hazardo por mi.

Ŝtopilo

Kio gravas estas tio, ke nek teologio nek scienco ŝovu la nazon en fremdan vazon. Dio ne estas ŝtopilo nepre uzenda ĉie, kie scienco ankoraŭ havas nenion por diri, nek scienco turniĝu en religion. Al ĉiu sanktulo apartan kandelon. Plej grave: homo ne estas batalkampo por scienco kaj religio. Ili kunfluu, ne kverelu. Kaj jen, sufiĉe: ni prefere petu al la kelnero alporti du pliajn trinkaĵojn kaj parolu pri aferoj iom malpli komplikaj.

Alberto García Fumero

Turismo

SVISLANDO

Alpa kabano Albert Heim

La kabano Albert Heim troviĝas je alteco de 2543 m ĉe la piedo de la montopinto Galenstock (3586 m) en la svisaj Alpoj. Ĉirkaŭita de la montaro kaj droninta en la silento de naturo, ĝi disponigas loĝeblecon por 80 personoj, hejmecan manĝoĉambron, helajn kaj amoplene aranĝitajn dormejojn. La alpa kabano estas bone provizata kaj taŭgas por familioj kun infanoj. Ĝi bele situas sur rokblokego kaj bone videblas de malproksime.

La situo konvenas al familioj ĉefe pro la fakto, ke la vojo de Tiefenbach ĝis la alpa kabano estas tre facila kaj piedirebla en ĉirkaŭ 1 horo kaj duono. Post la alveno tien eblas aŭ restadi en la ĉirkaŭaĵo, aŭ fari mallongan piedekskurson al montopinto Schafberg (proksimuma daŭro: 30 minutoj). Schafberg proponas belegan panoramon al la Urseren-valo kaj al la skiterenoj ĉe Nätschen-Gütsch, Gemsstock kaj Winterhorn.

La apuda ĉirkaŭaĵo inklinigas al restado. Oni bezonas piede proksimume 30 minutojn de la kabano ĝis la glaĉerolango de Tiefengletscher. Malsupre de la kabano la infanoj kune kun la gepatroj povas senprobleme restadi kaj ludi.

Piedmarŝado

La mirinde bela ĉirkaŭaĵo de la alpa kabano Albert Heim ebligas piedekskursojn ankaŭ al aliaj montopintoj. El ili sendube elstaras la supreniro al montopinto Galenstock. Sur ĝi la migrantoj ĝuas neforgeseblan travivaĵon meze de spir-retena pejzaĝo.

Aparte belega promenado kun vido al la Urseren-valo eblas laŭ la altmontara vojo de Urseren, kiu kondukas de la alpa kabano al Andermatt. La marŝado tien daŭras proksimume 6 horojn.

Aliaj, pli mallongaj promenadoj kondukas de la alpa kabano tra Saasegg kaj Tätsch al Tiefenbach (en ĉirkaŭ 2 horoj kaj duono) kaj preter Saasegg kaj Realp-arbaro malsupren al Realp (en 2 horoj).

La ĉirkaŭaĵo de la alpa kabano disponigas multnombrajn bonegajn eblojn por grimpado en ĉiuj gradoj de malfacileco. La grimpad-itineroj ĉe Gletschorn, Graue Wand kaj Winterstock atingeblas piede de la kabano en proksimume unu horo.

Situo

Al la alpa kabano Albert Heim eblas alveturi aŭ per poŝtaŭtobuso el Andermatt en direkto al la Furka-montpasejo ĝis Tiefenbach, aŭ per person-aŭto ĝis la nova parkejo iom super la hotelo Tiefenbach (2160 m) (www.hotel-tiefenbach.ch). De tie oni atingas la alpan kabanon per agrabla marŝado laŭ bone markita promenvojo dum ĉirkaŭ 90 minutoj.

Reto: www.albertheimhuette.ch

Konrad Rey

Moderna vivo

Gastronomio

Papriko protektata

Nove enskribita en la EU-registro de protektataj geografiaj indikoj estas la slovaka “papriko ĵitava” (slovake paprika Žitava).

La nomo “ĵitava” devenas de la nomo de la slovaka rivero Žitava (esperante Ĵitavo). En la baseno de tiu ĉi rivero en la 18a jarcento oni komencis kultivi kapsikojn. Poste disvastiĝis la kultivado en la laŭdanuba ebenaĵo, la plej granda ebenaĵo de Slovakio (ĉ. 10 000 km2) en la sud-okcidenta parto de la lando.

Muelado

La papriko ĵitava estas preparata el la sekigita kaj pulvorigita frukto de kapsiko (science capsicum). Ĝi havas specifan oranĝ-ruĝan koloron, akiritan nur en la lasta fazo de muelado kun helpo interalie de oleo el kapsiko-semoj. La papriko dolĉe-delikate gustas kaj agrable odoras.

Tiaj ecoj rezultas de favoraj influoj, interalie la alteco de la kulturata tereno (150-250 m super la marnivelo), sufiĉo da pluvo (500-600 mm jare), kaj tralasa tero (gruzo, sablo kaj argilo).

La papriko reprezentas por la laŭdanuba ebenaĵo ne nur signifan enspezon sed ankaŭ simbolon de malnovaj kulturo kaj tradicio.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

La papriko ĵitava enhavas plurajn vitaminojn kaj estas uzata ekzemple en kolbasoj, salamoj kaj viandproduktoj. En slovakaj kuirejoj oni uzas ĝin ofte kiel spicon en supoj kaj saŭcoj. Foto: Julius kaj Sona Hauser

Moderna vivo

SPORTO

Pikas la ludoj

Kiam en septembro 2013 oni anoncis, ke la Olimpikoj en 2020 okazos en Tokio, la japanaj registaro kaj popolo aplaŭdis la decidon. Sed poste aŭdiĝis kontraŭaj kaj kritikaj voĉoj.

Ekzemple multaj japanoj surpriziĝis, kiam la ĉefministro Abe Shinzo, prezentante sian landon al la organizantoj de la ludoj, asertis, ke ne plu estas radioaktiva la akvo en la haveno de la fukuŝima atomcentralo. Fakte ankoraŭ estas poluitaj la akvoj en kaj ekster la haveno.

Aliaj kritikantoj opinias, ke la japana registaro kaj la metropolo Tokio turnu sin al pli urĝaj taskoj antaŭ ol elspezi monon por la ludoj.

Konstruado

La taskoj inkluzivas la rekonstruon de la nord-orientaj regionoj damaĝitaj de la tertremo kaj cunamo kaj la malkonstruon de la paneinta atomcentralo. Kvankam abunda buĝeto estas asignita por rekonstruo, la laboro ne glate progresas pro manko de lerta laborforto kaj taŭgaj materialoj.

Se la konstruado de sportaj kaj rilataj bazaj instalaĵoj komenciĝos, tio certe akcelos la mankojn. Tio rezulte malhelpos la rekonstruadon kaj revivigon de la regionoj, kie troviĝas ankoraŭ 278 000 rifuĝintoj.

Tertremo

Krome nepras, ke Tokio preparu sin por eventuala granda tertremo. Fine de 2013 registara esplor-komisiono publikigis raporton, ke ene de 30 jaroj okazos sub la metropolo je probableco de 70 % tertremo de separanga magnitudo.

Tiam en Tokio kaj en la tri najbaraj gubernioj pereos ĉirkaŭ 23 000 homoj kaj estos detruitaj ĉirkaŭ 610 000 hejmoj. Tokio aparte vundeblas pro siaj dense starantaj lignaj domoj kaj tro koncentritaj institucioj politikaj, financaj kaj kulturaj. Jam delonge spertuloj insistas, ke tiuj institucioj estu dislokitaj.

Ankaŭ homoj kun sennacieca koro sentas malkomforton pro troe ripetataj raportoj pri rezultoj de samlandaj sportistoj kaj altrudo de naciismo. Tian malagrablon ili jam sentis en la raportoj de la vintraj Olimpikoj en Soĉi, Rusio, en televido kaj ĵurnaloj.

Isikawa Takasi

Moderna vivo

GREKIO

Pli bone malfrue ol neniam

Fine de januaro 2014 en la Itala Kultura Instituto de Tesaloniko, Grekio, estis organizita — post pli ol duonjarcenta malfruo — ceremonio abiturientiĝa.

Antaŭ kelkaj monatoj Antonio Crescenzi [antonjo kreŝenci], instruisto kaj esploristo ĉe la instituto, hazarde trovis en kelo plurajn abituriento-diplomojn de judaj lernintoj el la 1940aj jaroj.

La atestiloj, kune kun skribitaj taskoj, apartenis al italaj civitanoj de juda religio. Tiuj plenumis siajn studojn en itala lernejo samloka. La diplomoj ne povis esti disdonitaj inter la sukcesintoj, ĉar tuj post la ekzameno tiuj estas deportitaj kaj plejparte mortigitaj en koncentrejoj. Ekde tiam neniu petis la diplomojn.

Viktimoj

Sed, laŭdire, pli bone malfrue ol neniam. La kultura instituto ne perdis tempon kaj tuj — kaj sukcese — ekkontaktis idojn aŭ malproksimajn parencojn de la gelernintoj. Ilin oni invitis ĉeesti solenaĵon, signifoplene okazantan la 29an de januaro, la tagon tutmonde dediĉitan al la memoro de la viktimoj de la holokaŭsto.

La diplomoj estis disdonitaj dum ceremonio evidente kortuŝa antaŭ ĉiuj anoj de la instituto kaj oficialuloj de la urbo.

La ĝojo tamen mallonge daŭris. Du semajnojn poste la itala registaro anoncis la baldaŭan fermon de la instituto pro ŝparaj kialoj. Tiuj, kiuj volas subteni la instituton kaj peti ties daŭrigon, povas subskribi peticion ĉe firmiamo.it/salonicco-no-alla-chiusura-dell-iic.

Roberto Pigro

Eseoj

KULTURAJ INSTITUTOJ

En rubujon, kulturo kaj lingvo de Italio

Ke Italio ne estas la eŭropa korifeo de lingva kaj kultura ŝovinismo, estas fakto favora kaj sendube rekonata de la legantoj, kiuj almenaŭ unufoje vojaĝis tien. Ke la italoj tamen volas propravole, harakire, nuligi la aprezon de la italaj lingvo kaj kulturo en la mondo, estas emo probable senprecedenta en la malnova kontinento kaj — pro la malzorgema fatalismo, kiu ĝin akompanas — miaopinie maltrankviliga. Kial en Italio laŭregule la (ĉefe humanisma) kulturo pagu la koston de la registaraj eraroj kaj de la ekonomia krizo?

Inteligenteco, ekvilibro, klarvideco: tiaj virtoj pli kaj pli malabundas tra la politika klaso de Italio, kie regas vera konfuzo. Iuj ekzemploj? La malrapida nekomprenebla usonangligo de universitatoj je la nomo de (supozata) internacieco, kun pluraj kursoj devige jam haveblaj nur en la angla lingvo, ankaŭ en iuj el la plej gravaj politeknikoj (Milano, Torino), kaj paralele la elfenestrigo, eĉ pli bedaŭrinda (nelaste pro la rapideco kaj manko de delikateco), de la humanismaj fakoj, tiuj samaj, sur kiuj baziĝis dum jarcentoj la italaj civilizo kaj vivmaniero. La krizo, se ĝi vere atingis la landon kaj ne estas nura onidiro (se pensi pri la nombro da venditaj iFonoj, oni prie dubetas), plirapidigis ian surfacan, ŝajnan, moderniĝon de la lando: oni ne plu povas permesi al si malŝparojn, laŭaserte, do oni rezignu pri ĉio, kio ne estas necesa al la kresko de la lando. Ekzemplo de malŝparo estas la disvastigo en kaj ekster Italio de la itala lingvo kaj, kompreneble, de la kulturo, kiun ajna lingvo inkluzive la italan nepre vehiklas.

Elfenestrigo

Aliflanke kio estas kulturo? Nenio alia ol abstrakta koncepto, afero malproksima, nevidebla kaj verŝajne tial ne ekzistanta, ĉar en 2014 multaj kredas, ke ne ekzistas tio, kion ne eblas tuŝi, aŭdi, vidi, pesi, kvantigi, radiografi. Entute temas do pri porinfana fabelo, pli-malpli kiel religio, same rapide kaj maldelikate elfenestrigata de la iama popolo de (nun debaptiĝantaj, laŭ lastatempa modo) papistoj; kulturo estas brizo malforta kaj iom ĝena, pri kies ĉeso neniu ekkonscios aŭ plendos.

Impresas (kaj neniu povus imagi tion ĝis lastatempe), ke la ĝenerala laikigo de la lando koincidas kun samtempa sekularigo, kun paralela flankenmetado de la humanisma kulturo mem, kun plenkonscia rezigno de tio, kio pasintece estis la gloro de ia Italio de ĉiu ajn enviata: arto, beletro, pensado, beleco; alivorte de tio, kio igis homojn kiel Shakespeare, Goethe aŭ la anglan verkistinon Elizabeth Barrett Browning admiri, prirevi, alstrebi kaj fine sperti la t.n. koncepton de italeco (sinonimo de humanismo, klasikismo, remalkovro kaj daŭra renaskiĝo-renesanco de la antikveco).

Tiu evoluo konstateblas de jaro al jaro, de registaro al registaro (tiu malkutima esprimo ja taŭgas por priskribi la italan realon, en kiu ĉiun jaron sinsekvas almenaŭ du-tri registaroj, laŭ la kapricoj aŭ la personaj ambicioj de iuj partiestroj): eble estus pli ĝuste paroli pri ies “manovro” ol pri natura disvolviĝo, ĉar la tuja elfenestrigo de la humanisma kulturo ne povas esti hazarda projekto: oni volas krei novan estontecon forstrekante la pasintecon, kvazaŭ eblus konstrui la duan, la trian aŭ la lastan etaĝon de palaco sen antaŭe meti fundamenton aŭ almenaŭ la unuan etaĝon; kvazaŭ oni devus nepre elekti en sia vivo ununuran verbon inter “esti” kaj “havi”, kvazaŭ ekzistus leĝo, pro kiu ili ne povas kunekzisti en nia vorttrezoro je ekvilibraj procentoj.

Tunelo

Nu, la situacio estas vere kompatinda: oni (nome la ĵus demisiinta aŭ eble demisiigita Enrico Letta) deklaras konvinkita en Ĉinio, ke la fino de la ekonomia krizo jam alvenis, ke la itala ŝtato estas preta por nova starto, ke finfine videblas lumo fine de la tunelo, sed la teorio estas tuj dementata de kromaj maldungoj, de novaj hakoj. La lumo je la fino de la tunelo estas nur, laŭ timo de multaj italoj, alproksimiĝanta vagonaro, kiu ĉesigos la agonion. La viktimoj? Refoje universitatoj (ĉefe la beletraj fakultatoj), lernejoj (kies plafonoj post ĉiu pluveto falegas), esploraj institutoj (ĉefe koncerne laŭdire senutilajn fakojn, kiaj lingvoscienco, arkeologio aŭ filologio), teatro: ĝenerale kio ajn rilatas kun la lingvo aŭ estas efektivigata pere de la lingvo, kio ajn proksimas al la humanisma kulturo aŭ al la disvastigo de tiu eksmodiĝinta kulturo, de kiu Italio estis iam la lulilo.

Multlingveco

Apud la menciitaj, nova viktimo de la neceso limigi la elspezojn, raciigante la (ĝis nun jam ridindajn ) financadojn, estas nun la Italaj Kulturaj Institutoj (Istituti Italiani di Cultura). Temas, por tiuj, kiuj ne scias tion, pri veraj ambasadejoj de la italaj lingvo kaj civilizo en la mondo, pri reto da instruaj kaj informaj centroj ĉeestaj en la plej grandaj urboj de la mondo, tutsimilaj al kio estas por Anglio British Council, por Francio Institut Français, por Hispanio Instituto Cervantes: do pri institucioj, kiujn alilande neniu tuŝus, neniu fermus, ĉar ilia laŭdenda agado indas nur respekton, se ne veneradon.

En epoko, en kiu multaj ŝtatestroj faras signifoplenajn deklarojn pri multlingveco kaj multkultureco, pri la neceso alproksimigi la diversajn popolojn kaj laŭbezone refirmigi iliajn rilatojn kreante — ankaŭ aŭ precipe per la instruado de la propraj lingvo kaj historio, de la arto kaj de la literaturo — pontojn de amikeco kaj solidareco, nu en tiu ĉi epoko ŝajnas tiom pli anakronisma (kaj malsagaca) la ago de la eksa itala premiero Enrico Letta preskribi la fermiĝon de dek (el entute naŭdeko da) Italaj Kulturaj Institutoj en la mondo, de Islando al Danio, de Germanio al Francio kaj al Grekio. La plej rimarkinda kaj paradoksa okazo, al mi bone konata, ĉar mi instruis la italan tie de 2002 al 2004, estas eble ja tiu de Tesaloniko, la dua urbo de Grekio, simila lando (ĉu hazarde?) tre aŭ tro frapita de la ekonomia krizo.

Proksimeco

Grekio kaj Romo? La radikoj de eŭropa civilizo? Plurjarmilaj rilatoj? Mediteranea komuna kulturo? Bagateloj forviŝeblaj per mallonga dekreto. En malriĉa lando, spite al ĝia pozicio kaj historio, ne rajtas kunekzisti du Italaj Kulturaj Institutoj. Estas malŝparo. La lernemuloj, se tute ne estas alternativoj, iru al Ateno. Fakte transvivos por la momento nur la instituto de la ĉefurbo, kvankam ĝia rolo estis ĉiam duaranga kompare kun tiu de Tesaloniko, ankoraŭ ege aktiva kaj frekventata interalie de dekoj da junuloj, kiuj pro gravaj kialoj interesiĝas pri itallingvaj ekzamenoj (kapablaj malfermi al ili la pordojn de la italaj universitatoj).

Ja logika decido: estas cetere normale postuli, ke kiu en la norda Grekio interesiĝas pri la itala lingvo, pri la eblo plenumi universitatajn studojn aŭ trovi laboron en Italio, trairu du-tri fojojn semajne 500 kilometrojn por atingi la Instituton de Ateno kaj poste reveni hejmen! Absolute neniu el la regantoj konsideris aŭ konsiderigis al la kolegoj, ke la rilatoj inter Grekio kaj Italio (pro geografia, kultura, historia, ĉiuvidpunkta proksimeco) eble indus escepton; ke tiuj rilatoj estas tiel intensaj kiel eble en neniu alia lando de la mondo; ke en Grekio estas tre malfacile eniri la ŝtatajn universitatojn, do oni bezonas alternativojn, kiuj aliflanke alportos al ni studentojn; ke grekaj studentoj en Italio estas rimedo, kaj kultura kaj ekonomia, gravega; ke ne estas hazarda la slogano kreita de la grekoj (una faca, una rasa: unu vizaĝo, unu raso) por substreki la similecon inter la du popoloj, tiu de Grekio kaj tiu de la tiom ŝatata kaj revata Italio.

Sentokapablo

Sed kiel atendi tian sentokapablon el lando, kiu jam forigis kaj plue forigas la instruadon de geografio, art-historio kaj filozofio, en la nomo de la tri i-oj de la oka saĝulo Silvio Berlusconi (inglese, informatica, impresa: angla, informadiko, entrepreno)? Iu decidis, ke kulturo rimiĝu kun medicino, scienco, teknologio, ekonomio, enmerkatigo. Ne gravas scii la subjunktivon de verboj, la ĉefurbojn de fremdaj landoj (pri riveroj, montoj kaj lagoj oni perdis la esperon), la signifon de la platona mondo de la ideoj aŭ de lia mito pri la kaverno.

Balaaĵo

La urbestro mem de Tesaloniko deklaris, ke fermi la Italan Kulturan Instituton en la koro de la urbo estos tre dolora vundo por ĉiu. Sed je la nomo de stabileco (?) estis decidite, ke tiom da profesiuloj kaj familipatroj kun multe da laboro (ĉar la instituto estas plena de lernantoj) restu malstabile sen laboro. Des pli paradokse: la ŝtata financado al la Itala Kultura Instituto de Tesaloniko reprezentis nur 4 % de ĝia tuta buĝeto, kaj pro tio oni petis povi daŭrigi la agadon tute rezignante pri ŝtataj financaj subtenoj, sed la respondo de la itala inteligencio estis nea. Ŝajne la itala lingvo, la itala kulturo, eksterlande devas esti elfenestrigitaj, kio okazis pasintece pri tiranoj, diktatoroj, ŝtopaj balaaĵoj. Kiel akcepti, ke balaaĵon nuntempe oni ial (kial?) kreu el tute funkcianta kaj taŭga institucio? Eĉ akceptante, ke povas ekzisti kelkaj (solveblaj) problemoj, ĉar neniu estas perfekta, oni pensu, ke aŭtomobilo sen radoj estas ja pli stabila ol aŭtomobilo kun etaj problemoj, sed la unua ne plu estas transportilo, dum la dua plenumas iumaniere sian rolon kaj povas per malgranda investo esti riparita.

Herezeco

La instruado de lingvoj kaj kulturoj en la mondo estas aŭ devus esti armilo kontraŭ nesciado, kontraŭ nekompreno kaj antaŭjuĝoj, kiuj fojfoje riskas provoki verajn konfliktojn, kiaj okazis pasintece en Eŭropo, kiam nehazarde mankis tiaj kulturaj centroj. Mi donu ekzemplon: en la tago de sankta Valenteno (la 14a de februaro), instruisto pri religio en grek-kipra ŝtata liceo skribis sur la nigra tabulo, ke tiutage la (ortodoksa) eklezio memoras pri sankta Afksentjo kaj sankta Marono, ne pri iu stulta kaj falsa sankta Valenteno: granda ekzemplo de interkultura alproksimiĝo, de la respekto por la aliulaj kredoj, kiu devus karakterizi nian epokon ...

Do urĝe bezonatas ankoraŭ en nia epoko tiuj, kiuj, instruante la lingvon kaj la kulturon de alia lando, propetu, klarigu, ekspliku, mediaciu inter mondoj nun proksimaj kaj amikaj, sed sen tiu mediacio eble pretaj ree disiĝi kaj malamikiĝi samkiel pasintece (Italio kaj Grekio faris militon antaŭ malpli ol jarcento). Krom se oni volas, ke baldaŭ Italio estu reasociita ne kun la artistoj, la verkistoj, la muzikistoj, la pentristoj, kiujn oni konigis en la lastaj jaroj al la loĝantoj de Tesaloniko, sed kun ĝiaj plej kliŝaj simboloj: pico, mafio, mandolino (la duan kaj la trian mi neniam vidis en Italio) kaj verŝajne nun ankaŭ herezeco, spite al la ekumenisma elano de la lastaj jardekoj.

Platiĝo

Lingvo — skribas ĉi-rilate la poetino Bruna Milani en la ĵurnalo Libertà — estas sinonimo de kulturo; ĝi utilas por ordigi la animon kaj la menson de la mondo kontraŭ la tutmondiĝa platiĝo, kiu igus malinteresa la renkontiĝon mem kun fremduloj. Ni ĉiutage jam konstatas, ke la teknologio kaj la ekonomio per si mem ne sufiĉas kaj igas neeltenebla ne nur la disvolviĝan modelon, sed ankaŭ tiun, kiu rigardas la vivon. Kaj se oni ja volas konsideri la gravecon de merkatoj, de financo, de tiaj nombreblaj tiom modaj aferoj, kiumaniere esperi je turismo nova, finfine konscia, vera, utila, kiu alportos ne nur monon, sed ankaŭ konkretan fruktodonan renkontiĝon inter personoj? Tio tute ne eblas, se oni malpotencigas aŭ neniigas la rolon de la kulturaj centroj, kiuj instruas la lingvon en la mondo. Ili utilas, laŭ Bruna Milani, por sciigi al la aliuloj, kiuj kaj kiaj ni estas; ili igas la homojn interesiĝi kaj enamiĝi pri nia lando, kreante la eventualan deziron ĝin viziti, ĝin atingi, ĝin vidi propraokule por profundigi la scion, por eble ekvivi apud ni, regalante nin per sia profesieco kaj tiel alportante materialan kaj spiritan riĉecon.

Merkatado

Je la lumo de ĉio ĉi, oni lasu trankvila la kulturon tie, kie ĝi ankoraŭ funkcias; tie, kie ĝi estas ankoraŭ ne elfenestrigita (ĉar Italio daŭrigas iumaniere, danke al sia glora paseo, la eksporton de favora bildo pri si, spite al la nuntempa neniumado kreita de malbonaj kverelemaj politikistoj). Iuloke oni ne laciĝis rigardi nian lingvon, la italan lingvon iam uzitan de Dante, Boccaccio kaj Petrarca, kiel ilon por realigi la proprajn vivorevojn, por atingi iom de tiu ŝatata italeco. Oni parolas tiom ofte pri merkatado, sed kio produktas pli da merkatado ol iu favora bildo pri ni mem, pri lando kiu zorgas, fieras kaj pretas investi en sia lingvo, en sia kulturo, en sia arto, en siaj estinteco kaj estanteco (propedeŭtikaj al plej stabila estonteco), konservante kaj antaŭenigante sian animon?

La stulta decido de la itala registaro estas manfrapo al la landa historio kaj al tiom da homoj, ĉefe instruistoj, kiuj pacience laboris dum multaj jaroj en la kultura fako, konstruante de jarcento al jarcento, de jardeko al jardeko, en plej malfacilaj kondiĉoj, lingvajn kaj kulturajn pontojn, ĉar ili kredis, ke ĉio ĉi havas aŭ iutage havos iun sencon.

Araneaĵoj

Tiujn belajn pontojn — kvazaŭ senutilajn araneaĵojn — hodiaŭ misedukita servistino (kun mia tuta respekto por tia laboro), vokita mallongege purigi iun longege neglektitan domon, abrupte elsuĉas kaj ĵetas senglore en la rubujon; krom se venos lastamomente iluminiĝo, repripenso, kiuj ebligos savi la ekziston de lokoj por lingvo kaj kulturo, kiuj por multe da homoj (kiel instruistoj eksterlande) plu havas grandan valoron: ne por stulte montri la propran superecon al la fremduloj (ĉar neniu kulturo estas supera al la ceteraj), sed por kontraŭbatali pere de vero, pere de humilo, pere de soci-kultura mediacio, la malamikecon, la malamon kaj la militemon, kiujn nekompreno malfeliĉe kaŭzas.

Roberto Pigro

Politiko

UKRAINIO

Falis la lasta guto

Historie la geopolitika situo de Ukrainio ofte kruciĝis kun eksteraj interesoj. Ekzemple la ŝtata memstareco de Ukrainio daŭris inter 1917 kaj 1920, post kio rusaj “bolŝevikoj” milite ĝin nuligis, farante el Ukrainio respublikon de Sovetio.

Post la disfalo de Sovetio Ukrainio deklaris en 1990 sian sendependecon, kiu jure validiĝis post tutlanda referendumo en 1991.

En 2010, per juraj manipuloj de la konstitucio, la prezidanto, Viktor Janukoviĉ, fariĝis la plej potenca persono en la lando. Li sufiĉe rapide uzurpis la potencon ĝis diktatoreco. Estinte du fojojn enprizonigita pro junaĝaj krimoj, li restis kun tia menso.

Ekonomio

Dum lia prezidanteco regis korupto tra la lando. Ŝtataj institucioj defendis nur lian klikon, la Partion de Regionoj, kies intereson plejparte servis la ekonomio. Dronis Ukrainio sub krimoj, timoj, mizero kaj senespero. Ĉiunivele estis premata la popolo.

Falis la lasta guto, kiam en decembro pasintjare Janukoviĉ rifuzis subskribi dokumenton pri asocia membriĝo de Ukrainio en Eŭropa Unio. Dekmiloj da homoj venis al la centra placo en Kievo — Majdan — por deklari sian malkonsenton. Pro tio la nomo “eŭromajdan”.

Tamen post kelkaj tagoj ili estis forpelitaj. Kelkaj mortis. Rezulte ekribelis homoj tra la tuta Ukrainio. Organiziĝis en diversaj regionoj apartaj “majdanetoj”.

Nun pasis tri monatoj ekde la komenco de la kontraŭstaro. Kelkfoje okazis akraj bataloj inter la speciala registara polico kaj la ribelantoj. La registaro uzis pafilojn kaj mortigis pli ol 100 senarmilajn homojn.

Justeco

La tuta popolo fizike aŭ mense subtenas la ribelon ne nur pro la strebado al Eŭropo, sed precipe pro demokratio kaj justeco kaj kontraŭ la diktatoreco. Cetere la registaro kaŝe aranĝis bandojn de duonkrimuloj pagitaj por kontraŭstari al ribelantoj, kvazaŭ temus pri interpopola batalo.

Kievanoj, loĝantaj en progresanta socio ĉefurba, praktike subtenas la ribelon. Sufero estas neevitebla, sed popolo nesklava komprenas, ke sen batalo ne eblas venki. La sango de la majdananoj fortigis la popolan solidarecon. Finfine la kliko ektremas.

La parlamento devis sekvi la volon de la popolo kaj akcepti decidojn, kiuj ebenigos la vojon demokratan al Eŭropa Unio.

Do estas lanĉita parlamenta-prezidanta gvidado, ne simple prezidanta. Ŝanĝitaj estas ankaŭ la sistemoj justicaj kaj policaj, kaj estas forigitaj la koruptaj ĉefoj.

Euheno Kovtonjuk

[FORIGITA!: bildo]

Sufero estas neevitebla, sed popolo nesklava komprenas, ke sen batalo ne eblas venki. Foto: Euheno Kovtonjuk

[FORIGITA!: bildo]

La sango de la majdananoj fortigis la popolan solidarecon. Foto: Euheno Kovtonjuk

Politiko

UKRAINIO

Lando senregada

Nuntempe eble ne estas eĉ unu persono en Eŭropo, kiu ne aŭdis pri la eventoj en Ukrainio. Malgraŭ tio, ke mi ne estas politikisto, mi ne povas ne esprimi mian personan opinion. Aŭ pli ĝuste opinion de orientlandaj ukrainoj.

Antaŭ ĉio, nepras klarigi, kio estas la tiel nomata “eŭromajdano”. Ĝi estas amasa protest-movado en la centro de la ĉefurbo Kievo, kiu sin montras ankaŭ en kelkaj aliaj regionaj centroj de la lando.

Komenciĝis la protestoj fine de novembro 2013 reage al la nesubskribo de la asociiĝo de Ukrainio al Eŭropa Unio. Oni informis pri tio per oficiala anonco de la tiama ĉefministro Mikola Azarov, kies registaro elposteniĝis fine de januaro.

Aktivuloj

Jam la 21an de novembro oni komencis per sociaj retejoj alvoki por protestoj, kiuj okazis unue en la centro de Kievo ĉe la Placo de Sendependeco. Amasiĝis tiam ĝis du mil homoj, kun ĉe-kape opoziciaj aktivuloj kiel Vitalij Kliĉko, Oleg Tjagnibok kaj Arsenij Jacenjuk.

Paralele en aliaj urboj de Ukrainio (Lviv, Vinnica, Ĉernovci k.a.) okazis protestoj. Poste, la 30an de novembro, okazis t.n. nigra tago, kiam frumatene la aŭtoritatoj provis perforte forigi la manifestaciantojn de la ĉefa placo en Kievo, dirante, ke necesas prepari la ejon por la novjara festo.

Protestantoj agrese reagis al la postuloj de la por-registaraj milicianoj. Jen la komenco de perfortaj kunpuŝiĝoj de opozicianoj kaj milicianoj. Intertempe ne helpis la interparoloj de la ukraina prezidanto Viktor Janukoviĉ kun la aktivuloj de la opozicio, Kliĉko, Tjagnibok kaj Jacenjuk. Ili postulis reveni al la parlamenta-prezidanta regado kaj al la konstitucio de 2004.

Provokantoj

La 18an de februaro akriĝis la situacio. Dum unu tago kadre de la protestoj estis mortpafitaj 25 personoj kaj vunditaj 350. Laŭ la opinioj de multaj kulpis ne nur la registaro sed ankaŭ nekonataj provokantoj.

La 22an de februaro en Ĥarkiv okazis kongreso de deputitoj el la sud-orienta parto de Ukrainio. La deputitoj opiniis, ke la registaro ne plu regas la situacion kaj ke verdire la tuta lando estas senregada.

Integriĝo

Kiel rilatas al la eventoj simplaj civitanoj? Noteblas tra la lando diversaj opinioj. Preskaŭ duono de la popolo subtenas la eŭromajdananojn kaj integriĝon kun EU. Tamen triono subtenas eniron en la “tamoĵenij”-union (dogan-union) kun Rusio.

De ĉiutaga vidpunkto, kaj malgraŭ promesoj de la registaro, ke la ordinara vivo ne estos tuŝata, tamen civitanoj ne ricevas salajron kaj pension. Kelkaj monaŭtomatoj ne plu funkcias, kaj antaŭ aliaj staras longaj homvicoj.

Ankaŭ en magazenoj vice staras klientoj, provante akiri manĝaĵojn por la familianoj, kaj timante, ke baldaŭ ne plu estos.

Dmitrij Cibulevskij

El mia vidpunkto

Mi vin invitas ...

En februaro la eventoj en Ukrainio ne restis tro for de la ĉefpaĝoj de niaj gazetoj kaj de la ekranoj de niaj televidiloj. Pro tio la redakcio de Monato mesaĝis al abonantoj kaj abonintoj, legantoj kaj legintoj en la regiono, petante ilin artikoli pri la tiea situacio.

Sincere mi dankas al ĉiuj, kiuj rapide reagis, ĉu per artikoloj, ĉu per proponoj. En la nuna numero vi trovos du kontribuaĵojn, kiuj prezentas diversajn aspektojn de la konflikto, kaj tuŝas aferojn — ekzemple el la ĉiutaga vivo — ofte neglektatajn de amaskomunikiloj.

Mi ricevis, iom surprize, ankaŭ mallongan poemon, kiun ĝenerale mi ne aperigus, ĉar Monato prezentas proze, ne poezie. Tamen la versoj de Tatjana Auderskaja iel kaptas la momenton:

Kanto de neeŭropa homo de la 21a jarcento

Ho, Eŭropo!
En la 15a jc vi bruligis viajn sorĉistinojn en la fajroj surplace. Mezepoko.
En la 20a jc vi bruligis viajn civitanojn de ajna sekso kaj aĝo en la fornegoj. Progreso.
En la 21a jc vi bruligas pneŭojn en la fajroj surplace. Degenero.
Ho ve, Eŭropo, Eŭropo!
Kien vi ruliĝas tiel senbride, kiel brulantaj pneŭoj? Kio atendas vin fine de la deklivo?
Neniu respondas.

Kiel dirite, kaj kontraste al la lasta verso de la poemo, pluraj respondis al la redakcia peto rilate kontribuaĵojn pri Ukrainio. Sed tio memorigas, ke ne necesas atendi alvokon por kontribui al Monato. Tute male. La redakcio bonvenigas raportojn el ĉiuj partoj de la mondo: vi, abonantoj kaj legantoj, estu niaj okuloj kaj oreloj.

Tio, evidente, unikigas nian revuon. Ne dependas Monato de specialaj korespondantoj, metafore paraŝutitaj en fremdajn regionojn por priraporti aferojn, kiujn ili nur supraĵe komprenas (ofte pro mankantaj lingvo-scioj), kaj kie ili restas nur dum kelkaj tagoj, dum daŭras konflikto, krizo aŭ katastrofo.

Nia revuo, tamen, disponas almenaŭ teorie pri aro da pli spertaj, pli kvalifikitaj korespondantoj ol iu ajn nacia gazeto aŭ radio-stacio. Mi aludas vin, legantojn, kiuj ĉiuj posedas apartajn kaj fundajn sciojn pri via lando, pri via regiono, kaj kiuj kapablas unike prilumi eĉ konatajn situaciojn — militojn, ribelojn, tumultojn, jam priraportitajn en mondaj amaskomunikiloj — de nekonataj perspektivoj. Jen la forto de Monato, kiu ĝin elstarigas de ĉiuj aliaj similaj revuoj.

Alivorte vi povas iri malantaŭ kulisojn, pri kies ekzisto la eksterlanda raportisto eĉ ne scias. Vi povas esplori kaj analizi de enlanda pozicio privilegiita, tiel prezentante la politikon, ekonomion, socion, ja vivon kaj spiriton de via lando, por ke eksterlandanoj kuninformiĝu, kunsentu, kunploru aŭ kunridu tra la paĝoj de Monato.

Mi menciis supre, ke ni disponas almenaŭ teorie pri aro da korespondantoj. Nenio pli plaĉus, se niaj teoriaj kontribuuntoj — do eble vi — fariĝus praktikaj kontribuantoj, sendante raportojn (kaj originalajn, pro kopirajto ne guglitajn fotojn) el mondopartoj malofte aŭ neniam menciataj en la kolumnoj de Monato.

Verdire temis pri la alvoko al amikoj en Ukrainio, kiuj inspiris min tiel inviti ankaŭ vin kontribui al nia revuo. Ne necesas atendi ĝis krizo aŭ katastrofo en via lando por ŝalti la komputilon kaj ekverki. Jam ĉirkaŭas vin sennombraj aferoj, kiuj sendube interesos. La sola problemo ... kiun elekti.

Kaj do nun, vidpunktuminte, mi antaŭĝuas ricevi viajn raportojn. Do ek al la klavaroj, amikoj!

Paul Gubbins

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Diskutoj “seriozaj kaj fruktodonaj”

La irana atom-programo fariĝis la temo de internacia konferenco en Vieno. Okcidentaj landoj kulpigas Iranon, ke ĝi sekrete laboras pri la konstruo de atombombo. La irana registaro tion kontestas.

Kunsidis ses landoj laŭ la formulo EU3 + 3 (Britio, Francio, Germanio + Ĉinio, Rusio, Usono) kaj Irano por ellabori planon pri tio kiel solvi la disputon. Laŭ Catherine Ashton, alta reprezentanto de EU pri ekstera politiko, la intertraktantoj difinis la problemojn “por atingi ampleksan kaj definitivan interkonsenton”.

Militaj kapabloj

Mohammad Javad Zarif, la ministro pri eksteraj aferoj de Irano, diris, ke la intertraktoj en Vieno estis “tre seriozaj kaj pli fruktodonaj, ol oni atendis”. Li aldonis, ke ambaŭ partioj atingis konsenton, ke nur la atoma programo de Irano estos pridiskutata en la tagordo, kaj ne ĝiaj sciencaj kaj militaj kapabloj.

Akceptita estas laborprogramo por daŭrigi la diskutojn. Okazos alia kunsido en Vieno, kaj provizora interkonsento donas al la partioj unu jaron por atingi solvon.

En novembro 2013 oni malstreĉis la sankciojn, kiuj paralizis la ekonomion de la naftoproduktanta lando, interŝanĝe de internaciaj kontroloj de ĝia pridisputata atom-programo. La malstreĉiĝo daŭras ses monatojn kaj finiĝos ĉi-somere.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

La intertraktantoj kunsidas. Foto: Dragan Tatic/Aŭstra ministerio pri eksteraj aferoj

[FORIGITA!: bildo]

Catherine Ashton kaj Mohammad Javad Zarif. La partioj disponas unu jaron por solvi sian disputon. Foto: Herbert Neubauer/Aŭstra ministerio pri eksteraj aferoj

Moderna vivo

BELGIO

Eŭtanazio por neplenkreskuloj

En belga radiodissendo estas atesto de patrino. Ŝia infano havas nekuraceblan kanceron, kaj daŭre doloron. Kiun ajn kontraŭdolorilon oni donas, nenio efikas, kaj la infano daŭre suferas. La morto estas certa sed ne tuja. Estas neelteneble. La solan aferon, kiun la patrino ankoraŭ povas fari, ŝi faras. Ŝi petas kuraciston mallongigi la suferegon, fini la vivon de ŝia infano. Kaj li faras.

Tio okazis antaŭ 10 jaroj, kaj la patrino ankoraŭ opinias, ke ŝi faris, kion ŝi devis fari, pro amo. Sed estis kontraŭleĝe, kaj ŝi kaj la kuracisto riskis tre gravajn punojn. La infano ne povis adiaŭi ĉiun, kiun li volis, ĉar estus riske. Oni povas supozi, ke vere ne estis maniero por mildigi la suferon, ke la infano ankaŭ petis, ke tiu konsciis, kion li volis, sed oni ne povas esti certa. Oni havis nur sian konsciencon por juĝi.

Tiaj aferoj okazas ĉie en la mondo, sed kun multaj eblaj misuzoj aŭ miskomprenoj. Plej ofte la kuracisto mem decidas, ĉar nur tiel li ankoraŭ povas helpi, ĉar li supozas, ke tion oni volas. La aferon priparoli estus tro riske, aŭ povus plifortigi la doloron (kio estas dubinda).

Medikamentoj

Rekte fini la vivon same kunportas riskojn. Plej ofte temas pri ĉesigo de necesa medikamentado, traktado aŭ manĝo (kun danĝero je agonio), aŭ troigo de kontraŭdoloriloj. Ofte sen la scio de la infano. Aŭ la infano povas mortigi sin, kio estas la plej malbona. Foje gepatroj akiras mortigajn medikamentojn, sed restas danĝero pri malsukceso aŭ plia sufero.

Klare, malpermesi eŭtanazion ne signifas, ke tio ne okazas, sed ja ke oni kaŝe faras kun multaj diversaj danĝeroj.

Nova leĝo en Belgio nun ebligas eŭtanazion por neplenkreskuloj (jam eblas ekde 2002 por plenkreskuloj), sed kun striktaj kondiĉoj. La neplenkreskulo mem plurfoje petu, buŝe kaj skribe; psikologo deklaru, ke la infano estas sufiĉe matura (ne estas aĝlimo de 12 jaroj, kiel en Nederlando); la gepatroj konsentu; kaj du kuracistoj atestu, ke la fizika doloro neelteneblas kaj senperspektivas (do ne malaperos). La vivfinado estas farata de kuracisto.

Konscienco

Okazis tre serena debato pri tio en Belgio kaj la parlamento. Ĉe diversaj politikaj partioj la membroj rajtis mem decidi laŭ propra konscienco. Malplimulto (ĉefe religiuloj) akceptas la volon de la plimulto (sed supozeble mem ne praktikus eŭtanazion), kaj la leĝo estas apogata de granda plimulto de la belga popolo. Kontraŭargumentoj estas, krom evidentaj religiaj, ke estas malfacile taksi kaj ke psikologo povas mise taksi la maturecon de infano aŭ kuracisto mistaksi lian aŭ ŝian doloron kaj nekuraceblecon.

Nun oni povos senkaŝe praktiki eŭtanazion ĉe neplenkreskuloj. Ĉio okazos kun la scio kaj volo de ĉiuj koncernatoj. Suferanto povas adiaŭi ĉiun, diri kion li aŭ ŝi volas diri, kaj havi dignan forlason. Estas ankaŭ multe pli bone por la postrestantoj: ili povas pli bone organizi funebron, paroli pri tio, ne riski, ne reteni suspektojn aŭ konsciencriproĉojn.

Spertoj en Nederlando montras, ke eŭtanazio ĉe neplenkreskuloj multe pli ofte estas petata ol farata (nur kvin fojojn en 10 jaroj). Estas unue helpkrio, kiu ebligas malkaŝan priparoladon de aliaj ebloj. Donas animtrankvilecon havi iun “planon Z”.

Bart Demeyere

Politiko

GERMANIO

Ne kulpas la kulpanto

Plene rehabilitita estas la antaŭa germana federacia prezidanto, Christian Wulff, kiun prokuroroj akuzis pro korupto kaj malkonvena akcepto de avantaĝoj.

Dum dujara priesplorado de plentempa stabo de ĉ. 24 personoj, kio devigis la prezidanton demisii, la afero evidentiĝis fontanta el arbitraj denuncadoj, senbazaj asertoj kaj orgojla konduto de la prokurora instanco.

Kune kun politikaj malamikoj kaj sensaci-produktema ĵurnalistaro, ŝtataj akuzistoj ne sobre esploris duban supozon, sed kreis detruan persekutadon.

Venkis

Wulff, kiun ne nur profesie sed ankaŭ private trafis dolorige la afero, ne akceptis elirigan oferton. Li insistis daŭrigi la proceson. Kaj li venkis. La koncerna juĝejo verdiktis, ke li estas plene senkulpa pri korupto.

Kontraŭuloj malgraŭe hurlis, ke juran absolvon li ja povis akiri, tamen restas “morale kulpa”. Ĉiam estas homoj, kiuj ne nur komence ĵetas ŝtonojn, sed eĉ post la afero ne ĉesas ĵeti. Kaj tiuj ofte taksas sin la plej bonaj homoj en la socio.

Aldoniĝis nova skandalo. La koncerna prokurorejo la parlamentanon Sebastian Edathy (SPD / socialdemokrata) akuzis pro “mola suspekto pri ebla neleĝa posedo de pedofiliaj varoj”. Edathy antaŭ nelonge prezentis sin mem en parlamenta esplorkomisiono kiel akran akuziston kontraŭ ŝtataj instancoj, strebante al pli alta posteno. Antaŭ la publika diskonigo fuĝis la suspektato. La afero ankoraŭ ne finiĝis.

Avertis

Tamen jam finiĝis la kariero de la ministro Hans-Peter Friedrich (CDU / kristandemokrata), kiu konfidence avertis la superulojn de la konkurenca partio SDP, ke troviĝas “putra ovo” en ties nesto.

Tiun geston tuj la publiko interpretis “perfido de sekreto en la ofico”. La ministro la sekvan tagon demisiis sub la forta premo. Jam longe estas konate: Ne kulpas la kulpanto, sed la informinto.

Nuntempe daŭre en Germanio aperas tiaj kazoj. Ne plu la faktoj gravas, sed opinioj kaj babiladoj. Kaj tiujn oni lerte scias produkti kaj manipuli.

Kompreneble maladekvata aŭ krima agado en ŝtataj funkcioj ne estas tolerebla. Sed ankaŭ la senindulgaj akuzantoj demandu sin, kiaj homoj ili mem estas.

Franz-Georg Rössler

Eseoj

CENTJARIĜO

La unua mondomilito: kiu ĝin kaŭzis?

En la dimanĉa mateno de la 28a de junio 1914 aŭtokavalkado rapidegis tra la stratoj de Sarajevo. En la ĉefa aŭto veturis unu el la plej potencaj homoj en Eŭropo, ĉefduko Francisko Ferdinando, rekta heredulo de la aŭstra-hungara trono. Sen lia scio sep bosnaserbaj murdontoj firme decidintaj eksigi Bosnion el la aŭstra-hungara imperio embuske lin atendis.

Kiam la aŭtokavalkado haltis ĉe trafikvigla strato, unu el la murdontoj, la 19-jara Gavrilo Princip, elpaŝis el la homamaso spektanta la karavanon de nobelaj vizitantoj kaj pafis dufoje je nula distanco celdirekte al la ĉefduko kaj lia edzino Sofia. Spite la tujan reagon de la korpogardistoj de la ĉefduko por revivigi lin, sango elfluis tra lia uniformo. Post kelkaj minutoj la sonoriloj de preĝejoj tra Sarajevo sonorigis la morton de la paro.

Kiel la morto de unu homo povis konduki al milionoj da mortintoj en milito tiel grandampleksa kaj kruela? Por trovi la respondon al tiu ĉi demando cerbe ekzercas sin historiistoj dum 100 jaroj.

Agresantoj

En julio 1914 ĉiuj en Eŭropo estis konvinkitaj, ke oni batalas en sindefenda milito. Registaroj laboris pene por montri, ke ili ne estis la agresantoj en la komencaj momentoj de la milito, precipe dum la monatoj julio kaj aŭgusto. Tio estis la kerna supozo de la ideo, ke vastaj armeoj da soldatoj, bezonataj por la milito, ne povus esti rekrutataj por agresmilito.

Socialistoj, kiuj nombris plurajn milionojn en 1914, ne estus apogintaj agresan eksterlandan politikon. Ili emus aliĝi nur al sindefenda milito. Francoj, belgoj, rusoj, serboj kaj britoj estis konvinkitaj, ke ili vere estas implikitaj en sindefenda batalo por justaj celoj. Aŭstroj kaj hungaroj estis batalantaj por venĝi la morton de Francisko Ferdinando.

Germanoj estis konvinkitaj, ke najbaraj landoj “trudis la glavon” en la germanajn manojn, kaj certis, ke ili ne komencis la militon. Tamen, se ne ili (kiuj malgraŭ ĉio invadis Belgion kaj Francion en la komencaj semajnoj de la milito), kiu, do, kaŭzis la militon?

Kompensoj

Por la venkintoj, la demando facile respondeblas. Ili interkonsentis ĉe la packonferenco de Versajlo en 1919, ke Germanio kaj ĝiaj alianciĝintoj respondecis kaj kaŭzis la militon. Surbaze de tiu decido oni postulis vastajn kompensojn pro la perdoj rezultintaj de la milito. La t.n. “militkulpa deklaro” direktis la longan debaton pri la kaŭzoj de la milito.

Ekde 1919 registaroj kaj historiistoj, okupiĝantaj kiel reviziistoj pri tiu demando (ili volis revizii la verdikton de Versajlo), koliziis kun kontraŭreviziistoj konsentintaj kun la trovoj de la venkintoj. Sennombraj publikaĵoj kaj dokumentoj fariĝis haveblaj por pruvi la senkulpon de Germanio kaj la kulpon de aliaj.

Interpretado

Dum la intermilita periodo similaj opinioj influis novan interpretadon, plu emfazante la senkulpon de Germanio kiel kaŭzinto de la milito, kaj anstataŭe identigante la malsukceson de la alianciĝa sistemo antaŭ 1914. Tiu interkonsentita opinio daŭris tra la dua mondomilito kaj poste.

La plej granda kontesto al tiu interpretado estis jam vaste konata en Germanio ekde la 1960aj jaroj. La historiisto Fritz Fischer publikigis tute surprize novan tezon, kiu minacis renversi la interkonsenton pri la veraj kaŭzoj de la milito.

Naciismo

Germanio, Fischer argumentis, ja havis la plej grandan parton de la respondecoj pri la eksplodo de la milito. Aldone, la gvidantoj de Germanio intence komencis la militon kun la celo adopti viglan internacian politikon mirege similan al la naciismo de Hitlero en 1939.

En la lastaj jaroj la opinio de Fischer siavice ankaŭ estis reviziata. Historiistoj revenis al la argumentoj de la intermilitaj jaroj. Nun la fokuso estis la rolo de Rusio kaj Francio en la komenco de la milito kaj la demando, ĉu la brita registaro vere estis faranta ĉion eblan por eviti la militon en 1914. Oni ankaŭ malemfazis la rolojn de Germanio kaj Aŭstrio-Hungario.

Post 100 jaroj da debatoj ĉiuj imageblaj interpretoj de la kaŭzoj de la milito ŝajne estas pluesploritaj, reviziitaj kaj forigitaj. Ĉi tiu polemiko daŭros almenaŭ pliajn 100 jarojn.

Lenio Marobin

Turismo

MEDITERANEO

En Palermo subtere

Vi ŝatas someran vojaĝadon al Mediteraneo, sed — ne tute malprave — iom enuis pri la kutimaj suno, maro kaj precipe varmego, neniam tiel sufoka kiel en la lastaj jaroj ... Ne estas problemo. Jen originala, ombra, vere friska loko por viziti somersezone en suda Italio. Oni surpriziĝos pro la beleco de la subteraĵoj de Palermo. La ĉefurbo de la regiono Sicilio, jam konata danke al siaj naturaj, historiaj, artaj kaj gastronomiaj allogaĵoj, fakte staras super la realaĵo — same rava, sed ial ofte neglektata de la gvidlibroj pri Italio.

Inĝenierio

Unue, alveninte al Palermo, oni havigu al si — ĉe unu el la pluraj lokaj vendejoj — gumajn botojn, kaskon speleologan, torĉon, gantojn. Tiel oni povas komenci esplori la t.n. Qanat-ojn: temas pri akvokondukiloj, konstruitaj inter la jaroj 800 kaj 1200 post Kristo, inter la araba kaj normana okupadoj. Nur du el ili estas nun alireblaj, sed vere valoras vizito, inkluzive de promeno tra la akvo, al tiu verko de progresinta hidraŭlika inĝenierio. Qanat-oj estas vasta reto de galerioj, kiuj havas la apartan karakterizon ekspluati la deklivecon de la grundo kaj de la rokoj, kaj trairi ankaŭ la akvoriĉajn stratumojn. Tiumaniere la akvo sukcesas alveni al urbaj fontanoj, publikaj banejoj, fiŝbasenoj kaj ĝardenoj. Pasintece, kiam ajn siroko blovis (kutima fakto en Palermo), la Qanat-oj estis uzataj kiel ventoliloj, kiuj nature kaj efike malvarmigis la aeron.

Mumiigo

Alia interesaĵo en la lokaj subteraĵoj estas la rifuĝejoj, utiligataj dum la dua mondmilito. Ili troviĝas ĉefe sub monaĥejoj, el kiuj la plej famaj nomiĝas itallingve della Misericordia kaj dell’Assunta. Ŝatataj de turistoj estas ankaŭ la katakomboj, precipe tiuj de la kapucenoj el la 16a jarcento, situantaj en la kvartalo Cuba. Ili konservas pli ol 2 000 mumiojn, en diversaj pozicioj kaj en bona stato de konserviĝo. Ĝuste pro tio ĉi tiun lokon vizitas sciencistoj, kiuj intencas malkovri la sekretojn de mumiigo.

Jen kelkaj itineroj por alternative esplori tiun italan kaj eŭropan urbon, ĉiam pli moderniĝantan.

Roberto Pigro

Moderna vivo

JUNULARO

Vivi en mondo surogata

“En mia supo estas mortaj bestoj!” Jen la krio de germana mezlernejano, vespermanĝanta en aŭstra skiterena junulargastejo, kie loĝis 100 skiadlernemuloj el la germana senneĝa provinca urbo Kaiserslautern.

Ĉu temis pri ŝerco? Tute ne. Post esplorado de la instruistoj, kiuj ja trovis ensupan larvon, sed nur unu, la grupanoj ekscitiĝe kondutis, flarante skandalon. Kelkaj laŭdire, sed ne vere, vomis.

Ili suspektis malhigienon, riproĉis la mastron, ke li ne tuj-tuj forigis ĉiujn supujojn de ĉiuj tabloj, kunsidis kaj decidis prefere ne atendi aliajn manĝaĵojn, sed fini la restadon kune kun la intencita skiadkurso.

Troa reago

Pli sobre kaj sen pluaj larvoatakoj, cetere ankaŭ sen iaj malsanigaj problemoj, la grupanoj hejmen revenis, seniginte sin de la neĝaj plezuroj pro troega reago.

Nun la aŭstraj sanitaraj aŭtoritatuloj kaj la rejnland-palatinata klerigada ministrejo okupas sin pri la afero. Ĝin kaŭzis eble pakaĵo da nudeloj, valida ĝis 2015, kun malsata larvo, perdinta la vivon en bolanta akvo apud samformaj kaj samkoloraj nudeloj.

Tamen vere kaŭzis la problemon parte mis- aŭ mal-klerigitaj infanoj kaj parte timemaj kaj same malprudentaj instruistoj. Sed tiuj partoj, kun la decida instanco de la lernejo, formis la opinian majoritaton.

Besta regno

Larvoj en manĝaĵoj: ĉu danĝera, abomena, malinda afero en la 21a jarcento? Ĉiu, kiu ankoraŭ mem kuiras, konas larvojn en la krudmaterialoj. Oni ja ne nepre manĝas ilin, sed eliminas unuopulojn aŭ forĵetas fojfoje plene akaparitan pakaĵon. Fino. Dum la tuta homa evoluo oni devis vivi kun kunmanĝantoj el la besta regno. Kaj oni sciis, ke ili ĝenerale ne estas venenaj.

Sed nungeneracianoj ja lernegas pri “ekologia” nutrado. En lernejoj oni ilin eĉ nutras (senkoste kaj ofte kontraŭ la proprafamilia malsaniga kutimo) per tagmezaj sanaj naturaĵoj. Tamen evidente oni familie kaj lerneje tute ne kapablas peri koheran naturkomprenon.

Tiuj infanoj, kiuj pro ensupa larvo devigis sin tuj fini sopiritan skiinstruiĝon, vivas en surogata mondo. Ili pretendas, ke ĉirkaŭe ĉio aperu en pure cifereca stato, virtuale, brile, sen lezoj aŭ spuroj fare de la natura vivo.

Laktuko kun heliko

Ke jam gepatroj kaj instruistoj kondutas same degenerinte, estas alia afero. Iliaj prauloj estis feliĉaj ricevi pomon kun vermo, ĉerizon kun larvo, laktukon kun heliko.

Necesas ankoraŭ instrui, ke estontece la homaro devas anstataŭigi la terodetruan bredadon de grandaj bestoj per, ekzemple, kultivado de larvoj.

Sed kiu edukos junulojn laŭ tia etiko, se nuntempe eĉ “kleraj” instruistoj ne kapablas rezisti timegon pro besteto en telero? Cetere, la lernejo nun postulas de la mastro de la junulargastejo kompenson je 20 000 eŭroj — ne agnoskante la propran histerian konduton pro unu larvo.

Franz-Georg Rössler

Scienco

DIETAJ SUPLEMENTOJ

Iam kompletigaj, kelkfoje malsanigaj

En landoj de la tuta mondo ne mankas nuntempe homoj, kiuj emas pro preventaj kialoj engluti ĉiutage pilolojn da vitaminoj kaj mineraloj (interalie magnezio, zinko, fero): kelkaj opinias, spite al la skeptikeco de pluraj medicinistoj, ke ilia sano per tiaj sintezitaj suplementoj, vendataj ankaŭ en superbazaroj, estos plifortigata. Iuloke fariĝis kvazaŭa modo, anstataŭ elekti inter la naturaj nutraĵoj je propra dispono (kion, krom kuracistoj, la prudento mem sugestas), plenŝtopiĝi per tablojdoj de vitamino E kun seleno. Oni supozas, ke tiu kombinaĵo malhelpas la aperon de kelkaj formoj de kancero. Ilian efikon do priesploris ekde 2001, dum pli ol dek jaroj, usonaj sciencistoj, kiuj analizis kadre de granda esplorado pli ol 30 000 homojn. La rezultoj estis publikigitaj en la fidinda Journal of the National Cancer Institute (Revuo de la Tutlanda Prikancera Instituto).

Kancero

Surbaze de la kolektitaj donitaĵoj, oni surprize trovis, ke la menciitaj piloloj ne nur estas tute senutilaj por la homa sano, sed, tiom pli maltrankvilige, ili konsiderinde (je 17 procentoj) ja plialtigis la riskon de prostata kancero, riskon jam nature kreskantan inter maljunaj viroj. La fakuloj malkovris, ke ekzistas ĉi-rilate danĝera interagado inter seleno kaj vitamino E. Se la kvanto de seleno (kiu estas malsama de persono al persono) en la korpo estas malalta antaŭ la komenco de la diet-suplementa terapio, la interagado en si mem ne havas gravajn efikojn. Tamen, se iu havas nature grandan kvanton de seleno en sia korpo (la selena nivelo konstateblas facile ĉe la ungoj) kaj aldone enkondukas multe pli da seleno kaj/aŭ vitamino E ol rekomendite, tiam la risko pri prostata kancero povas altiĝi je eĉ 63 procentoj.

Deklaro

Signifoplena estas la deklaro farita de la ĉefa gvidanto de la esploro, d-ro Alan Kristal, el la Fred Hutchinson Cancer Research Center (Prikancera Esplorcentro Fred Hutchinson), kiu situas en la usona urbo Seattle. Tiu fakte rekte deklaris: “Viroj, kiuj uzas tiaspecajn trudaĵojn, tuj ĉesu”.

Paulo Sérgio Viana

Moderna vivo

INFANOJ

Malriĉeco: kulpas ne la ŝtato sed la hejmo

Ekzistas en Germanio tri milionoj da infanoj vivantaj sub la limo de malriĉeco. Krome, en la lastaj 30 jaroj, “nenio okazis por infanoj”. Tiel opinias la prezidanto de la Germana Infanprotekta Ligo.

Kiel solvon li postulis garantiojn pri baza financa sekureco de idoj kaj gepatroj, pri plena aparteno al la eduka kaj socia sistemoj kaj aparte pri politika voĉdono ligata al la nombro de infanoj. Laŭ la lasta punkto patrino kun kvar infanoj havu kvin plenvalidajn voĉojn.

Lin subtenis enketo, laŭ kiu 70 % de la germanoj kredas, ke oni ne agas sufiĉe kontraŭ infana paŭperismo. Simila nombro pretas pagi pli da impostoj favore al malriĉaj infanoj.

Politikistoj

Reage al tia alarmkrio, homoj elkreskintaj post la dua mondomilito mirigite demandas sin, kie ili vivas. Multaj nuntempaj politikistoj, instruistoj, funkciuloj ktp devenas de postmilite malriĉaj familioj, dotitaj de granda idaro kaj sen aŭto, telefono aŭ televidilo.

Ili pluuzis jam uzitajn vestaĵojn, modeste manĝis, kaj vivis sur malmultaj kvadratmetroj sen propraj ĉambroj. Ili ricevis malmultan poŝmonon, longdistance piediris al lernejoj. Ili pagis lernejan monon en superaj institucioj. Tiuj infanoj estis malriĉaj.

Sed ne konante la nocion “infana paŭperismo”, ili tamen ricevis kontentigan instruadon kaj, sen psikologaj kaj sociaj helpantoj, atingis pli altan socian ŝtupon ol la gepatroj.

Pretendoj

Kontraste, post du generacioj, ĉu vere la nuna situacio de almenaŭ 20 % de la 15 milionoj da personoj sub 20 jaroj estas mizera, kaj ĉu vere “nenio okazis” por ili? Efektive malriĉecon difinas pretendoj pri la vivostilo kaj statistikaj nombroj. Ekzistas aliaj nombroj kaj aliaj statistikoj, kiuj almenaŭ relativigas la asertojn.

Germanio disponas pri 156 familiopolitikaj institucioj (praktike subvencioj) kun sume 200 miliardoj da eŭroj. Estas neeble mallonge detali ilin, kaj konstante ili pliiĝas, monsumoj altiĝas. Iom resume, la impostpagantoj liveras al la familioj infansubvencion, aldonajn monajn subtenojn, gepatran subvencion, impostan redukton, rajtojn pri gepatra libertempo plus salajra plupago, pri senkosta infanvarteja loko post la unua vivojaro.

Cetere, la ŝtato subvencias ĉiun tian lokon per 10 000 eŭroj jare. Ekzistas konsultejoj pri diversaj problemoj. Senpagaj estas la lernejoj kaj la studado. Finance grave efikas la senkosta aparteno de la infanoj (kaj de nelaboranta patrino/patro) al la sanservo. Jen nur eta parto de la listo.

Generacioj

La funkciulaj alarmvokantoj ĝenerale nur priplendas monan malriĉecon. Tio sendube povas ekzisti. Sed la problemoj ne estas tiom amasaj kaj infanoj kun malmulta mono ne nepre devas vivi mizere, kiel pruvis antaŭaj generacioj.

Vere kompatindaj estas infanoj, kies gepatroj vivas malpace, kiuj hejme ne spertas amon, edukon, instruadon; infanoj, kiuj ne konas sian devenon, ne vidas indajn celojn en la vivo.

Ankaŭ tiuj, kies rilatoj konsistas el “sociaj retoj”, kies aspiro estas la brila ŝajno de la varbindustriaj promesoj, kiuj devas iri vojon en kruela, malmorala, perforta direkto.

Plej ofte tiuj kazoj ne fontas en la anonima senkora “socio”, sed en la hejma ĉirkaŭaĵo. Neniu kaj nenio vere kapablas kuraci ties mensajn dispoziciojn. Eĉ ne mono.

Franz-Georg Rössler

Moderna vivo

TELEKOMUNIKADO

Pioniro de sendrata teĥnologio

La komenco de ricevado kaj elsendado de telegrafaj mesaĝoj estas ligita al la nomoj de la italo Guglielmo Marconi [guljelmo markoni] kaj de la ruso Aleksander Popov. Ne multaj scias, ke al tiuj nomoj apartenas ankaŭ tiu de la slovaka inventisto Jozef Murgaš [murgaŝ].

Murgaš kiel la unua en la mondo praktikis sendratan elsendon de homa voĉo jam en 1905. Lia klopodado pri elektrotekniko alportis al li sukceson kaj internacian agnoskon.

Murgaš, pastro, pentristo kaj amatora elektroteknikisto, naskiĝis antaŭ 150 jaroj, la 17an de februaro 1864, en la slovaka montvilaĝeto Tajov, ĉirkaŭ 150 km norde de la ĉefurbo Bratislavo.

Kalumnioj

Kiel pastro li studis pentrarton en Budapeŝto kaj poste en Munkeno. Pro kalumnioj kaj insultoj deflanke de superaj hungaraj ekleziaj organoj li decidis elmigri al Usono.

Kiel 32-jara romkatolika pastro li alvenis al la minista vilaĝo Wilkes Barre, kie vivis proksimume 65 slovakaj familioj. Li zorgis pri slovakaj enmigrintoj, establis lernejon, bibliotekon, gimnastikejon, konstruis lud- kaj ban-ejojn, kaj komencis pli profunde interesi sin pri elektrotekniko en malgranda teknika laboratorio.

Patentoj

En 1904 la federacia patentoficejo en Vaŝingtono agnoskis al Murgaš du patentojn. La unua estas konata kiel “aparato por sendrata telegrafo” kaj la dua kiel “metodo de transmisio de informaĵoj per sendrata telegrafo”.

La sukceso de liaj inventaĵoj estis grandega. La 26a prezidanto de Usono, Theodore Roosevelt, vizitis lian laboratorion en Wilkes Barre en 1905 kaj promesis al li financan registaran subtenon.

Post la vizito de la prezidanto sekvis aliaj patentoj: i.a. ondometro (1907), elektra transformatoro (1907), aparato por produkti elektromagnetajn ondojn (1908), sendrata telegrafo (1909) kaj aparato por produkti elektrajn oscilojn (1911).

Mondomilito

Dum la unua mondomilito estis malpermesataj en Usono privataj radiotelegrafaj stacioj. Pro tio Murgaš decidis dediĉi sin denove al pentrarto. Li estis konata ankaŭ kiel pasia kolektanto de mineraloj, fungoj kaj kreskaĵoj. Krome li havis unikan kolekton de insektoj, ĉirkaŭ 9000 ekzempleroj.

Kiel prezidanto de la Slovaka Nacia Konsilio en Usono li organizis subskribojn por subteni la kreadon de la Ĉeĥoslovaka Respubliko. En 1918 li kunsubskribas la Pitsburgan Konsenton, laŭ kiu reprezentantoj de ĉeĥoj kaj slovakoj konsentis fondi komunan ĉeĥoslovakan ŝtaton post la disfalo de Aŭstrio-Hungario.

Diplomo

En 1920 Murgaš, jam konata kiel usona inventisto, decidis reveni hejmen kaj instrui elektroteknikon. La tiamaj ĉeĥoslovakaj lernejaj instancoj rifuzis lian proponon, ĉar li ne posedis oficialan diplomon de profesoro de elektrotekniko. Vundite, li amare revenis al Usono, kie li mortis en 1929.

En lia slovaka naskiĝa vilaĝeto estas kreita memorĉambro, kie vizitantoj povas trovi originalajn bildojn, maketojn pri la inventaĵoj kaj diversajn dokumentojn kaj skribaĵojn.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

En 1994, okaze de la 130a datreveno de lia naskiĝo, estis emisiita memoriga poŝtmarko kun portreto de Murgaš en nombro de 400 000 ekzempleroj. Foto kun afabla permeso de la slovaka poŝtservo: www.pofis.sk

Moderna vivo

PEDAGOGIO

Publika sekreto

Ĉu lernantoj en Aŭstrio bonorde lernas? Ĉu instruistoj diligente instruas laŭ studplanoj? Tion la ministerio pri edukado volis scii. Ĝi do okazigis testojn por 400 000 lernantoj en la fakoj germana kaj angla lingvoj kaj matematiko.

La testado okazis anonime, sen indiko de la nomo de la lernanto kaj de la instruisto. Respondecis aŭstra firmao informadika, kiu pro pli malaltaj kostoj kunlaboris kun subfirmao en Rumanio.

Atako

Sed ho ve! En februaro 2014 aperis en la reto la testrezultoj de la 400 000 lernantoj kaj eĉ la retadresoj de pli ol 30 000 instruistoj. Ĝis nun oni ne trovis la kialon de tiu “daten-liko”. Verŝajne temis pri celtrafa atako de retpiratoj.

Ĝojis la klasoj kaj instruistoj bonrezultaj. Honte silentis la aliaj. Provizore la ministrino pri edukado haltigis ĉian testadon.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Gimnazio en la 19a distrikto de Vieno. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

AŬSTRIO

Marŝi kun mortontoj

Antaŭ cent jaroj eksplodis la unua mondomilito (1914-1918). Tiam unu el la militaj pentristoj estis la aŭstro-tirolano Albin Egger-Lienz. En marto malfermiĝis en Vieno ekspozicio de liaj pentraĵoj.

Jam en 1909 Egger-Lienz pentris Der Totentanz von Anno Neun (La marŝo de la mortontoj de 1809) okaze de la centjariĝo de la liberiga milito de la tirolanoj kontraŭ Bavario.

Laŭ Agnes Husslein-Arco, la direktorino de la muzeo Belvedero (www.belvedere.at/de), kie okazas la ekspozicio, tiu bildo en ses versioj iĝis poste unu el liaj plej gravaj verkoj kaj ikono de la unua mondomilito.

Por Egger-Lienz mem tiu pentraĵo estis ne kontraŭmilita, sed esprimo de homoj, kiuj rezignacie transprenas sian sorton kaj pereon.

La ekspozicio “Egger-Lienz kaj la Milito” estas vizitebla ĝis la 9a de junio 2014.

Biografio de Albin Egger-Lienz:
1868-01-29: Naskiĝis en Stribach apud Lienz en orienta Tirolo kiel eksteredzeca filo de Maria Trojer kaj Georg Egger.
1881: Subtenis lin la pentristo Hugo Engl, amiko de la patro.
1884-1893: Studis ĉe la Munkena Akademio por Figura Arto. Konatiĝis kun Franz Defregger, kiu influegis lin.
1891: Unua publika ekspozicio de liaj verkoj en Munkena Vitra Palaco. Ekde nun Albin uzis la nomon Egger-Lienz.
1893 ĝis 1899: Laboris kiel libera pentristo en Munkeno kaj orienta Tirolo. Edziĝis kaj translokiĝis al Vieno.
1900: Ricevis bronzan medalon ĉe la Monda Ekspozicio en Parizo pro sia pentraĵo Feldsieger (Venkinto sur la batalkampo).
1901: Ricevis la Grandan Oran Ŝtatan Medalon pro la pentraĵo Das Kreuz (La kruco).
1902 ĝis 1905: Instruis private en sia ateliero kaj fondis privatan pentrado-lernejon por virinoj.
1906: Ricevis ŝtatan komision por la unua versio de Der Totentanz von Anno Neun (La marŝo de la mortontoj de 1809).
1910: Malsukcesis pro interveno de la tronheredonto Franz Ferdinand fariĝi profesoro en la Akademio por Figura Arto en Vieno.
1911: Forlasis Vienon kaj ekloĝis en Hall en Tirolo.
1912: Iĝis profesoro en la Akademio por Figura Arto en Weimar, Germanio. En Dresden, Germanio, oni montris 12 el liaj verkoj en la ekspozicio Monumenta-Dekoracia Pentroarto. Rilate al tiu Egger-Lienz publikigis polemikan traktaĵon, kies sekvo estis la Hodler-disputo. La pentristo Ferdinand Hodler estis la patro de Hector Hodler, fondinto de Universala Esperanto-Asocio. En siaj Marignano-freskoj Hodler montris ne la heroecon de la milito, sed ties realismon kaj detruemon.
1913: Rezignis pri la profesora posteno en Weimar. Translokiĝis al Sankt Justina ĉe Bozen en suda Tirolo. Tie li gvidis en Klausen privatan artan lernejon, kie kunlaboris 12 el liaj lernantoj el Weimar.
1914: Komenciĝis la unua mondomilito. Tria versio de Totentanz.
1915: Iĝis soldato, poste milita pentristo. Kvara versio de Totentanz.
1920 ĝis 1921: Kvina kaj sesa versioj de Totentanz.
1923-1925: Pentris freskojn en la Memoriga Kapelo por Soldatoj en Lienz. Pro la grafika prezento de la releviĝinta Jesuo la eklezio malpermesis mesojn en la kapelo.
1926-11-04: Mortis 58-jara en Sankt Justina.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Prezentado de la ekspozicio “Egger-Lienz kaj la Milito” por la gazetaro la 6an de marto 2014. Foto: Walter Klag

Eseoj

MEDIO

Klimata ŝanĝiĝo kaj konfliktoj: kia interrilato?

La tergloba klimata aliiĝo superregos la tutan 21an jarcenton. Depost la antaŭindustriiĝa tempo la temperaturo ja altiĝis kaj eble jam estas tro malfrue por eviti la aldonon de pliaj 2 gradoj celsiaj, kio portus la mondon al nivelo rigardata kiel “danĝera”.

Varmiĝo

Kvankam la preciza evoluo de varmiĝo dependos de politikaj, ekonomiaj kaj sociaj faktoroj, estas evidente, ke la rezultonta aliiĝo de la klimato prezentos kaj rektajn kaj nerektajn konsekvencojn, kreante novan medion. La efikoj de la klimata ŝanĝiĝo inkluzivas leviĝon de la mar-niveloj kaj delokiĝojn de loĝantaroj el unu regiono al alia. Al tio oni povas aldoni plioftiĝon de ekstremaj veteraj fenomenoj, kiel senpluveco kaj inundoj, perturbadon de akvaj rimedoj kaj ekologiaj sistemoj, spontanajn furiozajn brulegojn en sovaĝaj areoj, ekaperon de gravaj malsanoj, paralele al malpliiĝo de kultivaĵoj kaj malabundiĝo de nutraĵoj.

Pluraj el tiuj problemoj estas interdependaj: ekzemple kaj troo kaj maltroo da akvo damaĝas agrikulturon, nesufiĉa nutriĝo pliprobabligas epidemiojn kaj kronikajn malsanojn, ktp. La mondo jam komencis sperti la unuajn sekvojn de aliiĝanta klimato.

En 1992, en konferenco pri klimat-ŝanĝiĝo organizita de Unuiĝintaj Nacioj (UN) en la brazila urbo Rio de Janeiro, estis prezentita unuafoje al landaj reprezentantoj la ideo pri necesa ekvilibrigo de la ellaso de gasoj en la atmosferon, kun speciala averto precipe pri la kreskantaj niveloj de karbona dioksido rezulte de homa aktiveco kaj ĝia influo sur la planeda klimato.

Minacoj

La minacoj estigataj de la klimata ŝanĝiĝo inkluzivas disputojn pri teritoriaj landlimoj kaj nelaste konfliktojn pri la uzado de naturaj rimedoj. Ĉar la marnivelo altiĝas, la marbordo mem modifiĝas, tiel ke insuloj situantaj je malaltaj niveloj malaperas, ofte kaŭzante disputojn rilate al iaj teritoriaj postuloj. La maldensiĝo kaj la ŝrumpiĝo de la somera glacitavolo en la arkta regiono malkaŝas grandegajn ekspluateblojn, kiuj koncernas nafton kaj gason antaŭe ne ekspluateblajn en tiu regiono. La sama fenomeno ebligos la malfermon de novaj ŝipvojoj. Tio kondukos al ŝanĝoj en la geostrategia kaj geoekonomia ekvilibro.

La haveblo de dolĉa akvo kaj de nutraĵoj, la distribuo de portantoj de patogenaj malsanoj, la stabileco de tutaj komunumoj: ĉio ĉi kuŝas sub la potenciala influo de klimat-ŝanĝo. Ĝi povas ankaŭ kontribui al la pliseverigo de riskoj por la homa sekureco kaj rekte aŭ malrekte instigi al politika aŭ perforta konflikto en malfortaj aŭ misfunkciantaj ŝtatoj. Tio signifas, ke tiaj minacoj al la internacia stabileco venantaj de tiuj ŝtatoj riskos pliintensigi transnaciajn organizitan krimon, terorismon, migradon, kaj ke la ŝtatoj devos rekonsideri sian internacian politikon kaj la sekurecajn koncernojn kaŭzatajn de la tutmonda varmiĝo.

Klimata transformiĝo funkcios kiel “multiplikilo” aŭ “akcelilo” de minacoj koncerne al konfliktoj kaj nestabileco. La klimata aliiĝo jam havas rektan influon sur la produktadon de nutraĵoj kaj sur la prez-kontrolon, kaj nun, kiel vidite, povas influi ankaŭ la homan sekurecon en diversaj manieroj.

Inter 2000 kaj 2004 preskaŭ 5 % de la loĝantaro en evoluantaj landoj estis tuŝitaj de klimataj katastrofoj kontraŭ malpli ol 1 % en la evoluintaj, sekve de geografia fokuso de la minaco kaj de pli granda varieco aŭ fleksebleco de rimedoj, kompreneble ligita al riĉeco.

Konfliktoj

La ligiteco inter klimata aliiĝo kaj konflikto estas pridiskutata. Kelkaj empiriaj esploroj montras fortan ligon, dum aliaj montras kompletan malrilaton aŭ pure sugestas, ke historie la problemo koncernas malvarmiĝon, ne varmiĝon. Pro tiuj necertecoj estas malfacile prognozi klimatan evoluon en tia maniero, ke la rezultoj estos utilaj por politikaj programoj.

La risko pri interŝtataj konfliktoj rezultantaj de ĉiam pli malabundaj akvaj rimedoj estas eta aŭ neekzistanta, kaj fakte la administrado de translimaj rimedoj estas tereno, kie antagonismaj landoj emas al kunlaborado. Konfliktoj surbaze de naturmediaj faktoroj okazas precipe ene de la ŝtatoj mem, kaj, kiam ili transiras la ŝtatajn landlimojn, ili emas fariĝi subnaciaj anstataŭ klasikaj interŝtataj konfliktoj.

Konklude, ŝanĝiĝanta klimato povas havi rimarkindan geopolitikan signifon ĉirkaŭ la mondo, kondukante al malriĉeco, naturmedia degenerado kaj kroma malfortiĝo de jam politike malfortiĝantaj registaroj. Klimata ŝanĝiĝo kontribuos al malabundo de nutraĵoj kaj al manko de dolĉa akvo, pliintensigante la disvastigon de malsanoj kaj instigante al amas-migrado. Dum aliiĝanta klimato per si mem kaŭzas neniun konflikton, ĝi tamen povos agi kiel multobliga faktoro de malekvilibroj aŭ konfliktoj, lasante la respondecon de reago al civilaj kaj militaj institucioj okaze de gravaj veter-fenomenoj postulantaj homajn defendon kaj asistadon.

Lenio Marobin

Scienco

MUZIKO

Aŭskultu simfonion, aŭskultu la universon

La informoj, kiujn ni de tempo al tempo ricevas rilate al astronomio kaj al kosmaj esploroj, estas fojfoje kapturnaj pro la grandaj distancoj, kiujn la menciitaj fakoj traktas. La kreemo de la sciencistoj, kiuj okupiĝas pri nia universo, povas esti tamen same (se ne pli) kapturna!

Ĉi-foje esploristo produktis ion vere nekutiman, eksterordinaran. Temas pri la itala fizikisto kaj — en la malmulta libertempo — muzikisto Domenico Vicinanza [doméniko viĉinanca], kiu laboras ĉe la esplora centro Géant de Cambridge (Britio) kaj kies familinomo ironie signifas “proksimeco”-n en lia gepatra lingvo, la itala.

Sondiloj

La 37-jaraĝa sciencisto konceptis la ideon produkti muzikon surbaze de la realaj donitaĵoj, kiuj alvenas al nia planedo el plej malproksimaj meandroj de la kosmo. Kiel? Danke al la perado de la sondiloj Voyager I kaj Voyager II. Ĉi-lastaj, lanĉitaj en la kosmon kun esploraj celoj en 1977, antaŭ kvardeko da jaroj, jam “emeritiĝis” (se tiel diri), sed daŭrigas sian kuron en la kosmo miliardojn da kilometroj for de la tero. Por ŝparigi al ili energion, oni malaktivigis la plimulton de iliaj instrumentoj, kiel fotoaparatoj kaj kameraoj. La troviloj de kosmaj korpuskloj male plufunkcias kaj pere de plutoniaj baterioj ili eltenos dum ankoraŭ 20 jaroj.

Spite al la tempo pasinta kaj al la distanco trairita, ili do ne ĉesis sendadi al la tero la signalojn plurspecajn kaptatajn. Estas rimarkinde, ke la sondiloj ne estas proksimaj unu al la alia: la unua jam eliris el la suna sistemo (ĝi nun distancas de la tero je 18 miliardoj da kilometroj), tiel ke ĝiaj donitaĵoj, kvankam vojaĝante je la luma rapido, bezonas proksimume 17 horojn por atingi la teron. La dua troviĝas male ankoraŭ ene de la sunsistemo, je distanco de 22 milionoj da kilometroj de sia ĝemelo.

Dueto

D-ro “Proksimeco” do kolektis la “malproksimecajn” signalojn samtempe senditajn de la du sondiloj laŭlonge de sia vojaĝo. Li poste konvertis ĉiun el ili en apartan sonan signalon. Kompreneble la sono mem ne trairis materiale la kosmon, sed per komputila programo la menciita fakulo sukcesis transskribi tiujn samajn signalojn, sen modifi aŭ aldoni ion, kiel la itala ŝatanto de fiziko kaj muziko fiere rimarkigas. Li fine transformis la tre longan serion da kolektitaj sonoj en veran muzik-komponaĵon por piano kaj arĉmuzikiloj. Temas pri bela dueto, en kiu eblas distingi du malsamajn melodiojn, kiuj tre bele kongruas, danke al tio, ke la signaloj estis senditaj de la sondiloj en la sama momento.

Estas neeble ne trovi mirindan harmonion en tiu alloga muziko, ekskluzive por ni ludita de planedoj, steloj kaj stelfiguroj, kiuj ŝajne tiom silente brilas en la firmamento. Por aŭskulti ilian voĉon, la dolĉan voĉon de nia universo, oni vizitu la retejon soundcloud.com/geant-sounds/sonification-of-voyager-1. Alia komponaĵo (Voyager I eliranta el la suna sistemo) aŭskulteblas ĉi tie: soundcloud.com/geant-sounds/voyager1-exiting-the-solar. En la retejo soundcloud.com/geant-sounds haveblas aldonaj tiaj komponaĵoj, surbaze de plurspecaj sciencaj donitaĵoj.

Paulo Sérgio Viana

Ekonomio

INDUSTRIO

Bonaj perspektivoj por 2014

Laŭ la lasta kvaronjara raporto de UNIDO, la Organizaĵo de UN pri Industria Disvolvado, la monda industria produktado kreskis je 3,3 % en la lasta kvarono de 2013. Estis kresko en ĉiuj industrilandoj de orienta Azio, Eŭropo kaj norda Ameriko — indiko pri vasta bazo de perspektivoj por kresko dum 2014. Ankaŭ multaj evolulandaj ekonomioj, havantaj malaltan kreskon, kiu sekvis jarojn de ekonomia krizo, devos ricevi profiton pro la refortiĝo de la industrilandoj.

Dum la lasta kvarono de 2013 la industria produktado en orienta Azio kreskis je 4 %, en Eŭropo je 1,5 % kaj en norda Ameriko je 2,9 %. Ĝi kreskis en la plej grandaj eŭropaj landoj, inkluzive de Francio, Germanio, Italio kaj Britio. Ekster Eŭropo ĝi kreskis en Japanio je 4,7 %, Malajzio je 4,7 % kaj en Usono je 3 %.

La nuna kresko koncernas la plialtigitan kreskon de konsumaj elspezoj ĉe la varoj kun longdaŭra uzo. La produktado de aŭtoj pligrandiĝis je 8,2 % en Francio, je 6,2 % en Italio kaj je 13,2 % en Britio. Simile alta kresko en la aŭta sektoro estis observata en Japanio kaj Usono. Pliiĝon oni registris ankaŭ en la produktado de ekipaĵoj por ĝenerala uzo, elektronikaj aparatoj kaj elektronikaj varoj por hejma uzo.

Pro la fakto, ke al la industrilandoj rilatas preskaŭ du trionoj de la monda aldonvaloro en la industria produktado, la refortiĝo de tiuj landoj grave influas la perspektivojn pri kresko de la monda produktado en la venontaj jaroj.

Profito el industrilandoj

Inter la evoluantaj kaj novaperantaj industrilandaj ekonomioj, la volumeno de la industria produktado en Ĉinio kreskis je preskaŭ 10 %, ĉefe je la konto de la enlanda postulo. Kontraste al tio la kresko en aliaj evoluantaj ekonomioj reduktiĝis je 1 % en la lasta kvarono de 2013.

La malalta kresko de la industria produktado en aliaj evolulandoj estas kaŭzita de eksteraj faktoroj kiel malpliiĝo de la kapitala alfluo kaj internaj faktoroj kiel la plialtiĝo de la produktadkostoj. Ĉar la refortiĝo de la industrilandoj estas en frua stadio, la influo al la kresko de produktado en la evolulandaj ekonomioj pere de pligrandiĝo de la investoj kaj vara komerco apenaŭ estos sentata en proksima estonteco.

La industria produktado en Barato reduktiĝis je 2% en la kvara kvarono de 2013 sekve de pliiĝo de la produktadkostoj pro la malfortiĝo de la rupio. La produktado malgrandiĝis en Argentino je 3,4%, en Indonezio je 0,8% kaj en Sauda Arabio je 2,5 %. Brazilo kaj Meksiko havis moderan kreskon, dum la produktado en Turkio kreskis je 4,9 %.

La evolulandaj ekonomioj de norda Afriko rapide profitis la refortiĝon de Eŭropo. La industria produktado kreskis je 4,3 % en Maroko kaj je 6,9 % en Tunizio. Tamen ĝi reduktiĝis en Egiptio je 2,6% pro la daŭranta politika malstabileco.

Ĝenerale oni prognozas, ke la pli bonaj perspektivoj pri kresko de la industria produktado pozitive influos la mondan industrion dum 2014.

Evgeni Georgiev

Ekonomio

MONO

Donaco-ekonomio: alia mondo eblas!

Pro la ekonomia krizo de la pasintaj jaroj, la grandskala trompado, fraŭdo kaj ekologia konsciiĝo, pli kaj pli da homoj serĉas alternativajn vivmanieron kaj ekonomion. Aŭ, pli ĝuste, “nekonomion”: vivi sen elspezi monon.

Unuaj iniciatoj

En la jaro 1982 la kanadano Michael Linton elpensis LETS: Local Exchange Trading System (Loka Interŝanĝa Sistemo).* La sistemo ne uzas monon, sed iuspecan krediton. Membroj akiras krediton donacante ion aŭ farante komplezon al alia membro, ekzemple tondi harojn, varti infanojn, instrui, ripari ion. Per la kredito ili povas peti komplezon de alia membro. La kredito ne estas mono, sed fakte funkcias same, kaj depende de la loko, la “valuto” havas alian nomon, kutime ligitan al la loko.* En Nederlando la unua grupo fondiĝis en 1992; Flandrio sekvis du jarojn poste kaj nun havas preskaŭ 40 grupojn.

Malavantaĝoj de la sistemo estas la fojfoje peniga aliĝoproceduro, la fakto, ke postulado kaj proponado ne ĉiam kongruas, kaj ke ne ĉiuj havas la samajn eblojn kontribui. La sistemo postulas aliĝkotizon kaj striktan librotenadon pri ĉiuj unuopaj komplezoj. Tiuj ĉi malavantaĝoj malhelpas la ĝeneraligon de la sistemo.

En Germanio, antaŭ jardeko, mi trovis libroŝrankon en iu strato, kie homoj rajtis libere preni kaj meti librojn. Ie-tie, homoj ankaŭ metis ankoraŭ uzeblajn aferojn (seĝojn, manĝilojn ktp) en interkonsentitaj lokoj, por ke aliaj prenu kaj uzu.

Antaŭ ses jaroj en Utrecht, Nederlando, estis fondita “donaco-vendejo”. Homoj rajtis libere veni kaj preni tion, kion ili bezonas, sen ajna valuto, kredito, librotenado kaj tute sen kontrolo. La iniciatintoj mem surpriziĝis pro la granda amaso da aferoj (vestaĵoj, libroj, manĝiloj, ...), kiujn homoj pretis donaci por tiu celo.

Donaco-placoj kaj -vendejoj

Estas malfacile ekscii, ĝuste kiam kaj en kiu urbo komenciĝis la donaco-placoj kaj -vendejoj. Eble tiu nova fenomeno aperis samtempe diversloke. Jen superrigardo pri la plej menciindaj iniciatoj.

Antaŭ kvin jaroj, komence de decembro, unuafoje okazis en Antverpeno endoma donacobazaro antaŭ Kristnasko, kiel alternativo kontraŭ la grandega, troigita komerco kaj la aĉetado de multe da donacoj, el kiuj multaj ofte ne estas vere utilaj kaj kelkfoje eĉ neplaĉaj. Ĉe enveno oni rajtis donaci uzeblajn aferojn, kaj oni ricevis du kuponojn por elekti aĵon el la bazaro por kunporti hejmen.

Ekde 2010 okazas en Bonaero la unua donaco-bazaro en Argentino, kiu intertempe okazadas ankaŭ en aliaj argentinaj urboj. La ideo estis la jena: plej multaj homoj havas aferojn en la domo, kiujn ili ne uzas. En la kelo aŭ subtegmentejo, sed ankaŭ en tirkestoj, sur ŝrankoj, sur librobretoj ktp kuŝas la plej diversaj objektoj. Iujn librojn oni eble legas plurfoje kaj nepre volas konservi, sed multajn aliajn librojn oni povos donaci, por ke alia persono legu ilin. Io, kio ne plu utilas al unu, povas ja feliĉigi alian personon. Tiumaniere la troaj aferoj ne plu kolektas polvon, sed servas al sia celo.

La 6an de februaro 2013 grekaj bienistoj senpage disdonis tunojn da fruktoj kaj legomoj sur la placo ĉe la ministrejo de agrikulturo en Ateno al 5000 homoj por protesti kontraŭ la altaj karburaĵoprezoj, kiuj troaltigas la transportkostojn kaj sekve la prezojn de la fruktoj kaj legomoj.

Oni mencias tion kiel inspiron por la publikaj donacoplacoj, kiuj nun pli kaj pli ofte okazas en Flandrio kaj sendube ankaŭ en aliaj landoj. En kaj ekster Antverpeno la donacobazaroj fariĝis vere furoraj. Plurfoje monate jam homoj venas eksteren sur diversajn placojn kaj en diversajn (kultur)centrojn por donaci siajn aferojn kaj por serĉi inter la proponataj varoj, eĉ meze de la vintro.

En Antverpeno malfermiĝis antaŭ nelonge ankaŭ du donacovendejoj, el kiuj unu estas por la publiko kaj la alia por homoj en finance malfacila situacio. Plie troviĝas ankoraŭ unu eksterdoma “donacoŝranko” — fakte pluraj ŝrankoj — sub tegmento ĉe ponto norde de la urbo. Tiuj ĉi iniciatoj estas politike sendependaj, sed ja devenas de homoj kun pli maldekstraj ideoj.

Interreto 2.0

Danke al la lastaj evoluoj en Interreto fariĝis pli facile trovi homojn kun la samaj ideoj. Dum antaŭe sendube ekzistis diskutgrupoj, en kiuj homoj povis peti kaj proponi librojn kaj aliajn aferojn, la ebloj ege multobliĝis pere de la nun furora retejo Facebook. En aprilo 2012 fondiĝis la grupo Freecycle Antwerp, kunfandiĝo de free (senpaga) kaj recycle (recikligado), kiu nun, eĉ ne du jarojn poste, havas jam 11 000 membrojn. Por kompari, la provinco Antverpeno havas 1 780 000 loĝantojn. Ni povus do konkludi, ke aliĝis 0,6 % de la loĝantoj de la provinco. Vere, la denseco de la membraro ĉirkaŭ la urbo Antverpeno estas la plej granda, tiel ke eblas aserti, ke jam ĝis 1 % de la familioj, kiuj loĝas en kaj apud Antverpeno, membras en la grupo.

La grupo fakte estas virtuala donaco-placo. Homoj proponas aferojn, kiujn ili ne plu volas, kaj anstataŭe ricevas pli da spaco en la domo kaj dankan vizaĝon de la ricevinto, foje ankaŭ surprizdonaceton. Aliaj membroj, kiuj serĉas iun specifan kolektaĵon, kiuj bezonas ekzemple televidilon, ĉar difektiĝis la malnova, kiuj ne havas la rimedojn aĉeti novajn vestaĵojn aŭ ludilojn por la infanoj, povas simple peti tion en la grupo. Kutime, por ne tro maloftaj demandoj, venas respondo ene de unu, maksimume kelkaj horoj, kaj ene de kelkaj tagoj la transdono okazas. Ĉio ĉi sen mono, sen aliĝproceduro, simple sufiĉas sendi aliĝpeton, la kutima maniero, laŭ kiu eblas aliĝi al ajna grupo de Facebook.

En pluraj aliaj regionoj en Flandrio fondiĝis loka Freecycle-grupo, kaj krome ekzistas similaj grupoj kun aliaj nomoj, kiel ekzemple “senpaga” aŭ “donacogrupo”. Per tiaj ŝlosilvortoj eblas serĉi similajn grupojn en ĉiu ajn regiono.

Intertempe fondiĝis ankaŭ la grupo Freecycle Foods Antwerp, por donaci (troajn) manĝaĵojn, alia grupo DoeDoe Antwerpen por trovi homojn, kiuj petas helpon pri iu praktika afero, kiel ripari biciklon, farbadon, solvi elektran problemon ktp.

Vivi tute sen mono

Laste menciindas ankoraŭ kelkaj personoj, kiuj fariĝis konataj, ĉar ili ekvivis tute sen mono. La germanino Heidemarie Schwermer volis vivi tutan jaron sen mono. Intertempe ŝi jam faras tion dum dek ses jaroj, ĉar ŝi ne volis reiri al sia antaŭa vivo. Manĝaĵojn ŝi ricevas interŝanĝe por taskoj kiel varti infanojn kaj purigi, vestaĵojn ŝi ricevas de geamikoj, kaj ĉion, kion ŝi ne povas kunporti en sia valizo, ŝi pludonacas.

En Britio la irlandano Mark Boyle vivas sen mono kaj fondis la retan Freeconomy-komunumon (Freeconomy = senpaga ekonomio). Li ĉefe vivas manĝante tion, kion li trovas en la naturo. Daniel Suelo en Usono ĉesis uzi monon en la jaro 2000 kaj vivas en kaverno. Aperis aŭtobiografio de li, sed li rifuzis ĉiun pagon kaj insistis, ke anstataŭe certa kvanto de ekzempleroj de lia libro estu donacataj senpage.

Vivi tute sen mono postulas tutan transformadon de la vivmaniero, sed pludoni nebezonatajn aferojn estas agado, kiun ĉiu ajn povus fari senprobleme. Doni kaj foje ankaŭ mem ricevi donacojn estas aventuro, kiu denove proksimigas la homojn, kiuj ofte vivas tre anonime en grandaj urboj. La kompenso: dankemo kaj gajaj vizaĝoj de niaj apuduloj.

Lode Van de Velde

* 1Jam aperis artikolo pri LETS en Monato 1998/2, p. 12.
* 2Handje estas “maneto”, inspirita de fama legendo pri giganto, kiu vivis en la urbo Antverpeno kaj kiu kutimis puni homojn, kiuj rifuzis pagi imposton, forhakante ilian manon.

Lingvo

LINGVAROJ

Ĉu la angla ne devenas de la praangla?

Povas esti erara la disvastiĝinta opinio, ke la britoj prunteprenis vortojn kaj konceptojn de la norvegaj kaj danaj vikingoj kaj iliaj idoj. La realo estas, laŭ la norvego Jan Terje Faarlund el la Universitato de Oslo, alia: la lingvo nuntempe konata kiel “angla” kaj en ĉiuj kontinentoj disvastiĝinta estas mem skandinav-devena.

Eble oni ne scias, kiom facile estas por la norvegoj lerni la anglan. La kialo estas ne nur la ĝenerala simileco de la anglaj vortoj kun la respektivaj norvegaj. Estas io plia: la baza strukturo mem de la angla frape similas al tiu de la norvega, kaj tio estas fenomeno ekstreme malofta. Tial aron da eraroj, kiujn alilingvaj homoj regule faras, la norvegoj nature evitas pro la simileco, sendepende de la vorttrezoro, de la du gramatikoj mem. Do la angla, laŭ aserto de profesoro Faarlund, ja estas kroma skandinava lingvo, apud la norvega, la dana, la sveda, la islanda kaj la feroa: temas pri lingvo alivorte apartenanta al la nord-ĝermana lingvobranĉo.

Ĉi tiu ideo, unuafoje aperinta en norvega ĵurnalo antaŭ jarduo, estas tute noviga kaj kontrastas kun tio, kion opinias aliaj esploristoj pri lingvistiko kaj la ĝenerala publiko, laŭ kiuj la angla estas rekta devenaĵo de la praangla. Ĉi-lasta, nomata ankaŭ anglosaksa, estas okcident-ĝermana lingvo, kiun la angloj kaj la saksoj kunportis el norda Germanio kaj suda Jutlando tiam, kiam ili ekloĝis sur la britaj insuloj, en la 5a jarcento.

Politika suvereneco

Laŭ Faarlund, la angla, kian ni konas hodiaŭ, estas tamen rekta ido ne de la praangla, sed de la lingvo parolata de la skandinavoj, kiuj ekloĝis sur la britaj insuloj multajn jarcentojn antaŭ la konkero de la lando fare de franc-parolantaj normanoj, kiu okazis en 1066. La norvega sciencisto atentigas, ke la praangla kaj la moderna angla estas verŝajne du tre disigitaj lingvoj. Kiel povas okazi tio? “Niaopinie, ĉar iam la praangla simple mortis. Anstataŭe transvivis la tiel nomata nordia, kvankam ĝi estis ia nordia forte influita de la praangla.”

La kunvivado inter angloj kaj skandinavoj grandparte estis malpacema. Ambaŭ batalis por gajni politikan suverenecon. La skandinav-devenaj idoj de la vikingoj ekhavis la superregon en la orientaj kaj nordaj partoj de la lando. La Dan-leĝujo (angle Dane-law [dejnlo], skandinave Danelag [dánelag]) troviĝis sub nordiaj estroj dum duona jarcento. Samkiel plej multaj koloniantoj, ankaŭ la nordi-parolantaj loĝantoj trovis neniun kialon por transpreni la lingvon de la lando, en kiun ili alvenis. “Aparte grava geografia argumento en nia esplorado estas, ke la areo East Midlands, kie la parolata lingvo estis evoluonta al la moderna angla, preskaŭ tute koincidas ekzakte kun la dense loĝata suda parto de Dan-leĝujo”, diras la norvega profesoro.

Dum la periodo, kiu sekvis la venon de la normanoj, la lingvo multe ŝanĝiĝis. La mizeraj kondiĉoj, en kiuj tiam vivis la popolo, kondukis al kompleta kunfandiĝo de la du grupoj ĝis tiam disigitaj, t.e. la parolantoj de la praangla kaj la parolantoj de la nordia lingvo. Kaj tio estigis la antaŭstadion de la moderna angla (konatan kiel mez-angla).

Ĉiutagaj objektoj

De la norvegidaj kaj danidaj loĝantoj de Dan-leĝujo la lingvo asimilis multajn vortojn. En la jena frazo, ekzemple, ĉiuj vortoj estas nordi-devenaj: “He took the knife and cut the steak” (= “Li prenis la tranĉilon kaj tranĉis la stekon”). En iu vario de la norvega oni havas “Han tok kniven og kutta steika”. Nur “he”, “the” kaj “and” originas el la praa angla. “Aparte interese estas, ke oni asimilis vortojn por ĉiutagaj objektoj, por kiuj la lingvo jam posedis vortojn. La normalo ja estas prunti vortojn pro la bezono nomi aĵojn kaj konceptojn novajn. En la angla tamen okazis laŭ iuj preskaŭ inverse: la ĉiutagaj vortoj estas ĉiuj nordiaj, kaj ili estas frape multaj”, sciigas la lingvosciencisto. Ekzemple: “bag”, “band”, “big”, “birth”, “both”, “bull”, “cake”, “call”, “cast”, “cross”, “die”, “dirt”, “dream”, “egg”, “flat”, “gain”, “gift”, “guest”, “hug”, “husband”, “kid”, “law”, “lift”, “loan”, “mistake”, “race”, “root”, “seat”, “sister”, “skill”, “skin”, “skirt”, “sky”, “steak”, “Thursday”, “trust”, “ugly”, “want”, “weak”, “window”, “wing”, “wrong” kaj multaj aliaj. La esploristoj opinias, ke la praangla jam havis 90 % el ĉi tiuj konceptoj en sia propra vort-stoko. La skandinava elemento tamen ne limiĝis al la vortprovizo, kio estas kutima, kiam lingvoj interkontaktiĝas: kvankam lingvo malfermas la pordon al amaso da novaj vortoj, ĝi tamen retenas sian propran gramatikon. Ĉi tio havas la valoron de kvazaŭ-universala leĝo. Aldone en Anglio estis transprenitaj elskandinave ankaŭ gramatikaj vortoj kaj morfemoj, t.e. la minimumaj abstraktaj lingveroj kun signifohava funkcio, kaj ili pluvivas en la hodiaŭa angla.

Sintakso kaj strukturo

Sed tio ne sufiĉas: profesoro Faarlund montras, ke la fraza konstruo en la mez-angla — kaj per tio ankaŭ en la moderna angla — estas skandinava kaj ne okcident-ĝermana. “Sintakson kaj strukturon oni ne facile pruntas de unu lingvo al la alia. Nun ofte okazas, ke en nacilingvoj oni utiligas unuopajn vortojn anglajn, kaj tio multajn afliktas. Tamen la vort-strukturo de la norvega neniel estas influita de la angla. Ĝi estas firma kaj neŝancelebla. La samo okazas pri la strukturo de la angla: ĝi estas praktike ne influita de la praa angla. En preskaŭ ĉiuj punktoj, en kiuj la angla sintakse diferencas de la aliaj okcident-ĝermanaj lingvoj (precipe la germana, nederlanda kaj frisa), ĝi havas la saman strukturon, kiel la skandinavaj lingvoj”. Jen kelkaj ekzemploj.

1) La angla kaj la skandinavaj lingvoj havas la rektan objekton post la verbo:

“Mi legis la libron”. Angle: “I have read the book”. Norvege: “Eg har lese boka”. La germana kaj la nederlanda (samkiel la praangla) havas male la verbon fine. Germane: “Ich habe das Buch gelesen”.

2) En la angla kaj la nord-ĝermanaj lingvoj prepozicio povas esti fine de frazo:

“Pri ĉi tio ni parolis” (kun la prepozicio en la fino ni havus “Ĉi tio ni parolis pri”). Norvege: “Dette har vi snakka om”. Angle: “This we have talked about”. Germane, nederlande kaj praangle ĉi tio ne eblas.

3) En la skandinavaj kaj en la angla estas ebla grupa genitivo.

“La ĉapo de la reĝino de Anglio”. Norvege: “Dronninga av Englands hatt”. Angle: “The Queen of England’s hat”. En la okcident-ĝermanaj lingvoj tio ne direblas.

4) La angla kaj skandinavaj lingvoj permesas disigitan infinitivon, tio estas enŝoveblon de vorto inter la infinitiva rekonilo kaj la verbo.

“Mi promesas neniam refari tion”. Norvege: “Eg lovar å aldri gjera det igjen”. Angle: “I promise to never do it again”. En la germana aŭ la nederlanda tio ankoraŭfoje ne estas ebla. Kaj la listo povas esti plilongigita.

Racia klarigo

La sola racia klarigo estas, laŭ la norvega fakulo, ke la angla estas nordia (do skandinav-devena) lingvo, kaj ke ĉi tiu lingvo, kia ĝi estas nuntempe konata, estas daŭrigo de la norvega-dana lingvo uzata en Anglio ekde la mezepoko, ne rekta ido de la praangla.

Otto Prytz

Moderna vivo

GERMANIO

La parlamentano kaj la pornografiaĵoj

Mi ekkonis la parlamentanon Sebastian Edathy en 2013. Li impresis kiel homo serioza kaj sincera. Tiam li prelegis pri parlamenta enketo, kiun li estris, rilate murdojn faritajn de novnazioj kontraŭ eksterlandanoj turk- kaj grek-devenaj kaj policistino.

En septembro 2013 okazis balotoj por la germana federacia parlamento (Bundestag). Edathy estis reelektita. Tamen en februaro 2014 polico kaj prokuroraro traserĉis liajn loĝejon kaj oficejon. Ili suspektis, ke tie ili trovos kontraŭleĝajn fotojn pri nudaj knaboj inter 9- kaj 14-jaraĝaj.

Asertas

En listo de tiuj, kiuj aĉetis la fotojn de kanada kompanio, troviĝis la nomo de Edathy. Tiu asertas, ke li neniam posedis pornografiaĵojn. Efektive la prokuroro kaj polico konstatis, ke ĉe Edathy ne troveblas krima materialo.

Baldaŭ aperis pliaj novaĵoj skurilaj kaj kuriozaj. La tiama germana ministro pri internaj aferoj, Hans-Peter Friedrich [fridriĥ], nun ministro pri agrikulturo, evidente informis la prezidanton de la Socidemokrata Partio (SPD), Sigmar Gabriel, pri esploroj kontraŭ Edathy, kiu povus esti avertita.

Demisiis

Edathy subite rezignis pri sia parlamenta mandato “pro sanecaj kialoj” kaj malaperis, laŭdire en eksterlando. Denove li neis aĉeti kaj posedi pornografian materialon kaj diris, ke lia komputilo estis ŝtelita. Ankaŭ ministro Friedrich demisiis (vidu Monato, 2014/3).

Al ĵurnalistoj Edathy diris, ke li plurfoje ricevis murdminacojn kaj tial ne intencas reveni Germanion. Kaj en la Fejsbuk-paĝo de Edathy aperis mistera noto: “Al koncernatoj. La dokumentoj pri la tuta afero estas deponitaj en multaj lokoj kaj estos publikigataj en tiu momento, kiam io okazos al mi”. Ĉu Edathy mem skribis? Intertempe li anoncis sian intencon verki libron pri la afero.

Koincide, konfesinte, ke li posedas infano-pornografiaĵojn, demisiis la prezidanto de la Katolika Laboristo-Movado (Katholische Arbeitnehmer-Bewegung), Georg Hupfauer.

Jomo Ipfelkofer

Eseoj

SIGNOLINGVOJ

Vortaro intuicia, horizonto internacia

En pluraj landoj oni uzas saman vorton (itale “lingua”, france “langue”, greke “γλώσσα” ktp) por indiki kaj muskolon situantan ene de la buŝo (esperante: “lango”) kaj idiomon (esperante: “lingvo”). Tiu kutimo baziĝas verŝajne sur la malaktualiĝinta konvinko, ke lingvo estas nepre sinonimo de parolado, de agado efektivigata pere de la voĉo.

Ni tamen jam bone konscias, kiom da alternativaj sistemoj ekzistas en la nuna epoko por komunikiĝi kun aliaj homoj sen uzi la voĉon. Unu rigardo aŭ rapida gesto de la manoj diras fojfoje pli multe ol severa patra skoldo (ĉu mem malaktualiĝinta?) aŭ senfina sacerdota prediko (ankoraŭ aktuala). Estas nun klare, kiel al fakuloj, tiel al nefakuloj, ke la koncepto de lingvo estas multe pli vasta ol antaŭe kredite. Kiel “lingvaj agoj” povas esti determinitaj plej diversaj manieroj komunikiĝi, inkluzive laŭdire de muziko, fotografio aŭ pentrarto.

Lingvo ne estas nura aro da voĉe esprimeblaj aŭ plume skribeblaj vortoj. Kun plezuro oni do aplaŭdu la novaĵon pri la apero en Interreto de vortaro noviga kaj el pluraj vidpunktoj bezonata. Temas pri vortaro pri signolingvo, aŭ pli ĝuste pri signolingvoj: alivorte pri la gestaj lingvoj uzataj de surduloj, unuafoje prezentitaj ĉe kompar-vortaro senpage ĝuebla ĉe la adreso www.spreadthesign.com.

Nesukcesaj klopodoj

Ankaŭ homoj kun malsufiĉa aŭ nula aŭdkapablo havas, kiel konate, propran (tre efikan) manieron komunikiĝi. En la lastaj jaroj multiĝis aliflanke en la tuta mondo kursoj kun la celo instrui signolingvon ne nur al surduloj mem (kiuj kutime ĝin konas denaske, escepte de la okazoj de malfrua surdiĝo), sed ankaŭ al uloj, kiuj volas akiri novajn profesiajn kompetentojn, volante fojfoje fariĝi veraj interpretistoj. Ĉiu nacilingvo havas bedaŭrinde sian apartan surdulan version. Laŭ Vikipedio, “oni parolas pri signolingvoj kaj ne nur signolingvo, ĉar ĉiu lando, fojfoje ankaŭ regionoj, havas propran signolingvon. Entute estas nuntempe 114 signolingvoj en la mondo. Signolingvoj en apudaj landoj estas ofte tute malsimilaj, eĉ kiam tiuj landoj havas komunan parolan lingvon; la signolingvoj en Britio kaj Irlando estas unu ekzemplo”. Surda leganto de nia revuo, Vilhelmo Rowe, plendis per letero sendita en 2007, ke ne ekzistas, apud malmultaj nesukcesaj klopodoj (Gestuno, Signuno), ununura pontolingvo por surduloj, responda al tio, kio estas ekzemple por nia legantaro Esperanto. Ĉu internacia komunikado por surduloj estas do ankoraŭ utopio?

Virtuala renkontopunkto

La temo de ĉi tiu artikolo ne estas la invento de surdula komuna lingvo. Sep jarojn post tiu letero do nemulto ŝanĝiĝis. Kiam surduloj vizitas alian landon por feriumado, ili daŭrigas alfronti pli-malpli la samajn malfacilaĵojn, kiujn aŭdkapablaj vojaĝantoj spertadas: ili plejparte ne komprenas la lingvon (ĉi-okaze la signolingvon) de la gastiganta lando. Kelkaj signoj ja estas universalaj, ĉar ili mimas agon, kiun ĉiuj priskribas sammaniere, aŭ ĉar temas pri gestoj pruntitaj de unu signolingvo al la alia (oni serĉu tiurilate en la menciita retejo “biciklo”-n, “amo”-n, kaj oni vidos grandan similecon inter la signoj utiligataj en malproksimaj landoj). Tamen pluraj aliaj gestoj estas vere malsamaj de lando al lando kaj ne facile rekoneblaj fare de alilandaj surduloj (oni serĉu “ŝtelisto” por trovi bonan ekzemplon). Sed io finfine moviĝas kaj la iama utopio fariĝas iom post iom espero. Internaciaj institucioj ekkomprenis la neceson, la urĝon disponigi al la homoj de la tuta mondo, pere de la potencialoj de Interreto, iun virtualan renkontopunkton, nome kompletan multlingvan vortaron.

Malproksime de la arbo

La iniciato nomiĝas Spread the sign (tio estas, en la angla, “Disvastigu la signon”), kaj la multlingva vortaro publikigita estas la rezulto de internacia kunlabor-projekto. Ĝi kunmetas fakulojn, kiuj reprezentas 24 lingvojn kaj samnombrajn landojn. Inter ili estas grandaj kaj malgrandaj ŝtatoj de la mondo (ĉefe tamen el Eŭropo), kiel Italio, Aŭstrio, Britio, Brazilo, Francio, Grekio, Hispanio, Islando, Japanio, Latvio, Litovio, Pollando, Turkio, Ugando, Usono. La plurlingva tradukilo ebligas spekti dekmilojn (sen troigo!) da filmitaj signoj, rapide tradukeblaj de unu signolingvo al alia.

Temas kompreneble pri instrumento utila ne nur por la surduloj mem, kiuj ekzemple vojaĝonte eksterlanden deziras lerni kelke da utilaj vortoj aŭ esprimoj (kiel pli multo el la turistoj faradas), nelaste por povi mendi kafon en trinkejo aŭ peti informojn sur la vojo. La paĝaro estos fakte ŝatata ankaŭ de fakuloj pri lingvoscienco, psikologio aŭ komunikado antaŭvide al akademiaj esploroj. Aŭ — kial ne? — ĉion ĉi rigardos interesa ni mem, “ordinaraj” personoj, se ni iam havos la deziron ekkoni de proksime la surdulan realon kaj ĝiajn komunik-sistemojn.

Por citi la titolon de eksterordinara libro verkita de Andrew Solomon, la surduloj (kune kun aliaj “malsamulaj” minoritatoj) ege similas al pomoj senvole falintaj malproksime de sia arbo, nek danĝeraj pro tio, nek malpli bongustaj ol la ceteraj. Ni ĉiuj povas fari kelkajn paŝojn por alproksimiĝi al ilia mondo, tiom proksima al la “normaleca” arbeto, sub kiu ni (same senvole) naskiĝis. Ni tiumaniere aprecos la provon de la surdula komunumo signolingve informi pri si kaj informiĝi pri la mondo: temas pri realo paralela al la nia, kvankam ne ofte videbla. La surduloj estas homoj plej ofte aparte sentemaj, kiuj vivas normalan vivon kaj estas kapablaj komunikiĝi per gestoj esprimantaj ajnan faldon de la homa penso kaj ilian kulturon mem. Ĝis nun eble mankis al ni la ilo por plenumi tiun alproksimiĝon. Ni limiĝis je la lernado de multaj nacilingvoj aŭ de unu “nesurdula” pontolingvo. Eble venis la momento ekscii, almenaŭ parte, la riĉecon de diferencaj lingvoj, tiuj de tutmondaj surduloj, tute malsamaj (ĉu ni vetu?) ol la jam al vi konataj. Nun tiu malfermiĝo estas pli facila kaj, se ni volas, eĉ amuza.

Ĉiutagaj frazoj

La projekto ricevis la moralan kaj financan subtenon de la Eŭropa Komisiono, pere de la oficejo por t.n. Internacia Sveda Programo pri Instruado kaj Klerigado. La 24an de februaro antaŭ delegacioj de 15 landoj estis lanĉita ĉe la universitato Ca’ Foscari de Venecio la vortara platformo ankaŭ en la itallingva versio, kiu enhavas ĉirkaŭ dek mil erojn. Senpaga, rapida, facile alirebla kaj intuicia en la uzado, la internacia retejo entenas entute 200 000 filmetojn: ĉiu el ili respondas al unuopa signo, malantaŭ kiu kaŝiĝas vortoj, ĉiutagaj frazoj kaj nombroj. Penvaloras viziti almenaŭ unufoje ĉi tiun originalan retejon, tiel ke la loga surdula mondo, eble ĝis nun nekonata al la plimulto, siluetiĝos ĉe la ekrano de via komputilo: cetere ĉiu havas nuntempe aliron al Interreto, ni ne volas “aŭdi” pretekstojn!

Roberto Pigro

Ekonomio

JAPANIO

Impostaltigo

Finfine plialtiĝis la aldonvalora imposto (AVI) aŭ vendimposto en Japanio. Ekde la 1a de aprilo 2014 la registaro altigis ĝin de 5 % al 8 %, kio estis longe prokrastita politiko. Ĉiuj kun komuna saĝo konvinkiĝis, ke Japanio bezonas plialtigi la imposton por financi la ĉiam kreskantan elspezon por sociala sekureco. Nepras ankaŭ redukti la ŝtatŝuldon, kiu jam superas duoble la sumon de la malneta enlanda produkto (MEP).

En Japanio plialtigo de imposto ne estas populara kaj renkontas popolan reziston. Do, ofte okazis, ke registara partio malvenkis ĉe la elektado post impostaltigo. Ankaŭ ĉi-foje la Demokrata Partio malvenkis kaj perdis la regpotencon en decembro 2012, parte pro la leĝigo de impostaltigo malgraŭ sia promeso ne altigi. La Liberal-Demokrata Partio (LDP), estrata de Abe Ŝinzo, subtenis la leĝon, sed gajnis la potencon kaj realigis la impostaltigon. Ankaŭ por 2015 estas planita plialtigo de AVI al 10 %.

Ĉu per la altigo de AVI la japana ekonomio proksimiĝis unu paŝon al la ĝusta vojo? Probable ne. Ĉar troviĝas pluraj gravaj problemoj rilate plialtigon de AVI. Unue, 8 aŭ 10 % de AVI tute ne sufiĉas por kovri la socialan sekurecon kaj la ordigon de la ŝtataj financoj. Laŭ fakuloj, tiucele tarifo de minimume ĉirkaŭ 20 % da AVI estos bezonata. Sed la registaro, por eviti recesion kaŭzotan de malgrandiĝo de konsumado post la impostaltigo, decidis aldone elspezi 5000 miliardojn da enoj (5 000 000 000 000, 1 eno = 0,007 eŭroj) kaj malaltigi la imposton por kompanioj je 1000 miliardoj. Tio evidente plejparte nuligos la ĉi-jaran efikon de la AVI-altigo.

Due, ĉar AVI ĝenerale ŝarĝas ĉefe la popolamasajn konsumantojn, multaj landoj aranĝis plurajn impostotarifojn: ĝenerala tarifo por ordinaraj varoj kaj favora aŭ nula tarifo por necesaĵoj, ekzemple bazaj nutraĵoj, medikamentoj, varoj por beboj. Plie en multaj landoj oni uzas fakturojn por eviti duoblan impostŝarĝon kaj impostan fraŭdon. Sed japanaj financaj burokratoj, rigardante ilin kiel ĝenajn, ĝis nun akceptas nek plurajn tarifojn nek fakturojn. Dume la registaro decidis disdoni nur 10 000 enojn unu fojon al personoj kun malgranda enspezo.

Isikawa Takasi

Scienco

FOSILIOJ

De Gabono al Aŭstrio por unika ekspozicio

Ĝis la fino de junio en Vieno admireblas unuafoje originalaj fosilioj gabon-devenaj. Ili pruvas, laŭ artikolo aperinta en la revuo Nature en 2010 kaj kontraŭe al tio, kion homoj ĝis tiam kredis, ke multĉelaj vivaĵoj ekzistis jam antaŭ 2100 milionoj da jaroj.

Geologo

Nia tero estiĝis antaŭ 4500 milionoj da jaroj, sed la vivo aperis antaŭ 3800 milionoj da jaroj. La unuaj organismoj estis nuraj unuĉelaj bakterioj kaj arkeoj. Rilate al multĉelaj vivaĵoj, fakuloj antaŭe opiniis, ke ili ekestis antaŭ 580 milionoj da jaroj: oni aludis al la tiel nomata kambria eksplodo, dum kiu la vivformoj multobliĝis danke al la plialtiĝo de la oksigen-niveloj kaj el kiu evoluis la nuntempa vivo mem. Tamen en 2008 la franc-maroka geologo Abderrazak El Albani, el la franca universitato de Poitiers, malkovris tre bone konservatajn fosiliojn de multĉelaj organismoj, ĝis 17 centimetrojn grandaj.

Sedimentoj

La altvalora malkovro okazis en Gabono, afrika lando situanta proksime al la ekvatoro. La loko, kie oni trovis la fosiliojn, kuŝas apud la urbo Franceville, en la samnoma baseno. Temas pri iama maro, kie amasiĝis sedimentoj, kiuj restis tie senŝanĝaj dum pli ol du miliardoj da jaroj ĝis hodiaŭ. Estas rimarkinde, ke oni tie ekspluatas uranion, bezonatan por francaj atom-centraloj.

Mikrotomografio

La menciitaj fosilioj troviĝas en ardezo kaj aĝas 2100 milionojn da jaroj. Helpe de mikrotomografio eblis tridimensie rekonstrui ilian kompleksan internan strukturon. La trovitaj 450 eroj havas diversajn formojn: cirklan aŭ longiĝintan, kian ekzemple havas vermoj, sed ĉiam kun globforma centra korpo. El la formo de la rando oni rajtas konkludi, ke la ĉeloj estis specialigitaj kaj iel interkomunikis. Ne ekzistas paralelaĵoj en la nuna mondo. Eble la gabonaj fosilioj estis speco de viv-eksperimento, kiu tute ne postlasis spurojn. Krome ne estas konate, ĉu tiaj vivaĵoj ekzistis sur la tuta tero, ĉar preskaŭ ĉiuloke la fosilioj malaperis pro geologiaj procezoj. La esploristoj trovis, ke tiuj organismoj vivis en mara medio relative proksima al la marbordo (oni parolas pri profundeco de ne pli ol 30 metroj) kaj trankvila, kvankam fojfoje trafebla de tajdoj, ondoj kaj tempestoj.

Oksigeno

Dum la gabon-fosilia periodo, nomata Proterozoiko, la kvanto de oksigeno libera en la atmosfero ege kreskis, eble pro la ĉeesto de cianobakterioj. La multiĝo de oksigeno ebligis la rapidan kreskon de multĉelaj vivaĵoj. Cent milionojn da jaroj poste, la oksigena elcento malaltiĝis kaj la organismoj, kies fosiliojn oni trovis ĉe la ekvatora Afriko, forsvenis.

Muzeo

La ekspozicio estas ĝuebla dum kelkaj monatoj en la Viena Naturhistoria Muzeo. Ĉi-lasta, malfermita en 1889, paradas per 30 milionoj da objektoj kaj estas unu el la plej gravaj kaj vizitindaj natursciencaj muzeoj de la mondo.

Walter Klag

Moderna vivo

ĈINIO

Religioj por nereligiemuloj

Iun dimanĉon mia frato kaj mi, laŭ la peto de nia patrino, akompanis ŝin al templo. Nek mi nek mia frato estas religiemaj, sed pri nia patrino, 82-jara analfabetino, ni vere ne scias, kion ŝi prie opinias.

Ni scias, tamen, ke plaĉas al ŝi viziti ĉu templon, ĉu monaĥejon, por preĝi. Efektive ŝi vizitis samcele jam 10 urbojn, kun amikinoj samaĝaj, organizitaj en turisma grupo. En Ĉinio multaj homoj, precipe maljunaj virinoj, similas al mia patrino.

En la templa tereno troviĝas pli ol 10 preĝejoj kun luksa dekoracio, kvazaŭ en imperiestra palaco. Tie mia patrino bruligis kandelojn kaj incenson kaj donacis monon al la monaĥoj.

Najbaro

Ĉu nur maljunulinoj vizitas templojn? La respondo estas nea. Mia najbaro, 45-jara, kvankam ne religiema, tamen vizitas templojn de tempo al tempo.

Pasintjare lia filo devis trapasi ekzamenojn por eniri universitaton. Mia najbaro anticipe vizitis templon kun la celo, ke lia filo sukcesu. Tiu malsukcesis.

Tamen tial, por kontentigi la deziron de la popolo, oni nuntempe konstruas pli kaj pli da temploj en Ĉinio.

Xu Jinming/pg

Politiko

DEFENDADO

Vice, grade, kunlabore

Defenda kunlaboro kaj preparado de komuna batalgrupo troviĝis inter la temoj diskutataj dum pintkunveno de la membroj de la Viŝegrada Grupo (Ĉeĥio, Hungario, Pollando kaj Slovakio) en marto.

La ministroj pri defendado de la koncernaj ŝtatoj kunsidis en Viŝegrado, Hungario, ankaŭ kun tiuj de Aŭstrio, Slovenio kaj Kroatio. Kune ili diskutis la sekurecan situacion en Ukrainio kaj en Balkanio kaj ankaŭ la disvolvon de defendaj militaj ebloj en meza Eŭropo.

Julius Hauser

Moderna vivo

ALBANIO

Tirano 400-jaraĝa

Tirano, la nuna ĉefurbo de Albanio, festas en 2014 sian 400-jariĝon. Fondis ĝin paŝao, Sulejman Ballgjini [balĝini], kiu devenis de la vilaĝo Mullet, situanta nun 10 km for.

La urbo posedis unue tri konstruaĵojn: publikan banejon (turke hamamo), panbakejon kaj moskeon. Ekde tiam la urbo pligrandiĝis. En februaro 1920 ĝi estis elektita ĉefurbo de la nove sendependa lando Albanio.

Florenco

La reĝo Zog I komisiis al arkitektura studio en Florenco, Italio, la planadon de la moderna urbo. Dum la komunisma periodo oni konstruis loĝblokojn, en stilo sovetia, kaj verdan areon ĉirkaŭ artefarita lago.

Post 1990 eksplodis konstruado ne nur de loĝejoj pluretaĝaj sed ankaŭ de restoracioj, hoteloj kaj amuzejoj. Nuntempe la urba estraro komencis realigi planon por plilongigi norden la grandan bulvardon.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Tirano, kun ĉ. 700 000 loĝantoj, montras spurojn de itala kaj de soveti-epoka planado. Foto: Bardhyl Selimi

Moderna vivo

METIOJ

Batalo por la studontoj

Lastatempe draste malaltiĝis en Slovakio la nombro de interesiĝantoj pri metioj. Infanoj el bazlernejoj ne plu volas fariĝi buĉisto, tajloro aŭ masonisto; ĉarpentisto, ledaĵisto aŭ forĝisto; farbisto, tegmentisto aŭ terkulturisto. Pli popularas studi ĉe mezlernejo, ekonomia lernejo aŭ t.n. hotel-akademio.

Spertuloj vidas la kialon en la demografio. En la lasta jardeko ŝrumpis je 85 000 la nombro de eblaj lernantoj ĉe mezlernejoj kaj metilernejoj.

Batalo

Tamen mezlernejoj ricevas ŝtatan subvencion por ĉiu lernanto. Rezultas bataloj inter mezlernejoj kaj metilernejoj por studontoj, ĉar ĉiu mezlernejo volas “postvivi”.

Pro tio slovakaj mezlernejoj akceptas ankaŭ malfortajn lernantojn, kiuj post ekzamenoj ne studas ĉe altlernejoj, sed kutime partoprenas — ironie — mallongajn rekvalifikajn metiajn kursojn.

Profesioj

Al la nepopularaj profesioj apartenas terkulturado, malbone salajrata; tajlorado (tajloroj suferas pro malmultekostaj importaĵoj el Ĉinio); buĉistoj, konstruistoj kaj ministoj ne ĝuas socian respekton.

Popularas tamen kelnerado (pro trinkmono), kuirado (pro la eblo labori en prestiĝaj, eksterlandaj hoteloj) kaj elektrotekniko. Estas ankaŭ iom da intereso, tamen minimuma, pri konstruado el ligno.

Julius Hauser

El mia vidpunkto

Retmesaĝo, petmesaĝo

Lastatempe mi ricevis retmesaĝon de nekonata al mi afrikanino, kiun mi nomos Sabina. Ŝi informis, ke ŝi estas 19-jaraĝa kantistino, katolika, kiu loĝas kun siaj gepatroj kaj ses gefratoj en Demokrata Respubliko Kongo. Ŝi aldonis, ke ŝi volas korespondi kun mi.

Mi respondis, espereble sufiĉe ĝentile, dirante, ke mi sufiĉe aĝas por esti ŝia avo, ke ŝi trovu prefere samgeneracian plumamikon, kun kiu ŝi dividas komunajn interesojn, kaj ke ĉiaokaze mi estas tro okupata por flegi tian korespondadon. Mi esperis tiel nenion plu aŭdi.

Kelkajn tagojn poste venis alia mesaĝo. Sabina, ŝajne, “tre amas avojn, ĉar avo estas tiu, kiu bone edukas siajn infanojn”. Ŝi aldonis, ke “ni estos ĉiam geamikoj malgraŭ la diferenco de la aĝo.” Mi ne respondis: mian pozicion mi jam klare esprimis.

Venis tria mesaĝo. Nun Sabina loĝas kun sep gefratoj (verŝajne ŝi ne fortas en matematiko), malgraŭ tio, ke “ŝiaj studoj bone evoluas”. Krome ŝi informis, ke ŝi “ĉiam amas korespondi kun maljunuloj [dankon, kara: vi konas la vojon al homa koro], ĉar ili ofte konsilas gejunulojn”. Mi ne respondis.

Post pliaj du semajnoj venis lasta mesaĝo. La patro de Sabina, 79-jaraĝa, pro kancero grave malsanas. Pro operacio la familio elspezis jam ekvivalenton de 658 usonaj dolaroj, kaj nun bezonas pliajn 780. Aldonas Sabina: “Mi mem ne scias, ĉu daŭre studi, ĉar la elspezoj estas grandaj pro la malsano. Helpu lin kaj kunpreĝu!”

Povas esti, ke, leginte la suprajn alineojn, vi rekonas la aferon. Sabina skribis en relative bona Esperanto, kaj povas esti, ke aliaj “eminenta(j) Esperanto-amiko(j)” — do vi — jam ricevis ion similan. Evidente la fakto, ke la familio de Sabina lernis Esperanton en 2005, neniel influu eventualan reagon: monpeto (ĉi-okaze oblikva) estas monpeto en iu ajn lingvo. Se tamen trompo, oni iasence ĝoju, ke la internacia lingvo sufiĉe maturas por esti tiel ekspluatata.

Sed ĉu vere trompo? Jen la dilemo, kiun ni alfrontas, ne nur kiam ni ricevas mesaĝojn tiajn, sed ankaŭ kiam ni preterpasas en la strato almozpetanton, kun hundo osteca, kaj iom da kartonaĵo por lito aŭ nokta ŝirmejo. Kion fari? Ĉu home helpi, aŭ ŝtonkore ignori, fiksante la rigardon sur fora objekto, eventuale montrofenestro plena de plej lastaj modaĵoj?

Polico kaj sociaj servoj konsilas ne donaci al surstrataj almozpetantoj. Niaj moneroj, ili kredigas, helpos akiri alkoholaĵojn kaj drogaĉojn. Prefere la homoj petu subtenon de respondecaj bonfaraj organizaĵoj, eĉ de pli kaj pli premataj urbaj aŭ komunumaj instancoj. Ne donacante monon — tiel oni argumentas — ni devigas la mizerulojn serĉi alimaniere helpon, espereble profesian kaj longdaŭran.

Tamen neniu, mi kredas, povas vidi almozpetanton (aŭ ricevi petmesaĝon interretan) kaj ne senti iom da emocio, kaj ne starigi la demandon: Ĉu helpi? Al la propra demando ni ofte rapide respondas. Ni ne helpas, nin konsolante, ke ni jam sufiĉe fordonas por karitataj celoj.

Mi mem, ekzemple, pagas la kotizojn de knabino ĉe afrika lernejo humanisma; mi kontribuas finance al bestoprotektantaj fondusoj, ĉefe grand- kaj malgrand-kataj; esplorkaritato pri neŭrondifektoj; ankaŭ savboatoj ricevas porciojn de mia nun partatemplabora salajro. Enkalkulata estu ankaŭ la tempo dediĉata al aliaj bonfaraj organizaĵoj, ekzemple esperantaj.

Do, vidante almozpetanton, aŭ ricevante monpeton de homo nekonata, en malproksima lando, kaj farante nenion, mi ne maltrankvile dormas. Ne jukas la konscienco riproĉanta — eĉ se male, tamen nur momente, la koro admonas.

Sed al tiaj dilemoj ni estas ĉiutage elmetataj. Trafi solvojn ne facilas. Pri Sabina mi jam decidis. Forsendi monon al homo nekonata estus stultaĵo. Sabina, mi bedaŭras: nek monon nek preĝojn miajn vi ricevos. Nur, kompense, etan angulon en Monato. Kaj voĉon en mia kapo, ne forigeblan, flustrantan, ke eble mi eraras, kaj ke vi vere sinceras.

Paul Gubbins

Moderna vivo

ĈINIO

Juĝejoj “enretigas” pliajn profitojn

En marto loka juĝejo en la provinco Henan, centra Ĉinio, aŭkciigis aŭton per la retpaĝaro Taobao.com, la plej granda retvendejo en la lando. La aŭto, marko Kia, estis konfiskita post jurproceso. Jen la unua aŭkcio rete aranĝita de juĝejo en la provinco.

La informoj pri la aŭto estas rete publikigitaj de la popola juĝejo de la urbo Xinmi. Samtage estis aŭkcie ofertata en la retpaĝaro ankaŭ apartamento.

La aŭto-aŭkcio komenciĝis kun komenca prezo de 70 000 juanoj (ĉ. 8000 eŭroj). La aŭkcio daŭris 12 horojn. La prezkonkurantoj devis deponi 10 000 juanojn kiel garantiaĵon, kiam ili sin enskribas por la aŭkcio. Tri homoj sin enskribis, pli ol 14 000 foliumis la retpaĝon de la aŭkcio, kaj pli ol 20 homoj surloke rigardis la aŭton en la juĝejo.

Travideblaj

Ma Junjie, funkciulo ĉe la Supera Popola Juĝejo de la provinco Henan, diris, ke interretaj aŭkcioj estas pli travideblaj ol la tradiciaj kaj povas rompi geografiajn limojn. Ili altiras pli da prezkonkurantoj kaj havas pli altan prezon kaj pli grandan krompagon, kio povas bone protekti la interesojn de kreditoroj kaj debitoroj.

Traktado de konfiskitaj objektoj en ĉinaj juĝejoj estas kritikita pro manko de travidebleco, kun prezoj multe malpli altaj ol la reala valoro. Krome juĝistoj kaj aŭkci-agentejoj estis suspektataj pro kaŝnegocoj por persone profiti.

Interretaj juĝejaj aŭkcioj estis iniciatitaj de la kortuma sistemo en la provinco Zhejiang en julio 2012 por batali kontraŭ korupto kaj pliigi travideblecon. Nun juĝejoj en Zhejiang kunlaboras kun lokaj bankoj por doni hipotekan prunton al retaj aĉetontoj de konfiskitaj domoj.

Alice Liu

Politiko

SLOVAKIO

Karitato-kandidato

Fine de marto 2014 pli ol 4,4 milionoj da geslovakoj voĉdonis por nova prezidanto. Fakte nur 50,48 % (2009: 51,67 %) partoprenis la balotojn. Venkis kun 1,3 milionoj da voĉoj la civila kandidato, entreprenisto kaj milionulo Andrej Kiska (51-jara).

En la dua loko, kun 893 841 voĉoj, restis la ĝisnuna ĉefministro Robert Fico, prezidanto de la socidemokrata partio. Entute kandidatis 14 homoj por la prezidanta posteno.

Kiska estas senpartiulo. Lin favoris tiuj, kiuj ne kredas pri la promesoj de la nuntempaj politikaj partioj. Lia prezidanta kandidateco baziĝis sur karitataj projektoj.

Kun koro

En 2006 li fondis neprofiteman karitatan asocion Bona anĝelo (slovake Dobrý anjel), kies administran konsilion li prezidis ĝis 2013. Li verkis du librojn: Prenu la vivon en viajn manojn kaj Vojo de manaĝero el infero, aŭ kiel sukcesigi karitaton kun koro.

La prezidanton oni elektas en Slovakio por servi kvin jarojn. La oficiala enpostenigo okazos en junio kaj la unua eksterlanda vizito de Kiska okazos en Ĉeĥio.

Julius Hauser

Moderna vivo

ALBANIO

Projekto Kasparov

Vizitis Albanion la ŝakludisto Garri Kasparov. Li prezentis al la albana registaro projekton por enkonduki ŝakludadon kiel studobjekton en elementajn lernejojn.

Kasparov, dum ok jaroj monda ŝak-ĉampiono, opinias, ke la ludo plikapabligos lernantojn. La tezon akceptis la albana ĉefministro Edi Rama kaj la ministrino pri klerigado kaj sporto Lindita Nikolla.

Ekde septembro ŝakludo fariĝos studobjekto en minimume dek elementaj lernejoj en Albanio.

Bardhyl Selimi

Diskoj

Kajto flugas plu

Kajto debutis en Esperantujo ĉirkaŭ 1989, kiam aperis ĝia unua disko; mi unuafoje aŭdis la grupon en koncerto en decembro 1990. Sekvis ankoraŭ kvar KD-oj de la kvaropo, ĝis Lokomotivo, rulu nun! en 2004. Jen do la sesa disko de Kajto, sed, kiel oni eble divenus per la titolo “Duope”, temas ne plu pri kvaropo, sed duopo. Havante kaj ŝatante ĉiujn antaŭajn diskojn, mi scivolis, ĉu multo ŝanĝiĝis pro la duoniĝo.

La nova disko malfermiĝas per La fiŝkaptisto kaj Estrino Trin, kiuj plej pensigis min pri la disko Masko el 1999. Sekvas alistila Ne permesas Panjo, melodie ne tre interesa, nek originala, sed tre vigla kaj danciga; mi povas imagi ĝin kiel sukcesan kanton en koncertoj, speciale se oni povus iel envicigi kelkajn el la muzikiloj nomitaj en la kanto kaj laŭvice prezentitaj en la registraĵo: banĝo, zimbalono, gitaro, violono, mandolino ktp.

Estu vi mem estas kanono, kiel antaŭaj kanonoj de Kajto, sed kun la diferenco, ke ĝi estas plurlingva, ankaŭ nederlanda kaj frisa. Mi estas Rozo estas tradukaĵo, kaj Rave kun vi estas originalaĵo, laŭ la tekstobroŝuro, sed ambaŭ belaj kantoj, en kiuj la vira kaj virina voĉoj bonege kunludas duope. Sekvas Kara Amato de mi, laŭsone pli lul- ol am-kanto, Surbordigitaj, kun eble la plej interesa teksto el la kantoj en ĉi tiu kolekto, kaj La Lageto de mia Vivo, kun eble la plej interesa melodio.

Iom lulkante sonas ankaŭ La Blanka Lumturo, kiun sekvas ĝia senvorta varianto, La Valseto de la blanka Lumturo, kaj Lonicero. Finfine diru mi, kun sia 12-vorta teksto, funkcias kiel enkonduko al la lasta kaj plej longa ero, La “Mi amas vin”-Kanto, kies teksto ampleksas nur la tri vortojn cititajn en la titolo, sed en dek ok lingvoj kaj bele aranĝitajn por la du voĉoj de la Kajto-duopo.

Ĉu multo ŝanĝiĝis pro la duoniĝo? Fakte ne: ĝi estas facile rekonebla kiel la sama Kajto, kun la samaj fortoj kaj malfortoj. Inter la fortoj mi certe kalkulus la muzikajn aranĝojn kaj interpretojn, kaj inter la malfortoj la tekstojn, kiuj, laŭ mi, ne atingas la saman nivelon — sed eble mi estas iom tro postulema en tiu rilato; eble mi konfesu, ke lastatempe mi malofte aŭskultas la muzikajn registraĵojn, kiujn mi posedas, preferante ŝalti la radion por malkovri ion, kion mi ne jam aŭdis, aŭ, en maloftaj okazoj, sidiĝi ĉe la piano por pli funde esplori la detalojn de iu klasikaĵo. Bona kanto por mi estas kanto, kiu restas en mia memoro, tiel ke mi povas reaŭdigi ĝin en mia kapo, kaj tial la Kajto-kantoj, kiujn mi plej ŝatas, estas la muzikigitaj poemoj Orangutango, La soldato kiu marŝas kaj Rabista dormo.

Tamen, tamen, kiam mi aŭdigas al mi diskon de Kajto, kaj ĉi tiu nova disko estas nenia escepto, mi ĉiam surpriziĝas, kiel pli bone ĝi sonas reale ol laŭ mia memoro. Verŝajne oni kulpigu pri tio la interpretan magion de Nanne kaj Ankie, kiuj kapablas fari eĉ el teksto ne tre ekscita kaj melodio simpla kaj tradicia muzikaĵon vere atentokaptan. Ŝajne mi emas forgesi, ĝis la reaŭskulto, kiel trafaj estas la akompanoj kaj la instrumentaj partoj inter la strofoj.

Mi esperas, do, ke ĉi tiu disko bone vendiĝos, kaj ke venos eĉ pliaj diskoj de Kajto. Mi esperas ankaŭ, ke iam mi refoje spertos Kajton en koncerto.

Edmund Grimley Evans

Kajto: Duope. KD. 2011. 48 minutoj. Kun tekstobroŝuro.

Prezo ĉe FEL: 16,15 eŭroj + afranko.

Politiko

ALBANIO-GREKIO

En ĉelo mortigita

Ŝokiĝis albanoj, kiam ili eksciis, ke samlandano estas ekzekutita en greka prizono. Ilia Kareli, enkarcerigita en 1997 pro ŝtelado, estis mortiginta policiston en la prizono Malandrino, apud Tesaloniko. Tie, li diris, la policisto kaj aliaj provosoj lin jam delonge turmentadis, tiel ke li ne plu eltenis.

Tamen, translokite al prizono Nigritas, Kareli estas ĝismorte bastonita de dek provosoj en sia ĉelo. Tio kaŭzis fortan reagon ne nur en Albanio sed ankaŭ en Grekio.

Amnestio

La prokuratorejo greka ordonis la areston de 14 policistoj en ambaŭ prizonoj. Pro la mortigo protestis ankaŭ Amnestio Internacia.

Notis Amnestio, ke la polico en Grekio havas jam de kelkaj jaroj ligojn kun la nazia partio “Ora Aŭroro”. Tiel oni celas klarigi plurajn perfortojn kontraŭ enmigrintoj, precipe albanoj.

Bardhyl Selimi

Scienco

TRIAGRADA FUMADO

Kie fumo leviĝas, tie fajro (kaj malsanoj) troviĝas

Bedaŭrinde por plej obstinaj cigared-ŝatantoj, esploroj pri la efikoj de fumado sinsekvas kun rezultoj, kiuj ĉiam substrekas multflankan danĝerecon kaj neniom da utilo. Post tiuj pri aktiva kaj pasiva fumado, studo publikigita en junio 2013 atentigis unuafoje pri la riskoj ligitaj al t.n. triagrada fumado: temas pri la fum-reziduo, kiu neflareble restas sur muroj, meblaro kaj ĉiaj objektoj de la hejmo, kaj al kiu nefumantoj senvole sin elmetas.

Tiu ĉi maniero sin polui estas kaŝtrompa kaj, laŭŝajne, same aŭ eĉ pli danĝera ol rekta kaj nerekta fumado. En 2014 nova esploro efektivigita de la universitato de Kalifornio ne nur konfirmas la antaŭan esploron, sed ankaŭ pruvas, ke triagrada fumado provokas hiperaktivecon, gravajn domaĝojn en pulmoj kaj hepato, kaj, nelaste, maltrankviligan malfruon en la resaniĝo post iaj vundoj. Fumantoj do, eĉ post longa tempo, estas danĝeraj ne nur por si mem, sed ankaŭ por la personoj, kun kiuj ili vivas aŭ laboras. La kompletaj rezultoj de la esploro estas publikigitaj de la revuo Plos ONE.

Mortokvanto

La usonaj esploristoj verdiktas, ke aktiva kaj triagrada fumado kaŭzas minimume egalan mortokvanton (eventuale iom pli altan en la dua okazo). Oni tiurilate pristudis ĉe musoj la efikojn de triagrada fumado sur pluraj aparatoj iliaj, je kondiĉoj, kiuj celis ŝajnigi la homan eksponon al triagrada fumado. Manuela Martins-Green, profesorino pri ĉela biologio kaj respondeculo pri la koncerna esplorado, asertis, ke la plej trafitaj organoj estas pulmoj kaj hepato; ke ronĝulaj vundoj bezonis pli multe da tempo por cikatriĝi; kaj, fine, ke la bestetoj montris plurajn signojn de hiperaktiveco.

Oficejoj

La ejoj, en kiuj oni fumadas, longe retenas kancerigajn substancojn ege riskajn por la proksimuloj, ĉefe por infanoj: oni trovis ĉe musoj elmetitaj al triagrada fumado nivelojn de tabako similajn al tiuj de infanoj eksponitaj al duagrada (do pasiva) fumado. Kompreneble tiuj ejoj ne nepre estas partoj de la hejmo, sed ankaŭ oficejoj, vendejoj kaj aŭtomobiloj, kie oni ankoraŭ havas la kutimon fumi, kvankam tio en pluraj landoj estas jam malpermesita.

Cirozo

En la hepato de musoj oni malkovris nivelojn de graso pli altajn ol la ordinaraj kaj t.n. “dikan hepaton”, antaŭsignon de hepata cirozo, kancero kaj kor-vaskulaj malsanoj. En la pulmoj, la triagrada fumado ŝajnas respondeci pri ekscesa produktado de kolageno kaj pri altaj niveloj de inflamaj substancoj. Ĉio ĉi povas aperigi astmon kaj kronikan obstrukcan malsanon de la pulmoj.

Lernejo

La hiperaktiveco montrata de infanoj eksponataj al triagrada fumado pensigas, ke tiu fakto povas kaŭzi neŭrologiajn ĝenojn. Aldona rimarkinda risko estas, ke oni trafos duatipan diabeton, kvankam ne estante dikventra. Multaj problemoj ligitaj al triagrada fumado ne tuj aperas, sed montriĝas kun plej gravaj konsekvencoj en maljuna aĝo. Tamen kelkaj el la efikoj estas frue konstateblaj: ekzemple la gefiloj de fumantoj malsaniĝas kaj tial perdas lecionajn tagojn en sia lernejo je 40 % pli ofte ol la infanoj de nefumantoj.

Roberto Pigro

Scienco

ASTRONOMIO

Oceano, kaj eble vivo, sur saturna satelito

La revo, ke oni iutage sukcesos malkovri vivon malproksime de la tero, kaj precipe en la suna sistemo, havas — se tiel diri — novan interesan kandidaton. La misio Cassini — rezulto de kunlaborado inter NASA, la Itala kaj la Eŭropa Spacaj Agentejoj — faris fakte nekredeblan malkovron, publikigitan lastatempe en la revuo Science: sur Encelado (unu el la lunoj de la planedo Saturno) estis trovita ne simple akvo, kio jam estus interesa novaĵo, sed tuta oceano, kie plej verŝajne gastas kelkaj vivoformoj. “La donitaĵoj, kiujn ni kolektis, estas mirindaj”, deklaris la fakulo Luciano Iess, laboranta ĉe la Universitato Sapienza de Romo kaj respondeculo de la esplora projekto. Fakte eĉ malgranda probablo trovi iujn vivoformojn en ekstertera akva medio estus grandega atingo.

Silikatoj

Encelado estas satelito relative malgranda, kun mezuma diametro de 505 kilometroj. Tio respondas al nur unu sepono de tiu de nia luno. Se la menciita satelito vere gastigas vivoformojn, kiel oni nun rajtas ekkredi, ili probable konsistas ne el fiŝoj kaj balenoj, sed el mikroboj aŭ primitivaj organismoj kapablaj transvivi sub mediaj kondiĉoj ekstremaj, kiaj estas la tieaj.

Ĉiel ajn, tiu ĉi malkovro estas granda sukceso por Italio. La projekto, kunordigita de grupo kiel dirite gvidata de profesoro Iess, ĝuis la financan subtenon de la Itala Spaca Agentejo. La studo montras, ke je profundo de 30-40 kilometroj sub la suda poluso de Encelado troviĝas maso da likva akvo egala al tiu de la dua plej granda lago sur la tero (lago Supera, en norda Ameriko). Ĝi estas profunda 8 kilometrojn kaj etendiĝas de la suda poluso de Encelado almenaŭ ĝis la latitudo de 50 gradoj, laŭ asertoj de Iess publikigitaj de la itala novaĵ-agentejo ANSA. La fakto, ke la oceano havas rokan fundon, implicas, ke la akvo estas en kontakto kun silikatoj: temas pri kondiĉo, en kiu povas okazi kemiaj reakcioj interesaj kaj teorie kunligeblaj kun la apero de iaj vivoformoj. Ekzistas do altaj probabloj, ke en tiu oceano estas kaŝita medio potenciale favora al vivo.

Gejseroj

Aliflanke estas rimarkinde, ke ĉi tiu ne estas la unua fojo, kiam sur Encelado troviĝis spuroj de akvo. En 2006, la kosmoŝipo Cassini ŝajnis eltrovi la ĉeeston de akvo elveninta el gejseroj: ankaŭ tiam, samkiel hodiaŭ, oni parolis pri pinta malkovro de la jarcento kaj hipotezis la ekziston de iuspeca vivo sur tiu, kiu estas la sesa plej granda luno de la ring-planedo Saturno.

Roberto Pigro

Moderna vivo

JAPANIO

Malpli da murdoj, ŝteloj

Falas krimado en Japanio, laŭ la lasta statistiko de la vicministerejo pri polico. Okazis dum la lastaj 11 jaroj 1 230 743 krimaferoj, inkluzive de 939 murdoj aŭ murdprovoj. Unuafoje post la dua mondomilito ĉi tiu nombro falis sub 1000.

Simile ŝtelado: falis la ciferoj unuafoje ekde la milito sub 1 000 000. Kreskas je 10 % nur trompado, kiel raportite en Monato 2014/04.

Notindas, ke okazis tri pafmortigoj, pri kiuj verŝajne kulpas jakuzoj, aŭ mafianoj. En Japanio nur policanoj aŭ jakuzoj portas armilojn. Tial okazis en 2010 nur po 0,9 murdoj por 100 000 homoj, kontraste al 4,8 en Usono.

Senlaboraj

Ekestas, tamen, novtipaj krimoj. Nuntempe multiĝas junuloj senlaboraj, kiuj emas nutri malesperon kaj rankoron kontraŭ la socio. Okazis, kvankam malmultaj, atakoj de tiaj junuloj.

Ili mortigas aŭ vundas homojn en publikaj lokoj per tranĉiloj aŭ eĉ per aŭtoj. Foje ili difektas aĵojn. Homo 36-jaraĝa, senlabora, disŝiris ekzemplerojn de la Taglibro de Anne Frank, kaj rilatajn librojn, en 38 publikaj bibliotekoj.

Isikawa Takasi

Scienco

PSIKIATRIO

Tro da (mem)fotado, ja perturba agado

Ĉu la lastatempa modo plenumi memportreton (anglalingve: selfie, memaĵo) per poŝtelefono kaj alispecaj fotoaparatoj fortrenis, post viaj amikoj kaj tiom da kantistoj kaj aktoroj, ankaŭ vin? Se jes, kaj precipe se vi ŝatas poste publikigi tiujn fotojn per unu el la ekzistantaj sociaj retejoj, mirigos vin la rezultoj de esploro prie efektivigita de la tiel nomata Amerika Asocio Psikiatria. Laŭ ĉi-lasta, personoj havantaj la manion fotadi sin mem montras iuspecan mensan ĝenon, karakterizitan de manko de memestimo kaj kelkaj truoj en ilia intimeco. Jen la tezo proponita de la menciita psikiatria asocio koncerne ĉiujn tiujn, kiuj faras en la propra libertempo fotografiojn pri si mem kaj poste alŝutas tiujn bildojn al la reto, pere de Fejsbuko kaj aliaj modaj retejoj. Ja temas pri kutimo, kiu rapide invadis la tutan planedon, se kredi pri statistiko, laŭ kiu la uzado de la angla vorto selfie plialtiĝis ene de unu jaro je 17 000 %! La sama termino estis ankaŭ elektita de konata angla vortaro (Oxford) kiel vorto de la jaro 2013.

Obseda deziro

La emo foti sin tro ofte ankaŭ trovis nomon, kiu povus esti de ni esperantigita kiel “memportretozo” (angle: selfitis). La kuracistoj, kiuj plenumis la esploradon, argumentas, ke la ŝatantoj de memportretoj spertas obsedan deziron foti sin, kun la celo kompensi sian nesufiĉan memestimon kaj ankaŭ por plenigi malplenojn intimecajn. Tio povas provoki veran dependon.

Limkazo

La asocio eldonis ankaŭ skalon por taksi la gravecon de ies perturbo. Ne tro maltrankviliĝu tiuj, kiuj limigas sin je tri memportretoj tage (kio tamen estas limkazo), ĉu eldonitaj en la reto, ĉu ne. Kronika estas male la perturbo de la homoj, kiuj publikigas pli ol ses bildojn siajn ene de ununura tago. Nuntempe ankoraŭ ne ekzistas aparta terapio por kuraci la perturbon, sed oni povas regi ĝin helpe de kogna-konduta terapio.

Roberto Pigro

Scienco

REAGO

Krome pri scienco kaj religio

En sia artikolo pri scienco kaj religio (Monato 2014/04, p. 23-24), Alberto García Fumero certe havas bonan intencon — pacigi sciencan kaj religian vidpunktojn. Bedaŭrinde, la artikolo enhavas iom da miskomprenoj pri scienco, kies ĝustigo estas esenca por vere fruktodona dialogo inter scienco kaj religio.

Unu el la miskomprenoj estas la kritiko de scienco pro tio, ke ĝiaj teorioj ne estas plene pruvitaj. Fakte plena pruvo estas nek bezonata, nek ebla laŭ la scienca metodo. Teoriojn oni ne pruvu: male oni provu ilin refuti per eksperimentoj. Ju pli da diversaj eksperimentoj la teorio eltenas nerefutite, des pli fidinda la teorio estas. Tamen ĝi neniam atingas la staton de plena pruvo. Tia ŝajna necerteco ne estas malforto de scienco. Male, ĝuste pro tiu eco scienco ne iĝas rigida sistemo de dogmoj, kaj povas daŭre kreski. Eĉ la plej respektataj teorioj povas esti refutotaj aŭ almenaŭ pliĝustigotaj, se rezultoj de postaj eksperimentoj kontraŭos ilin. Tio jam okazis multfoje, kaj certe okazos en la estonteco.

Subjektiva kredo

Ĝuste pri rigora kontrolo pere de eksperimentoj s-ro Fumero ŝajne forgesis, kiam li komparis fidon je religiaj asertoj kaj fidon je sciencaj teorioj. La ĉi-lastajn oni fidas, ĉar ĉiuj provoj refuti ilin per eksperimentoj malsukcesis. Religiaj asertoj siaflanke baziĝas ĉefe sur subjektiva kredo, ne sur faktoj kaj logikaj konkludoj.

Proverba vazo

Plej kurioza ŝajnis al mi la lasta paragrafo de la artikolo, kie la aŭtoro rekomendas, ke scienco ne okupiĝu pri la kampo de religio, kaj simile religio pri tiu de scienco. La problemo estas, ke la kampo de scienco estas la universo mem, kun ĉiuj ecoj, aĵoj kaj eroj ĉeestaj en ĝi. Eĉ se scienco ne povas doni respondon al unu aŭ alia demando, pro tio la demando ne fariĝas principe ekster-scienca. Male, ja pro tio la demando iĝas pli interesa kaj esplorinda. Do, se scienco okupiĝas pri la esplorado de la tuta universo, pri kiu afero okupiĝas religio? Kio estas ene de tiu proverba vazo, en kiun scienco ne ŝovu la nazon?

Vilius Normantas

Moderna vivo

JAPANIO

Kortuma “NE” al baleno-kaptado

Japanio nepre ĉesigu baleno-kaptadon en Antarkta Oceano, ordonis fine de marto la Internacia Kortumo en Hago, Nederlando. Ĝis nun Japanio kaptis balenojn laŭ internacia konvencio pri reguligo de baleno-ĉasado, kiu permesas ĉasadon nur por sciencaj, ne komercaj, celoj.

Tamen la kortumo trovis, ke Japanio kaptis pli ol mil balenojn, tro por sciencaj, esploraj celoj. Cetere la karno estas komerce vendita. Evidentis, ke Japanio faris komercan balenkaptadon sub preteksto de sciencaj esploroj.

La proceson komencis la aŭstralia registaro kontraŭ Japanio, prezentante argumentojn, kiujn la kortumo plene akceptis.

Restoracioj

La kortuma decido reprezentas baton kontraŭ la japanaj registaro, komercistoj kaj restoracioj, kiuj servas balenaĵon, sed ne kontraŭ la ĝenerala publiko, kiu kutime ne manĝas baleno-karnon.

Klare senteblas en Japanio, ke ne plu eblas rezisti eksteran premon por aboli enlandajn moron kaj tradicion, kiuj ne akordiĝas kun la internacia homa moralo.

Nun alilandaj kritikantoj celas ĉesigi delfeno-kaptadon ĉe Taiĵi-golfeto en la gubernio Wakayama en la centra Japanio. Fiŝistoj enpelas delfenojn en la golfeton kaj tie ilin kaptas.

En januaro la usona ambasadoro en Japanio, Caroline Kennedy (filino de la prezidinto J. F. Kennedy), diris, ke la usona registaro kontraŭas malhoman delfen-enpelan kaptadon.

Isikawa Takasi

Moderna vivo

ĈINIO

Labor-merkato malfacila

Dum la lastaj jaroj printempo fariĝis en Ĉinio la sezono por varbi laboristojn. Ĉie en multaj urboj videblas reklamtabuloj por varbi laboristojn, ĉar tiuj mankas al preskaŭ ĉiuj kompanioj, ĉu grandaj, ĉu malgrandaj.

Tamen varbi dungotojn malfacilas. Varbisto ĉe granda kompanio raportis, ke multaj laboristoj, ofte kun universitataj diplomoj, demisias post kelke da monatoj aŭ foriras post nur kelkaj tagoj — malgraŭ tio, ke la laborkondiĉoj signife pliboniĝis.

Talentaj

Salajroj pli altas, laboristoj ricevas foje senpagajn manĝaĵojn kaj loĝejojn, tamen ofte ne eblas allogi stabanojn. Antaŭ du jardekoj la situacio malis. Kiam kompanio serĉis dungotojn, prezentis sin granda nombro de taŭgaj kaj talentaj kandidatoj.

Sed la situacio ŝanĝiĝas favore al la kompanioj. Pro scienca kaj teĥnika progreso maŝinoj pli kaj pli plenumas la laboron. Do grandnombre ne estos bezonataj tiom da laboristoj.

Xu Jinming/pg

[FORIGITA!: bildo]

La ĉina registaro organizas eĉ subĉiele kunvenojn por varbi laboristojn. Foto: Xu Jinming

Scienco

NUTRADO

Elaĉetas sin (kelkaj) grasoj

La rezulto de ampleksa esploro ĵus publikigita defias unu el la pli konataj asertoj pri prevento de korvaskulaj malsanoj. Reekzameninte la rilaton inter saturitaj grasoj kaj kormalsanoj, la sciencistoj konkludis, ke ne ekzistas definitiva pruvo, ke la manĝado de viando, butero aŭ fromaĝo estas malutila por la koro. Ili konkludis ankaŭ, ke neniu havas definitivan certecon, ke la tiel nomataj “bonaj grasoj” (teknike la nesaturitaj kaj ĉefe la poli-nesaturitaj aŭ plurloke nesaturitaj), troveblaj ene de olivoleo, avokado kaj migdaloj, reale protektas la koron kiel kredate.

La esploron, publikigita en Annals of Internal Medicine — unu el la plej gravaj sciencaj periodaĵoj en la mondo — plenumis internacia teamo de sciencistoj el la Universitato de Kembriĝo, en Anglio. La aŭtoroj traserĉis 72 sciencajn artikolojn verkitajn en 18 malsamaj landoj kun informoj kolektitaj pri ĉirkaŭ 600 000 pacientoj.

Biskvitoj

La esploristoj analizis ne nur la dieton, kiun la partoprenantoj sekvis, sed ankaŭ la koncentritecon de graso en ilia sango. Ili konkludis, ke la nuntempaj donitaĵoj ne klare kaj ne vere subtenas la rekomendojn, kiuj favoras la konsumadon de poli-nesaturitaj grasoj kaj paralele subtenas la evitadon de la poli-saturitaj. La sola konsilo konfirmita de la ĵusa revizio rilatas al la evitado manĝi transajn grasojn (nesaturitajn grasojn arte kreitajn), kiuj troviĝas en malkreskanta nombro da biskvitoj, glaciaĵoj kaj fritaĵoj.

Apopleksio

Saturitaj grasoj delonge estis asociataj al korvaskula risko, ĉar ili pliigas la kvanton de “malbona” kolesterolo en la vaskuloj, plialtigante tiumaniere la probablojn de infarkto kaj apopleksio. Surbaze de tiuj ĉi novaj konkludoj, la sciencistoj rigardas necesa iun revizion de la nunaj rekomendoj.

Inversaĵo

Lastatempe, aliaj fakuloj ekdiskutis la efektivan valoron de grasoj en la disvolviĝo de korvaskulaj malsanoj. Artikolo publikigita en Brita Medicina Revuo konkludas, ke la rekomendo malaltigi la konsumadon de saturita graso kaŭzis laŭ novaj pruvoj pligrandiĝon de risko pri kormalsano. Por pruvi la tezon, la aŭtoro de la artikolo menciis la evoluon de la problemo en Usono. En tiu lando, la enkonduko de kalorioj devenantaj de grasoj ja malaltiĝis je ĉirkaŭ 40 % en la lastaj 30 jaroj. Tamen, la dikeco de ordinaraj homoj paradokse kreskis en tiu sama periodo. Unu el la klarigoj pri la priskribita inversaĵo estas la fakto, ke la nutraĵo-industrio “ekvilibrigis” la konsumofalon de graso per la utiligo de pli kaj pli da sukero.

Kulpo

Dume, fakuloj pri kardiologio ne intencas ŝanĝi la rekomendojn pri limigo koncerne manĝadon de nutraĵoj riĉaj je saturita graso. Nuntempe oni akceptas, ke maksimume 5 % el la energia totalo koncerne 2000-kalorian dieton devenu de tiuspecaj nutraĵoj. Sciencistoj interkonsentas, ke la kulpo ne kuŝas malantaŭ unu aparta nutraĵo: tial estas grave sekvi sanan kaj diversigitan manĝomodelon.

Lenio Marobin

Turismo

ITALIO

La Loreta Vojo: Laŭ la spuroj de antikvaj pilgrimantoj

Pilgrimi piede, per biciklo aŭ — por tiuj, kiuj deziras alproksimiĝon des pli tradician kaj allogan — eĉ per ĉevalo: oni faru libere sian elekton antaŭ ol ekiri la tiel nomatan Loretan Vojon. Situanta en la centra Italio, ĝi estas riĉa je preĝejoj kaj aliaj belaĵoj, kaj spite al la paso de multaj jarcentoj, ankoraŭ kunligas Asizon, la urbeton de Sankta Francisko, kaj Loreton, vilaĝon en la provinco de Ankono.

Granda estas la nombro de la etaj pitoreskaj komunumoj, kiujn oni povas “tuŝi” laŭlonge de itinero longa entute 150 km. Oni povas eluzi tiujn vilaĝojn por medita halto, por etapo ripoziga ankaŭ por la eventualaj ĉevaloj, aŭ — kial ne? — por simple ĝui la montetan pejzaĝon de la centra-itala teritorio, jene priskribita en Esperanta elsendo de Radio Romo, okazinta la 23an de novembro 1940. Pro sia unika stilo, ĝi vere meritas reviviĝi sur niaj paĝoj.

“Italio, la koro de la kristanismo kaj patrujo de sanktuloj, havas la privilegion posedi grandegan nombron da sanktejoj. El ili, grandaj kaj malgrandaj, iuj estas en la unua rango pro sia luma karaktero, kiu distingiĝas de la ĉirkaŭa profana medio, aŭ pro la interrilato pli-malpli intima kun la naturo. Monumentoj de kredo — de historio kaj de arto, en kiuj la supernatura interveno estas kunligita kun la homa elemento — estas kvazaŭ ĉirkaŭverŝitaj je mistera fluido, elradianta el ili, plena de ravo kaj mistika poezio religia.”

Lasu vin allogi de la certigo, ke preskaŭ nenio en la regiono ŝanĝiĝis, kaj vizitu la lokojn tiel fascine priskribitajn, meze de la pasinta jarcento! Ĉu vi volas iri kiel la mezepokaj pilgrimantoj sur ĉevalo? Tio nun eblas. Unua ĉeval-pilgrimo, kutima agado en la pasintaj jarcentoj, sed longe ne praktikata, lastatempe estis reorganizita en la Loreta Vojo. Ĉi-lasta estas strato, kiu ekde la Mezepoko kunigas Asizon (“En la luma brilo de la umbria pejzaĝo, Asizo konservas neŝanĝita en la jarcentoj la dolĉan poezion de la franciskana epopeo. Malmultaj lokoj kapablas veki tiel riĉajn trezorojn de sentoj, kiel ĉi tiu malgranda urbo de paco kaj sonĝo, soleca kaj silenta, trapenetrita de spiritualismo kaj de mistika poezio, dolĉe loga”, oni radie dissendis en Esperanto el Italio al la tuta mondo) kun Loreto, sidejo siavice de unu el la plej famaj sanktejoj de Maria, la patrino de Jesuo.

Ambaŭ regionoj — Umbrio kaj Markio — sin organizas ĉiam pli bone pere de turismaj projektoj, kunligitaj kun la kredo.

Asizo

Oni komencu la itineron de Asizo. Kion penvaloras vidi tie? Ni tuj agordiĝu laŭ la esperantlingva frekvenco de Radio Romo (1940).

“En la ebeno sub Asizo kuŝas la Sanktejo de Santa Maria degli Angeli, bela kaj granda preĝejo, konstruita laŭ desegnoj de Vignola. Ĝi estas samtempe Sanktejo omaĝe al Maria kaj al Sankta Francisko kaj kie ĉio ankoraŭ parolas pri la Serafulo, la sanktulo de la mistiko intense agema kaj asketo de la plej pezaj humiligoj, kiu aliigis sian ekziston al kanto de ĝojo. La Sanktejo estas tre adorata, ĉar Sankta Francisko mortis ĝuste en tiu loko, kie li estis vidinta la vizion pri la Sinjoro. La malgranda Preĝejeto de Santa Maria degli Angeli, tiom kara al la koro de la Sanktulo, estas nun sub la kupolo de la vasta templo.

Granda estis la amo de la Sanktulo al tiu sia preĝejeto, Porziuncola, apud kiu floris la komencoj de lia fervora apostolado kaj batadas por ĉiam nova vivo de tiom da dolĉaj franciskanaj memoraĵoj. El tiu senornama kapeleto, kiu ankaŭ nun konservas sian tutan primitivan aspekton de severa malriĉeco, Francisko el Asizo dissendis en la mondon kaj en la jarcentojn sian ordenon. La eta preĝloko troviĝas nun en la centro de la Sanktejo. Ĝi estas kruda kaj tre simpla ortangula konstruaĵo el blanka ŝtono, al kiu estas aldonita, sur la frontono, gotikstila tabernaklo. La supra parto estas dekorita per fresko de Overbeck, dum sur la flanko estas konservitaj restaĵoj de fresko el la 15a jarcento. La interno, je ogiva volbo, estas tute nigrigita de la fumo kiel la tabulpentraĵo de 1293, staranta super la altaro. Tie estas ankaŭ la kapelo de la “Transiro”, kie la Sanktulo “kun la brakoj, krucitaj je la agonio” finas sian teran vivon, glorante Dion.”

Loreto

La fina loko de la proponita itinero estas Loreto, konata pro la Baziliko de Sankta Domo, kie estas gardata la domo de la Sankta Virgulino (Maria), mistere translokita laŭkrede en 1294 el Nazareto. Se oni havas amikinon kun la nomo Loredana, oni sciu, ke ĝi rilatas ĝuste al devoteco pri la Madono de Loreto. Ni klopodu, dum la legado, reaŭskulti per niaj oreloj la jam menciitan elsendon, pretigitan por esperantistoj tutmonde.

“Loreto estas la perlo de la sanktejoj de Maria, fama en la tuta kristana mondo pro la konservado de la Sankta Domo de Nazareto. Pia tradicio diras, ke ĝi efektive estas la dometo, loĝita de Maria en Nazareto, kie ŝi estis salutata de Anĝelo Gabrielo en la Anunciacio. Dum la nokto inter la 9a kaj la 10a de majo 1291 okazis la mirakla translokiĝo de la dometo de Nazareto ĝis Tersatto apud Fiume; de tie la 10an de decembro 1294 la dometo estis transportita per la sama miraklo, en lokon apud Recanati, ĉirkaŭitan de arboj; kaj post kelkaj monatoj en lokon apud la supro de la monteto kaj fine centon da metroj malproksime de la supro. Oni neniam povis klarigi la misterajn translokiĝojn alie ol per supernatura interveno. Ĉirkaŭ la Sankta Domo por anstataŭigi la humilan originan preĝejeton ekestis majesta templo, en kiu, per monoferoj de popolo, de princoj kaj de papoj, estas amasigitaj gloraj artotrezoroj. En la konstruado de la giganta baziliko laboris artistoj kiel Bramante, Sangallo, Sansovino. La interno de la baziliko estas tre riĉa je artaj verkoj, statuoj, bronzaĵoj, portaloj, belegaj ornatoj. Grandan intereson elvokas la freskoj de Melozzo da Forlì, de Luca Signorelli, de Pomarancio. Tre riĉa estas la trezorejo, kvankam parte rabita de francoj en 1797. Pluraj milionoj estas la piuloj, kiuj iris pilgrime al Loreto. Inter ili kvindek papoj kaj multaj sanktuloj, inter kiuj Sankta Luigi, Sankta Francisko, Sankta Carlo Borromeo, Sankta Ignazio, Sankta Alfonso de Liguori.”

Pilgrimantoj bonvenaj

Kreskas la religia turismo en tiu areo. Al Loreto venas ankaŭ vizitantoj lige kun mediaj, sportaj, kulturaj kaj aliaj okazaĵoj. Ne temas cetere pri novaĵo lastatempa. Io simila devis okazi jam antaŭ 74 jaroj, kiam la Esperanta radio-voĉo diris, ke “ĉiuj ĉi sanktejoj estas potenca alvoko ne nur por la kredanto, sed ankaŭ por ĉiu ajn, kiu de la religio ŝatas nur la valoron moralan kaj estetikan, kaj por ĉiu amanto de naturaj belaĵoj kaj mistika enpensiĝo”. Do kredantoj kaj nekredantoj libere renkontiĝu en la Loreta Vojo, kiu, desegnita de etruskoj kaj poste de romianoj, kaj kiel dirite plena de plurspecaj allogaĵoj, atendas kun etenditaj brakoj ĉiujn homojn, kiuj serĉas lokon por forgesi la metropolan kaoson kaj streĉon, al kiu nin devigas ĉiam pli ofte la nuntempa vivo.

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

“Malmultaj lokoj kapablas veki tiel riĉajn trezorojn de sentoj, kiel ĉi tiu malgranda urbo de paco kaj sonĝo, soleca kaj silenta, trapenetrita de spiritualismo kaj mistika poezio, dolĉe loga”: ĉu ŝanĝiĝis io? Foto: Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Asizo konservas neŝanĝita en la jarcentoj la dolĉan poezion de la franciskana epopeo. Foto: Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Ĉirkaŭ la Sankta Domo naskiĝis en Loreto majesta templo, en kiu estas amasigitaj gloraj artotrezoroj. En la konstruado de la giganta baziliko laboris artistoj kiel Bramante, Sangallo, Sansovino. Foto: Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

Pia tradicio diras, ke la Sankta Domo en Loreto estas efektive la dometo loĝita de Maria en Nazareto, kie ŝi estis salutita de Anĝelo Gabrielo en la Anunciacio. Oni neniam povis klarigi la misteran translokiĝon alie ol per supernatura interveno. Foto: Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

La interno de la baziliko estas tre riĉa je artaj verkoj, statuoj, bronzaĵoj, portaloj, belegaj ornatoj. Grandan intereson havas la freskoj de Melozzo da Forlì, de Luca Signorelli, de Pomarancio. Foto: Roberto Pigro

Lingvo

SKOTLANDO

Antikva lingvo por moderna lando

En la momento, kiam mi ekverkas ĉi tiun artikolon, la popolo de Skotlando (de kiu venis miaj gepatroj) anticipas gravan okazon, nome referendumon por decidi, ĉu la norda regno forlasu la britan regnaron (Unuiĝintan Reĝlandon) kaj refoje estu sendependa ŝtato. Jam en la jaro 1998 la antikva parlamento de Skotlando, abolita en 1707, estis restaŭrita, kvankam nur kun loka aŭtonomia povo.

Laŭ opinioj aperintaj en la populara gazetaro, la ŝanco obteni jesan decidon per la referendumo ne estas granda pro la supozeble granda nombro de la homoj, kiuj volas reteni Brition unuiĝinta. Tamen la fakto, ke la plej forta politika partio kun majoritato en la edinburga parlamento estas la Skota Nacia Partio, donas esperon al tiuj, kiuj deziras sendependecon.

Se la rezulto de la referendumo estos jesa, estiĝos aliaj gravaj demandoj, ekzemple pri la valuto, ekonomio, defendo, proprietaĵo — kaj nelaste pri la statuso de la lingvoj parolataj en Skotlando. (Pri juro, klerigsistemo kaj monbiletoj oni ne bezonos diskuti, ĉar Skotlando delonge havas siajn proprajn, tre malsamajn ol la anglaj.)

Lingvoj

La ekzistanta skota parlamento iugrade oficialigis la gaelan lingvon. Oni rajtas paroli ĝin en la parlamento (nuntempe nomata “asembleo”) kaj klerigi la infanojn per ĝi. Multe da oficialaj ŝildoj, lok- kaj strat-nomoj, samkiel anoncoj, estas dulingvaj (la du lingvoj estas la gaela kaj la angla). Aliflanke, la tria lingvo parolata en Skotlando, t.e. la malalteja skota (pli bone konata kiel la lingvaĵo de la nacia poeto Robert Burns), ne estas oficiale agnoskita, kvankam temas pri idiomo de la plimulto de la skotoj, kiuj loĝas en la malaltejo.

Ĉi tio iom ĉagrenas la skote parolantojn, sed oficialigo de la skota estigus pli da problemoj, ol ĝi solvus. La skota ne estas normigita idiomo: ekzistas diversaj dialektoj. Simile al la svisgermana, ĝi estas buŝa lingvo kaj neofte estas skribata, krom por poezio.

Plie, preskaŭ neniu, escepte de anoj de la Skota Lingva Asocio kaj kelkaj verkistoj kaj poetoj, uzas iun puran skotan lingvaĵon. Ordinaraj skotoj tiom intermiksas anglajn kaj skotajn esprimojn dum sia parolado, ke iu germana kritikanto (H. Kloss) ne tute malprave priskribis la skotan kiel Halbsprache, do “duonlingvon”. Tamen, en multaj dulingvaj kaj plurlingvaj landoj, intermeto en la paroladon de vortoj el la majoritata lingvo estas sufiĉe ofta kutimo.

La gaela

En la pasinteco, oni ofte asertis, ke la gaela, kiu estas tre antikva lingvo, ne taŭgas kiel komunikilo en moderna mondo. Mi iam korespondis kun angla esperantisto loĝanta en Irlando, kiu respondis al invito partopreni lingvan konferencon eksterlande per kontribuo pri la irlandgaela lingvo. Mi protestis per letero, kiun mi sendis al li, ĉar li skribis al la organizanto de la konferenco, asertante, ke “la gaela estas primitiva lingvo, en kiu oni eĉ ne kapablas paroli pri informadiko”. Tio ŝajnis al mi tre stranga interpreto de la koncepto “primitiva”. Unue, tio ne veras, kiel ajna persono povas konstati per vizito al universitato en Irlando; kaj due, multe da tute “neprimitivaj lingvoj”, ekzemple la germana, uzas anglan terminaron (ekzemple: “computer”), kiam temas pri informadiko. Do la aserto — eĉ se ĝi estus vera — pruvas absolute nenion.

En nia familio ni kutime parolas ne la irlandgaelan, sed la parencan kaj samdevenan skotgaelan, kaj mi antaŭ nelonge decidis entrepreni la taskon demonstri, ke la gaela — kaj precipe ĝia skota varianto — kapablas plenigi ĉiujn postulojn de la moderna vivo. La vorttrezoro de la gaela estas riĉega, ege esprimpova kaj abunda en ĉiu fako de la homa aktiveco. La plej granda kaj respektata vortaro de la lingvo, tiu fare de Edward Dwelly, enhavas terminaron kaj esprimojn por ĉiu aspekto de la vivo, la naturo, la tekniko, la scienco, la kulturo ktp.

Simile, la centjara antologio An Tuil [an tujl] (Tajdo), eldonita en 1999 kaj ampleksanta la tutan gamon de la gaela verkaro ekde la komenco de la 20a jarcento, montras, kiumaniere kaj kiom la lingvo disvolviĝis kaj moderniĝis dum tiu periodo. Uzante la vastan nombron da radikoj, afiksoj kaj partikuloj, oni facile povas formi nenombreblan kvanton da vortoj, iom simile al la eblo de la islanda lingvo, kiu apenaŭ uzas fremdajn pruntvortojn kaj esprimas ĉion per siaj indiĝenaj radikoj kaj vortaj fontoj.

Kontribuintoj al la plej grava kaj prestiĝa literatura revuo en la gaela, nome Gairm [géram] (Alvoko), kiu estis eldonata seninterrompe dum duonjarcento, montris, ke oni povas pritrakti iun ajn temon: kulturan, historian, teknikan, sciencan, filozofian, politikan, artan, muzikan, ĉion ĉi en la propra mirinda lingvo. La gaela posedas siajn proprajn terminojn por la elementoj, la kemiaĵoj, la mineraloj — kaj kompreneble por la flaŭro kaj la faŭno, la geografiaj kaj geologiaj nocioj, la botaniko kaj la astronomio — eĉ por nuklea fiziko.

Komunikilo

Mi esperas demonstri en libra formo mian tezon, ke la gaela estas tute taŭga esprimilo kaj komunikilo por nia jarcento. Dum longa tempo ĝi estis rigardata — eĉ de skotaj klerigistoj — kiel kruda lingvaĵo de needukitaj kamparanoj, kvankam iam parolantoj de la gaela lingvo — keltaj klerikoj kaj kleruloj — portis la kristanan kaj sekularan civilizacion al granda parto de Eŭropo, kiam ĝi estis pagana kaj brutala.

Dukoj

Bonŝance ne ĉiuj inter la regantaj* kaj influhavaj tavoloj de la skota socio, el kiuj la plimulto forlasis sian kulturon favore al la angla, sammaniere neglektis sian nacian heredaĵon. Elstara ekzemplo el la 19a jarcento estis la sepa duko de Atholl [atol] (gaele: Athall [ahal]) kaj lia filino, lordino Evelyn Stewart Murray (1868-1940), kiuj ne nur parolis kaj amis la gaelan, sed instigis ĉiujn loĝantojn en sia vasta kampara bieno fieri pri sia lingvo.

Tiu duka bieno en la bela regiono Perthshire (gaele: Siorramachd Pheairt [ŝíramaĥk fjarŝtj]) pli similis etan ŝtaton ol nuran familian proprietaĵon. Ĝi eĉ posedis, kaj ankoraŭ posedas, sian propran soldatan regimenton, la ununuran privatan armeon en la britaj insuloj, kvankam hodiaŭ ĝia funkcio estas nur ceremonia, kaj ne plu milita. La duko kutimis regali per premioj la infanojn, kiuj bone parolis la gaelan. Lordino Evelyn diligente kolektis gaelan folkloron, kiu antaŭ nelonge estis eldonita de la tiel nomata Gaela Teksta Societo. Tiun familian tradicion daŭrigis la 11a duko de Atholl, John Murray, kiu estis gael-parolanto kaj kontribuanto al la gaela revuo Gairm, kvankam li loĝis en Afriko. Bedaŭrinde li forpasis en la jaro 2012. Mi dubas, ĉu iu alia el la tre angligita nobelaro interesiĝas pri la gaela.

Se mi iam publikigos la frukton de mia kompilaĵo pri la moderna gaela, mi eble dediĉos ĝin al eventuala sendependa Skotlando.

Garvan Makaj

* 1. En siaj memoraĵoj — Paĝoj el mia alteja taglibro — reĝino Victoria menciis, ke ŝia edzo, la princo Alberto, kiu estis germano, provis lerni la gaelan. Iom kurioze, kvankam en Britio la gaela lingvo estis longe malestimata kaj eĉ malpermesita, lertuloj kaj aliaj lingvoŝatantoj en Germanio kaj en Skandinavio daŭre interesiĝas pri ĝi. Unu el la plej bonaj kaj lastatempaj verkoj por lerni la modernan gaelan estas la libro (kun kompakta disko) Lehrbuch der schottisch-gälischen Sprache, fare de Michael Klevenhaus (Hamburg, Buske, 2009).

Scienco

REAGO

Laste (ĉu?) pri scienco kaj religio

Neniam venis al mi en la kapon la ideo “kritiki” sciencon. Dum 25 jaroj mi estis instruisto, unue pri kemio kaj poste pri informadiko. Mi do havas la esperon iomete kompreni pri scienco (kompatindaj estus miaj gelernantoj, se ne ...).

Dentisto

Mi ja sufiĉe fidas je scienco: se ne mi ne kuraĝus sidi ĉe la dentisto, mi devas konfesi. Se oni atente legas la artikolon, oni vidas, ke mi plendas nur pri tio, ke de religio oni petas certecon tian, kian neniu homo mense sana kuraĝus peti de scienco. Kompreneble scienco neniam atingos la staton de plena pruvo, kaj tio tute ne estas malforto (kaj, laŭ mia gusto, estas pli bone tiel, ĉar ĉiam staros antaŭ nia menso defioj). Ne hazarde la ĉarma Pastro Brown (dankon, s-ro Chesterton) atentigis pri tio, ke kritiki racion estas karakterizaĵo de malbona teologio.

Fido

Mi ripetas: Dio ne estas ŝtopilo nepre uzenda ĉie, kie scienco ankoraŭ havas nenion por diri, nek scienco turniĝu en religion (afero eĉ pli malbona, miaopinie). Ili ne uzurpu funkciojn, ne kunpuŝiĝu, ne subpremu unu la alian. Kurioze, scienco kaj religio similas unu la alian pro tio, ke ambaŭ ripozas sur ia fido. Scienco postulas de ni du grandajn elmontrojn de fido: unue kredi, ke la universo estas kohera, kaj due, ke ĝi estas por ni komprenebla. Neniu supera instanco certigis nin pri tio: tion ni supozas kaj akceptas; ĝis nun ĉio bone funkcias, kaj kompreneble ni same agos estonte.

Aksiomoj

Laŭ vi, “Religiaj asertoj siaflanke baziĝas ĉefe sur subjektiva kredo, ne sur faktoj kaj logikaj konkludoj”. Eble vi iomete miskomprenas religion. Religioj estas same logikaj, kiel kiu ajn scienco, kondiĉe ke oni akceptu iliajn aksiomojn (laŭ PIV: aserto, apartenanta al certa aro da asertoj, kiun oni ne pruvas, sed el kiu sekvas per matematikaj pruvoj ia teorio). Pri la rolo de subjektiveco en sciencoj, ajna lerta historiisto de sciencoj havus multon direndan, tutcerte.

Feinoj

Krome: ne pensu, ke nur tio, kion oni kapablas mezuri, estas afero vera, “ne subjektiva”. Amo, bono, malbono estas ege subjektivaj, sed mi povas aserti al vi, ke ili estas sufiĉe realaj. Kiom pezas penso? Ĉu oni sukcesis esprimi matematike simfonion de Betoveno? Tikla vorto, “subjektiva”. Ne ĉio ĉiam pruveblas. “Ne eblas pruvi, ke akiritaj trajtoj ne heredeblas. Samkiale, oni ne povas pruvi, ke ne ekzistas feinoj” (Dawkins, La blinda horloĝisto).

Entrudulo

“Do, se scienco okupiĝas pri la esplorado de la tuta universo, pri kiu afero okupiĝas religio?”. Interese. Neniel la sinteno de scienco aŭ de religio estu: “Mi okupiĝas pri tio ĉi, do prefere iru for, entrudulo”. Ili ambaŭ faras demandojn, nur el diversaj vidpunktoj. En la pasinteco religio provis regi unusola. Scienco bonvolu ne ripeti la saman eraron. Nu, la diskuto evidentiĝis multe pli interesa ol mia artikolo! Ĉu ni petu de la kelnero alporti trian trinkaĵon?

Alberto García Fumero

Moderna vivo

MURDADO

La hejmo: por virinoj la plej malsekura loko

Dum 2012 preskaŭ duonmiliono da homoj (437 000) tra la mondo perdis sian vivon rezulte de murdoj. Tion raportis en Vieno la Oficejo pri Narkotaĵoj kaj Krimado de Unuiĝintaj Nacioj (UNODC).

Ĉirkaŭ 80 % de la viktimoj de murdoj kaj 95 % de la krimuloj estas viroj. Preskaŭ 15 % de ĉiuj murdoj okazas sekve de perforto en la familio (63 600). En la plimulto de tiaj kazoj, preskaŭ 70 %, la pereintoj estas virinoj.

Do por virinoj la hejmo povas esti la plej danĝera loko. Tio estas aparte kortuŝa, ĉar tiuj, kiuj devas defendi siajn proksimulojn, estas iliaj murdintoj. Pli ol duono de ĉiuj viktimoj estas malpli-ol-30-jaraj, el kiuj infanoj en aĝo ĝis 15 jaroj estas iom pli ol 8 % de ĉiuj murdoj (36 000).

Regiona situacio

Preskaŭ 750 milionoj da homoj loĝas en landoj kun alta nombro de murdoj, nome en norda kaj suda Ameriko kaj en Afriko. Tio signifas, ke preskaŭ duono de ĉiuj krimoj okazas en landoj, en kiuj troviĝas 11 % de la monda loĝantaro. Aliaflanke estas tri miliardoj da homoj, ĉefe en Eŭropo, Azio kaj Oceanio, kiuj loĝas en landoj kun relative malalta nombro de murdoj.

Averaĝe tra la mondo estas murdataj 6,2 homoj je ĉiuj 100 000 loĝantoj. Tamen en Afriko kaj centra Ameriko la cifero estas pli ol kvaroble alta (respektive 30 kaj 26 pereintoj el ĉiuj 100 000 homoj).

Maltrankvilige estas, ke murdoj en norda kaj orienta Afriko kaj la suda parto de Azio kreskas pro socia kaj politika malstabileco. Tamen en suda Afriko duoniĝis inter 1995 kaj 2012 la nombro de murdoj, de 64,5 ĝis 31 el 100 000 homoj.

La aŭtoroj de la esploro notas, ke en Ameriko 30 % de la murdoj faris bandoj kaj organizitaj grupoj. En Eŭropo kaj Azio tiu cifero ne superas 1 %.

Kaŭzoj de murdado

Konsumado de alkoholaĵo kaj/aŭ de malpermesitaj narkotaĵoj pligrandigas la riskon de murdo. En iuj landoj ĉe pli ol duono de la murdoj la krimuloj agis sub influo de alkoholo. Kvankam la efiko de malpermesitaj narkotaĵoj estas malpli bone dokumentita, kokaino kaj stimuliloj de amfetaminaj specoj estis ligitaj al perforto kaj murdo.

Pafarmiloj estas la plej vaste uzataj murdiloj, en kvar el dek murdoj en la mondo. Ĉirkaŭ kvarono de la viktimoj estas murditaj per klingoj kaj akraj objektoj kaj iom pli ol triono mortis rezulte de aliaj perfortaj manieroj (sufokado, venenado k.a.).

Notite estas, ke pafarmiloj estas disvastigitaj precipe en Usono, kie du trionojn de la murdoj oni faras per pafiloj. Akrajn objektojn oni uzas plej ofte en Eŭropo kaj Oceanio.

Tutmonde pro intenca murdo estas 43 kondamnitoj kontraŭ ĉiuj 100 murdoj. Tamen tiu nombro diferencas tra la mondo kaj konsistigas 24 % en Ameriko, 48 % en Azio kaj 81 % en Eŭropo.

Evgeni Georgiev

El miaj vidpunktoj

Ĉiam eblas revi ...

… pri laŭroj

Gratulojn al la gazetoj Washington Post kaj Guardian, kiuj en aprilo ambaŭ ricevis la plej prestiĝajn usonajn ĵurnalismajn laŭrojn, nome la premion Pulitzer.

La du gazetoj — unu usona, la alia brita — estis premiitaj pro siaj raportoj pri la agado de la usona Nacia Sekureco-Agentejo (NSA) surbaze de t.n. likigoj fare de Edward Snowden.

Snowden montris interalie, kiom la agentejo, subtenata de paralelaj organizaĵoj, ekzemple en Britio, spionadis telefonajn kaj aliajn komunikaĵojn ne nur de ordinaraj civitanoj sed ankaŭ de ĉefoj (ekzemple Angela Merkel) de laŭsupoze amikaj kaj samaliancaj ŝtatoj.

Hodiaŭ Washington Post kaj Guardian: ĉu morgaŭ — kia bela revo! — Monato? Dubinde ... sed kia propaganda pluso por Esperanto!

Bedaŭrinde, malgraŭ korespondantoj en multaj landoj (verŝajne pli ol disponeblas al multaj naciaj gazetoj), mankas al Monato la financaj rimedoj por subteni longajn kaj temporabajn esplorojn en la sekretaj, senlumaj keloj de registaroj kaj grandaj kompanioj, protektataj de densa leĝaro kaj alte salajrataj advokatoj.

Pli grave, ni ne estas profesiaj ĵurnalistoj aŭ esploristoj. Ni havas aliajn postenojn, pri kiuj ni dependas por surtabligi nian ĉiutagan panon; ni havas familiajn, sociajn kaj aliajn devojn kaj respondecojn. Tamen tutcerte, sub niaj nazoj, estas sekretoj, kies gardistoj ne volas, ke tiuj estu publike ekzamenataj.

Baza maksimo ĵurnalisma estas la jena: se iu, ie, deziras ion kaŝi, jen ĵurnalismo: ĉio alia estas reklamado. Pripensu: la registaro, regiona parlamento, anoncas vastan projekton, kiu kreos centojn da laborlokoj. Bone ... jen novaĵo, nepre raportinda en novaĵ-bulteno. Tamen samtempe temas pri reklamado: vidu, kiel ni helpas niajn civitanojn, ilin subtenas ktp.

Aliflanke, kiam oficialulo, funkciulo, respondas al demando per “Komenti mi ne volas”, tiam jukas la ĵurnalista nazo: jen iu, kiu volas ion kaŝi ... do kial?

Mi ne tiel pledas por artikoloj pri konspirteorioj. Ilin ni lasu al la interretaj forumoj kaj al tiuj, kiuj havas tro da tempo por teoriumi, maltro da pacienco por funde esplori.

Tamen ĉu ne estus bone, se iam Monato povus malkaŝi al la mondo grandan publikan skandalon, krimaron kaŝitan, trompadon, kaj tiel kontribui al pli malferma, pli justa mondo? Jen ... premion Pulitzer mi enmense vidas, preskaŭ flaras, tuŝas.

Intertempe ĉiam eblas revi.

… kaj pri flaŭroj

Revemuloj estas ankaŭ membroj de la brita konservativa registaro, kiuj subtenas novan altrapidecan trajnlinion por kunligi la ĉefurbon Londono kun provincaj grandaj urboj en la nordo de Anglio.

Britio havas nur unu tian linion (kontraste kun ekzemple la franca reto), nome tiun inter la submarkola tunelo kaj Londono. Proponata nun estas nova linio, kiu kontraŭ miliardoj da pundoj ebligos ekzemple al komercisto en Manĉestro atingi la ĉefurbon eventuale 20 minutojn pli rapide ol nun.

Ĉu necese? Britio estas dense loĝata insulo kaj konstrui tian fervojon signifos detrui ne nur centojn da hejmoj en la metropoloj, sed ankaŭ atenci florojn kaj flaŭrojn de la angla kamparo.

Kontraŭuloj atentigas, ke estus pli saĝe elspezi la monon por plibonigi la ekzistantan reton favore al ordinaraj vojaĝantoj, nek alte salajrataj nek jam dorlotataj. Cetere la nunaj planoj enhavas truon: ne eblos trajni ekzemple el norda Anglio rekte al Bruselo aŭ Parizo. Ankoraŭ necesos trajnŝanĝi en Londono.

Certe mi, kiu forte subtenas fervojojn, pli entuziasmiĝus pri la projekto, se mi povus veturi rekte el mia norda regiono al Belgio aŭ Francio kaj tiel eviti Londonon. Se ne, mi konkludos simple, ke la proponata fervojo estas vanteco-projekto, kiu enŝutos monon en la poŝojn de konstrufirmaaj amikoj de la registara, konservativa partio.

Paul Gubbins

Politiko

ĈEĤIO KAJ SLOVAKIO

Amikaj registaroj

Sekureco, defendo, ekonomio, energio kaj kunlaboro troviĝis inter la ĉeftemoj traktataj en aprilo dum kunsido de la slovaka kaj ĉeĥa registaroj.

Slovakio kaj Ĉeĥio volas komune defendi la aerspacon de ambaŭ ŝtatoj per novaj radaraparatoj, plibonigi la kvaliton de limregionaj aŭtoŝoseoj kaj kunbatali kontraŭ impostaj fraŭdoj.

Rezulto

La konkreta rezulto de la kunsido, okazinta en la slovaka urbeto Skalica (ĉ. 90 km okcidente de la ĉefurbo Bratislavo), estas memorando pri kompreno inter la ministerioj pri defendado kaj protokolo pri kunlaboro de la eksterlandaj ministerioj.

Jen la dua interregistara kunsido. La unua okazis en 2012, la venonta okazos en 2015 en Ĉeĥio.

Julius Hauser

Moderna vivo

AŬSTRIO

Stire al sekureco

Pli da sekureco postulas tram- kaj bus-stiristoj en la aŭstra ĉefurbo Vieno. Multiĝis insultoj kaj atakoj dum la lastaj jaroj, kaj nun la stiristoj protestas kontraŭ siaj laborkondiĉoj.

Okazis do ne striko, sed informa kunveno en aprilo, kiam kunlaborantoj de Vienaj Linioj insistis, ke ili volas stiri siajn veturilojn en ŝloseblaj kajutoj. Krome, busoj, tramoj kaj metrooj estu ĉiam kontrolataj per kameraoj.

Pasaĝeroj ĝenerale subtenas la stiristojn. Parolisto de Vienaj Linioj diris, ke ĉiuj postuloj estas jam nun realigataj, sed ilin plene efektivigi daŭros jarojn.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Tramo sur Viena Ringstrato antaŭ la parlamentejo. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

AŬSTRIO

De bretoj al ŝrankoj

Ĉu vi havas legitajn librojn kaj ne plu spacon sur viaj librobretoj? Ĉu neniu antikvaĵisto volas ilin aĉeti? Ĉu al neniu vi povas ilin donaci?

Do iru al unu el la malfermitaj libroŝrankoj, kiuj staras kelkloke en Vieno. Enmetu librojn, prenu aliajn, senpage, tagon kaj nokton. Estiĝas ekvilibro el dono kaj preno.

Asocio

Sed — ho ve! Vento kaj pluvo, brutalaj analfabetoj kaj stultaj ebriuloj fojfoje damaĝas tiujn kulturajn instalaĵojn. Tial estis fondita asocio, kiu kolektas donacojn kaj de tempo al tempo riparas la kestojn.

Intertempe eĉ en la viena medicina universitato staras unu el tiuj ŝrankoj. Studentoj enmetas kaj elprenas uzitajn librojn kaj manuskriptojn, tiel ŝparante monon.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Malfermita libroŝranko en la unua distrikto de Vieno. Foto: Walter Klag

Libroj

Rekomendinda romano en matura lingvaĵo

Mirinda romano. Kiel sciate, antaŭ longe Sten Johansson verkis mallongajn krimromanojn, kiujn siatempe mi laŭdis i.a. pro lia bone prizorgita lingvaĵo. Tion ĉe la nuna verko mi povus ripeti, sed estus banalaĵo: iasence nun temas pri misterromano, verko en kies daŭro malkovriĝas mistero. Sed ne tio estas la vera atentokapta punkto: Marina unuavice temas pri la demando: kio estas, kion signifas “familio”?

Datindikoj

Kiel nuntempe ofte okazas ĉe serioze maturaj aŭtoroj, la rakonto disvolviĝas ne simple nur unulinie. Male, la leganto bone atentu la datindikojn supre ĉe la diversaj ĉapitroj. Kiom mi sukcesis sekvi, la aŭtoro ne miskalkulas, sed la datoj kaj la aĝo de la roluloj bone akordiĝas (Fojfoje eĉ ĉe famaj alilingvaj aŭtoroj tio montriĝas problemo.) Tiujn diversajn datindikojn por ni klare konkretigas diversaj internacie konataj okazaĵoj, mi menciu, ekzemple, pri la surstrata murdo al Olaf Palme, kiun supozeble ĉiu svedo memortenas, same pri la disfamiĝo pri Gorbaĉov kaj lia perestrojko, pri la okazaĵoj sur la Placo de la Ĉiela Paco en Pekino kaj multaj aliaj.

Mi diris, ke funde temas pri preskaŭ filozofia nocio “kio estas familio”? Eble cito tion iom klarigos:

Tomas diras en konversacio telefona kun Marina, ke li ne povas vortigi, kio vere mankas al li. (p. 105) Li daŭrigas:

“Eble temas pri ia sento de tuteco.”

Marina pripensas liajn vortojn dum kelka tempo.

“Ĉu tuteco? Tio sonas filozofie.”

“Ne, tute ne. Sed ĉio ŝajnas iel splita, disa. Eble ĉar mi mem estas tia. Mia vivo konsistas el hermetaj ĉeloj. Nun mi estas kun vi, sed mi ne povos diri tion al Cecilia sen vundi ŝin. La laboro estas aparta, tie mi estas alia persono, la scienca Tomas. Mi ne havas familion, krom onklo Arne, sed ankaŭ miaj memoroj, mia pasinteco estas kvazaŭ aparta ĉelo sen kohero kun la nuno. Ĉu tio sonas freneze?”

“Ne, mi pensas ke mi komprenas. (...)”

Nostalgio

La homoj estas tiel vive priskribitaj, ke oni kvazaŭ kredas vere koni ilin tute persone. La infanoj — frue en la libro — kondutas kiel veraj infanoj, kiujn surstrate aŭ hejme tuj oni rekonus. La mezlernejanojn mi ankoraŭ ĵuse ĉiutage spektis en niaj klasoj. — Vekas certan nostalgion eĉ ...

Instrusistemo

Sed unu aferon mi bedaŭras: la sveda instru-sistemo ne identas je la nederlanda, do kelkajn aferojn mi ne vere komprenas. Miaopinie estus tre bonvena iu klariga piednoto tiurilate. Kiel imagi, kio estas “socia branĉo de gimnazio”? kaj kio estas la 9a klaso? — de kie oni kalkulu tion, ĉu de la 4-jariĝo de la lernantoj aŭ ĉu ekde alia aĝo?

Sed nu, nur grumblulo tion menciu. Entute temas pri tre rekomendinda romano en bonega matura lingvaĵo, kiel de Sten Johansson oni kompreneble devus / povus atendi.

Gerrit Berveling

Sten Johansson: Marina. Eld. Mondial, Novjorko, 2013. 187 paĝoj. ISBN 9781595692719.

Prezo ĉe FEL: 15,30 eŭroj + afranko.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Ekspozicio okulfrapa

Gazetara konferenco en la Muzeo pri Aplikita Arto en Vieno. Mi eniras la salonon. Kelkajn minutojn la okulo bezonas por adaptiĝi al la malhelo.

Poste iĝas ŝajne pli kaj pli hele kaj la ravaj koloroj de la “orientaj” tapiŝoj ekbrilas. Oblikve ili ŝvebas, tenate de ŝtalaj kabloj, fiksitaj sur nevideblaj aluminiaj platoj sub la tapiŝoj.

La muzeo posedas unu el la plej gravaj kolektoj de tapiŝoj en la mondo. La 30 plej belaj kaj interesaj estas nun nove ekspoziciataj.

Ĉasista tapiŝo

Okulfrapas la pli ol ses metrojn longa viena ĉasista tapiŝo el la 16a jarcento, la silka mamluka tapiŝo (Kairo, fine de la 15a jarcento) kaj la hinda bildtapiŝo kun pejzaĝo kaj birdo-paroj (Lahore, ĉ. 1600).

Sur la plafono pendas moderna teksaĵo de Füsun Onur (naskita en 1938 en Istanbulo). Ŝi elektis por ĝi anĝelon, konatan en multaj religioj kaj aperantan ankaŭ sur kelkaj tapiŝoj. Onur reprezentas la feminisman avangardon de la 1960aj kaj 1970aj jaroj.

La muzeo (germane Museum für Angewandte Kunst) troviĝas en Vieno, unua distrikto, Stubenring 5. Malfermita ĝi estas ĉiutage krom lundo. Senpaga eniro marde 18-22h.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La Muzeo pri Aplikita Arto en Vieno. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La nova ekspozicio de tapiŝoj. Foto: Museum für Angewandte Kunst

[FORIGITA!: bildo]

Bildtapiŝo kun pejzaĝo kaj birdo-paroj. Foto: Museum für Angewandte Kunst.

[FORIGITA!: bildo]

Füsun Onur en sia istanbula loĝejo. Foto: Museum für Angewandte Kunst.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Dank’ al bank’: “kleriga katastrofo”

Ne plu toleras aŭstroj la vortojn Hypo Alpe-Adria. Temas pri la plej granda banko-skandalo en Aŭstrio dum la lastaj jardekoj. Rezulte la ŝtato devas ŝpari, nun ankaŭ ĉe klerigado, por eviti tro grandan buĝetan deficiton.

Tiun bankon unue posedis la aŭstra federacia lando Karintio (Kärnten). En 2007 ĝi vendiĝis al la germana Bayerische Landesbank (Bavaria Landa Banko). Pro ampleksa komercado, parte en orienta Eŭropo, laŭdire akompanata de korupto kaj spekulacio, du jarojn poste mankis la necesa propra kapitalo.

Miliardoj

Minacis la konkurencantoj. Tial la respubliko Aŭstrio centelcente transprenis la bankon. Por resanigi la bankon bezonatas kelkaj miliardoj da eŭroj. Tiu giganta sumo mankas nun en la ŝtata buĝeto.

Do ĉiuj ministroj devas ŝpari. La ministrino pri instruado kaj virinaj aferoj devas redukti sian buĝeton je 60 milionoj da eŭroj en 2014 kaj denove en 2015. Tio signifas: malpli da instruistoj, malpli da instruaj horoj kaj pli da gelernantoj en unu klaso.

La koncerna sindikato — kaj multaj aŭstroj — nomas tion “kleriga katastrofo”. Ili dissendis sloganon: “Mono por klerigado, ne por bankoj”. Ĉu pli bone bankrotigi la fian bankon?

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Lernejo en Übersbach, Orienta Stirio, Aŭstrio. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

AŬSTRIO

Mildas la vintro, mildas la fakturoj

En Aŭstrio la kvare plej varma vintro de pli ol cent jaroj — la sekvoj estas ĉefe favoraj.

En normala vintro bezonatas multe da salo kaj ŝtonetoj por ebligi sekuran aŭtotrafikon. En la pasinta vintro maloftis neĝo kaj glacio. Tial oni ŝparis 22 milionojn da eŭroj por materialo kaj laborpagoj. Salon kaj ŝtongruzon oni ja povas uzi venontan vintron.

Nafto

Krome ĉiu hejmo ŝparis 100 eŭrojn pro la pli malaltaj hejto-kostoj. Sume por Aŭstrio tio estas 370 000 000 eŭroj. Tio signifis malpli da importitaj nafto kaj tergaso. Plia sekvo estis draste falantaj energio-prezoj.

Ebla plia rezulto: la gripo kaj gripecaj infektoj maloftis dum la malvarma sezono.

Walter Klag

Leteroj

Fundamento de la moralo

Via maja numero frontpaĝis kun granda foto de militista tombejo kaj titolo pri la unua mondmilito. Sed io perturbas min: la tombo montrata ĉe la malfono estas de iu, kiu naskiĝis en Novjorko la 3an de januaro 1919 ... Ĉu ne temas pri tombejo de la dua mondmilito?

Pri “El mia vidpunkto” en paĝo 5. Iom malserenigas min tiu teksto. Unue oni scias, ke estas ĉiam trompoj, kiuj “ludas” sur la kompatsento de naivuloj. Sed ne eblas konjekti pri kazo kun tiu simpla ĝenerala scio. Cetere estas bone konate de ĉiuj, kiuj korespondis kun afrikaj esperantistoj, ke ili ĉiam emas peti monon (ili eĉ mem scias, unu el miaj korespondantoj diris, ke “blankuloj ne volas korespondi kun afrikanoj, ĉar nigruloj ĉiam petas monon, kaj blankuloj ofendiĝas pro tio”), eble pro tio, ke ili estas alkutimiĝintaj vidi karitatajn asociojn el Eŭropo, kiuj donas, kaj tiel imagas, ke ĉiuj eŭropanoj estas riĉaj kaj donas monon. Ĉiuokaze tiu emo ne signifas, ke ili mensogas kaj trompas, sed ke ili esperas, ke “blankulaj” esperantistoj eble respondos favore.

Pli grava estas la eterna hipokrita parolo, ke oni ne donu al almozpetantoj, ĉar ili aĉetos alkoholaĵon per tio (kaj do? se nur tion ili havas por dronigi sian malesperon?). Mi opinias iom malhumana tiun devigan bonpensulan asketismon trudatan ... al aliuloj.

Fakte antaŭ almozulo, anstataŭ “ŝtonkore ignori, fiksante la rigardon sur fora objekto”, sufiĉas al si meti la demandon: se mi estus en sama situacio kiel li, mi ja estus kontenta, se oni donus al mi! La konkludo estas rekta. Estas la eterna kaj plej fundamenta bazo de la moralo!

Roland Platteau

Francio

Moderna Vivo

AŭSTRIO

La lemuroj, kiuj flaras fetoron

Kanaloj ege fetoras, same riveroj, en kiujn oni ĵetas ĉiuspecajn rubon kaj fekaĵon. Tio validas ankaŭ por la rivero Vieno (germane Wien-Fluss). Tial antaŭ cent jaroj estis konstruitaj kanaloj, kiuj ambaŭflanke akompanas tiun riveron. Malallogaĵoj nun ne plu videblas en la preskaŭ klara rivera akvo.

En la jaro 2000 montriĝis, ke la du kanaloj estas urĝe riparendaj. La renovigaj laboroj daŭris kelkajn jarojn. Dum tiu periodo ne eviteblis aĉa fetoro proksime de la riverujo.

Aluminio

Samtempe oni starigis kvar lemurajn kapojn sur la pilonojn de Ŝtuben-Ponto okaze de ekspozicio de artaĵoj de la skulptisto kaj pentristo Franz West [franc vest]. Ili konsistas el aluminio kaj estas blanke lakitaj.

Kvankam la kanaloj estas jam riparitaj, oni lasis tiujn strangajn kapojn kiel “daŭran artan instalaĵon”. Strange, ke ankaŭ la fetoro ne malaperis.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Unu el la kvar fetoro-flarantoj. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Rivero Vieno. Foto: Walter Klag

Politiko

UKRAINIO

Opinio de simpla ukraino

Mi ĉiam multe atentis eventojn, kiuj okazis en la mondo. Mi ĝojis, ke similaĵoj ne okazas ĉe mi, en Ukrainio. Tamen ...

Mi certas, ke nuntempe multaj homoj en Eŭropo — kaj ne nur tie — atentas la eventojn, kiuj okazas en Ukrainio. Sed de kie ili ĉerpas novaĵojn? Ĉu ĉiuj fontoj prezentas la tutan veron?

Aperas do la demando: kiun kredi aŭ ne kredi? Ni komencu ĉe Krimeo. Prezidanto Putin kaj liaj subtenantoj deklaras, ke Krimeo ĉiam apartenis al Rusio. Sed ni provu iom fosi en la historio. Nur en 1783 la carino de Rusio, Jekaterina 2a, subskribis manifeston pri aligo de Krimeo al la rusa imperio.

Ĝis tiam la duoninsulo neniam apartenis al Rusio, ĉar ĝi estis tatara. Necesas ne forgesi, ke en 1944 ĝuste la rusa imperio (pli ĝuste Sovetunio kun ĉekape Stalin) iniciatis deportadon de krimeaj tataroj for de iliaj hejmoj. Eble ni povas konsenti, ke tamen la urbo Sebastopolo estas vere rusa urbo. Fondita ĝi estis en 1783 laŭ ordono de Jekaterina 2a.

Referendumo

Ĉu ni povas kredi, ke vere pli ol 80 % de la loĝantoj de Krimeo partoprenis la referendumon en marto 2014? Oni scias, ke krimeaj tataroj bojkotis la referendumon (ankaŭ en 1991 ili bojkotis la tiaman referendumon). Ankaŭ eble sufiĉe multaj de krimeanoj tute ne partoprenis la martan referendumon.

Ĉu sekve denove temas pri falsado? Parolante kun krimeanoj, mi konstatis, ke vere multaj el ili estis, kiel oni nun mencias, “porrusaj”, mi tamen estas preskaŭ certa, ke ne 80 % partoprenis la referendumon, sed multe malpli. Kaj la nuna elmontrado de militpotenco fare de Rusio ĉelime kun Ukrainio — ĉu tio ne estas premo al Ukrainio?

Nun aperas en Ukrainio tiel nomata “varmega punkto”, nome en la nord-orienta parto (la regionoj Luhansjka, Donecjka, Ĥarkivsjka). Kaj denove Putin anoncas: “Ni pretas helpi al rusparolantaj civitanoj”. Sed ĉu la rusparolantoj iam petis pri helpo?

Lingvo

Laŭ nacieco mi estas ruso. Mia gepatra lingvo estas la rusa. La ukrainan mi posedas sufiĉe malbone. Sed mi plurajn jarojn laboras, instruante en la rusa lingvo, same kiel multaj el niaj instruistoj. Nenian premon flanke de oficialuloj ni sentis. Nun oni anoncas, ke plimulto de la lokaj loĝantoj esprimas sin por Rusio.

Tamen mi observas, ke tiuj “multnombraj” homoj estas nur kelkcent, eble mil. Sed en mia urbo loĝas pli ol unu miliono da homoj. Kion do eblas opinii pri la ceteraj? Laŭdire, la protestantoj estas senlaboruloj pagataj por dissemi malkontenton.

Kaj laste. Denove ni prifosu la historion. Efektive Rusio devenas de Ukrainio. Komence ekzistis la lando “Kijiva Rusj” kun ĉefurbo en Kijiv, kiu aĝas pli ol 1500 jarojn. Moskvo estis fondita nur en 1147.

Dmitrij Cibulevskij

Scienco

SOCIO

Retumado rejunigas

Oni apenaŭ povas kontesti la aserton, ke Interreto estis la plej granda revolucio en la homa vivo ene de la lastaj jardekoj. Nuntempe, oni malfacile povus imagi la ĉiutagecon sen ĝi. Rilate la sanon de ĝiaj uzantoj, la opinioj ja varias. Pasigi longajn horojn antaŭ la komputila ekrano, laŭ pluraj, damaĝas la okulojn, la humoron, la vertebraron. Tiu kutimo kontribuas interalie al malpliiĝo de korpaj ekzercoj, ĉe infanoj kaj ne nur.

Depresio

Tamen lastatempe unu plia poento aldoniĝis al la favoraj indikoj pri uzado de la reto. Nova esploro efektivigita en Usono, ĉe maljunaj homoj, montris, ke la utiligo de Interreto helpas malpliigi kazojn de depresio. La studon publikigis la medicina retejo medscape.com. Oni analizis dum jaroj la san-staton de miloj da olduloj (pensiuloj, pli precize, ne loĝantaj en maljunulejoj) kaj submetis ilin al aparta demandaro. 30 elcentoj inter ili estis uzantoj de Interreto. Oni kalkulis, ke, ĉe tiu kategorio, la risko de depresio estas malpli granda je 33 procentoj kompare kun la personoj, kiuj ne retumas. Ŝajnas, ke la kaŭzo estas, ke — ne mirinde, aliflanke — perretaj kontaktoj malpliigas aŭ neniigas la izolitecon, aldonante novajn interesojn kaj novan entuziasmon al onia ĉiutaga vivo.

Tabulaj komputiloj

Oni kredas, ke maljunaj homoj trovas pli da embaraso, dum komputilumado, ol junuloj kaj infanoj, kaj tia ja estis la realo ĝis antaŭnelonge. La esplorado montris, tamen, ke maljunuloj klopodas kaj ofte sukcesas superi tiun baron: ne hazarde partoprenis la studon homoj 80-, 90- kaj eĉ 100-jaraj, kiuj tre kontente retumas. Vekas scivolon ankaŭ tio, ke maljunaj homoj preferas uzi, laŭ la esploristoj, tabulajn komputilojn anstataŭ porteblajn aŭ surtablajn maŝinojn. Tio okazas pro kialoj ligitaj al la pezo kaj al la transportebleco de la retum-iloj.

Paulo Sérgio Viana

Eseoj

SEPARISMO

Grava elemento de monda nestabileco

Antaŭ 100 jaroj separistoj batalantaj por la sendependeco de Bosnio kaj Serbio el la aŭstra-hungara imperio kaŭzis la morton de Ĉefduko Frederiko Ferdinando. Tiel ili ĵetis Eŭropon kaj la mondon en periodon de nestabileco, krizoj kaj militoj neniam antaŭe viditaj en la historio de la homaro.

Nun, dum la centjariĝo de la komenco de la unua mondomilito, nova movado serĉanta aŭtonomion igas Eŭropon kaj la mondon rememori, kiel separismo povas esti faktoro por malstabiligi aferojn geopolitikajn kaj ekonomiajn.

La decido de Krimeo apartiĝi de Ukrainio kaj aliĝi al Rusio obeas la forton kaj la distingeblajn motivojn de klasikaj separismaj movadoj. Ĉi-okaze, tamen, la loĝantoj de la duoninsulo ne volas sendependecon. Sed la rezultoj povas esti tiel katastrofaj kiel iu ajn alia tradicia separismo.

La deziro de la duoninsulanoj elekti propravole la sorton de la regiono, kie ili vivas, influos ne nur la mapon de Orienta Eŭropo. Ilia sukceso revigligos aliajn okcidentajn grupojn kun la intenco redesegni la mondan mapon.

Tamburas

En Eŭropo tri regnoj nuntempe frontas la kreskantan premon de siaj loĝantoj favore al sendependiĝo. Skotlando decidos en septembro, ĉu resti membro de la Unuiĝinta Reĝolando de Granda Britio kaj Nord-Irlando; Katalunio pliintensigas la premon por apartiĝi de Hispanio; kaj eĉ la romantika Venecio tamburas apartiĝon disde Italio.

Aliflanke de Atlantiko, la franclingva kanada provinco Kebekio provas plian fojon fariĝi la plej nova nord-amerika regno. Pli ol antaŭe, separismo montriĝas afero ne nur afrika aŭ azia.

La longdaŭra intereso de Eŭropa Unio estas konservi la postmilitan ordon, kie landlimoj estas bone difinitaj, kaj kie teritoriaj postuloj ne estu perforte decidataj.

Krimeo ne voĉdonis por fariĝi pli libera, kiel en klasikaj separismaj movadoj, sed anstataŭe por esti argumenteble malpli libera sub la regado de Rusio. Rusoj, pafinte eĉ ne unu solan kuglon, tiel aneksis al si regionon, kie situas historia haveno de ilia mararmeo.

Postulas

Ene de la Rusa Federacio, en la Norda Kaŭkazio, ribelaj movadoj en Ĉeĉenio kaj Dagestano postulas sian propran sendependecon. Separismo supozigas la timon perdi la potencon, naturajn mediojn, impostojn kaj loĝantaron. Ne estas regno en la mondo, kiu akceptus perdi teritorion.

Antaŭ Krimeo, la lasta okazo de separismo en la eŭropa kontinento estis turmenta. Kun preskaŭ du milionoj da loĝantoj, plejparte de albana etna deveno, Kosovo ricevis defendan apogon de Nord-Atlantika Traktakt-Organizaĵo (NATO) en milito por apartiĝi de Serbio, en kiu pereis pli ol dek mil homoj.

En 2008 Kosovo deklaris sin sendependa, sed Rusio kaj Ĉinio ne agnoskis ĝian novan statuson. Okcidentaj landoj pravigis sian akcepton de la sendependiĝo per la fakto, ke la albandevena loĝantaro en Serbio vivis sub premo de la serbaj aŭtoritatoj, suferis gravajn atencojn kontraŭ homaj rajtoj, kaj estis konstantaj viktimoj de etna purigado.

Kvankam ekonomiaj argumentoj havas centran gravecon en la debato, tamen kerne de separismo rolas kulturaj, etnaj kaj historiaj kaŭzoj krom la identeca sento.

Komenciĝas

En Venecio, ĉefurbo de la norda regiono Venetio en Italio, komenciĝas iniciatoj cele al sendependiĝo kaj restarigo de la Tre Serena Respubliko de Venecio. Ties suvereneco finiĝis nur post la konkero fare de la trupoj de la franca imperiestro Napoleono fine de la 18a jarcento.

Loĝantoj de Venetio argumentas, ke la centra registaro en Romo kolektas ĉiujare de la preskaŭ kvin milionoj da loĝantoj de la regiono impostojn en sumo de 70 miliardoj da eŭroj. Ili ricevas interŝanĝe publikajn servojn egalvalorajn al 50 miliardoj da eŭroj.

Ju pli pravigebla ŝajnas la rajto de la plimulto decidi pri politikaj aliancoj laŭ sia sento de identeco, kiel okazis en Krimeo, des pli la prerogativo de memdetermino estas limigita en internacia juro. Interkonsentite estas, ke ĉio okazu ene de demokratia decidpovo, klare travidebla kaj akceptata de la centra registaro.

Aktuala ekzemplo okazas en la Unuiĝinta Reĝlando de Britio. Laŭ akordo farita antaŭ du jaroj, post longa traktado inter la brita kaj skota registaroj, en septembro okazos referendumo en Skotlando. Responde al unu sola demando la skotoj devos decidi jese aŭ nee pri la apartigo de sia lando disde unio, kiu daŭras jam 300 jarojn.

Voĉdonos

La rezulto de enketo farita en marto 2014 montris, ke 57 % de la skotoj voĉdonos nee al la apartigo, certe influate de la ekonomiaj sekvoj de la rompo kun Londono.

Oficiale britaj regantoj diras, ke Skotlando estas pli forta ene de la unio, kaj ke la Unuiĝinta Reĝlando estas pli forta kun Skotlando. La konservativa ĉefministro de Britio avertis, ke sendependa Skotlando ne plu povos uzi la britan pundon kaj certe frontos malfacilaĵojn por eniri Eŭropan Union.

Hispanio havas specialan intereson bari la aliĝon de novaj sendependaj ŝtatoj al la eŭropunia bloko. De sudo ĝis nordo diversaj separismaj movadoj aktivas en ĝia teritorio. La registaro en Madrido baris ĉiujn provojn de la aŭtonoma regiono Katalunio lanĉi sian propran referendumon.

Pro la pligraviĝo de la ekonomia krizo en Hispanio, kie la meza nivelo de senlaboreco estas duoble pli alta ol tiu de la eŭrozono, sendependiĝo estas pli kaj pli apogata.

Katalunio estas tre industriigita regiono. Oni kalkulas, ke 43 cendoj de ĉiu eŭro pagita al la centra registaro ne revenas al la regiono. En novembro, katalunoj voĉdonos en referendumo eĉ sen la konsento de Madrido, kiu konsideras la agon nekonstitucia.

Furoras

Ankaŭ ekster Eŭropo furoras separismo. En Kanado, la gvidantoj de la politika Parti Québécois volas igi la provincon Kebekio nova lando. Kun ok milionoj da loĝantoj, plejparte francparolantaj, Kebekio estas la dua plej loĝata provinco de la lando.

Laŭ la separistoj, sendependa Kebekio garantios la servojn de la nuna federacia registaro. Tamen ĝi reinvestos la kolektitajn impostojn laŭ sia bontrovo, modernigante sian politikan sistemon, stimulante produktadon de elektra energio, kaj tiel sin liberigante de la importado de nafto.

En 1980 kaj 1995 okazis referendumoj. Ambaŭ rifuzis la proponon de la separistoj, sed la lasta prezentis diferencon de iomete pli ol 1 % favore al la kontraŭuloj. Tiu ĉi statistiko ankoraŭ nutras la esperon de favora rezulto estonteca.

Ankoraŭ fruas por prognozi, ĉu la nova ondo de separismoj fakte determinos novajn landlimojn sur la postmilita mapo. Sed io ŝajnas esti certa: la eterna deziro pri popola sendependeco restas grava elemento de monda nestabileco.

Lenio Marobin

Moderna vivo

AŬSTRIO

Eksplodoj en du domoj

Loĝis 51 homoj en la domo ĉe Mariahilfer-strato 182 en la 15a distrikto de Vieno. Unu estis 19-jarulo, kiu ne plu povis elteni siajn problemojn: senlaboreco, fidrogoj kaj oftaj vizitoj de la polico, ĉar li produktis pornografiajn filmojn kaj ĵetis kondomojn plenajn de akvo sur la straton.

Lia amikino, graveda en la tria monato, forlasis lin. Unu tagon en aprilo li ellasis hejtgason en sian ĉambron kaj ekfunkciigis poŝfajrilon. Pro la eksplodo estiĝis kratero en la kvaretaĝa brika domo. Granda polva nubo plenigis la straton.

Vundiĝis 14 homoj. La fajrobrigado trovis la kulpinton ankoraŭ vivanta, kun la fajrilo en la mano, sed survoje al hospitalo li mortis.

Tramlinioj

La aliaj personoj ne plu rajtis resti en la parte damaĝita domo kaj ricevis provizorajn loĝejojn de la komunumo Vieno. Du semajnojn la strato estis barita, kaj eĉ la du tramlinioj ne funkciis. Nun oni malkonstruas la trian kaj kvaran etaĝojn kaj eventuale rekonstruos la domon.

Dek tagojn antaŭe vekiĝis vienanoj loĝantaj ĉirkaŭ la domo ĉe Hoher Markt 8, en la unua distrikto de Vieno. Ili aŭdis eksplodon, kaj poste brulis du najbaraj loĝejoj en la tria etaĝo de tiu domo. La fajrobrigado savis 50 homojn, el ili 17 vunditajn.

Post la estingo de la incendio ili trovis benzinujojn kaj mortintan 23-jaran virinon mortbatitan pro renversiĝinta muro. La posedanto de la loĝejo estis 44-jara konsilisto por entreprenoj. Li troviĝis plene ebria la sekvan tagon.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Malkonstruataj estas du etaĝoj de la domo ĉe Mariahilfer-strato 182. Foto: Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

Evidentas la damaĝoj ĉe la muroj de la domo ĉe Hoher Markt 8. Foto: Walter Klag

Noveloj

Taŭro??? — Festo!!!

Ŝprucas varmegaj sunradioj sur la senĉese hompleniĝantan cirkon. Somerĝojiga heleco bonvenigas moviĝeman spektantaron, ĉiu serĉe de sia sidloko por de tie ĝui posttagmezan toreadon. Fortlaŭtaj la babiladoj garnitaj per grandaj ridoj de la plinombriĝanta publiko. Joviala etoso regas en la medio kaj rigardoj jam celas la scenejon por Taŭro???-Festo!!!.

Trumpeto elsonoras la komencon de l’ spektaklo, aplaŭdoj pliampleksigas la popolan voĉbruadon. Ie, meze de la ruĝfarbita ligna trabaĵo ĉirkaŭanta la arenon, oni malfermas larĝan pordon por tralasi toreadajn taĉmentanojn: banderilistojn, incitistojn kaj ankaŭ taŭroprenantojn; ĉiuj surhavas strikte sidantajn kostumojn bunte orbroditajn, kio allogas la okulojn de la spektantoj. Sur bele ornamitaj ĉevaloj sekvas rajdistoj tre elegantaj ene de siaj aparte distingindaj jakoj fasonitaj laŭmode de antikvaj aristokratoj, kaj fajne ellaboritaj volutaj desegnaĵoj; ĉekape trikornaj ĉapeloj, okulfrape plumplenaj.

Je la sono de muziko pursangaj rajdbestoj, per artaj volteoj, dancas kaj riverencas al la senhalta manklakado. Tradiciajn ritojn ĉiuj tiuj aktoroj solene plenumas en la areno, ĝis eliro laŭtakta kun la orkestro.

Sonora ordono revenigas unu rajdiston, kiu per ceremoniaj gestoj respekteme akceptas de kunulo longan banderilon. Plia trumpetado kaj jen la vico de la ĉefa rolulo de tiu festo: la taŭro! Ĝi impetas en la cirkon, kaj per siaj minaceme levitaj kornoj krakege frapas kontraŭ la ruĝlinian trabaĵon. Incitistoj klopodas trompi ĝin per tukmovaj fintoj. Renkonte al la bestio vigle sin ĵetas ĉevalo, de sur kies selo la rajdanto, per vigla manpuŝo, enirigas en la bovdorson ĉepinte hokprovizitan stangon; ĉi tiu krakfendiĝas kaj lasas flageton tuj fiere elmontratan al la aplaŭdanta spektantaro. Unu ... du ... tri ... kvar ... eĉ kvin kaj pliaj pikiloj vundas la malraciulon, kaj elfluado de sango ekruĝigas ĝian dorsfelon. Ĉe ĉiu sukcesa trapiko la spektantaro eksplodigas vivuojn — Taŭro??? — Festo!!!

Tradicie, scenoj tiaj ripetiĝas ĉe toreado de ĉiu plia besto enirigita en tiun arenon, kaj de alia ..., kaj de alia ... trafe trapikitaj de la rajdistoj; ĉi-tiuj estas kriade tiucele instigitaj de la entuziasmoplenaj spektantoj, ĉiam postulantaj de ili elmontradon de kiel eble plej riskemaj krudbravegaĵoj. Unu plia, unu plia ... kulmine jen la simultana banderilpara enpikado, sekve ankaŭ uzo de spanpikilo, aŭ ankoraŭ la akrobatarta violonstila klingenŝovo. Tion oni malavare rekompencas per multoblaj pli viglaj aplaŭdoj kaj vivuoj. Post ĉiu batalspektakla sceno la taŭro vagas tien kaj reen kun sia kapo turniĝanta ĉirkaŭen serĉe de eliro el tia por ĝi timiga sieĝloko; dume la sur ĝi alkroĉitaĵoj supre svingiĝas groteske, kaj interne plu diskarnigas ĝian dorson ... Taŭro??? — Festo!!!

Ĉi prezentadojn akompanas etosgajigaj muzikaranĝoj belsonore premiantaj kontentigajn plenumadojn de la arenprotagonistoj. Sur sia sidloko ĉiuj amuziĝas, dum la sangoverŝado videbliĝas ne nur el la bovodorsoj kaj eĉ surventre de la ĉevaloj pro akra spronado de ties mastroj — Taŭro??? — Festo!!!

Ree laŭ ordona trumpetado, jen envenas grupo da taŭroprenantoj, kiuj sen ia ajn ruzilo ĉemane, maltime oferdonas sian korpon al la furiozo de la bestio. Ĉi tiu muĝas kaj hufoskrapas ĝuste antaŭ ol ataki tiujn provoke defiantaj ĝin. La interfrapiĝo estas senbrida: la unua viro en la vico alfrontanta la taŭron enbrakigas ĝian kapon, kaj forte-firme eltenas sin inter ties kornoj, kie li skuiĝe vojaĝas rapidajn sed longajn momentojn. Liaj kompanoj kiel eble plej tuje sin ĵetas sur la virbovon, sed iuj estas de ĝi abrupte forpelitaj aeren, flanken, surteren, eĉ sub ĝiajn hufojn. Per violentaj kornofrapoj la taŭro karamboligas kaj kaprioligas ilin; unu el ili eĉ falas kun la kapo malsupren. Sed neniu rezignas. Ĉiuj obstine insistas, persistas, en kolektiva strebado senmovigi sian predon. Danĝere miksiĝas kapoj kun la tie enpikitaj banderiloj, kaj la sango verŝiĝanta el la bova dorso makulas jaketojn, ĉemizojn kaj precipe iliajn vizaĝojn. Trafita de violenta ekpuŝego, unu taŭroprenanto svenas antaŭ la minace reatakonta bruto, tamen, senhezite kaj sentime, iu kamarado ofereme tuj sin ĵetas protektocele sur la faligitan korpon sendefendan, tiele ricevante mem la kornopikojn. — Taŭro??? — Festo!!!

Dum tiu baraktado, sed de fore kaj kontente sur siaj sekuraj sidlokoj, entuziasme-gaje partoprenas ankaŭ spektantoj per kuraĝigaj incitadoj — eĉ histerivirinaj — kaj ridegas, se ĉe pudendo de iu el tiuj kuraĝuloj ŝiriĝas pantalono — Taŭro??? — Festo!!!

Poste plia sangceremonio efektiviĝas de sur ĉevalo kun flankoprotektiloj, kontraŭ kiuj la taŭro trompige impetas, samtempe ricevante de la rajdisto reajn stangpikadojn.

Festokresĉende, alia kuraĝulo — ĉi-foje tutsola, sed kun banderiloj en siaj manoj — montriĝas nun riskeme en kvazaŭa dancado fronte al plia taŭro laste enirigita en la arenon. Ekvidante la provokanton, la besto tuj sin ĵetas kontraŭ li, sed maltrafas lin, trompite de ties fintoj; tiele lerte sukcesinte enŝovi la du pikilojn sur ĝian dorson, la banderilisto forfuĝas rekte al la ruĝa trabaĵo por sin savi de la furioza bovo persekutanta lin. Tamen li ne sufiĉe rapidas por eskapi la kornobaton, kiu sur lian postaĵon transirigas lin ĝuste kien li celis, kvankam kun kapo malsupren kaj kruroj aeren. Laŭta ridegado eksplodas el la spektantaro, kune kun fortaj aplaŭdoj.

Laste envenas la matadoro, kiu per stara toreado instigas la koncernan virbovon — ĉi tiu ne kun kornoj globigitaj kiel la antaŭaj — al difinitaj alkuroj tien kaj reen per trompfintoj de sia muletao; je ĉiu specifa tukmovo sur la besta dorso ĉiam senĉese akompanas “holeoj”. Subite lia kruro estas kaptita de unu korno, kio igas lin transkapiĝi kaj fali. “Ho!!! ... Hororo!!! ...” Tuj tuj ekstaras spektantoj unuanime afliktiĝintaj, incitistoj alkuras por deviigi la kornhavulon; sed la toreadoro reekstaras, feliĉe nenio grava! Eksplodas aplaŭdoj. — Taŭro??? — Festo!!!

La spektaklo pluiris kun pli intensa klakado kaj apogaj krioj. Kvankam de la homspecio bredata cele propran amuziĝon tiom riskeman, la bruto ne povas superi tian mastron. Oni permesas nur mezuri ĝian neracian animalan povon kompare kun la homa ruzinteligento, ne plu! Jen alvenonta la superkulmina momento: ĝia mortigo! — Taŭro??? — Festo!!!

Kun glavo ĉemane rekte antaŭen direktata, la toreadoro alfrontas sian predon, logtrompe incitas ĝin, kiu naive impetas kontraŭ la defianto, kaj ĉi tiu enŝovas la klingon en ĝian dorson, funde ĝiskore. La bestio, tiele mortvundita, oscilas, ĝia peza korpo balanciĝas, stumble genuiĝas, la muzelo mergiĝas en la arenpolvon ... Ĝi agonias. — Taŭro??? — Festo!!!...

Eksplodas vivuoj, bruegas klakaro, muziko pli laŭte sonas. La venkinto, kun la sanga spado ĉemane levita, orgojle dankas al tia amaso aklamanta triumfe la homan krudlertecon super la animala malracio. — Taŭro??? — Festo!!!

Eduardo Novembro

Politiko

SEKURECO

“Energia” konferenco

La interna situacio en Ukrainio kaj la sekureco de energi-fontoj en Eŭropo troviĝis inter la temoj diskutataj dum internacia forumo en majo en la slovaka ĉefurbo Bratislavo.

La partoprenantoj en la forumo GLOBSEC (kunfandiĝo de la anglaj vortoj “global”, tutmonda, kaj “security”, sekureco) diskutis ne nur la disvolvon de defendaj militaj ebloj en Eŭropo kaj la integriĝon de Montenegro al Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO), sed ankaŭ la kontribuon de Slovakio al venonta pintkunsido en Kimrio.

Kunlaboro

Apartan lokon okupis la defenda kunlaboro de la kvar membroj de la viŝegrada grupo (Ĉeĥio, Hungario, Pollando, Slovakio).

Partoprenis pli ol 1100 delegitoj el 61 landoj, inter aliaj la ĝenerala sekretario de NATO Anders Fogh Rasmussen, la iama ĉefo de la aliancaj fortoj en Afganio John Allen, kvin ĉefministroj kaj naŭ ministroj pri eksterlandaj aferoj.

Julius Hauser

Moderna vivo

KLERIGADO

Intervenu senbuĝete!

Konservativaj politikistoj japanaj ŝatas lerni el alilandaj spertoj. Ekzemple, la nuna vic-ĉefministro Aso Taro diris, ke oni lernu la hitleran manieron pri la konstitucia revizio (Monato, 2013/10, p. 19).

La ĉefministro Abe Sinzo volas rigore reformi instruadon parte laŭ la modelo de Margaret Thatcher, eksa brita ĉefministro. En 2004 “reformema” grupo en la Liberal-Demokratia Partio (LDP), inkluzive de Abe, sendis esploran komisionon al Britio por studi la tieajn klerigajn reformojn.

Ĝi trovis, ke la brita popolo, venkinte en la milito pri la insularo Falkland, regajnis dignon kaj subtenis korekton de devojigitaj lernolibroj.

Dum la unua Abe-reĝimo (2006-2007) oni reviziis la bazan instruadan leĝon, sed la reformo mezvoje ĉesis. La nuna kaj dua Abe-reĝimo eknavigis cele al kompleta instrureformo.

Ministro

Abe nomumis membron de la esplora komisiono, Simomura Hakubun, ministro pri instruado. Laŭ ilia kompreno, post la dua mondmilito instruado malfortigis la japanan potencon precipe pro maldekstraj instruistaj sindikatoj.

La taskaro de Simomura jenas: 1. kontroli kaj revizii lernolibrojn, precipe historiajn kun “masoĥisma” vidpunkto (do eviti priskribon de agreso en aziaj landoj ktp); 2. submeti ĝisnunajn relative neŭtralajn klerigajn komitatojn en ĉiuj municipoj sub aŭtoritaton de la municipa ĉefo; 3. instigi konkuradon inter lernantoj, lernejoj kaj municipoj; 4. enkonduki moralan lernobjekton por krei pli obeemajn civitanojn.

Do, kia estas la situacio en klerigejoj? Fakte, dum la longa regado de LDP post la mondmilito, la klerigsistemo jam formiĝis laŭ la volo de konservativaj politikistoj. La influo de la sindikatoj daŭre malfortiĝis.

Morto

Lastatempa enketo farita de instruista sindikato montris, ke la averaĝa kromlaboro de la instruistoj en ĉiaj lernejoj sumas monate 95,5 horojn (inkluzive de laboro farita en la propra hejmo). Tiom da horoj superas la “danĝeran” limon rilate morton pro kromlaboro (monate 80 horoj) difinitan de la ministrejo pri publika bonstato kaj laboro.

Instruistoj dum longa tempo devas okupiĝi pri devigaj raportoj kaj statistikoj, kiuj ne rekte rilatas al instruado. Rezulte mankas tempo por pasigi kun lernantoj.

Plie, kunsidoj de instruistoj nun ebligas al lernejestroj kaj fakestroj aparte, kaj de supre, ordoni kaj administri. Liberaj diskutoj estas subpremataj. Etoso deprima kovras lernejojn, kaj instruistoj estas lacaj. Ne malmultaj fariĝas korpe aŭ mense malsanaj.

Plendas

Instruistoj plendas ankaŭ pri tro grandaj klasoj kun multaj lernantoj. Laŭ raporto de Organizaĵo por Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo (OEKE), la averaĝa nombro de lernantoj en klaso (unua parto de meza instruado) en 2006 sumis 23,9, tamen en Japanio 30,7.

La publika elspezo en Japanio por instruado estas malgranda. En 2010 tiu elspezo estis 3,6 % de la malneta enlanda produkto, la plej malgranda en 30 kompareblaj OEKE-landoj. Tie la averaĝa elspezo atingis 5,4 %.

Do la politiko por kleriga reformo en Japanio tiel resumiĝas: “Intervenu senbuĝete!”.

Isikawa Takasi

Moderna vivo

AŬSTRIO

Eklezio de la fluganta spagetomonstro

Nudelkribrila religio, kies membroj kredas je la fluganta spagetomonstro, eble baldaŭ oficialiĝos en Aŭstrio. Ĝin fondis en 2005 la usonano Bobby Henderson. Supozeble ne temas pri blasfemo kontraŭ jam ekzistanta kredo.

En 2007 la reta entreprenisto Niko Alm petis novan stirpermesilan karton. Sur la foto li portis surkape nudelkribrilon. Kapvesto estas malpermesita sur tia foto, escepte religia.

Pastofaristo

Alm argumentis, ke li estas konfesanta pastofaristo kaj devas porti tian “ĉapon”. Post diskutado li ricevis la stirpermesilon.

La nudelana grupo konsistas jam el 440 membroj. Ĝi estas ateista kaj kontraŭ la privilegioj de eklezioj. Por oficialiĝi bezonatas 16 000 membroj. Tiam eblus ankaŭ instruado de la religio kiel deviga fako en lernejoj.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Nudela kribrilo, la “religia” kapvesto de la Spagetomonstra Eklezio. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

AŬSTRIO

Dekmil trompoj kaj centmil trukoj

En majo kvindeko da ĵurnalistoj ĉeestis la prezentadon de ekspozicio kun stranga titolo: Dek mil trompoj kaj cent mil trukoj. Temas pri citaĵo el libro de la filozofo Frantz Fanon kun la titolo “La damnitoj de tiu ĉi tero”, en kiu la aŭtoro priskribis la alĝerian revolucion.

La ekspozicio okazis unue en Zagrebo. Poste ĝi migris al Antverpeno, Kairo, Honkongo, Bejruto kaj Vieno. En Moskvo estos la fina haltejo.

La ekspozicio aktuale okazas en Vieno, en 21er Haus (21a domo), muzeo por la arto el la 21a jarcento. Tiu pavilono havas longan historion:

1958: Karl Schwanzer [ŝvanca] (1918-1975) konstruis la aŭstran pavilonon por la Monda Ekspozicio en Bruselo. Kostoj 2,5 milionoj da eŭroj. Pro la nestabila grundo la supra etaĝo staras sur kvar kolonoj.

1962: Post alikonstruado la pavilono trovis novan lokon proksime al la ĉefa stacidomo de Vieno. Ĝi estis nun ejo por la arto de la 20a jarcento kaj nomiĝis 20er Haus.

2001: La arta kolekto translokiĝis al la nova Muzea Kvartalo de Vieno.

2010 ĝis 2011: La pavilono oni denove alikonstruas. La kostoj estis 31,9 milionoj da eŭroj.

2011: Malfermo kiel 21er Haus.

Nun, ĝis la 31a de aŭgusto, en la supra etaĝo, viziteblas la menciita ekspozicio. La temo estas ege ambicia: koloniismo, subpremo, revolucioj, ĉefe en la arablingvaj kaj orienteŭropaj landoj.

Katalogo

44 artistoj el tiu regiono montras tute diversajn objektojn: pentraĵojn, skulptaĵojn, fotojn, objektojn el diversaj materialoj kiel uzitaj libroj aŭ plastaj skatoloj por transporti legomojn. Tion kompreni malfacilas, kiel indikas la katalogo.

Tie legeblas: “La ekspozicio malfaldiĝas kiel daŭra dialogo, kies nelinearaj ĉapitroj devojiĝas, sin reciproke interrompas, plenumas kaj kontraŭdiras, sondante la eblojn kaj limojn de tio, kion ekspozicio povas efektivigi rilate al pridemandado de politikaj historiaj evoluoj en najbaraj kaj diverĝaj spacoj.”

Se vi ne scias kiel reagi, nepras mem viziti la artaĵojn. Jam la lumplena pavilono estas interesa konstruaĵo, kun kafejo en la suba etaĝo.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La ekstero de 21er Haus. Foto Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

Prezentado de la ekspozicio la 9an de majo 2014. Malantaŭe bildo de Sanja Iveković: Perloj de Revolucio, 2010. Foto Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

La interna halo de 21er Haus. Foto Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

Skulptaĵo de Rajkamal Kahlon (Antverpeno). Foto Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

Artaj objektoj el plastaj skatoloj por legomoj. Foto Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

Skulptaĵo de Rajkamal Kahlon (Antverpeno). Foto Walter Klag.

Moderna vivo

ĈINIO

Bicikle al Nord-Koreio

La urbo Tumen en Ĉinio simpligis la procedurojn por vojaĝi al Korea Popoldemokratia Respubliko (Nord-Koreio). Interesatoj povas akiri paspermesojn en nur unu tago. Antaŭe oni bezonis du semajnojn por akiri paspermeson el landlimaj urboj en la provincoj Jilin kaj Liaoning por vojaĝi al Nord-Koreio.

Nun, kun pasporto kaj identiga karto, turistoj povas eniri la landon ene de 24 horoj. Ankaŭ aŭtomobila stirpermesilo estas postulata por aŭtovojaĝantoj. La servo estas disponebla nur per turismaj agentejoj por grupaj turistoj.

Komence de majo biciklista grupo el Ĉinio vizitis Nord-Koreion. La grupo de 35 ĉinaj vojaĝantoj ekiris el Tumen kaj faris tri-horan bicikladon en la urbo Nanyo. Ili vizitis la lokan fervojan stacion kaj statuon de Kim Il-sung, kaj gustumis lokajn manĝaĵetojn sur la komerca strato en Nanyo.

Havenurbo

Tumen estas grava fervoja arterio por la orienta provinco Jilin, kun trajnoj destinitaj por Jilin-urbo, kaj por la urboj Changchun, Shenyang kaj Pekino. Ĝi estas ankaŭ la plej granda havenurbo en Jilin-provinco. La Tumen-rivera ponto, administrata de Ĉinio kaj Nord-Koreio, estas la limtransirejo.

La nombro de la ĉinaj turistoj al Nord-Koreio rapide kreskis lastatempe. La turista trajno inter Tumen kaj Chilbo-Monto en Nord-Koreio estis denove malfermita fine de aprilo. La itinero funkciis por unu jaro en 2012 kaj estis suspendita por renovigo.

Nun trajno veturas unu fojon semajne dum turismaj sezonoj. La vojaĝo daŭras tri tagojn kaj kvar noktojn kaj kostas 19 000 juanojn (310 usonajn dolarojn).

Agentejo

Laŭ Zhang Weidong, kiu administras la turisman agentejon respondan pri la trajno, en 2012 pli ol 2000 ĉinaj turistoj vizitis Nord-Koreion, kaj tiu nombro kreskos probable ĝis 7000 en la kuranta jaro.

Krome prognozis You Zejun, la direktoro de la turisma buroo de Dandong: “En junio ĉinoj povos aŭte vojaĝi al Nord-Koreio tra Dandong, havenurbo en Liaoning.”

Aldonis fotografisto de pekina vojaĝagentejo: “Nord-Koreio estas mistera celloko por multaj vojaĝantoj. Simpligo de la proceduroj por paspermeso kaj pli da transportaj elektoj certe altiros pli da homoj. Estus bonege, se la lando malfermus sian pordon al individuaj vojaĝantoj.”

Homoj ricevas la permeson vojaĝi 70 kilometrojn for de Hunchun, Jilin, ekde la jaro 2011, kaj la distanco povos esti longigita ĝis 200 kilometrojn for de Dandong por aŭtostiristoj.

Tamen, ĉiuj itineroj estos strikte monitorataj kaj aprobitaj de lokaj aŭtoritatoj, kaj vojaĝo tra la tuta lando estas verŝajne nepermesebla.

Alice Liu

[FORIGITA!: bildo]

Ĉinaj turistoj povas nun pli facile viziti Nordan Koreion.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Tamen arto!

La Leopold-muzeo estas la plej granda kaj plej vizitata muzeo en la Viena Muzea Kvartalo okcidente de la centro de la aŭstra ĉefurbo. Dum 50 jaroj profesoro doktoro Rudolf Leopold (1925-2010) kolektis pentraĵojn de aŭstraj artistoj.

En 2001 la kolekto trovis sian definitivan lokon en muzeo, kiun li konstruigis helpe de la respubliko Aŭstrio kaj la Aŭstria Nacia Banko.

La 8an de majo, okaze de la datreveno de la fino de la dua mondmilito en 1945, la vidvino de Leopold, Elisabeth Leopold, inaŭguris ekspozicion pri la arto de la unua mondmilito. En sia parolado ŝi substrekis, ke temas pri kontraŭmilita ekspozicio. Ŝi starigis la demandon, ĉu arto estas necesa. Fakte ĝi estas ia dua, kontraŭa mondo, ankaŭ dum militoj.

Militaj spertoj

La elirpunkto de la ekspozicio “Tamen arto! Aŭstrio 1914-1918” estas la militaj spertoj de Egon Schiele [ŝile], Albin Egger-Lienz [éga-líenc] kaj Anton Kolig.

Dum sia militservo Schiele pentris rusajn militkaptitojn kaj superulojn. Skribis Kolig en 1916 el la batalkampo: “Mi pentras sub mizeraj cirkonstancoj”, dum ĉe la itala fronto Egger-Lienz fantaziis pri la “fera paŝado de la eterna sorto”.

Tamen ne nur pri tiu ĉi triopo temas la ekspozicio. Kolo Moser pentris dum la milito bildojn intense kolorajn, dum Gustav Klimt okupiĝis pri portretoj de virinoj, alegorioj kaj pri pejzaĝaj bildoj.

Kiam Klimt mortis en februaro 1918, Schiele pentris lin, sidante ĉe lia lito. Oktobron Schiele desegnis sian mortantan edzinon. Li kaj ŝi mortis en la sama monato pro la hispana gripo, nelonge antaŭ la fino de la milito.

De junstilo al ekspresionismo

Kernas en la kolekto en la Leopold-muzeo aŭstra arto de la unua duono de la 20a jarcento. La ĉefaj verkoj de Schiele kaj Klimt paŝon post paŝo montras la evoluon de junstilo (germane: Jugendstil) al ekspresionismo.

En la vastaj, lumplenaj salonoj rigardeblas krom pentraĵoj kaj desegnaĵoj ankaŭ objektoj de la artmetio kaj mebloj de la tiel nomata viena laborejo (germane: Wiener Werkstätte — asocio de artistoj produktanta artmetiaĵojn, fondita en 1903). Troveblas objektoj de Adolf Loos, Otto Wagner kaj Josef Hoffmann. Krome skulptaĵoj el Oceanio kaj Afriko, ankaŭ kolektataj, inspiris multajn artistojn de la Klasika Moderna Arto.

La kolekton komencis jam kiel medicina studento Rudolf Leopold. Li aĉetis pentraĵojn, kaj baldaŭ en li estiĝis vera pasio por arto. Ĝis 1994 li vivis kun sia familio meze de tiuj mebloj kaj bildoj. Poste li transdonis siajn 5000 artobjektojn al fondaĵo. La suma valoro estas 575 milionoj da eŭroj.

Ĝis la 1960aj jaroj la arto de Schiele kaj Klimt estis neŝatata, eĉ malestimata en Aŭstrio, sed Leopold havis alian opinion. En 1954, dum aŭkcio, oni primokis lin, kiam li favorpreze aĉetis nudon desegnitan de Schiele, kies arto tiam estis rigardata kiel dekadenca kaj pornografia. Sed dum la sekvaj jardekoj la prezoj por tiaj pentraĵoj ege kreskis.

Estetika sento

Leopold fidis je sia estetika sento, kiam li aĉetis kaj interŝanĝis artaĵojn. Unue la elektado estis subjektiva, sed poste estiĝis akceptita kultura institucio kolektista, kiu estas nun esenca parto de la arta vivo en Vieno. Kolektisto ofte malkovras tion, kion alia pretervidis. Post scienca esplorado tiajn objektojn montras specialaj ekspozicioj, ofte el nova vidpunkto.

Profesoro Leopold klarigis sian sukceson per sia talento kompreni la estiĝon de verko per sia “arte vidanta” okulo. Liaj kapabloj estis detala percepto, priekzercita komparado kaj akcentado de la ĉefaj trajtoj.

Ĉiam li decidis laŭ sia subjektiva sento kaj animstato. Same subjektivaj estis la elekto, vicigo kaj prezentado de la verkoj. Tiel li iĝis ne nur fondinto de muzeo, sed ankaŭ celkonscia avangarda kreinto de tuteca artaĵo.

La Leopold-muzeo por ĉiam estas ligita al la kolektisto. La kolekto mem estas aprezo por la aŭstra arto kaj omaĝo al la Viena Moderna Arto.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Elisabeth Leopold dum gazetara konferenco por lanĉi la ekspozicion “Tamen Arto!” en la viena Leopold-muzeo. Foto Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

La ekstero de la Leopold-muzeo fotita dum vintro. La muzeo havas la formon de granda kubo el konka kalko kaj estas okulfrapa parto de la muzea kvartalo. Foto Walter Klag.

Moderna vivo

NARKOTAĴOJ

Akuzoj kaj kontraŭakuzoj

Malkaŝis antaŭ nelonge la albana parlamenta opozicio, ke oni en- kaj elportas narkotaĵojn, uzante eĉ iamajn militistajn flughavenojn. Tion firme neis kaj la albana ĉefministro, Edi Rama, kaj la ministrino pri defendado, Mimi Kodheli.

Tamen en majo alteriĝis urĝokaze itala aviadileto ĉe la plaĝo de Divjaka. Dume ĝi rompis radon kaj helikon. La polico arestis la italan piloton kaj la albanan ŝoforon de unu el kvar veturiloj en apuda arbaro, ŝarĝitaj de duontuno da narkotaĵoj.

Krimuloj

Sekvis akuzoj kaj kontraŭakuzoj de registaro kaj opozicio. La ministro pri internaj aferoj, Saimir Tahiri, diris, ke la polico finfine kaptis krimulojn, kiujn la iama registaro toleris dum ok jaroj.

La ĉefo de la opozicio, Lulzim Basha, deklaris, ke finfine evidentiĝas narkotaĵo-kartelo ligita al la registaro.

Bardhyl Selimi

Moderna vivo

AŬSTRIO

Ekzameno ekzamenata

En Aŭstrio post kvarjara elementa lernejo kaj okjara gimnazio la gelernantoj povas fari abiturientan ekzamenon. Ĝis antaŭ kelkaj jaroj la instruistoj preparis mem la ekzamenajn demandojn, en ĉiu lernejo apartajn.

En majo 2014 multaj gimnazioj ricevis la demandojn de la ministerio pri edukado. En la fakoj angla lingvo kaj matematiko la ekzamentagoj kaj la demandoj estis por ĉiuj la samaj. La ekzamenoj estis nekonataj de la instruistoj kaj de la lernantoj.

Kaj la iama kaj la nuna ministroj pri edukado asertis, ke la ĉi-jara ekzameno estos la plej bone preparita jam de iam.

Kaoso

Tamen estiĝis kaoso. Kvin gimnazioj ricevis en la fermitaj kovertoj ne 24, sed nur ok demandojn pri matematiko. La direktoroj devis elŝuti la mankantajn tekstojn.

En angla por noto 4 “sufiĉa” unue bezonatis 60 % de la poentoj. Post korektado la ministerio informis, ke necesas 63 %, ĉar la demandoj estis pli facilaj ol pasintjare. La instruista sindikato laŭte protestis.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Gimnazio en la 15a distrikto de Vieno. La nova ekzameno ne plenumis la promesojn de ministroj pri instruado.

Scienco

AŬSTRIO

Iamaj vulkanoj, iama maro, ĉe nuna montaro

Antaŭ 20 milionoj da jaroj, en la orienta parto de Stirio (aŭstra federacia lando) estis maro kun vulkanaj insuloj. Dum la maro malaperis, sala akvo profunde sub la tero ja restas. Nun kelkaj vulkanoj, malaktivaj kaj ege eroziitaj, superregas la pejzaĝon. Sur unu el tiuj vulkan-ruinoj staras la kastelo Riegersburg, imprese videbla ankaŭ al tiu, kiu venas de malproksime.

Lafo

Multaj vulkanoj en la mondo ne havas same belan kegloformon kiel Fuĵi en Japanio. Ofte la lafo malrapide elfluas kaj kovras vastajn areojn. La lafo, ĉi-okaze, solidiĝis kaj estas nun uzata en ŝtonrompejo situanta ĉe Kloech: tie oni povas aĉeti bazaltajn ŝtonojn de diversa grandeco. Borante la grundon, oni malofte trovas nafton, sed fojfoje ja varman mineralan akvon. Tio klarigas la ĉeeston de tuta vico da varm-banejoj, de Vieno ĝis Murska Sobota en Slovenio.

Legomoj

Jam nun la varma akvo hejtas multajn vilaĝojn kaj urbojn en tiu regiono. En Blumau la loka firmao Frutura volas nun uzi la varm-energion de la grundo por forcejoj, kie rikolteblos legomoj dum la tuta jaro. Oni bezonas du truojn: el unu oni pumpos la varmegan akvon, en la alian oni reĵetos la akvon malvarmigitan. La afero estas profitiga, se konsideri, ke oni akiras en ĉiu sekundo minimume 60 litrojn da akvo, kies temperaturo estas minimume 110-grada. La projekton kontraŭas kelkaj loĝantoj de Blumau, ĉar ili timas la eventualan malpurigon de la grunda akvo.

Walter Klag

El mia vidpunkto

Nur ses el dek

Kiom kostas, morale kaj finance, militadi en foraj, fremdaj landoj? Tikla demando, aparte en ŝtato kiel Britio, ĵaluze fiera pri sia milita historio kaj nuna memelektita rolo kiel vic-ŝerifo en la servo de la usona tutmonda polico.

Verdire, ĝis antaŭ nelonge, kritiki la intervenojn de britaj militistoj en Irako aŭ Afganio estis preskaŭ hereze. Asertis la registaroj, ke nepras defendi la demokration, faligi diktatorojn, kontraŭi terorismon (sed prefere nur tie, kie estis minacata nafto-produktado).

Subtenis la registarojn la armilo-industrio: sen militoj, evidente, ne vendiĝas tiom da tankoj, aviadiloj kaj aliaj mortigiloj. Jubilis la popolo (kaj la bulvarda gazetaro) pro la daŭra “heroeco” de “niaj buboj” batalantaj en dezertoj kaj sovaĝejoj for de la patrujo.

Jubilis, ĝis revenis kaj revenadis en ĉerkoj la kadavroj de la junuloj, serĉintaj relative bone salajratajn, kamaradecajn postenojn, eventuale iom da gloro, sed trovintaj morton.

Tiam ekleviĝis la demandoj: kial ni bataladas en landoj, kiujn ni ne povus eĉ surmape identigi? Kial estas ŝajne senelirejaj tiuj ĉi militoj, kiuj kostas neimageblajn sumojn, kiujn ni povus pli saĝe elspezi hejme, konstruante pli modernajn transportilojn, lernejojn, malsanulejojn, eĉ ordinarajn, modestajn loĝejojn? Kaj ĉu, entute, niaj kampanjoj sukcesas, alportas al viktimoj kaj suferantoj en la tiel nomataj milito-teatroj (aĉa koncepto!) benojn kaj bonojn?

Kiel dirite, malfacilis klare respondi al tiaj demandoj — ĝis antaŭ kelkaj semajnoj, kiam aperis funda kaj kredeble fidinda studaĵo, kiu finfine pravigis la dubojn kaj la kritikojn de la oponantoj de la enlanda militismo.

La raporton, titolitan Militoj en paco, publikigis la Reĝa Instituto pri Unuiĝintaj Servoj, kaj ĝi liveras kondamnan verdikton pri lastatempaj britaj intervenoj militistaj.

La aŭtoroj kalkulis, ke la kosto de militaj intervenoj post la fino de la tiel nomata malvarma milito sumis 34,7 miliardojn da britaj pundoj (42,6 miliardojn da eŭroj). Pliaj 30 miliardoj da pundoj estu elspezataj por prizorgi eksajn militistojn.

Tamen, laŭ la raporto, ĉi tiuj miliardoj kondukis nur al “strategiaj malsukcesoj” en Irako (ekde 2003) kaj en Afganio (ekde 2005). Post 1990 la “malsukcesoj” solaj konsumis 84 % de la tuta milita interveno-buĝeto.

Krome, argumentis la aŭtoroj, la tieaj kampanjoj — malgraŭ kontraŭaj asertoj de ĉefministroj kaj aliaj — kontribuis al kreskanta radikalismo kaj fundamentismo inter junaj islamanoj en Britio.

Ili skribis: “Anstataŭ limigi la internacian terorismon, la invado de Irako en 2003 efektive ĝin antaŭenigis. Radikalaj ĝihadistaj grupoj, kiuj etendiĝas trans la iraka-sirian landlimon, nun terorisme minacas la Unuiĝintan Reĝlandon kaj ĝiajn aliancanojn, kio eble ne okazus, se Sadam Husajn estus reteninta sian povon.”

Krome la raporto notis, ke pereis pro la milito verŝajne 100 000 irakanoj, dum pliaj du milionoj fuĝis al najbaraj landoj.

El entute dek intervenoj la aŭtoroj taksas sukcesaj nur ses: ili estas la malpli multekostaj (kompare kun Irako ekde 2003 kaj Afganio) operacoj dum la unua Irak-milito (1991), sekvaj flugmalpermesoj super Irako, en Bosnio kaj en Kosovo (1999), Sieraleono (2000), kaj unuaj misioj en Afganio ekde 2001, kiuj fuĝigis Talibo-estraranojn.

Malsukcesaj estis la unuaj packlopodoj en Bosnio en la fruaj 1990aj jaroj, en Irako ekde 2003, en Afganio, kaj aer-misioj super Libio en 2011.

Eble seso el dek indikas ian sukceson. Certe, en pedagogiaj rondoj, 60 %-sukceso ĝojigus multajn lernejanojn kaj gepatrojn. Tamen milito ne estas lerneja aŭ universitata ekzameno. Ĝi estas pli grava kaj tuŝas, rekte aŭ nerekte, la vivon de milionoj da senkulpaj, viktimiĝintaj homoj.

La raporto certe ne kontentigos tiujn, kiuj post 1990 izole kaj promokate levis sian feblan voĉon kontraŭ militado. Espereble la konkludoj, kiuj ilin tamen pravigas, iom konsolos.

Paul Gubbins

Eseoj

TEKNOLOGIO

Nuntempo sciencfikcia

Neniu alia afero evoluis en la lastaj 30 jaroj tiom imprese, kiom teknologio. Tion bone konscias homoj, kiuj estis junaj en la 1980aj jaroj, al kiuj ŝajnis tiutempe “nekredebla” la eblo kapti kolorajn televid-elsendojn pere de plumpa televidilo aŭ fotadi per zoma Polaroid-aparato rapidprinta. Notindan progreson konscias ankaŭ tiuj, kiuj adoleskis dum la 1990aj jaroj: ĉi-lastaj, kun nemalhavebla kapradio ĉe la oreloj dum lernejaj ekskursoj, opiniis magio la mesaĝetojn ricevitajn aŭ senditajn de la propraj pezaj, long-antenaj poŝtelefonoj — afero rigardata de la hodiaŭa junularo kiel tute normala.

Sekura pagmaniero

En la nuna epoko, cetere, granda parto de nia (profesia kaj precipe persona) vivo disvolviĝas laŭ la vojoj de informadiko kaj precipe de Interreto, vera labirinto de informoj kaj rimedoj — sed ankaŭ, ni estu honestaj, de ĉiuspecaj tentoj kaj danĝeroj. Sociaj retejoj, komunik-programoj kiel Skajpo, nemultekostaj ĉionfaraj poŝtelefonoj, kiuj estas io ajn (poŝlampo, agendo, termometro, skanilo, eĉ sekura pagmaniero) krom simplaj telefonoj, ebligas facile al homoj esti en konstanta kontakto kun malproksimaj amikoj, parencoj, eĉ klientoj, neniigante ajnajn distancojn.

Karmemora avino

Kiom ĝojus mia karmemora avino Nina — kiu komunikiĝis kun sia fratino en Usono nur du-tri fojojn jare, kaj ja ĉiam mallonge, pro ekonomiaj kaj praktikaj kialoj —, se ŝi estus hodiaŭ viva kaj povus havi je sia dispono tian diablan instrumenton por senpage babili kun sia fratino kaj esti informita en reala tempo pere de aplikaĵoj kiel Viber kaj WhatsApp pri kiu ajn novaĵo de trans la oceano. Kaj estas certe, ke ĉio ĉi, kion ni hodiaŭ spertas, estas ankoraŭ “prahistorio” kompare kun estonteco, kiu sendube kaŝas multajn kromajn surprizojn, tiel neimageblajn kiaj ŝajnus en la pasinta jarcento la nunaj normalaĵoj. Kion niaj okuloj vidos? Kion vidos tiuj de niaj idoj? Oni iam ekscios.

Aŭtomobila radio

La teknologio evoluas kun ritmo kaj rapido, kiuj ne permesas distraĵojn — post unu-du jaroj komputiloj kaj poŝtelefonoj eksmodiĝos; post jardeko rido akompanos demandojn kiel “ĉu vi memoras tiun aparaton, kiun ni havis por ludi videokasedojn?”. Antaŭ 15 jaroj, en la plena teknologia epoko, onia revo estis aĉeti aŭtomobilan radion kun sistemo “mem-inversiga”: la stiranto ne bezonu eltiri kasedon por ekaŭskulti ĝian b-flankon. Ĉia komento tiurilate estas superflua!

Samideanoj el 1980aj

Vekis en mi tiajn konsiderojn la trovo de teksto datumanta el 1982, en kiu samideanoj priskribas ja kiel “sciencfikcion” la eventualan inventon de sistemo sufiĉe simila al tio, kio estas nuntempe Interreto. La legado de la jena teksto ridetigos multajn junajn kaj nejunajn legantojn kaj eble komprenigos al ĉiuj, kiom da paŝoj antaŭen, kaj kiajn paŝojn antaŭen, oni faris rilate teknologion kaj komunikadon ene de la lasta jartrideko. Kiel okazas ĉe gepatroj, kiuj vidas siajn gefilojn kreski de tago al tago ene de la sama hejmo kaj ne konscias pri ilia kreskado, multaj el ni simple ne konstatas la teknologian revolucion, kiu karakterizis la unuajn jarojn de ĉi tiu jarmilo.

Semajna bulteno

Temas pri la ĵurnalisma artikoleto Telekomunikoj, esperantigita kaj publikigita de la itala esperantisto Antonio De Salvo: la artikoleto estis radie elsendita en februaro 1982 de la itala ŝtat-radio RAI, kiu tiam dissendadis al la tuta mondo semajnan bultenon, ne nur en Esperanto, sed ankaŭ en pluraj aliaj lingvoj, koncerne la plej notindajn novaĵojn el Italio. La teksto, vere emblema kaj profeta, estis lastatempe reakirita kaj skanita, kaj oni intencas baldaŭ ĝin publikigi, kune kun centoj da aliaj tiaj tekstoj, en papera kaj cifereca versioj, zorge de la eldonejo Edistudio. Temas pri la tiel nomata projekto Radio Romo.

Televida terminalo

“Iom post iom telefono iĝas io pli ol simpla voĉkanalo, kaj ĝi ampleksas informajn fluojn kun senprecedenca graveco. “Sciencfikciaj” perspektivoj malfermiĝas. La itala telefona kompanio SIP, ekzemple, nuntempe eksperimentas kun sistemo nomata “Videotel”, kiu kunigas telefonan draton kun televida terminalo (eventuale, ankaŭ kun ordinara televidaparato) por “teledissendi” ĵurnalon. Oficeje aŭ hejme oni povos elekti per telekomando la deziratan fakon (ĝeneralajn informojn, aktualaĵojn, kulturon, ekonomion, turismon ktp) post telefona alvoko al la komputilo, kiu funkcias kiel donitaĵa banko.”

Kompleksa aparataro

“Jes, efektive estas amuze vidi, kia plirapidigo okazis ene de malmultaj jaroj”, konfesas al Monato la tradukinto de tiu artikolo Antonio De Salvo. “Oni pensu, ke, kiam en 1984 mi parolis kun vendisto pri mia intenco krei ciferecan vortaron italan-esperantan kun milionoj da karaktroj, tiu respondis al mi, ke temas pri projekto realigebla nur en centro por prilaborado de donitaĵoj helpe de kompleksa aparataro, ja ne en hejma medio!”

Serioza komputilo

“Mi bone memoras”, De Salvo rakontas, “la unuajn eksperimentojn mem pri Videotel, kiuj en tiu epoko ŝajnis futuremaj. Mi mem gajnis la famon (plejparte malpravan) esti fakulo pri informadiko nur pro tio, ke mi akiris mian unuan fakson en 1982, mian unuan “seriozan” komputilon en 1984 (temis pri iu Apple //e, kiu hodiaŭ ŝajnus ridinda, sed tiam estis granda paŝo antaŭen kompare al VIC-20 kaj al Commodore 64; kaj mi pagis por ĝi pli ol kvar milionojn da tiamaj italaj liroj, proksimume 6000 eŭroj hodiaŭaj). Mia unua vicnutrilo (angle: UPS, uninterruptible power supply) datumas el 1989, mia unua skanilo el 1991, mia unua laser-printilo el 1992. Kaj, kiam mi translokiĝis en 1993 en la nunan hejmon 3-etaĝan, mi kablokunligis ĉion, tiel ke mi povas aserti, ke mi havas veran elektronan centron.”

Nuklea fizikisto

“Al ĉio ĉi”, daŭrigas De Salvo, “mi estis stimulita ne nur de la deziro prilabori grandan kvanton da donitaĵoj por Esperanto (ĉi-momente mi havas pli ol 70 000 dosierojn!), sed ankaŭ de la fakto, ke mia filo Alessandro, nun nuklea fizikisto ĉe la Nacia Instituto pri Nuklea Fiziko kaj ĉe CERN en Ĝenevo, montris ekde sia infana aĝo grandan intereson rilate informadikon: li cetere fariĝis internacia aŭtoritatulo en tiu fako kaj, interalie, kunordigas la mondan reton de la eksperimento ATLAS.”

Mensa projekciilo

Kiu scias, post kroma jartrideko, kiom da novaj diablaĵoj estos en niaj hejmoj kaj super kiuj sciencaj projektoj laboros la genepoj de Antonio De Salvo. Eble ili povos babili kun malproksimaj parencoj, se ne kun homoj el la estinteco aŭ el la estonteco, renkontiĝante kun ili en ciferecaj trinkejoj por trinki tason da kafo pretigita per 3-dimensia printilo. Iel ajn, se ĉi tiu teksto ankoraŭ iumaniere legeblos, ekzemple sur ĉielaj nuboj pere de mensa projekciilo, oni ne forgesu, ke ankaŭ en ĉi tiu prahistoria epoko eblis vivi bone, ĝuante la vivon kaj amuziĝante en pli simpla kaj tradicia maniero; kion certe povus aserti la homoj el la jaro 1982. Ĉiu estas filo de sia tempo: teknologio ja povas faciligi nian vivon, sed la vivo (kun aŭ sen teknologio) povas esti bela kaj spirhaltiga iel ajn!

Roberto Pigro

Noveloj

Nesuspektindaj flutistoj

La afero ekis tute neatendite. En la komenco, ĉio pensigis pri rutina esploro. Sed poste ĝi montriĝis granda sensacio. Kaj la fino estas ankoraŭ nekonata.

La universitato “San Martino” ricevis ordinaran esplortaskon. Ĝi estis petita precizigi la aĝon de iu fluto, kiu estis taksita je ĉirkaŭ 12 000 jaroj. Laŭ la kalkuloj plenumitaj, ĝi estis do fabrikita en la sama epoko, en kiu la homo sapiens komencis montri sian talenton per la pentraĵoj en la hispanaj kavoj de Altamira kaj en tiuj de Les Eyzies, male situantaj en Francio.

La materialo de la fluto estis iuspeca ceramiko. Rilate ĉi-lastan, la malkovro de la aĝo estas malfacila. La disvastigita metodo C14 ne funkcias: tiu helpas nur ĉe organikaj materialoj. La aĝon de ceramikaĵoj oni povas malkovri, nur se la loko, kie la objekto estis trovita, bone konatas, ankaŭ koncerne la aĝon.

En ĉi tiu okazo, bonŝance la ejo estis bone konata. La raporto de la trovintoj estis preciza. La esploristoj do iris al Afriko kaj tre zorge ekzamenis la lokon kaj ĝian ĉirkaŭaĵon. Unua rezulto estis tre entuziasmiga: dua fluto estis fakte elterigita. Eĉ pli precize ol ĉe la unua malkovro, ĉiuj detaloj estis dokumentitaj. La sensacio kreskis, kiam la aĝo de la ter-ebeno de la trovaĵoj estis rivelita: ĉirkaŭ ducent milionoj da jaroj! Do ili estis ege pli aĝaj ol imagite. Sed tiu estis la epoko de la dinosaŭroj!

Spertuloj cerbumis pri la estaĵoj, kiuj estis produktintaj kaj utiligintaj la flutojn. La distancoj inter iliaj truoj estis preskaŭ egalaj al tiuj de nuntempaj flutoj. Do la fingroj de la ludantaj estaĵoj havis la saman interspacon, kiel la niaj.

Kia dinosaŭro povus esti la uzanto? El la multaj diversaj specoj suspektindaj oni devus konsideri nur tiujn, kiuj havis la antaŭajn ekstremaĵojn liberaj por povi manipuli fluton.

Nia nekonata saŭro tuj ricevis labornomon en la latina lingvo: dino sapiens.

Ampleksa programo por pliaj esploroj estis starigita. Ĉu dino sapiens produktis pentraĵojn en kavoj? Ĉu ĝi uzis fajron? Ĉu metalojn? Antikvaĵoj el la tuta mondo estis inkluzivitaj en la esplor-programo. Je ĉiu objekto, kies aĝo estis necerta, ĝi estis ree evoluigita.

La ĝis nun plej esperiga rezulto estis du tekstoj skribitaj en speco de kojnoskribo, ankoraŭ ne deĉifritaj. Ili vekis la intereson de la esploristoj. Unu estas skribita sur kupro, la alia sur ŝtono. Ĉu hazarde tiuj devenas el la epoko de dino sapiens? Se jes, kaj se deĉifrado sukcesus, ni povus legi, kion pensis nia antaŭulo dino sapiens.

Nun esploristoj traserĉas centojn da antikvaj tekstoj ĝis nun nedeĉifritaj. Niaj plej kapablaj komputiloj havas treege interesan taskon por plenumi.

La dinosaŭroj vivis dum 170 milionoj da jaroj, do dum ege longa tempo. La homo sapiens evoluis ene de malpli ol miliono da jaroj. Modernan teknikon li disvolvis ene de tre malmultaj jaroj. Vapormaŝinoj, fervojoj, radioaparatoj estis inventitaj ene de ducento da jaroj, do dum mikroskopa parto de unu miliono da jaroj. Kiom multe evoluis dino sapiens dum sia ege pli longa vivtempo? Kaj kiom da tio ni eltrovos?

Hans B. Welling

Scienco

KURIOZAĴOJ

Dilatiĝo, kuntiriĝo ... kaj eksperimento por infana amuziĝo

Inĝenieroj bone konscias la gravecon de dilatiĝo kaj kuntiriĝo, du komplementaj, “parencaj”, fenomenoj, kiuj konstateblas pli-malpli ĉe ajna materialo pro variado de la temperaturo. Stratoj pavimitaj per betono, ekzemple, montras kelkajn fendojn aŭ enhavas kelke da interspacoj plenigitaj per gudro. La celo de tiaj fendoj? Ebligi al betono dilatiĝi dum plej varmaj tagoj, sen provoki la rompiĝon de la pavimo.

Ankaŭ ĉe fervojaj reloj oni antaŭvidas etajn breĉojn pro la sama kialo: se ili estus kuniĝintaj en ununuran grandan pecon, ili kurbiĝus pro la puŝo de dilatado, kaj trajnoj povus elreliĝi. La telegrafaj, telefonaj kaj elektraj kabloj, aliflanke, estas ĉiam malstreĉitaj pro la mala kialo: dum la vintro, pro malvarmo, iliaj materialoj kuntiriĝas, kaj, se la kabloj estus streĉitaj, ili povus dispeciĝi. Fine la ĉeesto de ruloj, sur kiuj baziĝas pontoj, estas pravigata de tio, ke la metalaj partoj de pontoj emas dilatiĝi aŭ kuntiriĝi laŭ la ekstera temperaturo, kaj tio povus kaŭzi damaĝojn al la cetera konstruaĵo.

Ĉarfaristoj

Estas fojoj, tamen, kiam la efiko de dilatiĝo kaj kuntiriĝo povas esti utila. Kiam pasintece ĉarfaristoj konstruis aŭ riparis la lignajn radojn de ĉaroj, ili tre varmigis ferajn radringojn, kiujn ili poste aplikis (kompreneble per rimarkinda peno) al la radoj, pro tio, ke la radringoj estis iom pli malgrandaj ol la radoj mem. Dum la radringoj malvarmiĝis, la materialo, per kiu ili estis konstruitaj, kuntiriĝis: ili tiumaniere pli kaj pli adheris al la radoj.

Termometro

Tre disvastiĝinta kaj konata ilo, kies funkciado ja baziĝas sur la dilatiĝo kaj kuntiriĝo de likvaĵoj pro variado de temperaturo, estas termometro. La hidrarga termometro, ĉiam pli malofta en niaj hejmoj (pro tio, ke en pluraj landoj de Eŭropo ĝi estis jam malpermesita pro la danĝero pri poluado kaj infektado okaze de ĝia eventuala rompiĝo), inkluzivas maldikan vitro-tubeton, kiu finiĝas per ŝvelo nomiĝanta “bulbo”. La hidrargo entenata en la bulbo kaj — parte — en la vitro-tubeto dilatiĝas pro la varmo kaj supreniras ene de la tubeto. Malvarmo, male, igas ĝin kuntiriĝi kaj sekve malsupreniri.

Gradigita skalo kompletigas termometron kaj ebligas kontroli temperaturon. Ekzistas plurspecaj termometroj, inter kiuj la tiel nomata klinika termometro, uzata por mezuri la enan temperaturon de onia korpo (kvankam, kiel dirite, nuntempe oni uzas ĉiam pli ofte ciferecajn modelojn), kaj aliaj termometroj, kiuj kapablas registri la plej altan kaj la plej malaltan temperaturojn ene de unuopa tago.

Eksperimento

Simpla, sed interesa, eksperimento, kiun ĉiu povos fari en sia hejmo por klarigi tiun fenomenon al etuloj scivolaj (kiaj ĉi-lastaj ĉiam estas), estas la jena. Oni havigu al si iom da ferdrato, unu grandan ŝraŭbon kun cilindra (rondforma) “kapo”, unu gasfornelon aŭ alispecan fonton de varmo kaj pinĉileton. Oni unue ĉirkaŭvolvu per ferdrato la kapon de la ŝraŭbo, kiel eble plej streĉe, estigante feran ringon ĉirkaŭ ĝi. Due, oni eltiru la ŝraŭbon kaj varmigu ĝin pere de fornelo (oni kompreneble helpu sin per pinĉileto por ne brulvundiĝi). Post tri minutoj oni malproksimigu la ŝraŭbon el la fajro kaj klopodu igi ĝin pasi enen de la ringo. Fine, oni samtempe varmigu la ŝraŭbon kaj la ringon mem kaj poste reprovu enmeti unu en la alian.

Volumeno

Oni vidos, ke post la unua fazo de la eksperimento la ferdrata ringo estas tro malgranda, por ke pasu en ĝin la (varmigita) ŝraŭbo. Sed, se oni varmigas ambaŭ objektojn, la ringo refoje sukcesos volviĝi ĉirkaŭ la ŝraŭbon. La kialo estas, ke, kiam ni varmigas objekton, ĝi dilatiĝas, tio estas akiras plian volumenon. Komence la ŝraŭbo pligrandiĝis pro la varmo, dum la ringo, restante malvarma, konservis sian komencan diametron. Tamen, kiam oni varmigis ankaŭ la ringon, ĝi mem dilatiĝis kaj iĝis iom pli granda ol la ŝraŭbo, kiun ĝi ree envolvis.

Roberto Pigro

Ekonomio

VIENO

Mono el ora kolono

Ĉu vi estas en Vieno kaj la mondisdonilo sur la placo Graben ne funkcias? Ne estas problemo! Dek metrojn antaŭ la banko ekde fino de majo 2014 staras 2,5 metrojn alta ora kolono, kiu fojfoje elsputas eŭro-moneron.

Temas pri “instalaĵo en la publika spaco” de la viena artisto Axel Stockburger [aksel ŝtókburger], kiu per tiu objekto volas atentigi pri la aktuala financa kaj banka krizo en Eŭropa Unio. Stockburger volas montri la “nestabilecon, fuĝemon kaj neegalecon de valoroj ekonomie determinatajn”. La nomo de la kolono estas quantitative easing, do kvanta plialtigo de la cirkulanta monsumo.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Alta ora kolono en Vieno fojfoje elsputas eŭro-monerojn. Foto: Walter Klag

Politiko

BALKANIO

“Malsanktaj” komentoj dum sankta ceremonio

Bojkotis eklezian tagmanĝon la albana ĉefministro Edi Rama pro politikaj komentoj esprimitaj dum la sanktigo de nova ortodoksa katedralo en Tirano.

Dum la solenaĵo la serba patriarĥo Irinej deklaris, ke Kosovo estas “sankta tero” serba. Pro tio Rama rifuzis tagmanĝon proponatan de la albanaj ortodoksaj gvidantoj kaj skribis: “Irinej elektis la malĝustajn landon kaj tempon por fari deklaron tian, kiam ne plu diskuteblas la sendependeco de la nova ŝtato Kosovo.”

Sangumitaj

Aldonis la eksa ĉefministro, Sali Berisha, ke Irinej havas ankoraŭ sangumitajn manojn pro miloj da albanoj masakritaj dum la lasta milito.

La ortodoksa katedralo estis finkonstruita antaŭ unu jaro. Ĉe la solenaĵo la unuan de junio ĉeestis inter aliaj la patriarĥoj de Konstantinopolo, Jerusalemo, Ateno, Kipro, Bulgario, Rumanio, Pollando kaj Antioĥio.

Bardhyl Selimi

[FORIGITA!: bildo]

Politikan skandalon estigis la komentoj de serba ekleziulo dum la sanktigo de nova katedralo en Tirano. Foto: Bardhyl Selimi.

Arto

SLOVAKIO

Pentristo de la homo kaj de la naturo

Inter la slovakaj pentristoj de la 20a jarcento okupas apartan lokon Martin Benka, grafikisto, ilustristo kaj desegnisto, kaj unu el la fondintoj de la slovaka pentroarto. Laŭ Benka, la naturo estas intime ligita kun homa agado. Pro tio gravan lokon en liaj pentraĵoj havas la pejzaĝo.

Benka naskiĝis en 1888 en la vilaĝeto Kostolište, ĉirkaŭ 40 km okcidente de la ĉefurbo Bratislavo, en ĉarpentista familio. Li ellernis la farbistan metion en la ĉeĥa urbo Hodonín kaj poste laboris kiel farbisto-kolorigisto en diversaj konstrufirmaoj en Vieno.

Lernejo

Sed la kolorigista metio ne estis lia vivcelo. Pro tio li pasigis du jarojn en privata lernejo ĉe ĉeĥaj pentristoj. Li ellaboris propran artan stilon ligitan al la naturo kaj la homo. Jam lia unua pentraĵo Suna mateniĝo en arbaro, ekspoziciita en la praga Domo de Artistoj (ĉeĥe Rudolfinum) en 1913, rikoltis grandan sukceson.

Post 39 jaroj li forlasis Pragon kaj ekloĝis en la slovaka urbo Martin. Tie la urba estraro konstruigis al li domon kun ateliero kaj muzeo pri pentraĵoj. Reciproke Benka transdonis al la ŝtato sian bazan kolekton de pentraĵoj — pli ol 5200 proprajn verkojn, kiuj formis la artfonduson de la hodiaŭa muzeo de Martin Benka.

Verkaro

Benka multe veturis kaj pentris en diversaj regionoj de Slovakio. Tamen sukceson kaj agnoskon li trovis en pluraj landoj. Ekspoziciataj estis liaj pentraĵoj en Aŭstrio, Belorusio, Ĉeĥio, Germanio, Hungario kaj Rusio.

Benka estis universala artisto. Li okupis sin ankaŭ pri arĥitekturo, grafiko, ilustrado de tekstoj, muzika komponado kaj desegnado de poŝtmarkoj. Inspirita de kubismo li eĉ mane fabrikis 13 violonojn. Popularaj restas liaj ilustraĵoj de naciaj popolaj rakontoj. Cetere li esperantistiĝis 59-jaraĝa kaj kontribuis i.a. al la revuo Esperantisto Slovaka.

Ordeno

Okaze de sia 65a naskiĝdatreveno Benka akiris la prestiĝan titolon “nacia artisto” — la unua slovaka pentristo tiel titolita. En 1963 li ricevis respublikan ordenon pro sia dumviva artista laboro. Li estis unu el nur kelkaj reprezentantoj de la moderna pentroarto, kiuj favore akceptis la komunistan reĝimon en la iama Ĉeĥoslovakio.

Benka mortis en 1971 kaj estis entombigita en la nacia tombejo en Martin. En lia slovaka naskiĝa vilaĝeto estas kreita memorĉambro pri liaj vivo kaj verkaro, kie vizitantoj povas trovi originalajn pentraĵojn.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

La muzeo de Martin Benka en la urbo, kiu havas nomon identan al la antaŭnomo de la pentristo. Foto: Sona Hauserova

[FORIGITA!: bildo]

La tombo de Martin Benka, unu el la ĉefaj slovakaj pentristoj de la 20a jarcento. Foto: Sona Hauserova

Moderna vivo

KOMUNIKILOJ

Poŝtelefonoj — pese pezaj

Anoncis la kuba telefonentrepreno ETECSA drastajn kaj senpacience atenditajn ŝanĝojn en siaj servoj. Temas pri la aliro al retpoŝto aŭ retpaĝoj pere de poŝtelefono — afero tute normala en la mondo, sed ĝis nun ne en Kubo.

Krome, dum la dua duono de 2014, ne plu necesos pagi ĉiumonate kvin konverteblajn pesojn (CUC) por validigi poŝtelefonan lineon. Tio helpos al ordinaraj kubanoj, al kiuj fojfoje malfacilas konverti siajn pesojn.

Ĉiuj servoj rilate poŝtelefonojn estu pagataj en Kubo per konverteblaj pesoj. Oni devas ŝanĝi salajre ricevitajn kubajn pesojn (CUP) en konverteblajn (CUC). Se oni apartenas al la bonŝanculoj, kiuj estas laboreje “stimulataj” per iom da konvertebla valuto, oni fojfoje konfrontas la malfacilan decidon, ĉu aĉeti nepraĵojn aŭ poŝtelefonon.

Bonŝancas

Kelkaj kubanoj vere bonŝancas, se familiano eksterlande loĝanta ilin finance subtenas kaj pagas la poŝtelefonan konton. Tio tamen malofte okazas.

Eblas aĉeti poŝtelefonon en la oficejoj de ETECSA, aŭ diversmaniere akiri uzitan aparaton. Tiuj, kiuj ricevas aparaton el eksterlando, devas adaptigi ĝin al la kuba sistemo. Tio fareblas en la oficejoj de ETECSA. Oni povas turni sin ankaŭ al aferemaj junuloj, kiuj surstrate per portebla komputilo adaptas telefonojn.

Tamen restas plendoj pri tro longa konekto-tempo kaj pri prokrastitaj mesaĝoj. Cetere la tarifoj tro altas. Akiri telefonlineon kostas 30 CUC, al kio aldoniĝas la kosto de la aparato. Almenaŭ baldaŭ ne necesos pagi la ĉiumonatan kotizon por reteni la lineon.

Respondas

Do ne mirinde estas, ke homoj, ricevintaj alvokon en sia poŝtelefono, kutime haste respondas: “Mi serĉos fiksan aparaton, kaj ni parolos”. Multaj sendas nur SMS-mesaĝojn. La poŝtelefono rolas nur kiel pli kosta, sed oportuna, atentigilo.

Simile, malgraŭ tio, ke eblas teorie per poŝtelefono konsulti la kuban enciklopedion Ecured, dubindas, ĉu fakte oni faras. La sistemo ne sufiĉe fidindas, kaj la kostoj altas.

Ĝenas

Por multaj gejunuloj tio ne kreas problemon. Ili tutsimple paradas, aparaton enmane, kaj jen ĉio. Posedi poŝtelefonon signas socian statuson. Ne gravas, ĉu ekzistas aŭ ne la lineo. Ĉiam eblas aŭskulti muzikon, aŭ ludi. Kaj, kiel ĉie en la mondo, ofte ĝenas dum koncerto aŭ alia simila evento la sono de poŝtelefono.

Dume vidas ETECSA estontecon de poŝtelefonoj. Malgraŭ tio, ke poŝtelefonoj tro multekostas, kaj do ne haveblas al ĉiuj, la entrepreno jam de jaroj ne investas en novaj fiksaj telefonlineoj.

Pro tio du milionoj da homoj ja uzas poŝtelefonojn, kompare kun unu miliono kaj duono da uzantoj, kiuj ankoraŭ fidelas al sia fiksa telefono.

Alberto García Fumero

Moderna vivo

BRITIO

Dialekto “flegata”

Lando ofte havas minoritatajn lingvojn. Ekzemple, en Britio ekzistas la kimra kaj gaelaj lingvoj. Uzantoj de tiuj lingvoj parolas ankaŭ la ŝtatan lingvon, la anglan. Sed kio okazas pri la diversaj dialektoj?

Fojfoje loka dialekto estas la kutima parola lingvo. Parolantoj komprenas la tutlandan lingvon de la televido aŭ de la laborejo, sed hejme ili parolas nur dialekte.

Jen la situacio ekzemple en la industria regiono en la meza Anglio nomata — pro la iamaj multaj fabrikoj — Black Country (Nigra Lando), kie dialekto fariĝas al eksteruloj kvazaŭ fremda lingvo.

Malsanulejo

La dialekto kaŭzis apartajn problemojn, kiam ĉe malsanulejo oni enpostenigis 80 geflegistojn el Grekio kaj Italio. La dungitoj sufiĉe bone regis la “norman” anglan, sed neniel komprenis la regionan dialekton, t.n. “jamjam” (angle: yamyam). La vorto devenas de la ofte aŭdata sono “jamjam”, kiu karakterizas la dialekton.

Por ke la geflegistoj povu kompreni la dialekton de siaj pacientoj, loka universitato aranĝis ses-semajnan kurson kun lecionoj en “jamjam”. Jen kelkaj dialektaj vortoj: “ar kor” (mi ne povas), “lamp” (bati) kaj “fitl” (manĝaĵo).

John Gobourne

El mia vidpunkto

La Eŭropo-eksperimento: ĉu fiaskonta?

En balotoj fine de majo por elekti membrojn de la Eŭropa Parlamento venkis naciismaj aŭ ksenofobiaj partioj en tri landoj — Danio, Francio kaj la Unuiĝinta Reĝlando. En kvin aliaj landoj partioj samkoloraj gajnis pli ol 10 % de la voĉoj. Ĉu maltrankviliĝi?

Verdire ne, aŭ almenaŭ ne tro, malgraŭ la komentoj de reprezentantoj de grandaj kaj establitaj politikaj partioj draŝitaj ĉe la urnoj. Nepras memori, ke tra Eŭropo voĉdonis nur 43,09 % de la balot-rajtigitoj (kontraste al 61,99 % en 1979 aŭ 49,51 % en 1999) por elekti parlamenton kun minimumaj povoj kaj perceptatan, ĉu vere, ĉu malvere, seninflua, senutila kaj senvalora.

Krome, malgraŭ supraĵa sukceso, ne eblas paroli pri civitana brakumado de naciismaj partioj. En Danio, ekzemple, subtenis la Popolan Partion nur 15 % de la balot-rajtigitoj; en Francio la Nacia Fronto kaptis nur 10,6 %; kaj en Britio la Sendependiga Partio de la Unuiĝinta Reĝlando nur 9 %. Do ne indas histerii pri Eŭropo en la manoj de faŝistoj, rasistoj kaj aliaj ekstremdekstremuloj.

Aliflanke oni ne indiferentu. Malgraŭ tio, ke diversgrade, diverslande, eblas interpreti la rezultojn kiel vangofrapon kontraŭ naciaj registaroj kaj iliaj estroj, la ĵusaj balotoj tamen indikas profundan skeptikecon pri la eŭropunia eksperimento.

Jes ja, ankoraŭ eksperimento, ĉar malgraŭ tio, ke la unio fontas el postmilitaj projektoj pri industria kunlaboro, la 63 jaroj post la Traktato de Parizo apenaŭ sufiĉas ne nur por forigi jarcentojn da politikaj, militaj, lingvaj diferencoj sed ankaŭ, pli defie, unuigi plej diversajn landojn el la norda, okcidenta, suda kaj centra Eŭropo kaj ties pli ol 500 milionoj da loĝantoj.

Jen, verdire, la kerna problemo: la nuna unio — legantoj en laste aliĝintaj EU-landoj verŝajne malkonsentos — tro rapide kreskis. Spronite parte de Usono, kiu celis relative stabilan bufron en la centra Eŭropo kontraŭ Rusio, parte de subfosantoj de la eksperimento (ekzemple la iama ĉefministro brita John Major, kiu klare komprenis, ke pli vasta Eŭropo pli malfacile regeblos), la unio plivastiĝis sed samtempe ne profundiĝis.

Argumenteblas, ke estintus pli saĝe resti ĉe 15 membroj kaj koncentriĝi pri politika, financa kaj socia integriĝo inter ŝtatoj jam ekonomie kunlaborantaj, ol enunuigi aliajn, postkomunismajn ŝtatojn, kun apartaj kaj monon glutantaj bezonoj. Unue, eble, sufiĉus traktatoj kiel inter Svisio kaj Eŭropa Unio: kunlaboro laŭ difinitaj kaj ambaŭflanke akceptitaj kriterioj.

Tamen jen la pasinteco. Nepras nun, ke la novaj parlamentanoj, sed ĉefe la Eŭropa Komisiono, agnosku la malkontenton. Urĝas redifini la celojn kaj la valorojn de la unio kaj alfronti la demokratian deficiton inter la regantoj kaj regatoj. Necesas parlamento, kiu parolos ne pri sed por la popoloj de Eŭropo, kiu alproprigos al si povojn por efike reprezenti ĉiujn eŭropajn civitanojn.

Rezigni pri la superflua kaj multekosta strasburga parlamentejo, for de la eŭropa “ĉefurbo” Bruselo, mesaĝus al la cinika publiko, ke parlamentanoj kuraĝas ekagi por krei fiske pli respondan, finance pli konscian organizaĵon. Ago nur simbola, eble, sed simboloj fojfoje gravas.

Certas, tamen, ke se la mastroj en Bruselo preteratentas kaj la malkontenton kaj — eventuale pli danĝere — la indiferenton pri Eŭropo, ambaŭ klare esprimatajn dum la ĵusaj balotoj, riskas fiaski la EU-eksperimento. Estos venkinta naciismo: la 21a jarcento fariĝos denove la 19a.

Granda defio, evidente, por la parlamentanoj. Pro tio, gekaraj, 43,09 % da eŭropanoj vin elektis.

Paul Gubbins

[FORIGITA!: bildo]

En Aŭstrio venkis Othmar Karas de la Popola Partio ÖVP. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

FILATELO

Prezidanto-poŝtmarkoj

Okaze de la inaŭguro en junio de la kvara slovaka ŝtatprezidanto, Andrej Kiska, la slovaka poŝto (slovake Slovenská pošta) eldonis poŝtmarkon kun lia portreto.

La prezidant-portreta poŝtmarko, kun nominala valoro de 0,45 eŭroj, estas emisiita en ok milionoj da ekzempleroj. La poŝtmarkon kreis la pentristo Vladislav Rostoka.

Poŝtmarkoj kun portreto de prezidanto havas longan tradicion en Slovakio (kaj en la iama Ĉeĥoslovakio), sed en la mondo tiaj poŝtmarkoj estas nekutimaj. Prezidant-portretajn poŝtmarkojn regule eldonas, krom Slovakio, nur Ĉeĥio kaj Estonio.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Prezidant-portretaj poŝtmarkoj. De maldekstre: Michal Kováč (1993 – 1998), Rudolf Schuster (1999 – 2004), Ivan Gašparovič (2004 – 2014), kun la nuna prezidanto, Andrej Kiska. Fotoj kun afabla permeso de Slovenská pošta, sekcio de komerco kaj surmerkatigo POFIS (www.pofis.sk).

Moderna vivo

KRIMADO

Justeco — sed por kiu?

En Aŭgsburgo, Germanio, situas parksimila arbaro. Tie oni promenas, biciklas, sportumas, ripozas. Tamen en oktobro 2011 okazis tie murdo.

Nokte je la tria horo policanoj kontrolis motorciklon. La ŝoforo kaj akompananto fuĝis sed falis de sur la veturilo kaj tuj komencis pafi. La policistoj multfoje repafis kaj policistino estis vundita. La kugloprotekta veŝto de ŝia vira kolego retenis kelkajn kuglojn, sed tamen li estis mortige trafita.

Fine sukcesis enketoj. En decembro 2011 la polico — danke al DNA-spuroj — kaptis du fratojn el krima medio. La pli juna jam pasigis 19 jarojn en karcero pro murdo de alia policisto. Ĉe la fratoj oni trovis eksplodaĵojn kaj pafilojn.

Silentis

Komenciĝis longa jurproceso. Antaŭ la kortumo ambaŭ akuzitoj silentis, tamen insultis la juĝiston, nomante lin “kotulo”.

La pli aĝa frato asertis, ke li suferas pro parkinsona malsano kaj montris tremadon de la mano. Defendaj advokatoj klopodis per multspecaj ruzoj subteni la akuzitojn. Ili deklaris la juĝistojn antaŭjuĝaj kaj la akuziton tro malsana por partopreni la proceson.

Kuracisto certigis, ke la akuzito senkulpas, ĉar tiu ne kapablas sin teni sur motorciklo, aldonante, ke la malsano rezultis de izolada aresto. Pro tio, laŭ la kuracisto, la arestito ne povas partopreni la proceson.

Miris

La juĝistaro decidis interrompi la kortuman traktadon kontraŭ tiu ĉi frato. La publiko miris pri la evidenta povo de unuopa medicina fakulo.

Intertempe multaj homoj ekpostulis mortpunon por ambaŭ akuzitoj, egale, kiu fakte pafis la mortigajn kuglojn. Tamen kortumo rajtas kondamni nur, se la kulpo estas nedubebla. Laŭ la latina in dubio pro reo (dubokaze favore al la akuzito) ĉiu akuzito estu rigardata senkulpa, ĝis kulpo estas pruvita.

Por la vidvino de la mortigita policisto la situacio fariĝis preskaŭ neeltenebla. Ŝia edzo estis murdita, sed la murdinto eble neniam vidos karceron.

Tamen pasintjare almenaŭ la pli juna frato estis kondamnita al dumviva karcerpuno. La proceso kontraŭ la alia restis interrompita. La juĝistaro insistis pri nova kuracisto-fakulo kaj ordonis plursemajnan observadon de psikiatroj.

Lastatempe la akuzito estis denove arestita. La proceso povos esti daŭrigata.

Jomo Ipfelkofer

Moderna vivo

SANO

Sekretoj de longviveco

Ĉi-jare mia patrino fariĝis 100-jaraĝa. Ŝi estas sana, korpe kaj mense, en sia hejmo. Laŭ mia observado, la sekretoj de ŝiaj longaj vivo kaj sano estas manĝemo, babilemo kaj scivolemo.

Ŝi manĝas ĉion — panon, rizon, legomojn kaj fiŝaĵojn. Ŝi babiladas senĉese kun siaj familianoj kaj helpantoj. Ŝi ĉiutage legas ĵurnalon kaj librojn.

Estas konate, ke japanaj virinoj vivas plej longe. Kvankam ili perdis la unuan pozicion de vivdaŭro en 2011 pro mortoj kaŭzitaj de la cunamo, ili denove okupis ĝin en 2012.

Ministrejo

Ili mortas mezume 86,41-jaraĝaj, laŭ informoj de la japana ministerio pri sano, laboro kaj bonfarto. Sekvas Honkongo (86,3), Hispanio, Francio kaj Svislando. Japanaj viroj rangas kvine en la mondo kun 79,94 jaroj post Islando (80,8), Honkongo, Svislando kaj Israelo.

Kio ebligas al japanaj virinoj longan vivdaŭron? Eble la plej grava kaj populara faktoro estas nutraĵo aŭ manĝkutimoj. Ne mankas pruvoj. Ekzemple, ĝis 1985 kaj la viroj kaj la virinoj en Okinavo okupis la unuan pozicion de la 47 gubernioj en Japanio. Poste falis la viroj ĝis la 30a pozicio.

Evidentis la kialo. Antaŭe la tradicia nutraĵo konsistis el rizo, legomoj, tofuo, marherbo kaj fiŝo. Ili manĝis ankaŭ sengrasigitan porkaĵon. Post la milita okupado de Okinavo, fare de Usono en 1945 kun multaj militbazoj, iliaj manĝkutimoj rapide ŝanĝiĝis kaj usoniĝis.

Viando

Gejunuloj ekŝatis viandon kaj rapidmanĝaĵojn anstataŭ la tradiciajn receptojn. Rezulte ili manĝis multe da graso kaj dikiĝis. Ili komencis suferi de kor- kaj cerbo-infarktoj.

Gravas ankaŭ bona infrastrukturo fizika kaj homa en la socio. Necesas, ekzemple, malaltigi la mortokvanton de beboj kaj infanoj. Tio draste malaltiĝas en Japanio ekde 1921, kiam oni komencis en multaj urboj purigi per kloro akvotubojn. Ankaŭ ĝenerala sanasekura sistemo, kiu kompletiĝis en 1961 en Japanio, donas al civitanoj malmultekoste kaj egale bonkvalitajn medicinajn servojn.

Solidareco

Lastatempe iĝis pli kaj pli klare, ke gravan rolon ludas solidareco kaj reciproka helpo inter komunumanoj. Civitanoj, kiuj bone rilatas kun najbaroj kaj kiuj helpas unu la alian, kutimas vivi pli longe ol izolitoj.

Kial japanaj viroj ne povas okupi la unuan pozicion en la mondo, kiel japanaj virinoj? Eble ili tro trinkas, fumas kaj sentas sin tro streĉataj dum la labortagoj.

Isikawa Takesi

Arto

AŬSTRIO

Katz kaj Albertina

Albertina estas arta muzeo en la unua distrikto de Vieno. Ĝi entenas interalie 65 000 desegnaĵojn kaj pli ol unu milionon da grafikaĵoj.

La nomo Albertina devenas de la duko Albert de Saksio-Teŝeno, kiu fondis la kolekton la 4an de julio 1776, hazarde samtage kiel la usona deklaro de sendependeco. En 2003 oni renovigis la muzeon, kiu nun aspektas kiel dum la 18a jarcento.

La muzeo montras artaĵojn de malfrua gotiko ĝis nuntempo. Multajn eksponaĵojn Albertina mem posedas, aliaj estas pruntitaj.

Altlernejo

Alex Katz [eleks kec] naskiĝis en 1927 en Novjorko kiel filo de ruslanddevenaj enmigrintoj. Li studis en arta altlernejo en Manhattan. Ekde 1961 li instruis en diversaj artaj universitatoj. Por subteni aliajn artistojn li kreis Fondaĵon Alex Katz.

En 2013 li donacis sesdekon da siaj verkoj al Albertina, kiuj nun rigardeblas kadre de ekspozicio, kiu daŭras ĝis la fino de septembro.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La ekstero de la muzeo Albertina. Fotis: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Alex Katz parolas pri sia arto antaŭ sia verko “Black Hat” (Nigra ĉapelo, 2010). Fotis: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

“Visor” de Alex Katz, 2003 (eltondaĵo). Kun permeso de Albertina.

Moderna vivo

AIDOSO

Bonorde tra la nokto

Sur la aŭstra parlamentejo giganta ruĝa rubando, la internacia simbolo pri solidareco kun aidoso-viktimoj. Surdige laŭta muziko ĉirkaŭ la viena urbodomo, kie kolektiĝas 40 000 vizitantoj antaŭ la 22a Vivo-Balo, kies ĉi-jara temo estas “ĝardeno de la voluptoj”.

Groteskaj maskoj, duone nudaj korpoj senescepte belaj, senĝene montrata samseksemo, buntaj roboj kaj modoj. Sponsoris la eventon produktisto pri kondomoj, kies frapfrazo “trairu bonorde la nokton” ĉie videblis.

Televide

Pli ol unu miliono partoprenis televide tiun plej grandan karitatan feston por subteni la batalon kontraŭ aidoso.

La balon vizitis elstaruloj, i.a. la iama usona prezidanto Bill Clinton [klintn] kaj la gajninto de la Eŭropa Kanto-Konkurso Conchita Wurst [konĉita vurst]. Aŭkcio liveris 400 000 eŭrojn, kiuj subtenos naciajn kaj internaciajn projektojn kontraŭ aidoso.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Vivobala scenejo antaŭ la viena urbodomo. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Paro en la “ĝardeno de la voluptoj”. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Ruĝa rubando sur la aŭstra parlamentejo. Foto: Walter Klag

Moderna vivo

ETIKO

Kuraci — konscience aŭ krede?

Laŭ la pola konstitucio, “rilatoj inter ŝtato, eklezioj kaj aliaj religiaj organizaĵoj estas konstruataj surbaze de respekto de ilia aŭtonomio kaj reciproka sendependeco”.

Tamen pli kaj pli la limoj inter la pola eklezio kaj ŝtataj servoj malklare videblas. Lastatempe, okaze de la sanktuligo de la “pola papo” Johano Paŭlo la 2a, lia longtempa amikino kaj kuracistino Wanda Półtawska proponis, ke kuracistoj subskribu Deklaracion de kredo de kuracistoj.

Dekalogo

Subskribante la deklaracion, kuracistoj kaj studentoj de medicino agnoskas ses kredojn. Tiuj inkluzivas, ke la homa korpo kaj vivo estas sankta kaj netuŝebla donaco de Dio; ke la korpo dependas de la natura leĝo, kaj naturo estis kreita de Kreanto; ke la momento de gravediĝo kaj la momento de foriro el tiu ĉi mondo dependas nur de la Dia decido; kaj ke se homo decidas fari abortigon, artefaritan koncipon, eŭtanazion aŭ uzi kontraŭkoncipilon, tio rompas la bazajn regulojn de la dekalogo.

Krome, “la bazo por digno kaj libereco de katolika kuracisto estas nur konscienco iluminita de la Dia Spirito kaj eklezia scienco, kaj kuracisto havas rajton agi laŭ sia konscienco kaj laŭ kuracista etiko, kiu enhavas reziston al agado kontraŭ la konscienco”. Plie, la subskribinto “rekonas prioritaton de la Dia leĝo super homa leĝo”.

Hospitaloj

Ŝajnis komence, ke la deklaracio ne popularos. Tamen, surprize, pli ol 3000 kuracistoj, direktoroj de hospitaloj, ĉefoj de hospitalaj sekcioj k.s. subskribis. Se konsideri, ke ili estis klerigitaj per ŝtata mono kaj plejparte kuracas en ŝtataj hospitaloj kaj en la publika sanservo, tio kreas interesajn problemojn, ne nur teoriajn.

Ĉu paciento demandu, ĉu kuracisto estas katoliko, kiu subskribis la deklaracion kaj do malrekomendas ekzemple testojn dum gravedo pro medicinaj kialoj aŭ pro religia kredo?

Kredantoj

Multaj kuracistoj kondamnis la katolikan proponon, dirante, ke ili estas unue kuracistoj kaj nur poste kredantoj (se ili entute estas kredantoj). Por ili plej gravas la bono de la paciento. Laŭ kelkaj la subskribintoj de la deklaracio eble redonu la monon, kiun la ŝtato pagis por ilia klerigado. Ili kreu privatajn kuracejojn kun klara indiko pri sia religibaza servo.

Jam en Pollando kuracistoj povas uzi t.n. leĝon de konscienco kaj rifuzi fari iujn operaciojn, ekzemple abortigon. Tamen ili estas devigitaj sendi pacienton al kuracisto, kiu faros ĝin. Sed, kiel diras multaj homoj, ekzemple reprezentantoj de la Pola Scienca Akademio en sia lasta raporto, tiu ĉi leĝo estas tro ofte uzata — kaj misuzata.

Kio sekvos? Ĉu venos deklaracio de katolikaj advokatoj, kiuj ne helpos dum divorcoj, kaj katolikaj juĝistoj, kiuj ne oficialigos divorcojn pro religiaj kredoj?

Anna Skudlarska

Ekonomio

Konsumantoj agitiĝas kaj konsciiĝas

Pro la ekonomia krizo de la pasintaj jaroj, grandskala trompado, fraŭdo kaj ekologia konsciiĝo, pli kaj pli da homoj serĉas alternativojn. Plurloke ekestas iniciatoj, kiuj protestas kaj faras proponojn, sed ili ne atingas la amasojn kaj estas malpli potencaj ol la industrio kaj burokrataro. Ankaŭ la asocioj de konsumantoj fojfoje ŝajnas esti ĉe la kontraŭa flanko. Kiel ofte, iu kompromiso akceptebla por la produktantoj kaj la konsumantoj estus la plej bona solvo, sed interparolo inter ambaŭ flankoj malfacilas.

Ekonomia krizo

Antaŭ kelkaj jaroj okazis pluraj bankokrizoj, kun konsekvencoj ĝis hodiaŭ senteblaj en multaj landoj. Reage al la malbona direktado de la bankoj, la subteno fare de registaroj, la multaj politikaj skandaloj, indigniĝis multaj civitanoj, kiuj ne apartenas al la pli altaj sociaj klasoj kaj kiuj perdis ĉiun fidon en la nuna kapitalisma sistemo, kiu avantaĝigas ĉefe tiujn, kiuj jam havas monon, koste de tiuj, kiuj havas malmulte. Naskiĝis la protest-grupo Indignados en Hispanio kaj la Occupy-movado en Usono, kaj similaj grupoj en multaj aliaj landoj.

La ofte vidata slogano “Ni estas la 99 %” protestas kontraŭ la fakto, ke “99 % de la bonhavoj estas posedataj de 1 % de la popolo”. La aliaj 99 % de la homoj do kune posedas nur 1 % de la bonhavoj. Eĉ se la proporcio 1/99 ne estas preciza, restas la granda socia malegaleco: la pli riĉa malplimulto (la 1 %) posedas aŭ mastrumas la plej grandajn bonhavojn. Ili direktas komercajn entreprenojn kaj bankojn kaj diktas la leĝojn — kompreneble favorajn al la propraj industrioj kaj interesoj. La neriĉaj homoj (la 99 %) povas nur voĉdoni kaj esperi, ke ili ne perdos sian ŝparitan monon. Estas tute klare, ke la klasbatalo de la 19a jarcento daŭre vivas, sed en pli moderna vesto.

Trompado al klientoj

Se kompanio produktas bonegajn fridujojn, kiuj uzeblas dum 30 jaroj, logike, ĝi post kelkaj jaroj ne plu havos vendojn, se ĉiuj homoj efektive aĉetis tian fridujon. En la nuna epoko kompanioj devas havi laŭeble multe da profito kaj laŭeble grandan vendociferon por atingi altan kurzon de siaj akcioj en la borso kaj pliriĉigi siajn akciulojn. Bonaj, longdaŭre funkciantaj aparatoj do ne estas ekonomie senchavaj. Registaroj ne vere kontraŭas tion. Ili nepre volas krei laborlokojn por siaj elektantoj, kaj estas alloge doni laboron al multaj homoj, eĉ se ili produktas malbonajn aŭ neuzeblajn varon.

Kompanioj diversmaniere — bedaŭrinde ofte maletike — agadas. La plej “honesta” estas la industrio pri poŝtelefonoj kaj aliaj porteblaj aparatoj. Multaj homoj preskaŭ ĉiujare aĉetas novan poŝtelefonon, ĉar oni daŭre surmerkatigas pli potencajn aparatojn, kiuj igas la “malnovajn” aparatojn malaktualaj. La ĉie distrumpetata reklamo konstante instigas homojn aĉeti la pli novajn aparatojn. La socie malfortaj homoj estas facilaj viktimoj de la intensaj kampanjoj, ĉar ofte ĝuste tiuj volas kaŝi sian malriĉecon aĉetante la plej novajn (kaj multekostajn) poŝtelefonojn, kun la konsekvenco, ke unu semajnon poste ili ne plu havas monon por mendi picon per sia nova aparato.

Truko de la industrio estas vendi aparatojn ne tro kostajn, sed kiuj konstante bezonas kartoĉojn aŭ ion alian por garantii konstantajn enspezojn. Ekzemplo estas la novaj kafomaŝinoj, kiuj funkcias per apartaj kartoĉoj aŭ aliaj kafpulvorujoj por ĉiu unuopa taso. (Aldone estas la ekologia aspekto: kompare kun normala pakumo, la kartoĉoj foruzas amason da materialo kaj kaŭzas montojn da rubaĵoj.) Alia, malpli etika ekzemplo estas tiu de la printiloj, kiuj ofte estas malmultekostaj, sed bezonas inkon tiel multekostan, ke oni parolas pri la “nigra oro”.

Antaŭ nelonge televida elsendo malkaŝis veran trompadon: ĉar profiti daŭre vendante novajn kartoĉojn ŝajne ankoraŭ ne sufiĉas por la monavida industrio, oni trompas la klientojn vendante ne tute plenajn kartoĉojn unuflanke, aliflanke intence produktante la aparatojn tiel, ke ili difektiĝas pli frue ol normale, pere de “delikataj” partoj, kiuj do rompiĝas iom post la fino de la garantio-periodo. Iuj firmaoj ankaŭ programas la printilojn tiel, ke ili aŭ rifuzas ne-aŭtentikajn kartoĉojn, aŭ simple anoncas ke la kartoĉo estas anstataŭigenda post difinita tempo, eĉ se ĝi ne estas jam malplena. Okazas ankaŭ, ke printiloj simple ĉesas funkcii post iu (tamen sufiĉe granda) kvanto da printitaj paĝoj.

Kiu kulpas?

Parte kulpas la konsumanto. Anstataŭ plendi pro la multekosta inko, li povus nur printi ion, kiam estas vere bezonate (tiel samtempe ŝparante paperon) kaj ĝoji, ĉar li nun povas akiri printilon multe pli kvalitan kaj ege malpli kostan ol antaŭ 20 jaroj. Kiu bezonas multajn printaĵojn, aĉetu pli kostan, sed ankaŭ pli ŝpareman printilon.

Kulpas ankaŭ la protestantoj. Ili ne sukcesas konigi, kiuj printiloj havas kiajn mankojn aŭ kiel solveblas problemoj. Tiaj informoj troveblas, sed nur post longa serĉado kaj sen garantio, ke ili estas fidindaj.

La germana ekonomikisto Christian Kreiß [krajs] ĵus aperigis libron “Geplanter Verschleiß” (“Planita eluziĝo”, ISBN 978-3-944305-51-6), en kiu li asertas, ke la industrio perfekte povas prognozi la vivodaŭron de ĉiu ero de aparato kaj — kondiĉe, ke oni uzas erojn kun la sama vidodaŭro — ankaŭ la vivodaŭron de la aparato. La industrio replikas, ke efektive ĝi produktas diverskostajn kaj diverskvalitajn produktojn: por uzanto, kiu nur malofte bezonas ĝin, la malmultekosta dum longa tempo eltenos, sed profesiulo, kiu multe uzas ĝin, aĉetu la multekostan.

Defendantoj de la konsumantoj lamas

En ĉiuj landoj ekzistas asocioj, kiuj analizas la produktojn vendatajn en la merkato, testas ilin kaj aperigas la rezultojn, sed ili estas perdantaj la fidon de siaj membroj. En 2008, tuj antaŭ la granda banko-krizo, islanda banko reklamadis en la belga radio, proponante tre favoran renton je ŝparkontoj. Kvankam en la financa mondo estis ĝenerale sciate, ke la islanda banksistemo estas kolapsonta, la belga Test-Aankoop — Test-Achats (= aĉetaĵo-testo, cetere fikonata pro siaj agresemaj varbkampanjoj) ne avertis kontraŭ tiu banko, sed anstataŭe konsilis uzi la favoran investeblon, ĉar “ŝpardeponoj de privataj personoj ja estas asekuritaj”. Ĉu vere saĝa kaj etika konsilo?

ADAC estas la plej granda asocio de aŭtomobilistoj en Germanio. Ĉiujare ĝi disdonas premion por la plej ŝatata aŭto en Germanio. Komence de 2014 iĝis sciate, ke la gajninto ricevis ne 34 299 voĉojn kiel anoncite, sed nur 3409, ridindan kvanton por asocio, kiu havas 18 milionojn da membroj. Poste iĝis konataj ankoraŭ kelkaj aliaj skandaloj ĉe ADAC.

Ankaŭ la gazetaro kaj televido malmulte utilas. Prezentadoj de novaj produktoj tie estas farataj laŭde, rapide kaj senkritike. Ŝajne la plimulto de la homoj ŝatas tion, ĉar ekzemple la brita aŭtomobil-televidprogramo Top Gear (www.topgear.com) estas ege populara ankaŭ ekster Britio; ĝi prezentas belajn spektaklojn, sed apenaŭ utilajn informojn.

Ekologia konsciiĝo

Estas klare, ke la konsumsocio atingis sian kulminon kaj ke (multaj, sed ne ĉiuj ...) homoj konsciiĝas pri la rubo, kiun ili ĉiutage produktas. Apenaŭ troveblas kvadratmetro da naturo sen spuroj de homa civilizo.

En la oceanoj flosas plastaj rubo-tapiŝoj. La nord-pacifika rubovortico estas la plej granda el la kvin rubocirkuloj (angle North Pacific Gyre). La surfaco de tiu ruboinsulo havas la grandon de Teksaso aŭ Mez-Eŭropo. Laŭ kalkuloj, komence de 2008 cirkulis ĉirkaŭ 100 milionoj da tunoj da plasta rubo en la rubovortico. Tiu plasto kaŭzas la morton de multaj marbestoj. Ĉirkaŭ 70 % de ĉiu plasta rubo sinkas al la margrundo.

Pli kaj pli da homoj konscias, ke manĝaĵoj estas tro-pakitaj. Multaj kukoj estas unuope pakitaj per plasto, tiuj kukoj siavice estas ankaŭ grupe volvitaj en plasto, kaj finfine tio estas pakita en kartona skatolo. Kaj tiuj kartonaj skatoloj dum transporto ankoraŭfoje troviĝas en pli granda pakaĵo! Pro tio, Catherine Conway malfermis la vendejon Unpacked (nepakita) en Londono en 2007. Ekzistas ankaŭ similaj vendejoj en Teksaso kaj Berlino. Tamen estas ankaŭ kontraŭa evoluo: pro skandaloj pri manĝaĵoj dum la pasintaj jardekoj ekestis striktaj reguloj pri higieno kaj pakumo. Eĉ ne plu estas permesate uzi restaĵojn el restoracio kiel bestomanĝon.

Sekve de la (programita) paneo de elektraj aparatoj, konsumado de kartoĉoj kaj ĉiaj aliaj aferoj por unufoja uzo, kreiĝas pli kaj pli da rubo. Laŭ esploro, kostas sep litrojn da akvo por produkti unu plastan akvobotelon. Pli bone trinki akvon de la krano do, ĉie, kie eblas! Same pri forĵetataj trinkujoj por kafo, teo, kaj tiel plu: kostas multege da materialo, akvo kaj energio produkti ĉion tion, dum la rubo-monto grandiĝas. Sume: unu forĵetebla objekto havas trioble malbonan efikon sur la medion: akvomalŝparon, energiomalŝparon kaj rubokreadon.

Lode Van de Velde kaj Roland Rotsaert

[FORIGITA!: bildo]

Subtitolo de la libro: “Kiel la industrio instigas nin al daŭre pli granda kaj pli rapida konsumo — kaj kiel ni povas defendi nin kontraŭ tio.”

Eseoj

SCIENCO

Novtipa gasminado: ĉu vere danĝera?

Por ebligi la ekstraktadon de nafto kaj gaso el la tero, la ŝtonaroj, kiuj enhavas tiujn materialojn, devas havi porojn. Bone taŭgas, ekzemple, sabloŝtono kaj — parte — ankaŭ kalkŝtono. Por ekstrakti pli multe da nafto kaj gaso (kemie: metano, CH4), oni depost 1947 disrompas ŝtonaron per akvo kaj granda premo; tra la fendoj, kiuj tiel ekestas, fluidoj ja povas eliĝi. Oni ĵetas kune kun la akvo sablon, kiu tenas la fendojn malfermaj. Por ke la sablo ne sedimentiĝu tro frue, oni dispersas ĝin per organikaj kemiaĵoj. Anglalingve tiuspeca disrompado estas nomata “fracking”, mallongiĝo por “hydraulic fracturing” (hidraŭlika disrompado aŭ fendado).

Ekde 1981 tion eksperimentis George P. Mitchell, kaj poste — kun ŝtata subteno — la firmao Halliburton en Teksaso por apliki la teknikon ankaŭ al multe pli densa kaj malmola ŝtonaro, kiel (nafto-)ardezo kaj aliaj skistaj materialoj, inter kiuj oni povus mencii argiloŝtonon. En 1998 la tekniko sukcesis, kaj tial ekde 2008 okazas vera furoro rilate al la ekspluatado de tiu novtipa gas- kaj nafto-minado.

Ukraina registaro

En Usono gaskostoj intertempe malleviĝis al triono de tiuj de Germanio. Usono tiumaniere plibonigas ne nur sian industrian konkurpovon, sed ankaŭ sian klimatobilancon, pro tio ke gaselektraj centraloj pli kaj pli anstataŭas karboelektrajn, kiuj eligas ĉirkaŭ duoble da karbondioksido por ĉiu energi-unuo. Montriĝis, ke mondvaste la tiel alirebla konata kaj supozata provizo de ter-gaso (kaj ankaŭ de nafto) etendiĝis tiel, ke ĝi ne elĉerpiĝos en la venontaj cent jaroj aŭ pli (rigardu la mapon). Pro la aktuala politika situacio estas rimarkinde, ke ankaŭ Ukrainio havas tiajn proprajn provizojn. Sed la registaro de Janukoviĉ ĉesigis ĉi-rilatajn esplorojn en la somero de 2013 pro kialoj ne publike konataj.

Alia rezulto estas, ke la gas- kaj nafto-kostoj mondskale malleviĝis (kiam estas pli granda disponeblo aŭ malpli granda bezono, ekzemple de iam granda kliento, kiel Usono, la prezo malaltiĝas), dum la tradiciaj liver-landoj, ĉefe en Proksima Oriento, vendas malpli multe.

Eŭropa glaciaĵo

En Eŭropo oni ankoraŭ hezitas uzi ĉi tiun teknikon, kaj kelkaj ŝtatoj prokrastis ĝian aplikadon. Homoj timas pri la “kemia koktelo”, kiun tiu tekniko entrenas.

Do kiaj estas tiuj dispersiloj? Por malebligi tro fruan sedimentiĝon de la sablo, oni uzas kiel densigilon (dispersilon) la tiel nomatan guar-gumon. Temas pri karbonhidrata biopolimero ekstraktata de la hinda guar-arbo. Ĝi estas uzata ankaŭ por iom solidigi manĝaĵojn, kiel soft-glaciaĵon, bone konatan en Eŭropo.

Polimero estas parenca al amelo, sed, kiel poli-manano, ne estas digestebla por homoj, kvankam ĝi estas biologie diserigata en la medio. Por igi ĝin pli efika, oni normale ĝin retigas (interligante la ĉenojn) per bor-acido aŭ borakso. Pro novaj maltrankviloj pri tiuj borkombinaĵoj (kiuj tamen estas uzataj en manĝaĵoj kaj laviloj, kaj ankaŭ en medicino) oni nun preferas titan-kompleksojn, kiuj ne estas venenaj laŭ la nuna scio. (Titan-oksido estas la vaste uzata blanka pigmento de domfarboj. Cetere ankaŭ en tiuj farboj estas uzataj dispersiloj, plej ofte hidroksietil-celulozo, sed fojfoje ankaŭ guar-gumo. Tiuj estas ellavataj de la pluvo al la grund-akvo je kvantoj de multaj tunoj jare.)

Por ke ne kresku algoj, oni ankaŭ aldonas biocidojn, simile al tio, kio okazas ĉe murfarboj. Por ke la akvo povu esti depumpata post la disrompado, oni aldonas aŭ oksidilon (natrian peroksodisulfaton, Na2S2O8, kiu estas konsumata de la reago) aŭ enzimon, kiu disrompas la polimeron. Do la aldonaĵoj al la akvo estas tute ne maltrankviligaj.

Tergloba varmiĝo

Sed, post la suprenpumpado, la akvo ja enhavas naftogutetojn, krom kelkajn ellavitajn salojn. Nur tiuj estas la danĝero, se estas liko en la bortrua (betona) tubo. Sed tio estas problemo ĉe ĉia gas- kaj nafto-minado, ne nur ĉe la disrompada. Alia danĝero ekestas, se oni suprenpumpas akvon en malfermajn konservejojn; tiam la solvita metano eliĝas kaj grave kontribuas al la tergloba varmiĝo. La akvobezono estas grandega: oni kutime uzas, en ripetiĝantaj disrompadoj, entute 30 000 kubajn metrojn da akvo por ĉiu borado. Precipe pro tio jam de du jaroj oni reuzas la akvon en sinsekvaj procedoj. Apartaj firmaoj purigas ĝin por ebligi la reuzadon.

Usona filmo

Oni povas sin demandi, kio do elvokis tiajn maltrankvilojn inter la homoj. Verŝajne multe kontribuis la usona filmo Gaslando, kiu montris, kiel metanhava trinkakvo el akvokrano estis ekflamigata. Poste la Usona Mediprotekta Ofico (EPA) eltrovis per analizo de izotopoj (karbono-13 kaj deŭterio), ke la metano en ĝi ne estas geologie aĝa, sed devenas de la putrado de marĉa akvo sur la tera supraĵo. (Tia metano estas nomata “marĉa gaso”.) Estas interese, ke simila filmo (Promesita lando) estis kunfinancita de Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj, unu el la grandaj nafto- kaj gas-eksportaj landoj en la Persa Golfo.

Werner Fuss

Turismo

AŬSTRIO

Nova ĉefstacidomo en Vieno

Turistoj ĝuos pli da komforto kaj pli mallongajn veturdaŭrojn en Aŭstrio. Ekde decembro 2014 preskaŭ plene funkcios la nova viena ĉefstacidomo. De tiam veturos trajnoj el diversaj aŭstraj urboj rekte al la ĉefstacidomo kaj de ĝi al la viena flughaveno. En kelkaj stacidomoj eblos aĉeti kombinitajn biletojn por trajnveturo kaj flugo.

En junio Christian Kern [kristian kern], ĝenerala direktoro de la Aŭstraj Fervojoj (ÖBB), kaj Peer Albrecht [per albreĥt], ĉefo de la flugkompanio Aŭstraj Aerlinioj (AUA), parolis pri la nova kunlaboro kaj montris modelojn de modernaj trajnoj kaj aviadiloj.

La nova ĉefstacidomo ne estas finhaltejo kiel la iamaj jam malkonstruitaj suda kaj orienta stacidomoj. Nun la enveturantaj trajnoj haltas kaj daŭrigas la veturon. Do nun la trajnoj veturas jene: loko A — ĉefstacidomo — loko B. Tial oni ofte ŝparas ŝanĝon de trajno.

La tegmento de la viena ĉefstacidomo estas impona: La 14 romboj — kun entute 31 000 m2 — estas el 7000 tunoj da ŝtalo; tio estas du trionoj de la ŝtalo, kiun oni bezonis por konstrui la parizan Ejfelturon. Ankaŭ la dutraka linio de la viena ĉefstacidomo al la flughaveno estas parte nova. Por ĝi oni devis interalie konstrui 200 metrojn longan ponton super la centra aŭstra ranĝadstacio Kledering [klédering]. Por tiu ponto oni bezonis 2300 tunojn da ŝtalo.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Christian Kern, ĝenerala direktoro de la Aŭstraj Fervojoj (ÖBB, dekstre), kaj Peer Albrecht, ĉefo de la flugkompanio Aŭstraj Aerlinioj (AUA), montras modelojn de modernaj trajnoj kaj aviadiloj. Foto: Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

La nova viena ĉefstacidomo kaj la centro de la Aŭstraj Fervojoj (malantaŭe). Foto: Walter Klag.

[FORIGITA!: bildo]

La 200 metrojn longa ponto super la centra aŭstra ranĝadstacio Kledering. Foto: Walter Klag.

Turismo

GASTEJOJ

Arkitekturo por vojaĝantoj

Studentoj el la viena Teknika Universitato produktis el aluminia tubo 2200 spiralojn, kies ŝraŭbopaŝo ne estas konstanta. Poste, venante el diversaj direktoj, ili ŝraŭbis tiujn spiralojn unuj kontraŭ la aliaj. La rezulto — antaŭkalkulita de komputiloj — estas metale brilanta objekto, 4 metrojn alta kaj 20 metrojn longa. Ĝi staras nun antaŭ la muzeo de nuntempa arto “21er Haus” en Vieno.

La metala objekto, kiu estas stabila pro la interna streĉo de spiraloj, ilustras ekspozicion pri diversaj “malstreĉejoj”, kunorganizitan kun la sveda ambasado en Aŭstrio. Temas pri 21 feriodomoj kaj hoteloj en la stilo de diversaj epokoj: de ŝajne primitivaj kabanoj en arbaro ĝis luksa hotelo. Ili ĉiuj estas realigaĵoj de nuntempaj arkitektoj el Svedio kaj Aŭstrio. Per la ekspozicio oni celas demonstri la nuntempan evoluon de turisma industrio en ambaŭ landoj.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Objekto el aluminiaj tuboj. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Objekto el aluminiaj tuboj. Foto: Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Ĉambro de la Glacia Hotelo en Jukkasjärvi apud Kiruna, Norda Svedio. Foto: IceHotel/Pobornikova Tsarski Milling

[FORIGITA!: bildo]

Kabano en arbaro ĉe Kolarbyn, 100 km nordokcidente de Stokholmo. Foto: Kolarbyn/Mikaela Larm

[FORIGITA!: bildo]

Hotelo “Spegula Kubo” en arbaro apud Harads en Norda Svedio. Foto: Treehotel Mirrorcube/Fredrik Broman

[FORIGITA!: bildo]

Hotelo Ufogel por kvar personoj apud Lienz en la Alpoj, Orienta Tirolo, Aŭstrio. Foto: Ufogel/Lukas Jungmann.

Hobio

LUDKARTOJ

Trufludo

Ŝatantoj de kartludoj tutmonde ne mankas. Forestas eble iom da varieco. La plimulto de ili fakte emas dediĉi sian libertempon al 4 aŭ 5 ludoj, ĉiam la samaj. Jen do, ekskluzive por Monato, originala kartludo: trufo aŭ, se vi preferas, trufludo. Ĝi tute ne postulas aritmetikajn konojn kaj pro tio vere taŭgas por la tuta familio, inkluzive junegajn idojn.

La origino de la trufludo estas simple klarigebla: la kreinto (verkinto de tiu ĉi artikolo) estis ludanta kartojn kun sia juna filo (ĝenerale amanto de tablaj kaj kolektivaj ludoj) dum varmega — kaj iom teda — somera posttagmezo. La etulo, kiu ankoraŭ ne komencis la bazlernejon, malfacile komprenis la subtilajn regulojn de kutimaj kartludoj (precipe rilate la eblon adicii) kaj krom tio iom enuis pro la ripetemo de proponitaj ludoj, kiuj escepte de kelkaj detaloj tre similas. Eble ĉerpinte (sed senvole!) inspiron el la intuicia kartludo Uno, kiun, tutmonde disvastiĝintan, ĉiuj infanoj pli-malpli ŝatas kaj komprenas, ni kune naskis la jenan ideon.

Komenco

Oni uzu francan (52) aŭ italan (40) kartaron. Kun iom da fantazio, ja adapteblas al trufludo ankaŭ eventualaj aliaj naciaj kartaroj. Rajtas ludi 2 personoj ĉiufoje kaj oni povas facile organizi etan turniron: Ekzemple, patro ludos kun filino, patrino kun filo kaj la du gajnontoj poste ludos la finalon. Komence de la partio, zorge miksinte la kartaron, unu el la ludantoj disdonu po 3 kartojn al la kunludanto kaj aldone metu malkaŝe 4 kartojn sur la tablon.

Emblemo

Regulo 1. En tiu ludo neniom valoras nombroj (2, 5, 8, 10...), do oni rajtas per propra karto preni alian de sur la tablo, nur se ambaŭ havas la saman emblemon, do sendepende de la presita numero. Pro la sama kialo, kompreneble malpermesita estas ankaŭ adicio: do ĉiufoje, kiam ludanto gajnas karton, li neeviteble aldonos al sia propra gajnkartaro du kartojn, nenial tri aŭ kvar kiel en aliaj ludoj. Ekzemple, se ni havas ason de pikoj, ni ne rajtas preni ason aliembleman (ekzemple de keroj), sed ja ajnan karton (3, 6, 9, eventuale reĝon, fanton...) de pikoj. Se ni havas reĝon de karooj, ni rajtas preni ajnan karton de karooj (ason, 2, 4, 8...), sed neniam aliembleman reĝon. Se neniu karto estas surtable samemblema, ni simple ĵetos nian karton surtablen, apud la ceterajn, gajnante nenion. Ĉiu gajnita karto nomiĝas “trufo”, kaj oni konservu ĝin en sia kaŝata “trufkesto” (t.e. la aro de ĝis tiam gajnitaj kartoj). Kiam la ludantoj estos ĵetintaj siajn tri kartojn, la miksinto ree disdonos po tri kartojn kaj tio okazos ĝis la fino de la partio.

Trufego

Regulo 2. Kiam ludanto sukcesas per samemblema karto (ne laŭ la kartnumero!) gajni la lastan karton, troviĝantan sur la tablo, tiam la gajnita karto nomiĝas ne plu “trufo”, sed “trufego”.

Ekkriante tiun vorton por krei pli amuzan etoson, certe plaĉontan al infanoj, oni aldonas la trufegon (do la gajnitan karton) al sia gajnkartaro malkaŝe. Tiel oni memoros, fine de la partio, ke tiu karto havas duoblan valoron. Ekzemple, se fine de la partio ni havas 22 kartojn (trufojn) kaj 3 trufegojn, ni kalkulas 22 + 6, do 28 kartojn. Tiel simple!

Taktiko

Tio signifas, ke la ceteraj ludantoj devas havi la taktikon, se tio eblas, estigi ĉiam pli ol unu karton sur la tablo, ĉar kelkfoje gajni antaŭlastan karton estas riske kaj kontraŭefike. Tio povus gajnigi al la kunludanto altvaloran trufegon. Spite al tiu defenda taktiko, kelkfoje tamen estos neeviteble lasi ununuran karton surtable, kaj oni devas nur esperi, ke la kunludanto ne havos karton samembleman.

Inversiĝo

Regulo 3. Tiu, kiu gajnas trufegon, sendepende de la komenca vico, ĵetos ja surtablen novan karton kaj la luda vico nepre inversiĝas (tiel ke ankaŭ la ceteraj ludantoj havos la eblon gajni trufegojn: aliokaze laŭ mia sperto tiu, kiu gajnos la unuan trufegon, emos gajni ankaŭ la sekvajn).

Nombrado

Fine de la partio, la ludantoj nombras la gajnitajn kartojn (trufojn), kalkulante ĉiun trufegon kiel duoblan karton. La reguloj ŝajnas unuavide iom komplikaj, sed la ludo estas simplega kaj oni vidos, ke ĉio estas tre intuicia kaj ke post unu aŭ du partioj la regularo estos ĉiam pli klara. Mi provis la trufludon kun mia fileto kaj li tuj komprenis la mekanismojn.

Li opinias la ludon treege facila kaj amuza. La trufludo eĉ fariĝis lia preferata kartludo. Estas tre facile por infanoj rekoni la saman emblemon. Kaj ĉefe la momento, kiam oni ekkrias la vorton “trufego”, estas tre gajiga.

Ĉiuj ludantoj gajnas kutime ne malpli ol unu trufegon, kaj tio minimumigas la eventualan frustracion pri perdo. Mi ĉiam diras al miaj filo kaj nevo (fojfoje ploranta pro iu malgajno), ke post unu jaro aŭ du oni ne memoros tiun, kiu gajnis la pasintjaran partion, sed nur la fakton, ke oni iam kunludis kaj sin amuzis familie! Provu proponi ĉi tiun kartludon al viaj parencoj kaj amikoj. Vin atendas drolaj partioj, kiujn povus partopreni ankaŭ viaj gebubetoj!

La lasta kuriozaĵo, eble utila por estonta luda enciklopedio aŭ muzeo de Esperanto-strangaĵoj: La nomo de la kartludo (trufo aŭ trufludo) dependas de tio, ke la edzino de la kreinto en la tago, kiam li elpensis la ludon, tute hazarde preparis gustoplenajn trufĉokoladetojn. Do la verkinto kun sia filo provis unuafoje la ludon, gustumante tiujn dolĉaĵojn!

Roberto Pigro

Ekonomio

INTERNACIA KOMERCO

Ĉu ni devas timi TTIP?

Nova kaj preskaŭ sekreta projekto por krei grandan liberan interŝanĝ-zonon inter Usono kaj Eŭropo minacas ŝanĝi la civitanan vivon en la du regionoj. Estos kolizio inter du idearoj: unuflanke la uson-brita, kiu kredas ke senbrida liberalismo plej utilas al la loĝantaro, aliflanke la kontinenteŭropa, kiu emas reguligi la merkaton por eviti ekscesojn.

TTIP estas mallongigo de anglalingva esprimo Transatlantic Trade and Investment Partnership (Transatlantika partnereco pri komerco kaj investo). Ĝia antaŭa, sed ankoraŭ ofte uzata nomo estas TAFTA (Transatlantic Free Trade Area, Transatlantika Liberkomerca Zono).* Estas projekto de Usono kaj de Eŭropa Unio por konstrui grandan liberan interŝanĝ-zonon. Ĝi estas apenaŭ konata de la civitanoj, sed koncernas ĉiujn aspektojn de la vivo: sociaj rajtoj, ekologio, nutraĵo, sano, energio, akvo, kulturo, edukado ktp.

TTIP celas nuligi la restantajn barilojn kiuj malfaciligas komercon inter Usono kaj Eŭropa Unio. Ĉar la dogantarifoj jam estas malaltaj, la vera celo estas forigi aliajn obstaklojn, kiuj ĝis nun protektas la civitanojn. La batalkampo kuŝas inter translandaj firmaoj kaj demokratie elektitaj registaroj. Se la nuna TTIP-projekto realiĝus, la transnaciaj firmaoj povus devigi ĉiujn ŝtatojn ŝanĝi siajn regulojn laŭ la interesoj de la entreprenoj.

Kiel TTIP funkcius?

La principo estas krei liberan kaj ne maljustan konkurencon inter entreprenoj de tiu grandega zono. Teorie, tiu principo estus garantiata per mekanismo de finaranĝo de malkonsentoj inter privataj investantoj kaj ŝtatoj (angle: ISDS, Investor-state dispute settlement). Laŭ tiu mekanismo, entrepreno kiu opinias ke ĝiaj rajtoj estas limigitaj pro decido de ŝtato povas persekuti tiun ŝtaton. Krome kaj ĉefe, tia konflikto ne estus solvata per procesa proceduro en kortumo, sed pere de internacia arbitracio.

Arbitracio estas rimedo solvi juĝaferojn sen turni sin al la ordinara juĝinstanco. La koncernaj partioj, interkonsente, decidas elekti trian sendependulon, nomatan arbitracianto, kiu respondecos solvi la konflikton. Arbitracio jam estas ofte uzata en internaciaj komercaj konfliktoj, sed sperto de NAFTA (Nord-Amerika Liberkomerca Interkonsento) montras ke, kiam usonaj firmaoj persekutas Kanadon, la usonaj firmaoj pli ofte gajnas; kiam kanadaj firmaoj persekutas Usonon, Usono pli ofte gajnas. Estas malmultaj arbitraciantoj kaj iuj dubas pri ilia sendependeco.

Grava subtenanto de TTIP estas OEKE (Organizaĵo pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo). Laŭ OEKE-studo, TTIP pligrandigus la malnetan enlandan produkton (MEP) je 3 ĝis 3,5 % en Usono kaj EU, sed aliaj studoj taksas la favoraĵon venontan el TTIP malpli granda, eĉ neglektinda.

Kelkaj eblaj sekvoj

Per TTIP, transnaciaj firmaoj povus decidi pri siaj reguloj pri varoj, servoj kaj investoj. Tio favorus kunfandiĝojn kaj akirojn, ĉefe de malgrandaj entreprenoj. Pri dungiteco kaj laborkondiĉoj, la translandaj firmaoj povus atingi, ke fundamentaj rajtoj de laborantoj estu forigitaj (reguloj pri dungo kaj maldungo, labortempo, malsano, gravedferioj, ktp...).

Povus okazi, ke eŭropaj normoj estas konsiderataj kiel bariloj al libera komerco. Tiel, reguloj pri pesticidoj kaj herbicidoj, genetike modifitaj organismoj (GMO), atesto pri origino protektata (AOP), normigitaj etikedoj kun indiko de origino, viandaĵo kun hormonoj ktp, povus esti atakataj de usonaj firmaoj. Nafto-entreprenoj povus persekuti registarojn por akiri rajton ekspluati skistogasojn en ĉiuj partoj de la TTIP-zono.

Nun akvo kaj energio povas esti liverataj de publikaj aŭ privataj entreprenoj. Se TTIP ekfunkcius, akvaj kaj energiaj firmaoj povus persekuti urbojn kaj ŝtatojn kiuj decidas liveri tiujn servojn nur per publika sistemo, ĉar tio estas barilo al libera konkurenco.

La publiko nepre estu informata

La civitanoj de tempo al tempo legas en sia gazetaro iom pri multlandaj kompanioj kiuj misuzas patentojn aŭ opinias ke eŭropa regularo pri manĝaĵoj estas tro strikta, kaj pri protestoj de manifestaciantoj kontraŭ tio, sed ili ĝenerale ne konscias, ke tio estas eroj de jam delonge okazanta traktado inter Usono kaj EU. Kunago de bone informitaj civitanoj povas influi la finajn decidojn, atendatajn antaŭ la fino de 2015. Multfoje jam en la historio civitanaj agadoj sukcesis haltigi projektojn de nekontrolataj politikistoj kun internaciaj firmaoj.

La novaj Eŭropa Komisiono kaj Eŭropa Parlamento ĉi-rilate havas grandan respondecon, sed eble malgrandan povon. Dum la pasintaj jardekoj, ĉiuj gravaj komercaj novaĵoj, de Amazon ĝis Google, ekestis en Usono kaj surprizatakis Eŭropan Union.

Grupo Esperanto Marsejlo

[FORIGITA!: bildo]

Abundas sloganoj de la kontraŭuloj: “La granda transatlantika merkato ne realiĝas” (france); “Malebligi la transatlantikan liberkomercan interkonsenton (germane).”

* 1Ĉar nur por la angla lingvo jam estas uzataj du mallongigoj, la redaktoro rezignis pri plia mallongigo kaj uzis “TTIP” por ĉi tiu ankoraŭ embria projekto.

Ekonomio

INDUSTRIA PRODUKTADO

Pozitiva influo de la refortiĝo

La monda produktado eniris la fazon de stabila kresko post longa periodo de recesio. Ĝi pligrandiĝis je 5,1 %* en la unua kvaronjaro de 2014, la plej alta nivelo de la pasintaj jaroj. Tion montras raporto publikigita de UNIDO, la Organizaĵo de UN pri Industria Disvolvado.

La nuna kresko povas esti atribuata ĉefe al la pliboniĝanta financa stato de la industrilandoj, speciale en Eŭropo. Tamen la novaperantaj industriaj ekonomioj, escepte de Ĉinio, ĉiam ankoraŭ havas malaltan pliiĝon. Al la industrilandoj rilatas preskaŭ du trionoj de la monda produktado de aldonvaloro.

En la unua kvaronjaro de 2014 la volumeno de la industria produktado kreskis je 3,3 % en la industrilandoj kaj je 9,4 % en la evoluantaj kaj novaperantaj industriaj ekonomioj. Tamen, escepte de Ĉinio, la kresko de la produktado en la novaperantaj industriaj ekonomioj estis nur 1,4 %. La industria produktado en Ĉinio ja kreskis je 13,1 %.

La bazo de la kuranta kresko en la industrilandoj grave plivastiĝis. La industria produktado kreskis en ĉiuj branĉoj de la industrio, inkluzive de tiaj tradiciaj sektoroj kiel produktado de nutraĵoj, tekstilo kaj vestoj.

Eksporto el evolulandoj povus pligrandiĝi

La pli alta kresko de la produktado de varoj por longa uzado, ekzemple de hejmaj ekipaĵoj, elektronikaj varoj kaj veturiloj, indikas la kreskantan kredon de la konsumantoj je longdaŭra stabileco.

La produktado de maŝinoj kaj ekipaĵoj kreskis en Kanado je 6,4 %, en Japanio je 17,7 % kaj en Usono je 6 %. Malgraŭ tio la perspektivoj pri kresko de la novaperantaj industriaj ekonomioj restas moderaj. La industria produktado reduktiĝis je 1,8 % en Argentino, je 0,2 % en Brazilo kaj je 1,6 % en Barato. La ĉefaj riskoj por la refortigo de la ekonomioj en tiuj landoj rilatas al la turniĝo de kapitalfluoj kiel ekstera faktoro kaj la kresko de produktadkostoj kiel interna faktoro.

Pligrandiĝo de la eksporto el evolulandoj povus kaŭzi pliigon de ilia industria produktado. En tiu kunteksto la kuranta refortiĝo verŝajne havus pozitivan influon al la monda produktado.

Evgeni Georgiev

* 1Ĉiuj elcentoj komparas la unuan kvaronjaron de 2014 kun la unua de 2013; ili do montras 12-monatan evoluon. Atentu, ke “industria produktado” ne egalas al “malneta enlanda produkto”; ili havas malsamajn kalkulmetodojn.

Scienco

NUTRADO

Ĉokolado, nia plej kora amiko (sed sen troigo!)

Lastatempe multobliĝis sciencaj artikoloj pri la favora efiko de ĉokolado sur la homa sano. La esploroj venis el pluraj landoj: Francio, Aŭstralio, Italio, Britio. Oni studis la efikon de ĉokolado precipe ĉe la sangocirkula sistemo de homoj kaj konkludis, ke tiu nutraĵo, ŝatata de etuloj kaj ne nur, efektive protektas la angiojn, la koron, la cerbon.

Polifenoloj

Ĉokolado favoras la komplikan kaj delikatan metabolismon de histoj ene de la arterioj kaj samtempe malhelpas la estiĝon de arteriosklerozaj platoj. La sanigaj substancoj ĉeestaj en ĉokolado estas nomataj “polifenoloj”. Kompreneble, ju pli altas la proporcio de nigra ĉokolado en la englutata manĝaĵo, des pli saniga ĉi lasta estas. Laktoĉokolado male perdigas parton de tiu efiko.

Marŝado

Antaŭ nelonge nekutima esploro plenumata en Italio mezuris la marŝokapablon de maljunaj homoj kun malbona sangocirkulado en la gamboj. Montriĝis, ke tiuj pacientoj, kiuj manĝis amaran, puran ĉokoladon du horojn antaŭ la testo, sukcesas marŝi pli longe ol tiuj, kiuj tion ne faris. Englutado de laktoĉokolado ne montris saman rezulton. Ĉi tiu studaĵo ankoraŭ estas provizora, sed medicinaj revuoj jam sciigas pri ĝi.

Proverbo

Rilate al konsumado de ĉokolado, tamen, ĉiuj sciencaj publikaĵoj atentigas, spite al ĝia bongusteco kaj sanigeco, ke oni ne devas troigi: apud polifenoloj ne forgesendas la kvanto de kalorioj kaj sukero, kiujn ĉokolad-tabuletoj kaj similaj frandaĵoj enhavas. Aliflanke, ĉu ne estas jam konata la proverbo, laŭ kiu “ĉio supermezura estas terura”?

Paulo Sergio Viana

[FORIGITA!: bildo]

“Unu ĉokoladaĵo tage tenas la kuraciston fore”, tion opinias ankaŭ tiu ĉi rumana libro.

Noveloj

Komunikaĵo de Ikaro

Eltondaĵo el la lasta raporto pri la planedo Ikaro

En mia antaŭa raporto mi provis priskribi la aspekton kaj fizikajn karakterizojn de la ikaranoj (t.e. la plej inteligentaj loĝantoj de ĉi tiu planedo). Bedaŭrinde mi timas, ke mi tiam malsukcesis prezenti koheran imagon pri tiuj estaĵoj, ĉar ili estas tiom malsimilaj al iu ajn, kiun ni konas sur nia tero. Ekzemple, ni ne povis konstati, kie troviĝas iliaj vidorganoj aŭ aŭdorganoj, nek la cerbo, kvankam estas evidente, ke ili ja vidas, aŭdas kaj pensas. La ununura komparo, kiun ni kapablas fari, estas eble kun la diafanaj estaĵoj observataj en la lumfasko de la reflektoro de la submara miniveturilo de Jacques Cousteau kaj aliaj, kiuj esploras la plej profundajn abismojn de niaj oceanoj.

Tamen, la ikaranoj estas nek marloĝantoj, nek amfibiaj. Plie, ili aspektas iom pli fortikaj ol tiuj loĝantoj de la maraj profundejoj, malgraŭ la fakto, ke malkiel la homa fiziko, iliaj korpoj aspektas tiom gracilaj, ke oni havis la impreson, ke la plej malforta vento forblovus ilin. Ili memorigas nin pri teraj plantoj aŭ delikataj arboj, kiel nia tremolo aŭ la floranta sambuko.

Kelkaj el nia teamo trovas ilin belaj, sed por kelkaj ili ŝajnas strange timigaj pro sia alimonda aspekto. Tamen, ni havas neniun motivon por supozi, ke li estas malamikaj aŭ danĝeraj. Tute kontraŭe, ĝis nun ili montris neniun signon de malamikeco, kvankam ili ne faris al ni bonvenigajn gestojn kaj proponis al ni neniun helpon.

Nia plej granda problemo estis la malfacilaĵo iel komuniki kun ili. Feliĉe, nia kunulo, la filologo Neuwirth, kiu jam pasigis pli ol jaron inter la ikaranoj, trovis provizoran solvon. Li decidis, ke ilia lingvo estas tute nelernebla por teranoj. (Poste, ni klarigos, kial.) Do li havis la aŭdacan ideon instrui al unu aparte kapabla ikara individuo Ilon, la internacian lingvon, kiun ni uzas inter nia plurlingva ŝipanaro. La planedano, kiun li elektis por tio, estas (laŭ nia tera terminaro) iu fakulo pri lingvistiko, kiun ni nomu U, pro la fakto ke lia vera nomo estas neprononcebla.

La tasko de Neuwirth ŝajnas neefektivigebla, ĉar la parolorganoj de la ikaranoj ne permesas, ke ili eligu la sonojn de iu tera lingvo. Pro tio, U kaj Norwirth interkonsentis, ke ĉiu fonemo de Ilo estu anstataŭigita per tute alia ikara fonemo, por krei specon de kodo, kiun nur ili ambaŭ povis kompreni. Plie, ĉar la gramatiko, sintakso kaj vortordo de la ikara lingvo malsimilas niajn eŭropajn konvenciojn, la originala Ilo devis esti komplete transformita, por efektive krei novan lingvon, sed kun du variantoj — unu prononcebla por U, kaj la alia por Neuwirth.

Eĉ tiuj ŝanĝoj, tamen, ne tute venkis la malfacilaĵon de interkomunikado. La ikara lingvo ne klare distingas inter nominativo kaj akuzativo, subjekto kaj predikato, verboj transitivaj kaj netransitivaj. Ĉiuj el la lastaj (kvankam “verbo” ne estas taŭga termino en ĉi tiu kunteksto) estas ergativaj. Ikaranoj ankaŭ ne rekonas distingon inter substantivo, verbo aŭ adjektivo. Ili pensas laŭ Gestalt-konceptoj , t.e. laŭ tutaĵoj, ne detaloj, pri kiuj ili apenaŭ interesiĝas.

Ni menciis, ke la ikara lingvo estas nelernebla. La kialo fontas el la historio de la planedo. Antaŭ longe (kiom longe ni ne konstatis), ĉiu grupo kaj nacio parolis sian propran, kaj tute apartan lingvon. Entute temis pri pli ol dek tri idiomoj, ĉiuj apartenantaj al malsamaj lingvaj familioj. Por unuigi la planedanojn oni decidis krei ununuran lingvon konsistantan el la tuta gamo da idiomoj, inkluzivigante la gramatikon, vortaron kaj sintakson de ĉiuj el la originalaj etnaj lingvoj. Ni teranoj neniam povus enkapigi tiel kompleksan lingvan sistemon.

Tamen, se la ikara lingvo ŝajnas bizara, eĉ pli stranga estas la fiziologio de la ikaranoj. Ili ne posedas sekson, do estas nek viraj nek inaj. Konsekvence, ili reproduktiĝas ne per seksumado sed per klonado. Do, estas neniu persona rilato, korinklino aŭ sento de aparteno inter la generacioj. Neniu havas gepatrojn, do ne ekzistas “patrina” aŭ “patra” sentimento. La vorto “amiko” ne ekzistas en la ikara lingvo. Plej proksimaj tradukoj estas “tiu, kiu loĝas apud mi”, kaj “tiu, kun kiu mi foje manĝas”. Pro tio, konceptoj kiel “amo”, “kompato”, “sentimento” estas neimageblaj inter la ikaranoj, kaj sekve ili ne kreas literaturon, poezion, aŭ muzikon. Ili ŝajnas esti tute neemociaj, kaj en sia abunda “libertempo” (ĉar ili ne laboras en nia senco de la vorto) ili okupas sin per matematiko — ne nur pri novaj problemoj kaj teoremoj, sed eĉ per invento de novaj matematikaj sistemoj.

Pro tio, ke ili ne estas seksaj estaĵoj, ili kompreneble spertas nek la plezurojn nek la problemojn de amo, seksumado, partnereco aŭ intimo. Ili ne ĵaluzas, nek envias. La miskomprenoj, kiuj ofte aperas en teraj familioj kaj inter geedzoj aŭ amantoj, ne tuŝas ilin. Iliaj korpoj ne konas la efikojn de vira testosterono aŭ de adrenalino, do ili ne militas, kverelas, aŭ ekscitiĝas. Ŝajne neniam okazis milito sur la planedo. Ilia socio ne povus esti pli simpla, kaj estas, en pozitiva senco, anarkia. La ikaranoj konas nek registaron, nek policon. Ili ne bezonas ion ajn, kio similas monon, bankojn aŭ ekonomion. Neniu el ili posedas proprietaĵon, do ne okazas ŝtelado, uzuro aŭ krimo. Tamen, tio neniel signifas, ke Ikaro estas Paradizo, almenaŭ laŭ la kriterioj de ni teranoj. Pri tio, nia nekredanta ŝipestro (kiu, tamen, devenas de hinda familio) ŝercis: “Eble ne Paradizo, sed ĝi tro similas la tradician imagon de la kristana Ĉielo — neniu peko, sed neniu plezuro!”.

Ikaranoj neniam praktikis agrikulturon, kaj kiam Neuwirth provis planti kaj kultivi kelkajn legomojn, la planedanoj forte kontraŭis kaj malhelpis liajn klopodojn. U asertis, ke lia popolo nenion faras, kio povus difekti, vundi aŭ transformi la terenon aŭ la naturon per plugado, fosado aŭ tondado, agoj kiuj “cikatrigus” la korpon de la tero. Evidente ili paŝas malpeze sur la supraĵo de la tero, perturbante nenion, kiel la praloĝantoj de la amerika kontinento antaŭ la alveno de la blankuloj. Ili eĉ ne konstruas domojn, simple ŝirmante sin, kiam la vetero malmildas, en la kavernoj, kiuj abundas sur Ikaro. Tiuj kavernoj estas varmaj kaj komfortaj, nature garnitaj per musksimila kreskaĵo sur la vandoj kaj la planko, do bone izolitaj.

La ikaranoj nutras sin per fruktoj kaj nuksoj, kiuj falas konstante, en ĉiu sezono, de la arboj kaj arbustoj. Ili ne plukas, deŝiras aŭ tondas ilin. Simile, ili ne mortigas aŭ manĝas la faŭnon de la planedo. Nenio, kio similas niajn terajn fiŝojn, troviĝas sur Ikaro, kaj mankas birdoj, mamuloj, rampuloj kaj marsupiuloj (ventropoŝuloj). Fakte, la faŭno estas malabunda kaj malvaria. Pro tio, ke la ikaranoj estas ne agrikulturistoj sed kolektantoj, ilia planedo ne povas subteni grandan loĝantaron, do nur kiam mortas iu el ili, estas klonata unu nova individuo, tiel konservante stabila la nombron de planedanoj. Tiu, kiu estas la antaŭulo — ne temas pri patro aŭ generinto — de klono poste ne zorgas aŭ interesiĝas pri ĝi, kaj sentas neniun “familian” rilaton kun ĝi. Tiuj ikaraj klonoj ekestas jam kun la memoro kaj konoj (krom la plej lastaj) de la tuja antaŭulo. Eĉ la komplikan ikaran lingvon ili heredas.

Ni ne sukcesis malkovri, ĉu la loĝantoj de ĉi tiu planedo devas dormi, aŭ kapablas sonĝi, kvankam ili kelkfoje ripozas en siaj kavernoj. La plimulton de la tempo ili pasigas kolektante la falintajn fruktojn kaj la kreskaĵojn faligitajn de ventoj kaj ŝtormoj.

La ikaranoj ne havas religion, kaj tiu koncepto estas al ili tute fremda. Malkiel kelkaj teranaj religiuloj, ili ne timas la morton, kaj kiam iu el ili forpasas, neniu funebras. Laŭ nia pensmaniero, ilia vivo ŝajnas paca kaj trankvila, sed monotona kaj teda. Ili neniam spertas ekstazon, eksciton aŭ stimulon (eble parte pro tio, ke ili estas senseksaj). Tamen, povas esti, ke la malesto de perforto, agreso aŭ intenca detruo de la medio iom kompensas tiun mankon.

Kiam venis la tempo de nia reveno al nia hejma planedo, ni kuniĝis kun grupo da ikaranoj apud nia kosmoŝipo. Nome de nia teamo kaj pere de la interpretisto U, Neuwirth adiaŭis la planedanojn, dezirante al ili — kaj precipe al U, ĉe kiu li tiom longe vivis kaj kunlaboris — “Ĉion bonan!” La reago de U surprizis nin. Li simple diris “Iru!”, kaj tuj forlasis la lanĉejon. Ni poste rimarkigis al Neuwirth, ke la malvarma sinteno de lia ikara amiko ŝajnas stranga. “Tute ne”, respondis Neuwirth. “La ikaranoj ne havas amikojn. Ili rekonas nek amikojn, nek malamikojn.”

Do, jen niaj konkludoj: Kvankam la ikaranoj estas liberaj de multaj el la problemoj, malĝojoj kaj suferoj, kiujn ni, pro nia homa kondiĉo, devas sperti, mi persone, kaj la anoj de nia teamo, preferus loĝi sur nia kruela kaj tragika planedo kaj suferi ĝiajn malbonaĵojn ol pasigi la senemocian kaj apatian vivon de la ikaranoj. Ŝajnas, ke precize pro la ekzisto de malĝojo, pezo kaj penigo ni teranoj povas ankaŭ koni ĝojon, ekstazon kaj feliĉon. Bedaŭrinde, sur la tero, estas precize pro la ekzisto de la malriĉeco de multaj mizeruloj, ke ekzistas la vasta riĉeco de malmultaj privilegiuloj; kaj estas ĝuste la ĉeesto de krueleco, kiu ebligas kaj elvokas la kompaton — kiu, laŭ la poeto Kálmán Kalocsay, estas la plej sankta kaj plej nobla el la homaj sentoj.

Garvan Makaj’

Turismo

AŬSTRIO

Milita kampadejo trovita en Karnunto

En la Arkeologia parko Karnunto (Monato 2014/05, p. 16) oni faris novan eltrovon. Post la malkovro de tutmonde unika gladiatora lernejo en 2011 la sciencistoj nun eltrovis sub la ruinoj de antikva vilaĝo ĉe Danubo grandan militan kampadejon. Helpe de grunda radaro la arkeologoj trafis fortikaĵ-fosaĵon en pli profundaj tertavoloj kun areo de 57 600 kvadrataj metroj, egala al ses futbalaj ludejoj.

Por la direktoro de la arkeologia parko, Markus Wachter [vaĥta], tio estas sensacio: “Por ni estas granda paŝo, ke Karnunto ree ricevas tutmonde sian antikvan signifon”, li deklaris. Petra Bohuslav, ekonomia konsilistino de la lando Malsupra Aŭstrio, diris, ke la eltrovo donos gravan turisman kaj ekonomia impulson.

Ĝis la jarfino

Ekde 2012 oni esploras kune kun internaciaj partneroj laŭ komisio de la lando Malsupra Aŭstrio la subteron de Karnunto. Ĉi-lasta estas la plej granda arkeologia tereno en la centra Eŭropo. Preskaŭ la tuta romia urbo, kies areo iam ampleksis pli ol 10 km2, konserviĝis ĝis nun sub la kampoj kaj vinberejoj de Malsupra Aŭstrio.

Oni esploras el la aero kaj surtere la arkeologian kampon. Pli ol ses km2 estis jam prilaboritaj. La grunda radaro ebligas per la uzo de elektromagnetaj ondoj, ke restaĵoj de la romia urbo aperas tridimensie sur la komputila ekrano. Ĝis la jarfino oni prilaboros areon de kvar km2.

Evgeni Georgiev

Lingvo

SKRIBSISTEMOJ

Kio estas la kipra silabaro?

En majo kaj junio 2014 okazis en la koro de Limasolo (la dua urbo, laŭ grandeco, de la Kipra Respubliko) la interesa ekspozicio I majia tis grafis’ (La magio de la skribado). La redaktoro de la lingva rubriko, laŭdeve ekipita per fotilo, vizitis ĝin la 1an de junio ekskluzive por la legantaro de Monato, al kiu estos jene prezentitaj historio kaj kuriozaĵoj pri antikva kaj fascina skribsistemo, la tiel nomata “kipra silabaro”.

Komuna silabaro

Tio, kion oni konas en epigrafio kaj lingvistiko kiel kipran silabaron, estas silaba skribsistemo utiligita en Kipro inter la dua duono de la 11a jarcento a.K. (stango de Ofelto, ICS* 18g) kaj la fino de la 2a jarcento a.K. Ĝi konsistas el sesdeko da signoj (56, por la ŝatantoj de precizeco), ĉiu el kiuj respondas al aparta silabo, kun iom da lokaj variantoj laŭ la formo de la signoj mem, sed ankaŭ laŭ la kronologio kaj la strukturo de la diversaj trovaĵoj; preskaŭ ĉiuj signoj, escepte de tiu por “ye” (ekzistanta nur en la pli malfrua pafosa varianto), estas atestitaj en la plej disvastiĝinta formo de la kipra silabaro, pro tio cetere menciata en fakaj publikaĵoj kiel “komuna silabaro”.

Sud-okcidenta regiono

La tekstoj skribitaj en ĉi-lasta, ordinara, speco de silabaro estas kutime maldekstrumaj kaj venas de areo tre ampleksa: ili estis malkovritaj praktike sur la tuta insulo, escepte de la sud-okcidenta regiono — tiu de Pafoso — siaflanke karakterizata de propra, iom malsama, signaro, konata kiel “la pafosa silabaro”. Ĉi tiu loka versio de la silabaro, havanta kelkajn apartaĵojn, estis ofte uzata por la skribado de tekstoj dekstrumaj kaj estas karakterizata de aparta kronologio: oni fakte parolas pri iu “frua pafosa silabaro”, esence dokumentita ĉe tekstoj el la 6a jarcento a.K., kaj pri iu “malfrua pafosa silabaro”, per kiu oni skribis dokumentojn, kiuj datumas ĉefe de la 4a jarcento a.K.

Funebraj surskriboj

La konserviĝintaj tekstoj estas plurspecaj, kun klara hegemonio de funebraj kaj religiaj surskriboj; cetere, inter la (relative malmultaj) publikaj tekstoj oni havas kelkajn el la plej gravaj kaj konataj kipraj surskriboj, kiel ekzemple iun dulingvan tekston el Amathunta (ICS 196; ĉirkaŭ 310 a.K.) aŭ la tabuleton de Idalion (ICS 217; ĉirkaŭ 478-470 a.K.). La plejmulto de la tekstoj ĝis nun konataj estis gravurita sur ŝtono; oftaj estas ankaŭ skrap-skribaĵoj kaj tekstoj pentritaj sur ceramikaĵoj, dum estas malpli multenombraj la tekstoj gravuritaj sur metalo (kia tamen estas la ĵus menciita tabuleto de Idalion).

Komplika deĉifrado

Oni ne malofte legas, ke la kipra silabaro estis deĉifrita en 1871 de la angla epigrafisto George Smith, kiu ja helpis sin per la dulingva kaj duskribsistema surskribo trovita en Idalion (kiu respondas al nuna Dali, urbeto apud la ĉefurbo Nikozio). La komplika deĉifrado de la kipra silabaro tamen ne povas esti atribuita al unuopa persono, ĉar, se esti honestaj, sekvis pluraj klopodoj, kelkaj el kiuj vere brilaj, komence fare de kleruloj el diversaj fakoj kaj poste fare de filologoj kaj fakuloj pri la greka lingvo. Danke al la dulingva (duone semita kaj duone greklingva) surskribo el Idalion (dediĉita al Reshef Mikal — Apolono Amyklos: ICS 220; komenco de la 4a jarcento a.K.) la brita fakulo George Smith ja donis en 1871 unuan gravan interpreton; ĝi tamen estis poste evoluigita kaj perfektigita fare de la egiptologo Samuel Birch (1872), de la numismato J. Brandis (1873), de la filologoj Moritz Schmidt, Wilhelm Deeke kaj Justus Siegismund (1874) kaj fine de la dialektologo H. L. Ahrens (1876).

Egea origino

La egea origino de la kipra silabaro estis ĝenerale rekonita ekde la fino de la 19a jarcento p.K., danke al la esploroj de Arthur Evans (plenumitaj ekde 1894), kiuj identigis la minoan originon de la silabaro uzata en Kipro en la bronzepoko. La kipra silabaro atestita en la ferepoko do devenas de la kipro-minoa silabaro. Iel ajn, post esplorado pli ol 100-jara la preciza rilato, kiu kunligas tiel diversajn skribsistemojn (linearan A, linearan B, kipro-minoan silabaron kaj kipran silabaron) ankoraŭ ne estas difinita detale pro persistaj mankoj en niaj scioj, nelaste pro tio, ke oni sukcesis deĉifri nek la linearan A nek la kipro-minoan.

Ekonomia krizo

Post la falo de la micenaj centroj fine de la 13a jarcento a.K. pro la ekonomia krizo, kiu en tiu epoko frapis la orientan regionon de Mediteraneo, multaj gentoj transloĝiĝis de ĉe Egea Maro al apudaj regionoj, kiuj ankoraŭ floris el ekonomia vidpunkto. Multaj el ĉi tiuj alvenis kiel migrantoj al Kipro, kie ili enloĝiĝis en la urboj-havenoj de la insulo. Tiuj gentoj, venantaj de ĉe Egea Maro, portis kompreneble kun si la propran lingvon: la grekan.

Tiam en Kipro oni uzis lokan antikvan skribsistemon nomatan “kipro-minoa”, per kiu verŝajne oni skribe esprimis la indiĝenan lingvon parolatan en Kipro en la malfrua bronzepoko. Tiu antikva skribsistemo (la kipro-minoa) estis laŭgrade adaptita, tiel ke ĝi kapablu transskribi ankaŭ la grekan lingvon de la enmigrintoj. Estas fakte rimarkinde, ke la egeodevenaj gentoj, kiuj alvenis al Kipro, kunportis kun si la propran lingvon, sed ne la propran skribsistemon (linearan B). La rezulto de la adaptado de la antikva kipro-minoa skribsistemo al la bezonoj de la greka lingvo estas tio, kion ni nun nomas “kipra silabaro”.

La arkad-kipra dialekto

Tiumaniere komence de la unua jarmilo a.K. oni observis en Kipro du paralelajn interesajn fenomenojn: de unu flanko, la kipra silabaro fariĝas laŭgrade la ununura, ekskluziva skribsistemo uzata sur la insulo; de alia flanko, la greka (en la formo de la tiel nomata arkad-kipra dialekto) fariĝas la lingvo, kiun la plimulto de la loĝantaro komprenas kaj utiligas.

Librotenaj celoj

Malsame ol la lineara A kaj la lineara B, kies utiligo laŭdire havis precipe librotenajn celojn, la kipra silabaro inter la 7a kaj la 4a jarcento a.K. estis uzata de ĉiuj klasoj de la loĝantaro pro plej diversaj kialoj. Krom la komuna silabaro, ekzistis aliaj variantoj, kiel tiu jam supre menciita de Pafoso kaj tiu, malpli konata eĉ inter la fakuloj, de Kourion (inter la nunaj Limasolo kaj Pafoso). Iel ajn, la plimulto de la tekstoj (70 %) estis skribata de maldekstro al dekstro.

Indiĝena lingvo

Ekzistas malgranda nombro da surskriboj, kiuj ja estas legeblaj (ĉar skribitaj per la ordinara kipra silabaro), sed kies signifon tute ne eblas al ni kompreni. La ĉefa hipotezo estas, ke ili esprimas iun lokan, indiĝenan lingvon, kiun fakuloj konvencie nomas “eteo-kipra”, laŭ analogio kun la “eteo-kreta”, nekonata lingvo iam atestita sur la insulo Kreto. Tamen indas memorigi, ke ĝis nun ne ekzistas absolute konvinkaj pruvoj pri tio. La korpuso de eventualaj eteo-kipraj (aŭ ial ajn al ni nekompreneblaj) surskriboj estas ĉiuokaze limigita, kaj nombre (temas pri ne pli ol 15 tekstoj), kaj geografie (preskaŭ ĉiuj tekstoj venas de la regiono de Amathunta, apud la nuna Limasolo), kaj kronologie (la tekstoj estis skribitaj preskaŭ ĉiuj en la 4a jarcento a.K.). La plejmulto de la surskriboj en la kipra silabaro esprimas, cetere, iun grekan (arkad-kipran) dialekton.

Helenisma periodo

Ekde la 6a jarcento a.K. (almenaŭ laŭ nia nuna dokumentaro) ekaperis en Kipro la greka alfabeta skribo, per kiu oni esprimis nur la grekan lingvon (neniam eteo-kipran aŭ alian lokan idiomon); ĝi tamen estis malofte uzata ĝis la plena klasika epoko. La uzo de la kipra silabaro malfortiĝis precipe post la ĉesigo de la kipraj regnoj fare de Ptolemeo, en la dua duono de la 4a jarcento a.K., kaj tute malaperis ĉe la fino de la 3a jarcento a.K. En la helenisma periodo la komuna greka lingvo (kojneo), bazita sur la atika dialekto, estis ekuzata en la tuta greklingva mondo inkluzive Kipron, kaj ĝi estis regule skribata pere de la greka alfabeto, ne de alternativaj skribsistemoj.

Duobla skribsistemo

Ekzistas kelkaj surskriboj skribitaj per duobla skribsistemo (ekzemple en la greka alfabeto kaj paralele en la kipra silabaro); aldone ekzistas tre grava dulingva surskribo (ICS 196), verkita unuflanke en nekonata lingvo — ĉu la eteo-kipra? — pere de la kipra silabaro kaj aliflanke en la greka pere de la greka alfabeto.

Kalkŝtona pokalo

En la foto 1 oni vidas fragmenton de kalkŝtona pokalo, trovita en la antikva urbo Chytri. Ĝi rilatas al la nemalproksima templo de Afrodito. Ĝi datumas de la 7a aŭ la 6a jarcento a.K. Oni rimarkas du malsamajn surskribojn, en kipra silabaro, ambaŭ maldekstrumaj. La unua, pli klara kaj skribita per pli grandaj signoj, situas en la supra parto. Ĝia enhavo estas tradukebla jene: “Mi apartenas al la Pafosa (Afrodito)”. La dua, ĉe du linioj, ne estas kompleta kaj tial estas malfacile komprenita: oni tamen rekonas la esprimon “por la imposto”.

Senvoĉaj konsonantoj

En la foto 2 oni trovas tabelon, ĉeestan en la muzeo, koncernan al la signoj, kiuj konsistigis la kipran silabaron: estas rimarkinde, ke voĉaj kaj aspiraciaj konsonantoj, kiel “b”, “d”, “g”, “ph”, “th” kaj “kh”, estis pritraktataj kaj skribataj kiel la respondaj senvoĉaj (do “p”, “t”, “k”); finaj konsonantoj estis ĉiam sekvataj de la vokalo “e”; du apudaj konsonantoj estis ĉiam disigataj de la vokalo “e”. Do, ekzemple, la nomo Jakobo (en la pragreka “Iakobos”) estu skribata jene: “I-a-ko-po-se”. La nomo Nikolao (en la pragreka “Nikolaos”) estu “Ni-ko-la-o-se”.

Laŭmetia distordo

Per iom da fantazio ĉiuj legantoj povos amuzi sin skribante sian nomon laŭ la kipra silabaro. En la muzeo estis bela nigra tabulo, kie ludemaj infanoj povis klopodi skribi sian nomon aŭ aliajn ŝatatajn vortojn. Se mi volus dum mia vizito klopodi skribi mian nomon, ĝi devus esti “Ro-pe-re-to Pi-ke-ro”. Sed mi konfesas, ke, eble pro t.n. laŭmetia distordo, ene de la muzeo sur la nigra tabulo mi preferis skribi la nomon de nia ŝatata revuo: “Mo-na-to” (vidu foton 3)!

Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

1. Sur fragmento de kalkŝtona pokalo, trovita en la antikva urbo Chytri, oni rimarkas du malsamajn surskribojn maldekstrumajn. La unua, pli klara, estas tradukebla jene: “Mi apartenas al la Pafosa (Afrodito)”. Foto: Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

2. En la muzeo estis tabelo kun ĉiuj signoj de la kipra silabaro: estas rimarkinde, ke voĉaj kaj aspiraciaj konsonantoj estis pritraktataj kaj skribataj kiel la respondaj senvoĉaj. Foto: Roberto Pigro

[FORIGITA!: bildo]

3. Eble pro t.n. laŭmetia distordo ene de la muzeo sur la nigra tabulo la verkinto preferis skribi per kipra silabaro, anstataŭ la propran nomon, la nomon de nia revuo: Mo-na-to. Foto: Roberto Pigro

* 1. La mallongiĝo ICS referencas al la korpuso de surskriboj kipro-silabaj fare de Olivier Masson, Les inscriptions chypriotes syllabiques, Paris, Éd. de Boccard, 1983 (la 2a eldono).

Lingvo

HINDIO

Notoj indaj pri lingvaroj hindaj

Oni ofte aŭdas aŭ legas pri la hinda civilizo kaj pri la hinda etno (aŭ eĉ raso). Temas pri akceptebla simpligo; penvaloras tamen memorigi, ke tiu de la hindoj ne estas difinebla kiel unuopa grupo, kaj ke, el la vidpunkto de la genetikaj karakterizoj listigitaj kiel markiloj de raso, ilia identeco estas nek homogena (fakte ekzistas rimarkindaj diferencoj inter la diversaj grupoj de loĝantoj), nek iumaniere rekonebla.

Pri la genezo de tiea civilizo, ekzistas reganta (sed pruvite erara) teorio, kiun ni povus nomi “rasa teorio pri la hinda civilizo”, laŭ kiu ĉi-lasta originis de la kunpuŝiĝo kaj posta miksiĝo de unu civilizita blanka raso kun alia “barbara” nigra raso. La rasa teorio estis konvinke dementita danke al la malkovro de la civilizo de la indusa valo, kiu malproksimigas al iu fora pasinteco la komencojn de hinda civilizo. Oni ja kredas, ke la hinda civilizo naskiĝis de la kombinaĵo inter almenaŭ tri malsamaj grupoj, kio estas konfirmita de la fakto, ke en Barato ekzistas tri grandaj lingvaroj sen parenceco inter si. En la ordo de malpliiĝo de grandeco temas pri la lingvofamilioj hindarja, dravida kaj munda. La celo de ĉi tiu artikolo estas mallonge prezenti al la legantaro ĉi tiujn tri gravajn lingvarojn.

Baseno

La hindarja familio, kiu inkluzivas la hindian kaj la urduan, estas parolata en la supra baseno de la rivero Gango. La hindia estas la oficiala lingvo de la respubliko Barato. Fakte, la hindia kaj la urdua estas du dialektoj de ununura lingvo, kvankam ili diferencas kaj laŭ la skribmaniero (la hindia uzas la tiel nomatan nagarian skribsistemon, derivitan el la antikva brahmia, dum la urdua uzas varianton de la araba-persa skribsistemo) kaj laŭ la leksiko (la urdua prunteprenis multe da persaj kaj arabaj vortoj). Tendence, eblas aserti, ke la hindia kaj la urdua estas parolataj respektive de hinduoj kaj islamanoj.

Mapo

La nomoj de aliaj hindarjaj lingvoj estas klare ligitaj al la respektivaj geografiaj deven-areoj: observante la mapon de norda Hindio de okcidento al oriento, ni trovos la marathan en Maharaŝtro, la guĝaratan en Guĝarato, la sindan en Sindo; en Penĝabo la penĝaban, en la valo de la rivero Gango la hindian, en Nepalo la nepalan; poste la bengalan en Bengalo kaj Bangladeŝo, kaj fine la orijan en Oriso (por nomi nur la plej gravajn). Al la sama familio apartenas ankaŭ la singala, kiun oni parolas multe pli sude, nome en Sri-Lanko.

Hinduismo

Ĉiuj ĉi lingvoj estas idoj de la sanskrita, la lingvo de la sanktaj libroj de hinduismo, kiu estis enkondukita en Hindion ĉirkaŭ la jaro 1400 a.K. fare de homoj, kiuj nomis sin arjoj. Indas mencii, ke la sanskrita estas mem parto de la granda hindeŭropa lingva familio, kiu inkluzivas, krom la sanskritan kaj ĝiajn derivitajn lingvojn, ankaŭ la malnovan persan kaj la idojn de ĉi-lasta, disvastiĝintajn en Irano, Afganio kaj Pakistano, kaj, kiel certe konate, plej multajn el la eŭropaj lingvoj.

Triboj

La dravida kaj la munda lingvaroj estis atestitaj en Hindio longe antaŭ la sanskrita. Hodiaŭ la grandaj dravidaj lingvoj estas parolataj en suda Barato: jen ekzemple la tamila (parolata en Tamilnado), la teluga (en Andra-Pradeŝo), la kanara (en Karnatako) kaj la malajala (en Keralao). Temas entute pri 26 dravidaj lingvoj, iuj el kiuj estas parolataj de triboj en centra Barato (kiel la gonda, parolata de pli ol 5 milionoj da homoj). Du dravidaj lingvaj “insuloj” situas cetere en la valo de Gango kaj en tiu de Induso.

Fakuloj

Antaŭ la alveno de la sanskrita, la dravidaj lingvoj estis disvastiĝintaj tra la tuta Hindio, kvankam en la nordo ili laŭgrade cedis al la hindarjaj lingvoj. Al tio oni ŝuldas la fakton, ke hindarjaj lingvoj ja enkorpigis lingvajn trajtojn kaj prunteprenis multajn vortojn de dravidaj. Fakuloj ne sukcesis identigi la devenon de la lingvoj dravidaj: kelkaj kredas, ke ili iel rilatas al la lingvaro finn-ugra (entenanta lingvojn parolatajn en Finnlando, Hungario, Estonio, la ĉefaj ne hind-eŭropaj lingvoj ĉeestaj nun en Eŭropo), aliaj preferas pripensi ligitecon kun la elamita (lingvo iam parolata en sud-okcidenta Irano). Ĝenerale, tamen, ĉiuj opinias, ke la dravidaj lingvoj alvenis Hindion de okcidento aŭ de nordokcidento, ja antaŭ ol la sanskrita.

Kamboĝo

La munda lingvaro, aliflanke, havas rilaton kun aŭstral-aziaj lingvoj de Asamo kaj Hindoĉinio (inkluzive de la ĥmera parolata en Kamboĝo), kaj estas preskaŭ certe, ke ĝi alvenis al Hindio el oriento antaŭ la sanskrita, kiu importis diversajn vortojn el lingvoj dravidaj kaj mundaj. Ĉi tiuj lingvoj, la mundaj, estas parolataj de tribaj gentoj en centra kaj centr-orienta Barato.

Fandiĝo

De jarcento al jarcento, la diversaj popoloj kaj iliaj lingvoj forte miksiĝis, kaj tio, kion ni neprecize nomas hinda civilizacio, kvazaŭ temus pri homogena afero, estas la rezulto de ĉi tiu komplika fandiĝo.

Aspiracio

La nomo Hindio deriviĝas de la vorto sindhu, kiu en la sanskrita havas la signifon de “rivero” kaj estis ne hazarde la nomo donita al Induso: ĉi-lasta estis antonomazie nomita tiel (“la rivero”), pro sia grandeco. En la transpono de la vorto en la antikvan persan, la komenca s de sanskritaj vortoj fariĝis h; la persoj nomis do Hindush kaj la riveron kaj la teron, kiun ĝi transiris: tiun nomon la grekoj igis poste Indos, forigante kiel kutime en la prononco la komencan h (rekoneblan tamen en la tiel nomata kruda spirito, kiu akompanas ĉi-okaze la komencan vokalon i). En la greka, oni parolas pri Indía, Indós, Induismós, ĉiam sen aspiracio. Ankaŭ en latino ĉiuj formoj estas senaj je komenca h.

En Esperanto ŝajnas, male, ke oni kurioze utiligis la grekan etimologion (kun la verŝajna perado de la responda latina vorto) por indiki la riveron (Induso), sed la sanskritan-persan formon por indiki geografiajn (Hindio, Hindustano, Hindoĉinio), lingvajn (hindia, hindarja lingvaro) kaj religiajn terminojn (hinduismo, hinduo).

Letero

Simila duobligo ekzistas en la ĉina lingvo, kie Hindion oni nomas en du manieroj: Sin-tu kaj Yin-tu: la unua nomo estas klare pruntita el la sanskrita, la dua el la persa aŭ el la greka. La aŭtoro ne scias, tamen, ĉu ekzistas diferenco en la uzado de la du vortoj: legantoj el Ĉinio povus klarigi per letero al Monato tiun aspekton. La araboj, sekvante la ekzemplon de la persoj, parolis siaflanke pri Al-hindi, ĉiam konservante do la aspiracion.

Roberto Pigro

Scienco

ISLANDO

Rekorda konkulo

Ke estaĵoj povas atingi altan aĝon — foje ege pli altan ol tiu de homoj — estas bone konate. Kelkaj arboj povas fakte vivi milojn da jaroj, dum gigantaj testudoj de la Galapagoj povas iĝi eĉ 170-jaraj. La rekordulo inter maljunaj bestoj, tamen, pezas nur 52 gramojn kaj malpli grandas ol testudoj: temas pri konkulo kaptita en 2006 apud Islando kadre de esplora agado!

Freŝa studo montris, ke tiu konkulo naskiĝis en la jaro 1499. Tiam multaj eŭropanoj ankoraŭ kredis, ke la suno rivoluas ĉirkaŭ la tero! La konkulo ekvivis dum la tiel nomata Minga dinastio de Ĉinio (1368-1644), kaj jen la kialo, kial oni ĝuste elektis la nomon Ming. Tiu konkulo, kiu apartenas al la speco Arctica islandica, fakte aĝis, en la momento, en kiu la esploristoj ĝin kaptis, 507 jarojn, do pli ol duonjarmilon.

Ĉarniro

Ming estis unu el la ducento da konkuloj kolektitaj de sciencistoj de la brita Bangor University en 2006, kadre de priklimata esplorado. Kiel estas kutime, la sciencistoj fridigis la konkulojn por ebligi ilian transportadon. Tiu traktado, memkompreneble, provokis la morton de la moluskoj, sed tiutempe ili ankoraŭ ne sciis la aĝon de la eroj. En laboratorio, la sciencistoj malfermis la konkojn por nombri la jarringojn, videblajn per mikroskopo ĉe la ĉarniro, kiu unuigas la du konkoduonojn. Same kiel la arbaj, la konkaj jarringoj mem ne nur indikas la aĝon de la ena besto, sed ja enhavas multe da informoj pri klimato en la pasinteco. La diko de la ringoj varias cetere laŭ la akva temperaturo. Somere konkuloj kreskas pli rapide, tiel formante pli dikan ringon. Teamano James Scourse asertis, ke tiuj jarringoj estas la unikaj atestoj de la nordatlantika klimata ŝanĝiĝo.

Taksado

Jam en 2007 unua taksado pri la efektiva aĝo de la konkulo (405 jaroj) estis publikigita. Tiam la libro de rekordoj Guinness registris Ming-on kiel la plej maljunan beston. Nova studo, plenumita en 2013, montris, ke tiu kalkulo estis erara, kaj ke la koncerna molusko fakte havis pliajn 102 jarojn. Ming, do, frakasis sian propran rekordon.

Radiokarbona metodo

Pro la rimarkinda aĝo de la konkulo, la internaj jarringoj estis tre densaj kaj malfacile videblaj. Pro tio la sciencistoj provis nombri la kresk-ringojn videblajn sur ekstera faco de la konko. Pli alta aĝo estas konfirmita nelaste per apliko de la tiel nomata radiokarbona (C-14) metodo. James Scourse, estro de la teamo, ne havas dubojn: la aĝo de 507 jaroj estas tute certa.

Kritiko

Post la publikigo de la rezultoj, la scienca teamo ricevis senfundamentan publikan kritikon. Ili devis dementi akuzon, laŭ kiu oni konscie detruis la konkon, kvankam sciante ekde la komenco pri ties alta aĝo. Sed la kaptita konko estis, kiel ili certigas, parto de pli granda scienca projekto, kaj nur hazarde oni poste trovis, ke ĝi havis tiom altan aĝon. La sciencistoj alivorte malkovris tiun ĉi karakterizon de la konko nur post ĝia morto. Maljunaj konkoj kreskas tre malrapide, kaj tial ne eblas diri unuavide, ĉu granda konko aĝas je 100, 200 aŭ 300 jarojn. “Miloj da konkoj de tiu speco estas aliflanke kaptataj kaj manĝataj ĉiujare pro komercaj kialoj, do estas tre probable, ke fiŝistoj jam kaptis konkojn, kiuj havis la saman aŭ eĉ pli altan aĝon”, rimarkis Paul Butler, ano de la teamo.

Oliver Kim

[FORIGITA!: bildo]

La konko de ĉi tiu molusko (Arctica islandica) montras centojn da ringoj, kiuj indikas ĝian aĝon. Foto: Gunnar Ries

Scienco

PARKINSONA MALSANO

Ju pli toksaj legomoj, des pli riskaj por homoj

La parkinsona malsano povas trafi homojn ankaŭ pere de agrikulturo — por tiuj, kiuj laboras en tiu fako — kaj, pli ĝenerale, per la fruktoj kaj la legomoj, kiujn ni ĉiutage metas surtablen: elmetiĝo al pesticidoj, herbicidoj kaj insekticidoj fakte estas science asociita kun rimarkinda risko pri ekapero de la menciita malsano.

Revizio

Tion konkludas itala esploro, kiu konsideris kaj reviziis la rezultojn de cento da antaŭaj esploroj. Temas pri revizio plenumita de sciencistoj el Fondazione IRCCS Policlinico San Matteo, en la lombarda urbo Pavia, kunlabore kun tiel nomata Centro ParkinsonIstituti Clinici di Perfezionamento (mallonge: ICP). Ĉi lasta institucio situas en Milano kaj estas kunordigata de doktoro Gianni Pezzoli.

Doktoro Emanuele Cereda (la ĉefa aŭtoro de la esploro) kaj liaj kolegoj analizis 104 studojn, kiuj ekzamenis la ligitecon inter elmetiĝo al pesticidoj, herbicidoj, insekticidoj kaj risko ekhavi la parkinsonan malsanon, precipe por ĉiuj, kiuj laboras en la agrikultura fako. En la esploro, tamen, oni ankaŭ inkluzivis personojn, kiuj pro aliaj kialoj elmetiĝas al similaj riskoj: alivorte personojn, kiuj vivas proksime al la kamparo, laboras apud agrikulturaj kampoj aŭ — eĉ pli maltrankvilige — simple kutimas trinki en sia hejmo kran-akvon.

Solviloj

La esploro, publikigita en Neurology, medicina revuo de la Usona Akademio de Neŭrologio, montris, ke ofta elmetiĝo al tiuj nesanigaj substancoj povas pliigi la riskon, ke oni estos trafita de la parkinsona malsano, eĉ je 80 procentoj. En kelkaj pasintaj studoj reviziitaj kadre de la esploro, la elmetiĝo al certaj pesticidoj kaj solviloj cetere estis asociita kun duobla risko pri disvolviĝo de la neŭrologia malsano.

Oni ne enketis la influon de la diversaj tipoj de elmetiĝo (ĉu la kombinaĵo estas ekzemple enspirita aŭ sorbita tra la haŭto). Tamen, la esploro ĝenerale sugestas, ke la risko kreskas proporcie kaj paralele kun la daŭro de elmetiĝo al danĝeraj kemiaĵoj.

Kvanto aŭ kvalito

La bezono — ofte substrekata de “saĝuloj” en la pasintaj jaroj — de iu agrikulturo, kiu prefere donu prioritaton al la kvanto anstataŭ al la kvalito, havis la jenan rezulton: ke la uzo de kemiaĵoj en la kampoj atingis neelteneblajn dimensiojn. Sen konsideri, ke ĉio, kion homo enmetas en la medion, poste revenas al ni je malsamaj kaj kaŝitaj formoj: do en la nutraĵoj, kiujn ni alportos al la tablo; en la akvo, kiun ni trinkas; en la aero, kiun ni spiras. Se tiuj, kiuj laboras en agrikulturo, estas sendube pli elmetitaj al tiaj riskoj, ankaŭ ordinaraj uloj, kiuj simple manĝas, spiras, trinkas (!) ĉiutage, ne estas 100-procente protektitaj. Kiu havas orelojn por aŭdi, tiu aŭskultu: legantoj (kaj ĉefe regantoj!) tiun ĉi antikvan frazon pripensu.

Roberto Pigro

Medio

EŬROPA UNIO

Verdaj mitoj kaj herezoj

>Dum la pasintaj jardekoj la ekologia movado kaj la al ĝi rilatantaj verdaj politikaj partioj en multaj landoj iĝis sufiĉe influhavaj kaj eĉ kelkfoje partoprenis en registaroj. Indas demandi sin, kiomgrade la verdulaj starpunktoj vere estas utilaj al la medio. Pri tiu temo aperis lastatempe pluraj libroj.

En majo la loĝantoj de Eŭropa Unio denove elektis la membrojn de la Eŭropa Parlamento. Estos 38 verduloj en la renovigita parlamento (plus kelkaj kiuj estas pro administraj kialoj en la sama parlamenta frakcio, sed ne nepre estas verduloj). Legante la verdajn programojn (mi konsultis flandran kaj germanan versiojn), oni apenaŭ rimarkas diferencojn kun socialismaj programoj. En ambaŭ estas ekzemple promesoj pri ekonomia kresko kaj pli da laborlokoj. Cetere, la samaj promesoj aperas ankaŭ en aliaj programoj (sed laŭ verduloj kaj socialistoj intervenu por tio la ŝtato, dum ĉe aliaj “la libera merkato” faros). Troveblas nur kelkaj ekologiaj temoj, ekzemple pri verdaj energifontoj, sed ne detale ellaboritaj.

“Verda” fojfoje signifas “dolora”

La plej videblaj eroj de la verdiĝanta energiproduktado estas la ventoturbinoj en la kamparo kaj la sunpaneloj sur la tegmentoj. Tiuj energifontoj devos anstataŭi la nukleajn centralojn, kiuj iom post iom estas elŝaltataj. Tamen, vento kaj suno ne estas fidindaj. Por garantii ke ĉie kaj ĉiam elektro estas je dispono, necesas tute restrukturi la distribureton. Antaŭe la distribuo okazis, kiel por akvo kaj gaso, en unu direkto: de la centralo al la konsumanto, kun kelkaj konektoj inter la centraloj kaj trans la landlimoj. Nun la elektro venas el multaj fontoj kaj oni devas transporti ĝin al pli foraj lokoj. La mastrumado de la novspeca distribusistemo estas multe pli kompleksa kaj riska kaj estas bezonataj novaj alt-tensiaj lineoj.

Jen aperas problemo: multaj homoj ne ŝatas, ke pilonoj kaj kabloj perturbas la pejzaĝon aŭ timas, ke la lineoj kaŭzos iun radiadon nocan por ilia sano. Ili postulas, ke la kabloj estu metitaj subtere. Teknike eblas, sed ĝis nun tio estas farata nur por etaj distancoj, ĉar estas multe pli kompleksa kaj kosta solvo. El ekologia vidpunkto, ĝenas la bezono de pli dikaj kabloj, kio por longaj distancoj signifas konsumon de ege granda kvanto da naturaj resursoj. Iam superkonduktiveco povos esti solvo, sed nun tio ankoraŭ estas eksperimenta.

Ĝis nun ne eblas stoki grandan kvanton da elektro. Estas unu iom racia solvo, uzebla nur en montaraj regionoj: kombino de supra kaj malsupra lagoj. Se estas tro da elektro (kio oftas ĉe ventoturbinoj) oni uzas la troon por pumpi akvon de la malsupra al la supra lago. Se mankas elektro, akvo fluas de la alta al la malalta lago tra la pumpiloj, kiuj funkcias kiel generatoroj. Kie eblas, tiaj lago-kombinoj jam estas uzataj. Nun urĝe necesas konstrui novajn, sed por tio estas bezonataj grandegaj konstrulaboroj neakcepteblaj por la loĝantoj de la trafitaj regionoj.

Verduloj ne volonte parolas pri tiaj konsekvencoj de nova energipolitiko. Kontraŭe, ili kutimas subteni la protestantojn, tiel subfosante la propran idearon.

Biobrulaĵoj

Krom ventoturbinoj kaj sunpaneloj, biobrulaĵoj estas tria verda energifonto. Laŭ informilo, kiun la belga elektro-produktanto kaj -liveranto Electrabel (filio de la franca GDF Suez) ĵus dissendis al siaj klientoj, 80 % de ĝia verda energio devenas de biobrulaĵoj. Tamen tiuj brulaĵoj estis kaj estas kontestataj. Kvankam la produktometodoj dum la pasintaj jaroj pliboniĝis, restas multaj duboj pri la reala utilo. Plejparto de la brulaĵoj (sukerkano, maizo, ligno ...) estas kultivata industriskale en evolulandoj kaj tie forprenas agrojn bezonatajn por la loka konsumado.

Ekologia dorsosako

Ĉu mi anstataŭigu mian dekjaran, ne ofte uzatan, bone funkciantan aŭton per nova, konsumanta malpli da energio? Ĉu mi tuj forigu ĉiujn ampolojn kaj ekuzu LEDajn aŭ fluoreskajn lampojn en mia domo, aŭ ĉu el ekologia vidpunkto estas pli favore anstataŭigi ilin nur kiam ili difektiĝas? Jen demandoj al kiuj la kutima respondo estas “faru tuj”, sed kiuj fakte bezonas zorgan kalkuladon.

La germana veterana ekologiisto Friedrich Schmidt-Bleek (naskiĝinta en 1932) kreis la koncepton de “ekologia dorsosako”. Kutime oni prijuĝas la efikecon de aŭto aŭ lampo komparante la energikonsumon. Schmidt-Bleek adicias ĉion, kio dum la produktado, la uzo kaj la forigo de iu aparato estas konsumita: la bazajn materialojn (metalo ...), la kromajn konsumaĵojn dum la produktado (akvo, pakumo, transporto ...), la energikonsumon dum la utila vivo, kaj fine la kostojn (kaj eble la enspezojn) por “malprodukti” la aparaton. Laŭ tiaj kalkuloj la uzo de plejparto de la nuntempaj elektraj aŭtoj estas frenezaĵo, ĉar por iliaj baterioj estas bezonataj multe pli da bazaj materialoj ol por kutima aŭto kaj dum la uzado, la pezo de la baterioj pligrandigas la energikonsumon.

Similajn kalkulojn eblas fari por pesi kaj kompari la ekologian dorsosakon de papera aŭ plasta pakumo, de vitraj aŭ plastaj boteloj, ktp. La konkludo de Schmidt-Bleek: facilaj respondoj ne ekzistas.

Karbona dioksido

Ĉar por la ĉiutaga vivo estas bezonataj simplaj komparmetodoj, la kutima kriterio por prijuĝi la ekologian aspekton iĝis la emisio de karbona dioksido (CO2). Ĝi originas el la Protokolo de Kioto, internacia traktato, alprenita en decembro 1997. La protokolo enkondukis sistemon de emisio-rajtoj de CO2, distribuataj al poluantaj industrioj. La intenco estis fiksi maksimumon de emisioj, jaron post jaro malpliiĝantan. Kompanioj, kiuj sukcesis malpliigi sian emision, povis vendi siajn troajn rajtojn al aliaj. Anstataŭ ekologia stirilo, la rajto-sistemo iĝis financa produkto, kun ĉiuj eblaj misuzoj. Restas la burokrataro kaj la fraŭdo; pridubindas la utilo por la medio.

Greenpeace

Se la medio-protektantaj asocioj ne sukcesas honeste kaj akurate informi la publikon, oni almenaŭ povus esperi, ke interne ili zorge kaj etike funkcias. Eĉ pri tio devas esti duboj ...

En sia numero de la 16a de junio 2014 la germana revuo Der Spiegel anoncis, ke la ĉefsidejo de Greenpeace en Nederlando perdis 3,8 milionojn da eŭroj pro financa spekulado. La asocio intertempe konfirmis tion. Kiel kutime, la respondeca oficisto estis tuj maldungita, sed evidente li ne povis fari tiajn transakciojn sen scio kaj konsento de siaj superuloj. La afero konfirmas, ke la bankokrizo de antaŭ kelkaj jaroj estas tute forgesita. Kompleksaj kaj riskaj financaj konstruoj denove iĝis tute akcepteblaj, des pli ĉar la rento el normalaj ŝparkontoj estas preskaŭ nula.

Konkludo

Danke al la verda movado la publiko nun estas (iomete) konscia pri ekologiaj temoj. La verdaj ideoj intertempe estas transprenataj de plejparto de la aliaj politikaj partioj, sed ofte kiel simpligitaj sloganoj. Se la verduloj deziras daŭre progresi (ne nur laŭ nombro de voĉdonoj okaze de balotado, sed ankaŭ laŭ realigo de sia idearo), ili devos repripensi sian strategion. La nuna publiko estas pli bone edukita ol la antaŭa generacio kaj deziras kredindajn informojn.

Roland Rotsaert

Leteroj

Simbolo de juneco

Kun intereso mi legis la mallongan artikolon Manĝi pomon vere savas homon de Paulo Sérgio Viana (Monato 2014/07, p. 20). Laŭ mia opinio, bone kaj klare verkita artikolo, kiu estas ne nur interesa, sed ankaŭ signifoplena kaj instrua.

Mi volus rimarkigi, ke miaj geavoj preskaŭ ĉiun tagon vespere manĝis pomon por protekti sian organismon kontraŭ malsanoj. Ili laŭvorte serĉadis vermajn pomojn, ĉar vermoj “vizitas” (pli bone dirite “atakas”) nur sanajn pomojn, kiuj ne estas ĥemie flegitaj dum kultivado.

En Slovakio la pomo estas la simbolo de juneco kaj de natura beleco. En popola kuracado la pomoj helpas kuraci malsanojn de la hepato kaj galveziko. Valorajn servojn faras pomoj ĉe malvarmumo, tuso, laringomalsanoj ktp. La pomo bonege desinfektas la buŝan kavon, kaj varmega kuirita pomsuko kun limono protektas la mukozon kontraŭ mukoj. Memkompreneble nur longdaŭra kaj regula pommanĝado povas havi bonfaran kaj preventan influon por homa korpo.

Julius Hauser

Slovakio

Ekonomio

GASO

Rusa tergaso por Eŭropa Unio

Nur 192 loĝantojn havas la aŭstra vilaĝo Baumgarten, 50 km oriente de Vieno, proksime de la slovaka landlimo. Pro la provizado de Eŭropa Unio per rusa tergaso ĝi tamen iĝos grava loko. Tie ekde 2016 finiĝos la Suda Gasodukto (angle South Stream), kiu liveros jare 32 miliardojn da kubaj metroj da tergaso al EU. La nova dukto ne trairos Ukrainion, sed ĉirkaŭiros tiun landon: suda Rusio, Nigra Maro, Bulgario, Serbio, Hungario, Aŭstrio.*

La tuta dukto kostos 30 miliardojn da eŭroj. La longeco de la aŭstra parto estos nur 50 km kaj kostos 200 milionojn da eŭroj. En junio la kontrakton por realigi la dukton subskribis Gerhard Roiss por la aŭstra energikonzerno OMV kaj Aleksej Miller por la rusa gaskonzerno Gazprom.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Gerhard Roiss de la aŭstra energikonzerno OMV (maldekstre) kaj Aleksej Miller de la rusa gaskonzerno Gazprom. Foto: Walter Klag

* 1. Mapo kun la vojo de la gasodukto estas i.a. en http://images.derstandard.at/2014/06/24/southstream.jpg.

Turismo

UNUA MONDMILITO

La unua pafo okazis en Aŭstralio

Britio proklamis militon al Germanio la 4an de aŭgusto 1914 je la 23a horo. En Melburno, ĉefurbo de la federacia ŝtato Viktorio, tio estis je la 9a horo la 5an de aŭgusto. La informo atingis Aŭstralion telegrafe per la morsa kodo el Britio.

Eksciinte pri la milito, germana vaporŝipo “Pfalz” provis fuĝi el la golfo de la haveno Phillip ĉe Melburno. La enirejo de tiu haveno estas mallarĝa kaj tiuloke estas rapida fluo, kiu estas tre danĝera por ŝipoj. Por trapasi ĝin oni bezonas piloton. Por gardi la havenan enirejon, Britio instalis kanonojn A1 kaj B1 en Fuorto Nepean en la dua duono de 19a jarcento.

Do, akurate posttagmeze la 5an de aŭgusto, la kanono B1 sur la orienta flanko de havena enirejo elpafis obuson, kiu pasis preter la vaporŝipo “Pfalz”. Poste la piloto, kapitano Robinson, persvadis la kapitanon de “Pfalz”, ke la ŝipo revenu en la havenon. Tio estis la unua pafo de la unua mondmilito.

La 100-jariĝon de la unua pafo de la unua mondmilito en la Brita Regno oni celebros la 5an de aŭgusto ĉe Fuorto Nepean.

Interesa fakto estas, ke ankaŭ la unua pafo de la dua mondmilito okazis sur la sama loko. Kanono A1 pafis obuson preter ŝipo, kiu ne respondis demandon de Fuorto Nepean. Temas pri la aŭstralia vaporŝipo “Woniora”. Tamen poste la kapitano rapide donis respondon.

Post la dua mondmilito oni vendis ambaŭ kanonojn por ferrubo. Nun oni planas restarigi ilin por allogo de turistoj. La tuboj de la kanonoj estis konservitaj. Fuorto Nepean troviĝas en la Nacia parko “Point Nepean”.

La duoninsulo Point Nepean (Pinto Nepean) situas sur la orienta flanko de la enirejo de la golfo de la haveno Phillip. Melburno troviĝas je ĉirkaŭ 70 km for de la norda marbordo de la golfo.

Henry Broadbent

Libroj

Rigardo al la interna Rusio deekstere

Kalle Kniivilä estas finndevena sveda ĵurnalisto, brile posedanta la rusan lingvon kaj multe verkinta pri kaj el Rusio dum la lastaj 25 jaroj. Aŭtune de 2013 li faris novan vojaĝon tra Rusio, vizitante Moskvon kaj ankaŭ grandajn kaj malgrandajn rusajn urbojn por trovi la respondon al la demando: kial plimulto de la homoj partoprenantaj balotojn (do, ĉirkaŭ triono de la tuta loĝantaro) ĉiam denove subtenas per siaj voĉoj sinjoron Putin, kiu de la unua vido (mi diru, ankaŭ de la dua kaj la tria!) ne aspektas ideala prezidanto kaj faras sufiĉe multe da misoj. Kiu do estas la reala homa bazo, danke al kiu tiu persono, kiu ofte neglektas homajn rajtojn kaj objektive reduktas civitanajn liberojn, jam 15 jarojn okupas en la lando la plej altajn postenojn?

Ĵurnalisto-observanto

Kniivilä partoprenis, kiel ĵurnalisto-observanto, la balotojn de la ĉefurbestro en Moskvo, li parolis kun pluraj homoj de diversaj profesioj: eksaj inĝenieroj, kiuj devas okupiĝi pri io alia, fabrikaj laboristoj, kiuj ĉu perdis, ĉu konservis siajn postenojn, busŝoforoj, flegistinoj — bunta vico de simplaj homoj, kiuj travivis malfacilan periodon de la vivo en la 1990aj, spertis falojn kaj sukcesojn kaj nun plejparte atingis certan stabilecon de la vivo. Estas ne nur rusoj, sed ankaŭ reprezentantoj de aliaj etnoj — tataroj, ĉuvaŝoj. Ili ofte bone scias, ke ne ĉio glatas en la lando — polico kruelas, koruptado grandas, ĉefaj televidkanaloj plenas je ŝtata propagando — sed tiujn homojn tiaj aferoj ne multe tuŝas, ĉar politikon ili strebas eviti, en televido interesiĝas pri filmoj kaj seriaroj, kaj volas konservi almenaŭ tion, kion ili ja havas. Por unu generacio unu tertremo sufiĉas. Tial ĝuste el la vicoj de la provincanoj, finfine akirintaj stabilecon, venas plejmulte da voĉoj por Putin, kies epoko signifas stabilecon. Pri la nova generacio, kiu ne spertis la revoluciajn kaj ekonomiajn ŝtormojn de la 1990-aj, ankoraŭ ne klaras — ĝi ne rapidas riveli siajn strebojn.

Klarigoj trafaj, sed ...

Kiel ĵurnalista verko, la libro de Kalle Kniivilä estus senriproĉa, se li ne provus fari kelkajn proprajn klarigojn al la priskribataj aferoj. Ofte tiuj klarigoj pri antaŭnelongaj historiaj eventoj estas tre trafaj (kiel, ekzemple, emfazo de tiu observo, ke la politiko de Putin estas daŭrigo de la politiko de Jelcin k.s.), sed samtempe li faras tri bazajn metodologiajn erarojn, kiuj iom senvalorigas la tuton. Tio estas, unue, blinda sekvo al la libro de Jegor Gajdar (“Falo de Imperio ...”) en klarigo de la kaŭzoj de la ruiniĝo de Sovetio. Gajdar, kiel fanatika novliberalulo (kvankam ekskomunisto!) ĉefe emfazas certajn internajn ekonomiajn kaŭzojn, kaj lia celo estis sin indulgi pri absolute malsukcesaj ekonomiaj reformoj, kiuj ĉion detruis, sed nenion kreis — anstataŭ “ŝoka terapio” okazis ŝoko sen terapio (ke povis esti male, pruvas la ekzemplo de pluraj landoj, de Ĉinio ĝis Slovenio).

Due, sekvante Gajdar-on, nia aŭtoro faras la duan principan eraron, sen kiu nenio en la nuna Rusio bone kompreneblas. Ja ne estas, kiel li asertas, iu “konspirteorio” pri tio, ke Sovetio ruiniĝis pro usona influo: ekzistis reala milito (bone, ke nur malvarma!), kiun Sovetio tute klare malgajnis. Kaj en la postsovetia Rusio en la komuna konscio gravegan rolon ludas la socia psikologio de malvenkinta popolo. Tion nepre necesis konsideri ankaŭ analizante la relative grandan subtenon al Putin.

Kaj, trie, parolante pri la opozociuloj (eĉ “radikalaj”), la aŭtoro apenaŭ montras, kiel iliaj pozitivaj programoj diferencas de tiu de Putin. Eble pro tio, ke grandaj diferencoj tie ne ekzistas — kaj Proĥorov, kaj Navalnij, kaj plejparto de la ceteraj estas laŭ siaj ekonomiaj ideoj eĉ pli konsekvencaj novliberaluloj ol Putin mem (kiu, pro desubaj protestoj, devis lasi iujn socialajn garantiojn kaj programojn, kion la aŭtoro ja honeste mencias) — se iu el ili ricevus potencon, la ekonomia situacio de la malfortaj tavoloj de la popolo povus nur malboniĝi. Mi kaj multaj miaj amikoj, kiuj dum jaroj kontraŭstaras al Putin, dum neniu vetero voĉdonos por Navalnij aŭ Proĥorov. Do la popolo (tiu parto, kiu dume voĉdonas) ofte preferas la kutiman malbonon al la minacanta de Navalnij kaj la ceteraj malpliboniĝo!

Rekomendinda

Ĉiuokaze, la libro estas ege interesa, kaj unuavice rekomendindas por legado al esperantistoj el Rusio — por ili plej grave estas, kiel ilia kutima vivo aspektas deekstere. Almenaŭ la frazo “Moskvo estas urbo de kontrastoj”, per kiu Kalle Kniivilä komencas la ĉapitron pri Moskvo, valoras multon ... (Noto: famega frazo el populara sovetia komedio, kiu parodiis la komencon de ĵurnalismaj kliŝaj raportoj pri kiu ajn ekstersovetia urbo.) Ankaŭ alilandaj homoj, kiuj interesiĝas pri la lando, ekscios multajn vivajn detalojn, kiujn oni kutime neglektas, sed kiuj konsistigas realecan bildon de normala ekzistado de simplaj homoj.

Nikolao Gudskov

Kalle Kniivilä: Homoj de Putin. Eld. FEL, Antverpeno, 2014. 165 paĝoj, bindita. ISBN 978 9077066 52 2.

Prezo de la bindita versio: 15 eŭroj + afranko; de la bitlibroj: 9 eŭroj.

Turismo

OCEANIO

Ĉarma insulo en Pacifiko

Nov-Kaledonio estas insulo, kiu situas en la suda Pacifiko 1700 km for de Sidnejo (Aŭstralio) kaj Aŭklando (Nov-Zelando) kaj 17 000 km for de Parizo. Ĝi estas franca teritorio kun vasta aŭtonomio, nomata “Transmara lando”. La landon indas viziti pro la granda bela rifo kaj ĉarma naturo. Aviadilkompanioj plurfoje semajne alflugas ĝin.

La insulo, en la formo de cigaro kvarcent kilometrojn longa kaj kvindek-sesdek kilometrojn larĝa, estas ĉirkaŭita de grandega laguno kaj bela koralrifo (unu el la plej grandaj kaj belaj en la mondo). Al Nov-Kaledonio apartenas pliaj kvar insuloj pli malgrandaj (unu 50 km longa sude kaj tri aliaj situantaj 100 km oriente de la ĉefa insulo), kaj ankaŭ pluraj insuletoj.

La koralrifo laŭ grandeco estas la dua en la mondo post tiu de Aŭstralio. Diversaj ekskursoj kondukas al la rifo, dum kiuj eblas enakviĝi por sperti la riĉecon kaj belecon de la subakva pejzaĝo (diversformaj koloraj fiŝoj kaj belaj koraloj). En la ĉefurbo Numeo oni nepre vizitu la akvarion, kiu unua en la mondo prezentas fosforeskajn koralojn.

La naturo de Nov-Kaledonio proponas ravajn kamparajn pejzaĝojn, vidindajn praarbarojn, akvofalojn (ĉefe sur la orienta marbordo, kie la montaro preskaŭ enfalas la lagunon); verdajn valojn kun riĉa vegetaĵaro; grandajn ebenaĵojn sur la okcidenta flanko, kie oni bredas neintense bovojn; koralajn insulojn Lifou, Mare, Ouvea, en kiuj nur kanakoj estas bienuloj.

Mozaiko de etnoj

La loĝantaro de Nov-Kaledonio estas multetna: lokaj kanakoj kaj alidevenaj homoj: eŭropanoj, vjetnamoj, ĉinoj, japanoj, indonezianoj, polinezianoj, antilanoj, reunianoj kaj mestizoj.

Tiun “mikspoton” oni rimarkas, promenante tra la ĉefurbo Numeo mem kaj vizitante muzeojn, el kiuj elstaras la granda muzeo pri kanaka kulturo, la belega Centro “Jean Marie Tjibaou”. Tra la lando oni povas vojaĝi per aŭto aŭ per aviadilo de la landa kompanio Aircal. Turistoj restadas en hoteloj aŭ en tribaj loĝejoj, kie eblas ekkoni la kuirarton de la diversaj etnoj, gustumante iliajn manĝaĵojn.

La malkovro de pluraj metaloj, ĉefe de nikelo (Nov-Kaledonio estas la trie plej granda produktanto de la mondo), alvenigis plurajn homojn el Eŭropo sed ankaŭ el Azio, ĉefe el Vjetnamio, Indonezio, Japanio, kaj krome el Polinezio.

La produktado de nikelo estas la ĉefa branĉo de la novkaledona ekonomio, kun tri uzinoj: en la ĉefurbo, en la sudo kaj en la norda provinco. Alia branĉo de la ekonomio estas agrikulturo — ĉefe neintensa bovbredado en grandaj areoj sur la okcidenta flanko de la insulo. Tie la surĉevale laborantaj vakeroj adoptis la nomon stockmen, uzatan en la najbara Aŭstralio. De tempo al tempo ili kunpelas la brutaron por traktado kontraŭ iksodoj — per banado aŭ aspergado. Ankaŭ fiŝkaptado kaj turismo estas branĉoj de la novkaledona ekonomio.

Laŭ la lasta popolnombrado la lando havas 260 000 loĝantojn (el kiuj proksimume 100 000 estas en la ĉefurbo). La plimulto de ili estas francaj civitanoj. 40,34 % de la loĝantaro deklaris sin kanakoj, 29,20 % eŭropanoj, 8,30 % mestizoj, 4,96 % novkaledonanoj, 3,34 % posteuloj de azianoj, 10,69 % polinezianoj, kaj la restantaj preskaŭ 7 % ne indikis naciecon. Laŭaĝe plimultas la grupo de la 15-64-jaraj. La naskokvanto estas 16,05/1000 loĝantoj, kaj la mortokvanto — 5,34/1000 loĝantoj.

Historio

Fine de la 18a jarcento pluraj eŭropaj marveturantoj ekvidis la insulon kaj iris sur ĝian bordon. La brita kapitano James Cook nomis ĝin Nov-Kaledonio pro ĝia simileco al lia patrolando Skotlando. Tiu insulo estis loĝata de kanakoj, parolantaj proksimume 30 lingvojn, vivantaj en homgrupoj ofte batalantaj inter si; lertaj agrikulturistoj, tre korligitaj al sia tero.

Nov-Kaledonion oni oficiale deklaris franca kolonio en 1853. Fine de la 19a jarcento ĝi estis punlaborejo por kondamnitoj pro politikaj kialoj (ĉefe post la Pariza Komunumo en 1871), por la afrikanoj (kiuj ribelis dum la konkero de iliaj landoj en norda Afriko fare de francoj), kaj ankaŭ por krimuloj.

Pluraj kanakaj ribeloj okazis ekde la unuaj jaroj de koloniado ĝis 1917 — ĉefe pro terforpreno fare de koloniantoj kaj sekve de devigaj transloĝiĝoj.

Nun Nov-Kaledonio estas dividita je tri provincoj, kiuj estas vaste aŭtonomiaj. La registaro kompetentas pri pluraj temoj, aparte pri financoj (helpate de Francio) kaj la fiska leĝaro. En la venontaj jaroj okazos voĉdonoj pri la estonta politika statuso de la lando.

Gérard Mansel

[FORIGITA!: bildo]

Nov-Kaledonio. Foto: Gérard Mansel

[FORIGITA!: bildo]

Insulo de la pinoj. Foto: Gérard Mansel

[FORIGITA!: bildo]

Vakeroj. Foto: Gérard Mansel

[FORIGITA!: bildo]

Centro Tjibaou. Foto: Gérard Mansel

Scienco

SUKERA DIABETO

Noviga apliko je dispono de kuracistoj kaj pacientoj

Ekzistas pluraj aplikoj por tabulkomputiloj kaj porteblaj telefonoj koncerne sukeran diabeton (latine: diabetes mellitus). Temas, kiel konate, pri disvastiĝinta kronika malsano, en kiu la sangosukera nivelo estas ekscese alta. Haveblas dekoj da tiaj ciferecaj programoj: iuj utilas por krei virtualan taglibron pri la propra nivelo de glukozo, aliaj helpas la pacienton nombri karbonhidratojn ene de diversaj nutraĵoj aŭ preskribas la necesan kvanton de insulino por injekti. Ne mankas aplikoj, kiuj siavice helpas mastrumi la etajn porciigilojn de insulino. Nu, la apliko, kiun ni nun prezentas en ĉi tiu numero de Monato, faras absolute nenion tian. Sed Sybilia, kreita de la itala doktoro Andrea Kleiner (vidu intervjuon kun li en Monato 2013/12), faras aferojn, kiujn neniu el la ceteraj aplikoj ankoraŭ faras. Ni vidu ĉi-sube, pri kio temas precize.

Apliko kompleta

Sybilia, simple kaj el nulo, kvazaŭ moderna “orakolo” (se analizi etimologie ties nomon), kreas insulin-terapion por tiuj, kiuj neniam antaŭe utiligis tiun substancon. Ne estas troigo aserti, ke ĝi reprezentas kompletan, kvankam migrantan kaj miniaturan, diabetologian centron. Ĝi ebligas kalkuli la korvaskulan riskon de pacientoj, ilian korpovolumenan indicon (angle: Body Volume Index), la funkciadon de iliaj renoj, rekomendante kontroladon (se necese) de sangpremo kaj lipidoj. Depende de ies klinika profilo, la apliko proponas la plej taŭgan dieton, la plej taŭgan tipon de gimnastiko, la plej taŭgajn kuracilojn (ne nur rekte ligitajn al diabeto, sed ankaŭ statinojn aŭ medikamentojn, kiuj preventas kungluiĝon de trombocitoj).

Apliko skrupula

La apliko malkovras eĉ eventualajn erarojn rilate al antaŭe preskribitaj medikamentoj: ekzemple ĝi rimarkigas la okazojn, kiam t.n. metformino estas kontraŭindikita. Ĝi ankaŭ proponas, kiam haveble, terapiojn pli korektajn por la paciento (ekzemple kiam statino ne estas sufiĉe efika por atingigi al oni la bezonatan nivelon de kolesterolemio kaj povas esti anstataŭigata de alia).

Apliko fidinda

La apliko utiligas algoritmojn, kiuj sekvas la gvidliniojn de la prestiĝa American Diabetes Association. La uzataj algoritmoj estas derivitaj plejparte de medicinaj tekstoj, kiel Medical Management of Type 1 Diabetes Mellitus, unu el la tutmondaj fundamentoj rilate al la kuracado de sukera diabeto unuatipa.

Apliko universala

La “aŭguroj” de Sybilia direktiĝas al ĉiuj: tiu ĉi apliko utilas al la kuracisto, al la fakulo kaj (kial ne?) al la paciento mem. Kvankam ĝi enhavas kompleksajn funkciojn, ĝi sume estas je dispono de kiu ajn (ĉiam rekomendinda estas, tamen, la superrigardo de medicinisto).

Apliko simpla

La apliko estas ekipita per interfaco tiom simpla, ke ĝi kutime ne postulas apartan trejniĝon por povi esti utiligata. La uzo de la apliko antaŭvidas malmultegajn simplegajn paŝojn, al kiuj cetere respondas samnombraj helpaj prembutonoj, kun la celo akompani (paŝon post paŝo) la pacienton. Se tio ankoraŭ ne sufiĉas, ene de la apliko troviĝas ligilo al tre detala filmeto (havebla anglalingve en interreto ĉe la adreso http://www.youtube.com/watch?v=fO89EV7Eu0w).

Apliko senriska

Sybilia estas sekura kaj tute sena je riskoj, ne nur ĉar ĝi baziĝas sur internaciaj sciencaj gvidlinioj, sed ankaŭ ĉar ĝi paradas per longa testado.

Apliko fulmrapida

Mirinda rapideco karakterizas tiun ĉi aplikon. Nova baza insulin-terapio povas esti kreita ene de nur kvin sekundoj. Por krei propran klinikan profilon, oni bezonos malpli ol duonan minuton.

Apliko internacia

Sybilia aperis en Italio, sed jam disvastiĝas tra la tuta mondo. Ĉi tiu apliko haveblas, por la momento, en du lingvoj: la itala kaj la angla. Kun la helpo de iu volontula leganto, ne estus utopie pripensi estonte ankaŭ esperantlingvan version!

Apliko malmultekosta

La aplikon, nun elŝuteblan al ajna Apple-aparato (iPhone, iPad...) post plurjara prilaborado kaj testado, oni povas aĉeti en la cifereca vendejo de Apple kontraŭ la kosto de apenaŭ 2,69 eŭroj. Neniu aldona kosto (ekzemple post kelkaj monatoj aŭ jaroj) estos postulata post ĝia aĉeto. Sybilia estas utila programo, kiu niaopinie ne povas manki en la poŝtelefono aŭ en la komputilo de kuracistoj aŭ de homoj trafitaj de sukera diabeto. Ĉi-lastaj, danke al teknologio, havas jam la eblon simple, sekure kaj malmultekoste teni sub kontrolo sian sanproblemon.

Roberto Pigro

Lingvo

REAGO

La angla kiel ebla skandinava lingvo

En sia artikolo Ĉu la angla devenas ne de la praangla?, citante la norvegon Jan Terje Faarlund, Otto Prytz bone argumentas pri la skandinava deveno de la angla. Kompreneble, li mem scias, ke la moderna angla estas, laŭ germana terminologio, Mischsprache (miksita lingvo), konsistanta el anglosaksaj, skandinavaj, normanfrancaj kaj multe da pliaj elementoj.

Poetoj

Mi volas proponi, ke estus pli fruktodone esplori ne, rekte, la rilaton inter la angla kaj la skandinavaj lingvoj, sed tiun inter la skandinava (precipe la islanda) kaj la “skota”. Eble mi unue devas iom priskribi la lingvan situacion en Skotlando. La tiel nomata skota — ne la skotgaela, kiu estas kelta lingvo, tute sen rilato al la skota aŭ al la angla — disvolviĝis el la norda “anglia” dialekto parolata en la regiono ĉirkaŭ la landlimo inter Anglio kaj Skotlando.

Dum la Mezepoko la skota estis la oficiala lingvo de la reĝa kortego, kvankam la gaela estis disvastiĝinta en preskaŭ la tuta lando, krom la sud-orienta regiono, kion oni povas konstati per la universala ĉeesto de gaelaj loknomoj tra Skotlando, de la nordo al la sudo. Nun la skota en “pura” formo ne estas ĉiutaga idiomo de la junaj generacioj, sed ĝi ankoraŭ estas uzata kaj ŝatata de poetoj, lingvaj entuziasmuloj kaj anoj de la tiel nomata Skota Lingva Asocio. Laŭ tiuj uzantoj, la skota estas aparta lingvo; laŭ malpli interesitoj, ĝi estas nura norda varianto de la angla.

Listo

Dum lastatempa vizito al Islando, kiel skribite ankaŭ en la pasinta artikolo, mia edzino kaj mi estis frapitaj de la grandega simileco inter la vortaro de la islanda lingvo kaj tiu de la skota. Ĉi tiu simileco estas eĉ pli notinda, ol kiam oni faras komparon inter la skandinavaj lingvoj kaj la angla. Jen kelkaj ekzemploj el multaj eblaj. (Rimarko: unue aperas la skota vorto, poste, inter parentezoj, la islanda. Eta noto pri islandaj literoj: “ð” = “dh”; “þ” = “th”. Malgraŭ malsama ortografio, la prononco de la du idiomoj sufiĉe similas, se oni ne konsideras la finaĵon “-a” de la islanda infinitivo.)

Ken (ken, kynna), tak (taka), hae (hafa), tae (), gar (gera), trou (trúa), maun (munu), get (geta), bigg (byggja), brenn (brenna), coup/coff (kaupa), yird/yerd (jarða), speil (spila), wale (velja), crave (krafa), scaith (skaða), flit (flýtja/flýa), smit (smita), thole (þola), bide (bída), speir (spyrja), wauk (vekja), spae (spá), fin (finna), bid (bjóða), merk (merkja), len (lána), tine (týna), min (minna), mulk (mjólka), tyne (týna), tuim (tæma), scrieve (skrifa), bairn (barna), muckle (mikkil), gang (ganga) ktp.

Signifoj

La signifoj de la vortoj en ĉi tiu listo estas respektive: “koni”, “preni”, “havi”, “piedfingro”, “fari”, “kredi”, “devi” (en la skota) kaj “-os” (estonta tempo, en la islanda), “generi”, “konstrui”, “bruli”, “aĉeti”, “tero”, “ludi”, “elekti”, “postulo”, “difekti”, “transloki”, “infekti”, “toleri”, “resti”, “demandi”, “veki”, “profeti”, “trovi”, “inviti”, “observi”, “prunti”, “perdi”, “malpleni”, “skribi”, “infano”, “granda”, “piediri”.

Preskaŭ neniu el tiuj vortoj ekzistas en la moderna angla. Oni notu, ke ĉi tiu listo konsistas preskaŭ sole el verboj. Oni ankoraŭ povus citi centojn da pliaj skandinavdevenaj vortoj per aldono de substantivoj, adjektivoj ktp.

Konkludo

La fakto, ke la angla kaj la skota estas samdevenaj lingvoj, plifortigas — aŭ almenaŭ ne senvalidigas — la interesan teorion de Jan Terje Faarlund. Samtempe ni eble tiel demonstras, ke la skota — se ne la angla — povas esti rigardata kiel precipe skandinavdevena idiomo.

Garvan Makaj’

Ekonomio

EŬROPA UNIO

Lido foriras, eŭro alvenas

Litovio estos la 19a membro-ŝtato de EU, en kiu ekfunkcios la komuna EU-valuto eŭro. La konsilio de ministroj pri ĝeneralaj aferoj de EU la 23an de julio 2014 firme decidis: Litovio plenumas ĉiujn mastriĥtajn kriteriojn kaj ĝi rajtas aliĝi al la eŭrolandoj ekde la 1a de januaro 2015. Samtempe estis konfirmita la oficiala kurzo de eŭro kaj nacia valuto lido (LTL — litas), kiu ne ŝanĝiĝis ekde la jaro 2004: 1 eŭro daŭre valoros 3,4528 lidojn.

Litovio jam ekde la jaro 2007 celis funkciigi eŭron, tamen tiam malhelpis duboj pri traktado de la inflacio. Tiel Litovio fariĝas la lasta el la tri baltaj landoj, kiu ekuzos eŭron. Estonio kun ĝi vivas jam ekde 2011, Latvio ekde 2014.

Du valutoj

La 1an de januaro 2015 en Litovio komenciĝos transira periodo, kiam en la lando oni povos pagi per du valutoj, tamen restmono estos redonata nur en eŭroj. Malkontanta mono la 1an de januaro estos aŭtomate ŝanĝata al eŭroj. Kontantajn lidojn eblos ŝanĝi al eŭroj dum ses monatoj ekde la oficiala dato de ĝia funkciigo en ĉiuj bankoj kaj poŝtejoj; en la centra banko eblos sen limdato. Ĝis la mezo de 2015 ĉiuj prezoj en la lando devos esti indikataj en ambaux valutoj.

Okaze de la oficiala aprobo super la enirpordo de la litova centra banko (Lietuvos bankas) aperis speciala horloĝo, kiu montros la tempon ĝis la dato historia — la 1a de januaro 2015. Alterne ankaŭ videblas la firma valuta kurzo.

Plorantaj lidoj

Malgraŭ ke la registaro ĝoje asertas, ke la veno de eŭro forte helpos al negoco kaj investado, kaj plifaciligos monpruntadon, la litova popolo akceptas la historian decidon sen troa optimismo. Laŭ enketado, ĝin aprobas malpli ol 50 % de la loĝantaro. La kialo de la maloptimismo estas la timo de kreskantaj prezoj, kiuj povas aperi dum valutoŝanĝo. Tamen la centra banko trankviligas la popolon dirante, ke eŭro altigos la prezojn je nur ĉirkaŭ 0,2 ĝis 0,3 procentoj.

La departemento pri statistiko jam deklaris cent varojn kaj servojn, kies prezoj estos atenteme observataj. Se prezoj estos ŝanĝitaj malĝuste povos esti aplikataj punoj kontraŭ entreprenistoj.

Dum la lastaj monatoj de la cirkulado de la nacia valuto aperis monbiletoj, sur kiuj videblas plorantaj naciaj herooj. En la socia reto Facebook (www.facebook.com/pages/Verkiantys-Litai/1440695379530774) formiĝis grupo “Plorantaj lidoj”, kiu jam kunigas pli ol 12 000 personojn. Tiuj personoj kontribuas al la adiaŭo de la nacia valuto tiel signante monbiletojn. Iniciatintoj de la agado asertas, ke ili ne kontraŭas eŭron, tamen ili asertas, ke priplori nacian valuton estas simbola ago.

last

[FORIGITA!: bildo]

Super la pordo de Litova Banko la daton de la alveno de la nova valuto montras speciala horloĝo.

[FORIGITA!: bildo]

Pluraj monbiletoj de Litovio ekploris.

Lingvo

SVEDIO

Bonvenon, hen, pronomo seksneŭtrala

En aŭgusto 2014 la sveda sindikato de konstru-laboristoj decidis, ke estu uzata la seksneŭtrala pronomo hen (“li aŭ ŝi”) anstataŭ han (“li”) en la venontaj versioj de ĝia statuto. Tiu pronomo estas novaĵo en la sveda lingvo. La ĝisnuna kutimo estis simila al tiu de pluraj lingvoj (inkluzive Esperanton kaj ĝiajn fontlingvojn), en kiuj, rilate al la tria singulara persono, oni uzas la virgenran formon han (“li”) por aludi ne nepre al viro, sed ĝenerale al ajna persono sendepende de ties sekso. Ekzistas cetere ankaŭ en la sveda, kiel en multaj lingvoj, la viringenra pronomo hon [hun] (“ŝi”), tamen ekskluziva por inaj uloj.

Por klarigi nemiskompreneble, ke ies sekso ne ludas rolon, oni devis ĝis nun uzi la ĉirkaŭfrazon han eller hon (“li aŭ ŝi”) aŭ uzi la maloportune longan alternativon vederbörande, tradukeblan kiel “la koncernato”.

Kunfandaĵo

La formo hen estas inspirita de la finna pronomo hän, kiu estas seksneŭtrala, same kiel personaj pronomoj en la lingvoj de la plimulto de la homaro.* Hen tamen povas ankaŭ esti konsiderata kunfandaĵo de la svedaj vortoj han, hon kaj den (signifo: “tiu”); ĉi-lasta povas esti uzata kaj por objektoj kaj por personoj.

La pronomo hen estis proponita en gazeta artikolo jam en 1966, sed ties aŭtoro konsideris ĝian enkondukon kiel nuran revon. En la pasintaj jaroj ĝi tamen estis praktike ekuzita, ekzemple en la programo de la verdula partio de 2012. Ekde 2015 la vorto aperos en la influa Vort-trezoro de la sveda lingvo fare de la Sveda Akademio, kiu ĝisdatigas tiun liston je kelkjaraj intervaloj. La adopto de la nova vorto flanke de la konstru-laborista sindikato, kies membraro estas je proksimume 99 procentoj virseksa, indikas, ke ĝi nun vere enradikiĝis en la lingvo.

Telefonlibro

En la 1960aj jaroj jam okazis alia reformo koncerne al la uzado de la svedaj pronomoj. Ĝis tiam oni kutimis uzi la duapersonan singularan pronomon du (“ci”) en alparolo al infanoj, familianoj kaj geamikoj; rilate aliulojn, la plurala formo ni (“vi”) estis nur hezite uzata, ĉar oni sentis, ke ĝi esprimas pli mankon de solidareco ol ĝentilecon. Anstataŭe estis preferinde uzi onian profesian titolon aŭ kvalifikon, kiun eblis trovi ene de la telefonlibro.

Ne konante aliulan titolon, oni povis diri “sinjoro” aŭ “sinjorino”, sed per tio oni malkaŝis nekonon de la interparolanto. Por eviti tion, oni ofte esprimis sin pasive, ekzemple per formoj kiel “ĉu deziratas ... ?” anstataŭ “ĉu la ĝardenisto deziras ...?”. Ĉar tiu sistemo iĝis tro peniga, la svedoj decidis en 1967 aboli titolojn kaj alparoli ĉiun per du (“ci”), esceptante nur la membrojn de la reĝa familio.

Fundamento

La problemo, kiun hen solvas en la sveda, ekzistas ankaŭ en Esperanto, kie ne mankas solvaj proponoj, ekzemple la seksneŭtrala pronomo ri* aŭ la ekskluzive virgenra pronomo hi, pruntebla el la angla aldone al ŝi. La netuŝebla Fundamento de Esperanto tamen protektas la internacian lingvon kontraŭ tiaspecaj reformoj, kiuj, feliĉe (por la verkinto) aŭ malfeliĉe (por homoj pli konservativaj), ja okazas ie-tie en kelkaj nacilingvoj, kiel ĉi-okaze en la sveda.

Hartmut Traunmüller

* 1. Oni pensu, ke “mi”, “ci”, “ni”, “ili” en malmultaj lingvoj ebligas distingi, ĉu oni estas viro aŭ virino.
* 2. Ĉeesta en la titolo de kanto verkita de Gijom’ Armide, ja nomita Ri liberas. (notoj de la redaktoro)

Scienco

LIBROJ

Cifereca eldono komprenigas nur onon

La legado de libroj en papera versio, anstataŭ en elektronika, helpas la legantojn eniri pli bone en iliajn intrigojn. Jen la konkludo de freŝa ĉi-rilata esplorado fare de la norvega universitato de Stavanger.

Foliumado

La efektiva — alivorte mane plenumata — foliumado de la paĝoj ebligas pli facile al homoj enmemiĝi en roloj, encerbigi informojn, kompreni detalojn de la teksto kaj, ĝenerale, “vivi” la rakontitajn historiojn; ĉio ĉi ne samnivele okazas, kiam oni dediĉas sin al la legado de ciferecaj verkoj.

Kronologia ordo

Pli specife, personoj, kiuj uzas tabulkomputilojn kaj aliajn elektronikajn ilojn, emas memori malpli bone la kronologian ordon de la priskribitaj faktoj: tion konvinkite asertas la nord-eŭropaj esploristoj.

Transverŝo

Havante enmane paper-versiojn de libroj, oni ja perceptas la pliiĝon de la paĝ-nombro unuflanke kaj ĝian paralelan malpliiĝon aliflanke: ĉi tiu “transverŝo”, kiun oni ne konkrete konstatas ĉe ciferecaj eldonoj, helpas la laŭgradan kaj ĝustan enmemorigon de la intrigo (aliokaze, laŭŝajne, nur parte encerbigebla).

Projekto

Tiu iom kurioza (sed sendube interesa kaj diskutiga) esplora projekto rilatis sepdekon da universitataj studentoj, dividitaj de la fakuloj en du malsamajn legajn grupojn.

Roberto Pigro

Turismo

SLOVAKIO

Moderna banloko

Slovakio havas 1626 registritajn mineralajn termofontojn. La famo venas de kvin kuracfontoj, el kiuj ŝpruciĝas kuracakvo kun temperaturo de 37,7-40,0 oC. La plej varma fonto havas temperaturon de 94 oC. Plia kuraca produkto estas la sulfura mineralŝlimo uzata por tutkorpa volviĝo. En la banlokoj oni kuracas malsanojn de la mova aparato, statojn post operacioj kaj lezoj, kronikan reŭmatismon, civilizajn kaj profesiajn malsanojn, sed ankaŭ ginekologiajn kaj haŭtajn malsanojn inkluzive de psoriazo.

La fontojn konis ne nur ĝermanaj triboj de kvadoj kaj markomanoj, sed ankaŭ romiaj legioj. La unua skriba mencio pri kuracfontoj devenas de 1247. Iliajn sanigajn efikojn priskribis kuracisto Georg Wernher en 1551 en la latinlingva libro Admirindaj akvoj de la hungara reĝlando (latine: Hypomnematio de admirandis Hungariæ aquis).

La bankuracado en Slovakio havas riĉan tradicion. Unu el la plej malnovaj kaj multe vizitataj banlokoj estas Trenčianske Teplice [trenĉianske teplice] (ĉirkaŭ 150 km norde de la slovaka ĉefurbo Bratislavo). Ĝi situas je alteco de 272 m super la marnivelo en la pitoreska ĉirkaŭaĵo de montara masivo Strážovské [straĵovske].

Tiu moderna banurbeto kun pli ol 1000 litoj proponas tutjare kompleksan kuracadon al preskaŭ 20 000 malsanuloj el Slovakio kaj eksterlando, ĉefe el Ĉeĥio, Aŭstrio, Germanio, Hungario kaj Rusio. En Trenčianske Teplice estas varia kuracprogramo por individuoj, grupoj kaj familioj. La banloko estas ideala elirpunkto por ekskursoj en la regiono.

Laŭ legendo la kuracfontojn malkovris lama ŝafpaŝtisto, kiam li serĉis perditan ŝafidon. Anstataŭ ŝafido li trovis malgrandan lageton kun varma akvo, kiu eligis fortan sulfurodoron. Li banis sin en la lageto kaj saniĝis. Tiun epizodon prezentas hodiaŭ ankaŭ la blazono de la urbeto Trenčianske Teplice, sur kiu estas ŝapaŝtisto, ŝafido kaj kuracfonto.

Evoluo

La plej grandan meriton en la evoluo de la banloko havas familio Ilésházy [ileŝhazi], kiu konstruigis banejojn en la 16a jarcento. En 1835 la banlokon aĉetis greka aŭstro-hungara bienulo, magnato kaj diplomato Georgios Sinas, kiu rekonstruis kaj modernigis ĝin. Lia filo Šimon [ŝimon] konstruigis novajn hotelojn kaj plilarĝigis la anglan parkon. Kaj lia filino Ifigénia konstruigis la turkan bandomon Hammam (esperante: publika banejo) en maŭra stilo.

En la banloko okazas kulturaj aktivaĵoj, inter kiuj plej populara estas la filmfestivalo Art film, kiu ekde 1993 okazas ĉiujare en la dua duono de junio. La filmo, kiu venkas en la konkurso, gajnas la Oran Ŝlosilon, kaj la aktor(in)o, ricevinta la ĉefpremion, postlasas signon de sia mankavo sur la Ponto de la gloro antaŭ hotelo “Flora”. Ĝis nun siajn signojn postlasis steloj de la kinematografio Franco Nero, Gina Lollobrigida, Geraldine Chaplin, Sophia Loren, Ornella Muti kaj aliaj.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Hotelo Flora kun la Ponto de la Gloro. Foto: Sona Hauserova

[FORIGITA!: bildo]

Tabulo de Sophia Loren. Foto: Sona Hauserova

[FORIGITA!: bildo]

Tabulo de Claudia Cardinale. Foto: Sona Hauserova

[FORIGITA!: bildo]

Banejo en Trenčianske Teplice. Foto: Sona Hauserova

[FORIGITA!: bildo]

Strateto en Trenčianske Teplice. Foto: Sona Hauserova

Eseoj

POEZIO

Geraldo Mattos kaj “Sutte Allá

Ekde la jaro de mia esperantiĝo, mi havis la honoron kaj plezuron konatiĝi kun kelkaj el la plej elstaraj esperantaj poetoj kaj verkistoj, ekzemple: William Auld, Georges Lagrange, Claude Piron, Reto Rossetti, kaj tiel plu. Eble unu el la plej simpatiaj kaj interesaj el tiu rimarkinda grupo estis la brazila filologo kaj poeto Geraldo Mattos Gomes dos Santos, kiu naskiĝis en 1931, kaj bedaŭrinde mortis la 23an de marto 2014. La lasta fojo, kiam mi vidis kaj parolis kun li, estis en Montpeliero. Li estis distinga maldika viro, kiu portis junaspektan harvoston.

Plurfoje Mattos kaj mi korespondis, precipe post la jaro 1998, kiam li estis redaktoro de la rubrikoj “Poezio” kaj “Noveloj” de ĉi tiu magazino, kaj mi de tempo al tempo kontribuis al la rubriko “Noveloj”. Li ĝentile akceptis miajn kontribuaĵojn, sed atentigis min, ke, laŭ li, kelkaj el la skribaĵoj, kiujn mi sendis al li, ne estas vere noveloj, sed io, kio en la brazilportugala lingvo nomiĝas crônicos, t.e. “kronikoj”, nome, verbaj scenoj el la ĉiutaga vivo.

Verŝajne por klarigi kion li celis, li sendis al mi perpoŝte grandan pakaĵon de tre spritaj “kronikoj” en la portugala, supozeble verkitaj kaj publikigitaj de li (kvankam tion li ne klarigis). Mi legis ilin kun granda plezuro kaj amuzo, kaj eble senkonscie mi klopodis iom imiti lian stilon de verkado.

Tamen, ne nur pri miaj kontribuaĵo ni korespondis. Mi ĉiam admiris la poezion de Mattos. Aparte fascina mi trovis versaĵon lian en frua zamenhofa praesperanto, kun la titolo “Sutte Allá”, kiu aperas sur paĝo 478 de la jubilea kolekto Esperanta Antologio — Poemoj 1887-1981 (UEA, Roterdamo, 1984), kaj estis dediĉita al la distinga esperanta eldonisto J. Régulo Pérez. Jen la poemo en praesperanto:

Sutte Allá

Tre madja verb’ esté i ĉiu kotto,
a maro e vivor’ blessantauroj
sej manku fu ple pallo e ple otto,
odassa koj bal urboj e bal guroj ...

Kor no esté prerokoj i forvagoj
de ĉiaj tiskaj maro e abio,
e na moedo kreskigé mortagoj
e os mortagoj kreskigé na krio! ...

Ro kojpu palli fej al surda mondo
dum skribu ra pied; plenanta pondo,
kvul ŝemmo de un dio travuj beje.

Avionage ĉii, ro ne sidu
bal moa roko, sej ro pelle cidu:
faktassa es esté pu fakti preje!

En Lingvo kaj vivo, skribante pri tiu praesperanta lingvo, Waringhien faras interesan komenton sub la titolo Mia penso. Li skribas: Estas sendube fantazio mia — sed, se iam, por ia aparta efekto, tradukisto (aŭ eĉ originala verkisto) bezonus doni la impreson de arĥaismo, ĉu ne estus dezirinde, ke li helpu al si per tiu malnova dialekto de Esperanto ...?.

Tio ŝajnas al mi tre bona sugesto por iu ajn, kiu verkas aŭ esperantigas historian romanon.

Plurfoje mi petis kaj perletere kaj persone al Mattos, ke li sendu al mi version en moderna Esperanto de tiu mistera poemo, sed mi neniam ricevis tradukon. Li mem diris ke li estas forgesema homo, do certe tio estis la kialo. Pro tio mi provis fari mian propran tradukon. Unue mi skribis al William (Vilhelmo) Auld, la redaktinto de la Antologio, petante klarigon de la praesperanta teksto. Li afable sendis al mi liston da kelkaj praesperantaj vortoj, kaj la ceterajn mi trovis en la ĉapitro “Pra-Esperanto” de la verko Lingvo kaj vivo de Gaston Waringhien (La Laguno, 1959), kiu multe helpis min.

Ĉu mia versio estas pli-malpli ĝusta, mi ne povas certigi, sed jen ĝi:

SUTTE ALLÁ — ZORGE IRIS

(Prova traduko el Praesperanto 1881)

Tre multa vort’ estas en ĉiu flanko,
al maro kaj vivul’ vundanta orelojn,
sed mankis tiu sen parolo kaj sen aŭdo,
aŭdita nur sur l’ urboj kaj sur landoj ...

Ĉar estas ni rokegoj en forvagoj
ĉe ĉiaj plaŭdaj maro kaj arbaro,
kaj nia miec’* kreskigas mortintojn
kaj ankaŭ mortintoj kreskigas nian krion! ...

Li komencis paroli tial al la surda mondo,
dum skribis lia pied’ plenanta respondon,
kiun sun’ de unu tago sekigos poste.

Fluginte ĉie, li ne sidis
sur l’ muta roko, sed li plue decidis:
farita ankoraŭ estis por fari troe!

Kvankam stranga, mi trovis tre bela ĉi tiun omaĝon en praesperanto al J. Régulo Pérez kaj mi esperas, ke pli da homoj legos kaj aprezos ĝin. (Mi demandas min, ĉu la “muta roko” estas la Kanariaj Insuloj, la hejmo tiu fama hispana eldonisto en Esperanto.)

Garvan Makaj’

El mia vidpunkto

Raporto el la estonteco

Apud Tel-Avivo. 4an de aŭgusto 2029. Agonias Israelo. Sendube la ŝtato eniras siajn lastajn tagojn. Laŭraporte jam fuĝis al Svislando la ĉefaj politikistoj kaj armeanoj, dum la popolo kaŭras en keloj kaj atendas la mortigajn manojn de la invadintoj, posteuloj de la iama terorisma organizaĵo Hamas.

Neeviteblis la baldaŭa sangobano, post kiam Usono, dum jardekoj la plej fidela amiko kaj armilo-liveranto al Israelo, iom post iom retiriĝis por koncentriĝi pri siaj propraj teritoriaj problemoj — kaj ankaŭ ekonomiaj — laŭ la suda landlimo kun Meksiko.

Ankaŭ la 10-membra Eŭropa Unio, konsistanta el la finance plej fortaj kaj stabilaj nordaj ŝtatoj, taksas la mez-orientan konflikton periferia. Laŭ porparolanto en Berlino: “Ni bedaŭras la sangoverŝadon, sed ni lernis pro intervenoj komence de la jarcento, ekzemple en Irako kaj Afganio, ke ludi la rolon de internacia policisto, eĉ el humanismaj principoj, estas senutile. Se transmaraj mediteraneaj najbaroj, do Italio aŭ Grekio, volas iel asisti, do jen afero por la koncernaj registaroj.”

Eĉ UN, montrante denove sian malfortiĝon, ŝajnas nekapabla akiri sufiĉan mandaton por kunordigi en la regiono blukaskulan pac-trupon.

Kompreni la kialojn de la nuna buĉado ne estas malfacile. Okazis turniĝo en tiu ĉi jam turbula mondoparto en la somero de 2014, kiam denove eksplodis milito en la tiel nomata Gaza-strio. Tiam la mondo, aŭdinte tagon post tago pri la mortoj de senkulpaj infanoj kaj civiluloj pro israelaj aer-atakoj, kaj vidinte fotojn kaj filmerojn pri detruitaj loĝkvartaloj en Gaza-urbo, perdis paciencon, kulpigante Israelon pro ekscesa perforto kontraŭ popolo plejparte senprotekta.

Personan perspektivon donas la 22-jaraĝa palestinano Moussa (ne la ĝusta nomo), jam batalo-hardita kaj portanta cikatrojn de militista ekzisto, dum paf-paŭzeto en unu el la antaŭurboj de Tel-Avivo. “Kial mi strebas por justeco por mia popolo ... tion vi volas scii, ĉu? Do mi diros.”

“Sep jarojn mi havis, kiam mi ludis kun la gekuzoj apud la maro ĉe Gaza-urbo. Dum momento mi ilin forlasis, por trovi trinkaĵon, kiam pum! eksplodo orelŝira. Mi turniĝis ... kaj jen, kie ni ludis, polvo, sablo ... kaj granda truo. Familianoj ... neniigitaj.”

“Oni diris, ke israela militŝipo kredis nin soldatoj ... sed, diable, ĉu eblas? Konfuzi infanojn kaj soldatojn? Pa! Kaj jen pliaj teruraĵoj. Pro senĉesa bombado estas detruita nia hejmo ... finance frakasita mia patro, kiu unu jaron antaŭe alkonstruigis plian etaĝon ... ĉio enaerigita. Sekvis ankaŭ la apartamento de miaj geavoj ... kaj la butiko de la plej aĝa frato. Senhejmaj, senlaboraj ... kaj vi scivolas, kial ni malamegas israelanojn?”

Moussa kraĉas sur la grundon, kaj daŭrigas: “Mi ne pretendas, ke la tiamaj Hamas-uloj estis senkulpaj. Jes, armilojn ili kaŝis en la urbo ... sed ne en lernejoj, malsanulejoj, kiujn aparte celis la israelanoj, kaj kie provis ŝirmi sin niaj civitanoj. Nu, mi bone komprenas, ke ĉiu rajtas sin defendi ... sed, se pugnobatate, vi ne rezistu tranĉile, pafile. Tio ne justas.”

“Kaj jen la eraro de la tiamaj israelanoj. La granda eraro. Preter la propraj nazoj ili ne vidis, ne en la estontecon, por kompreni, ke tiel, rakete, bombe, ili bredas malamegon, abomenon, tiel turnante kontraŭ si tutan venontan generacion, nun, kiel vi vidas, venĝavidan. Ili semis, ni rikoltas. Jen, nuksoŝele, ĉio.”

“Ĉu nun dialogi? Tro malfrue. Eble antaŭ la murdoj, la masakroj, de 2014, sed la israelanoj ĉiam rifuzis. Almenaŭ tiel oni instruis. Sed mi vere ne scias. Kiel mi diris, tiam mi estis nur knabeto. Nur knabeto.”

Moussa eksilentas, larmeton en la okulo, kaj rigardetas en la distancon, de kie trafas nin obtuza, sporada tamburado de mitraloj. Li sin skuetas, kaj rektigas la grenado-lanĉilon sur la ŝultro.

“Nur 48 horoj,” li diras. “Nur 48 horoj, kaj la longe atendataj venko, venĝo, estos niaj.”

Paul Gubbins

Moderna vivo

JAPANIO

“Kanibalismo” — kaj kazinoj

Ĉu kazinoj en Japanio? Jen leĝpropono konsiderata de la japana parlamento. Ke sukcesos la ideo, esperas monavidaj komunumoj, entreprenistoj kaj politikistoj, kiuj — kadre de la ekonomia strategio de la ĉefministro Abe Ŝinzo — volonte invitos kazinon al sia regiono. Se realiĝos la propono, Japanio fariĝos la 11a lando en Azio kun kazinoj.

Subtenantoj de la propono kalkulas, ke 10 kazinoj en la tuta lando havus jaran enspezon de kvar miliardoj da enoj (ĉ. 30 milionoj da eŭroj). Enspezo tia sesoble pli grandus ol tiu de la usona kazino-urbo Las Vegas.

Elsuĉus

Aliflanke kritikantoj argumentas, ke la kazinoj elsuĉus monon el najbaraj komunumoj, kies propraj komercaj entreprenoj suferus. Tiun fenomenon oni nomas “kanibalismo”.

Por eviti enlandan kanibalismon, necesus allogi eksterlandajn klientojn, precipe riĉajn ĉinojn. Sed ĝis 2020 la kazino-merkato en Azio saturiĝos kaj tiam akriĝos konkurenco kun Makao, Singapuro, Koreio ktp.

Tamen plej danĝeras la kreado de vetludmaniuloj. Laŭ la ministerio pri bonfarto kaj laboro troviĝas en Japanio pli ol kvin milionoj da vetludmaniuloj, ĉ. 4,8 % de la plenaĝa loĝantaro (se temas pri viroj, 8,7 %). Ekster Japanio la cifero kuŝas ĉe 1 %.

Tiuj ĉi nombroj tiom altas en Japanio pro facile alirebla vetludo, nome paĉinko. Temas pri vertikala vetaŭtomato kun vitra fronto. La ludanto enŝutas ŝtalajn globetojn kun diametro de 11 mm en la maŝinon, kie estas plantitaj pingloj.

Eligas

La globetoj falas tra la pingloj kaj, se ili eniras en preztruojn, la maŝino eligas pliajn globetojn. La gajnitaj globetoj povas esti interŝanĝitaj kontraŭ premioj kiel kukoj, tabako kaj diversaj aliaj varoj. Poste la ludanto ŝanĝas la varon kontraŭ mono ĉe malproksima ŝanĝejo, kiu surface ne rilatas al paĉinko-salono. Tial paĉinko oficiale ne estas vetludo.

En 2012 pli ol 11 milionoj da homoj ludis en 11 178 paĉinko-salonoj, kiuj enspezis pli ol 19 miliardojn da enoj. Ĉi tiu sumo superas tiun de kazinoj en aliaj 140 landoj en la mondo.

Nun timas kleruloj, ke la enkonduko de kazinoj en Japanion sendube naskos novajn vetludmaniulojn — aldone al la jam ekzistantaj paĉinko-maniuloj.

Isikawa Takasi

Eseoj

POLITIKO

Ŝira retaksado de la konceptoj

Jam fine de novembro 2013 deko da movadoj el la tuta Eŭropo, de Finnlando ĝis Hispanio, de “Eurotruffa” (eŭro-friponaĵo) el Italio al UPR (Popola Respublika Unuiĝo) el Francio aŭ EPAM (Unuiĝinta Popolfronto) el Grekio, kunvenis en Ateno, Grekio, por pridiskuti la temon “Ŝuldo, nacia valuto kaj demokratio”. Ĉi-jare en Asizo, Italio, inter la 20-a kaj la 24-a de aŭgusto 2014, pluraj gvidantoj de maldekstraj organizaĵoj el diversaj eŭropaj landoj, inter kiuj pluraj partoprenintoj de la atena kunveno, esprimis sin favore al eksiĝo el eŭro kaj el Eŭropa Unio.

Kial tiu movo de la maldekstraj partioj? Konsiderante la historion oni povas surpriziĝi, ke maldekstraj partioj nun alvokas al iaspeca malinternaciisma paŝo. Tiu ludo de konceptoj maltrankviligas ja iujn maldekstrulojn, eĉ sincerajn.

Daŭre estis fervora, preskaŭ religia ligo inter maldekstro kaj sennaciismo. Tiu ligo estiĝis ĉirkaŭ 1900; tiam la kapitalismoj estis naciaj. La lukto de la laboristoj estis “ke en la tuta mondo estu unuigita tio, kion oni volas disigi, kaj estu disigita tio, kion oni volas unuigi” kiel frazas la deklaro por la 1a de majo, do admonis pri internacieco, ne nur solidareco, sed ankaŭ senmistifikigo de la naciaj propagandoj kaj mistifikoj. Sennaciismo estis logika.

Nun kapitalismo iĝis internaciisma, kiel ekzemple montras la artikolo “Ĉu ni devas timi TTIP?” (Monato 2014/08-09, p. 19-20). Nun la batalkampo kuŝas inter la translandaj firmaoj kaj demokratie elektitaj registaroj. La Traktatoj de Mastriĥto (1992) kaj de Lisbono (2007) konfirmis la transdonon de nacia decidpovo al supera nivelo kaj fiksis la aplikon de novliberalaj ideoj en la eŭropunia politiko. La etaj kaj grandaj katastrofoj de la pasinta jardeko ne instigis la politikistojn al ĝisfunda repripensado de siaj starpunktoj; ili nur enkondukis aron da pliaj kontrolmeĥanismoj, burokrataĵoj kies utilo estas dubinda.

Intertempe la (etaj) tradiciaj maldekstraj partioj kaj movadoj restis religie kun la flegata ideo, ke ĉio nacia estas malbona, kaj ĉio internacia bona. La grandaj kunregantaj maldekstraj partioj apenaŭ diferencas de la dekstraj partioj. Plurloke ekestis kaj ekestas novaj grupoj, foje strukturitaj kiel politikaj partioj, foje ne, ne ligitaj al la tradiciaj dekstro-maldekstro kaj kiuj fulmrapide kreskas, sed kutime post mallonga tempo (ofte pro interna kverelado) same fulmrapide ŝrumpas.

Lastatempa ekzemplo estas “Podemos” (“Ni povas”) en Hispanio, malrekta postsekvanto de la “Indignados”-movado el 2011. Ĝi estis fondita komence de 2014, tuj akiris 8 % de la voĉdonoj okaze de la elekto de la eŭropa parlamento kaj laŭ sondado el septembro 2014 havas subtenon de 21 % de la hispanoj. Ĉu finfine kelkaj tiaj partioj sukcesos alidirekti Eŭropon?

Roland Platteau

Ekonomio

INDUSTRIO

Modesta kresko de la mina industrio kaj de la sektoro de publikaj servoj

La Organizaĵo de UN por Industria Disvolvado (UNIDO) en julio 2014 aperigis sian dujaran raporton pri la aktivado de la mina industrio (ercoj, karbo, petrolo...) kaj de la sektoro pri publikaj servoj (provizado per elektro, gaso, akvo...).

Laŭ la raporto la monda produktado kreskis je 1,7 % dum 2013. En la industrilandoj la produktado de ambaŭ sektoroj pligrandiĝis en la periodo 2008-2013 averaĝe je 1,3 % jare. En la novaperintaj kaj evoluantaj ekonomioj la averaĝa kresko estis taksita je 2,9 %. La resaniĝo de la produktado en la industrilandoj pliigis la postuladon. Tiuj landoj ricevis 55 % de la monda produktado de la mina industrio kaj la sektoro de publikaj servoj.

La kombinita kontribuo de ambaŭ sektoroj konsistigis 5,6 % de la monda ekonomio. La mina industrio kaj la ekspluatado de ŝtonrompejoj produktas varojn el mineralaj riĉaĵoj kiel karbo kaj fererco, petrolo kaj tergaso, kaj mineralajn krudaĵojn rezulte de la produktado de ŝtono, sablo k.a. La produktaĵoj de la sektoro de publikaj servoj, ekzemple elektro, tergaso kaj akvo, estas liverataj al la konsumantoj per konstruo de konstanta infrastrukturo el linioj kaj duktoj.

Redukto de la produktado

La iompostioma malriĉigo de mineralaj fontoj reduktis la kreskan potencialon en multaj landoj. En la industrilandoj la produktado de la mina industrio kaj ekspluatado de ŝtonrompejoj reduktiĝis, sed ĝi daŭre ludis dominantan rolon en iuj evoluantaj ekonomioj de Afriko kaj Persa Golfo. La parto de ambaŭ sektoroj konsistigis pli ol 50 % en Angolo, Ekvatora Gvineo kaj Kongo.

Multaj aktivadoj en landoj de la Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj (KSŜ), speciale en Azerbajĝano, Kazaĥio kaj Rusia Federacio, estigis pli altan kreskon en la lastaj jaroj. Rilate al la nombro de la loĝantaro la industria aldonvaloro de ambaŭ sektoroj okupis pintajn lokojn en Kataro, Kuvajto, Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj, Brunejo kaj Norvegio.

Evgeni Georgiev

[FORIGITA!: bildo]

Kovrilo de la nova UNIDO-eldono (ISBN 978 178347 795 1)

Scienco

BIOETIKO

Mortoturismo en Eŭropo kreskas

La rajto morti estas de longa tempo diskutotemo en la tuta mondo. Antaŭ fortega homsufero senelira, kontraŭ kiu la medicino ne povas multon proponi, alvenas la momento, kiam ekaperas ideoj pri la tiel nomataj “eŭtanazio” kaj “helpo al memmortigo”. Kaj ĉi tiuj ideoj kuntrenas tutan serion da konsideroj sciencaj, religiaj, filozofiaj, moralaj (per unu adjektivo: bioetikaj).

Konscienco

En iuj landoj oni laŭleĝe malpermesas tiujn agojn severe. En aliaj ŝajne oni kompateme permesas, ke suferantoj (ĉu konscie, ĉu nekonscie) ricevu morton sendoloran, asiste de medicinistoj. En Svislando la leĝoj ne klare starigas regulojn tiurilate, kaj ekzistas strukturoj (jam malkovrataj ankaŭ de fremduloj), kie eblas prezenti peton pri helpado de memmortigo.

En Usono granda plimulto de la kuracistoj rifuzas favori ies morton, inkluzive de la okazoj pri eŭtanazio, pro motivoj de konscienco.

Svislando

Statistikoj lastatempe publikigitaj de la revuo Journal of Medical Ethics klare montras, ke en la lastaj jaroj la tiel nomata “mortoturismo” duobliĝis en Svislando, precipe en la kantono Zuriko. Alivorte, pli kaj pli da homoj veturas al tiu centreŭropa lando kun la unusola celo fini indamaniere la propran vivon. Inter 2008 kaj 2012 pli ol 600 eksterlandanoj atingis tial Svislandon. Ilia aĝo variis inter 23 (!) kaj 97 jaroj (mezume 69). Pli multaj el ili estis virinoj (58 procentoj).

Plej oftaj diagnozoj priis neŭrologiajn malsanojn, kanceron kaj reŭmatologiajn misfartojn. La “turistoj”, ĉi-okaze tute ne interesitaj pri la naturaj aŭ artaj allogaĵoj de la loko, venis el pli ol 30 landoj, plej multnombre el Germanio kaj Britio.

Paulo Sérgio Viana

Leteroj

Medala ĉokolado

Dankante s-ron Paulo Sérgio Viana pro lia faka kaj interesa artikolo sub la titolo Ĉokolado, nia plej kora amiko (sed sen troigo!) (Monato 2014/08-09, p. 28), mi volas aldoni, ke la slovaka ĉokolado Lyra mandala akiris en aŭgusto ĉi-jara oran stelon ĉe la plej granda konkurso Great Taste Awards 2014 en Londono.

La ora ĉokolado havas esceptan guston, estas iomete pli acida, havas frapajn fruktajn kaj florajn gustojn. Ĝi estas produktata el kakafaboj de la kakaujoj kriolo kaj trinitario, importitaj el Kolombio. La oran stelon akiris ĉokolado ŝutkovrita per fruktoj sekigitaj per frosto. Ĉokoladamantoj povas trovi pliajn informojn ankaŭ per slovaka Interreto (http://lyrachocolate.com/).

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

NUKLEA ENERGIO

Ĉu sabotado ĉe nuklea centralo?

La firmao Electrabel en Belgio ekspluatas sep nukleajn reaktorojn, kvar en Doel en la nordo de Flandrio kaj tri en Tihange en la oriento de Valonio. Electrabel estas parto de la franca grupo GDF SUEZ. La belga registaro decidis ne plu konstrui novajn nukleajn centralojn kaj laŭgrade ĝis 2025 ĉesigi la lastajn reaktorojn. Jam dum la venonta jaro la du plej malnovaj reaktoroj Doel1 kaj Doel2 (po 450 MW) devus esti fermitaj post 40 jaroj de funkciado.

Komence de 2014 ĉiuj sep reaktoroj ankoraŭ funkciis. Montriĝis post inspektado per speciala roboto, ke la reaktoroj de Doel3 kaj Tihange2 havas multajn mikroskopajn vezikojn en la metalo de la reaktoro mem. Oni nun scias, ke tiuj vezikoj ekzistas ekde la konstruado de la grandaj ŝtalaj ringoj, el kiuj konsistas la reaktoro. Ili ambaŭ estas de la sama fabrikanto.

Pliaj eksperimentoj pri metalo sub influo de radiado estas bezonataj por decidi, ĉu la reaktoroj povos esti plu uzataj en plena sekureco. Ĝuste la reaktoro estas la sola parto ne elprenebla kaj anstataŭigebla, ĉar la kosto de tia operacio tro altus. Estas malklare, ĉu eblos surbaze de la venonta raporto de sciencistoj reaktivigi tiujn reaktorojn, kiuj jam dum 30 jaroj produktis energion.

Ŝmiroleo

Sed komence de aŭgusto tute neatendite okazis alia problemo en la centralo de Doel4. Pro subita manko de ŝmiroleo por la vaporturbino ekestis alarmo. Pro tio la sekursistemo ekfunkciis kaj la reaktoro estis aŭtomate haltigita. La giganta turbino malrapidiĝis sed, kiam la oleonivelo tro malaltiĝis, ĝi abrupte estis bremsita, kio kaŭzis grandan damaĝon. La teknikistoj nun esploras kiel plej rapide ripari ĝin.

Klare necesas diri, ke tio ne estas nuklea akcidento, ĉar en klasika gascentralo estas tute similaj instalaĵoj. Post la incidento la direktoro de la centralo decidis tuj alvoki al polico, ĉar ekzistis evidentaj kialoj por suspekti sabotadon. Nun belgaj policaj esploristoj pritraktas la aferon, sed nenion komunikos, ĝis estos klara situacio.

Kapacito

Inter majo kaj aŭgusto 2014 duoniĝis la produktado de elektro en belgaj nukleaj centraloj. La kapacito falis de 6 GW (gigavatoj) al 3 GW. La ekspluatantoj de la centraloj ankoraŭ ne scias, kiam eblos refunkciigi tri reaktorojn. En la gazetaro aperas nun pluraj komentoj pri la afero kaj precipe pri la eblaj sekvoj pro la provizo-malcerteco.

La averaĝa elektrokonsumado en Belgio egalas al 10 GW kaj dum malvarma vintra vespero (inter la 17a kaj 20a horoj) la kulmina konsumo egalas al 14 GW. Krom la nukleaj centraloj (6 GW) Belgio disponas pri karbocentraloj (1,1 GW), gascentraloj (6 GW) kaj renovigeblaj energifontoj kiel vento-energio (maksimume 1,8 GW), suna energio (maksimume 2,8 GW) kaj bio-energio (1 GW). Krome eblas enporti ĝis 4 GW el apudaj landoj Francio kaj Nederlando. Inter Germanio kaj Belgio ne estas alttensiaj transportlineoj. Teorie la sumo sufiĉas por la plej alta konsumopinto, sed en la praktiko tio ne veras.

Kolapso

La elektra reto komence estis koncipita por transporti kaj distribui la elektron de kelkaj grandaj centraloj en Belgio al ĉiuj uzantoj. Nuntempe la renovigeblaj energifontoj estas konektitaj, sed ili povos liveri elektron, se vento blovas kaj suno brilas kaj se la elektra reto estas en ekvilibro. Dum kolapso de la reto ankaŭ tiuj fontoj estos forŝaltitaj. Ankaŭ la eksterlanda enportado de elektro estas limigita: maksimume 3 GW el Francio, se la francaj centraloj havas troan kapaciton. Sed dum vintra frosto en la tuta Eŭropo tio ne estas certa. El Nederlando la maksimuma enportado estas 1,4 GW.

Nepras mencii ankaŭ la ekonomiajn aspektojn. Multaj gascentraloj nuntempe ne produktas elektron, ĉar la gasprezo estas tro alta kaj samtempe la elektroprezo tro malalta. Do la ekspluatantoj ne emas funkciigi ilin pro financaj perdoj. Laŭ la ekonomia leĝo pri proponado kaj postulado la elektoprezo certe altiĝos, kiam okazos mankoj. Tiam la regulisto pri elektro ELIA postulos ekfunkciigi tiujn belgajn gascentralojn. Ekzistas urĝa sekurplano: la lando estas disdividita en multajn regionetojn kaj parto de la eksterurbaj regionetoj riskos post averto esti forŝaltita de la elektroreto por protekti la stabilecon de la cetera reto.

Perturboj

Belgio estas forte industriigita lando kaj dum jardekoj oni profitas de bone sekurigita elektra reto, kiu apenaŭ konis perturbojn. La nuna situacio estas do tute nekutima. Fakte la provizo-malcerteco jam delonge estas afero diskutinda. Se oni volas antaŭ 2025 anstataŭigi la nukleajn centralojn, la registaro kaj privatuloj nun decidu pri la grandaj investoj por konstrui precipe karbocentralojn kaj iom da gascentraloj kune kun amaso da ventoturbinoj kaj sunpaneloj. Krome necesas pli da kunlaboro inter la eŭropaj landoj.

Tiurilate ni referencas al intervjuo de Gérard Mestrallet (estro de GDF SUEZ) en la gazeto Le Monde de la 22a de majo 2013. Mestrallet atentigis, ke la eŭropa energiopolitiko havas trioblan celon: kontraŭi tervarmiĝon, plibonigi konkurenckapablon kaj plicertigi provizadon. Li aldonis, tamen, ke en ĉiuj tri terenoj noteblas malsukcesoj. Kulpas ne nur la Eŭropa Komisiono, sed ankaŭ landoj, kiuj decidis sen interparolado fermi nukleajn centralojn post la akcidento en Fukuŝimo en 2011. Germanio, ekzemple, fermis ok centralojn.

Diris Mestrallet: “Anstataŭ la celita unuiĝinta elektro-merkato, ni konstatis disdividiĝon en Eŭropo. Malgraŭ la protokolo de Kioto por redukti emisiojn de tervarmigaj gasoj, emisioj tamen plialtiĝis. Sed ĝuste en Usono, lando, kiu ne subskribis la Kioto-protokolon, malkreskis emisioj. Unu el la kialoj estas skistogaso en Nord-Ameriko. Pro la amasa gasekspluatado el skisto la prezo malaltiĝis kaj la lokaj elektrokompanioj transiris de karbo al skistogaso. Sekve de tio la karbominejoj vendas la troan karbon kontraŭ malalta prezo i.a. al Eŭropo. Averaĝe dum tri el kvar tagoj la gascentraloj en Eŭropo ne funkcias, dum la karbocentraloj, kiuj pli malpurigas la aeron, konstante produktas.”

Nafto

Kiamaniere eblas solvi la problemojn? Pluraj landoj en la mondo, kiel Belgio, ne havante proprajn krudmaterialojn, bezonas diversajn sendependajn energifontojn por produkti elektron. Tro malmultas en Belgio la ebloj por stoki energion pere de akvopumpado al altaj lagoj. Industriigita lando ne povas funkcii sen certeco pri provizado. Nuklea energio daŭre por longa tempo estas konsiderinda solvo. Kaj el ekonomia vidpunkto ĝi estas tute sendependa de la prezoj de gaso kaj nafto. En pli novaj konceptoj de nuklea energio eblos produkti elektron kun multe malpli da rubaĵoj, tiel ke nuklea centralo ne emisios tervarmigajn gasojn.

Mi persone apogas ĉiujn esplorojn pri renovigeblaj energifontoj kaj ankaŭ pri nuklea fuzio, sed tiu ĉi teknologio estos por tre fora estonteco. Dum la venontaj jardekoj estas tre grave ankaŭ esplori pri pliperfektigo de la nuklea fisio, ĉar teorie eblas ankoraŭ multe pli efike ĉerpi la energion el uranio kaj ankaŭ el la izotopo torio-232, kiu multe pli abundas surtere. Certe ni klopodu pli ŝpare uzi niajn energifontojn kaj sekve malpli poluadi nian vivmedion.

Eddy Van den Bosch

Leteroj

La manto

En la decembra numero de 1997 aperis mia recenzo pri la romano “La manto”, pseŭdonime verkita de Paula Mährti. En tiu recenzo, por krei sensacion kaj “agiti la merkaton”, mi ŝajnigis aŭ subkomprenigis, ke la romanon verkis Perla Martinelli. Nun mi deklaras, ke mi tamen eksciis el fidinda fonto (la eldonisto mem) la veran identecon de la aŭtoro (Aldo de’ Giorgi) jam antaŭ ol mi ekverkis la recenzon. Mian agon oni do nepre taksu malhonesta kaj fia. Pro tio mi publike petas pardonon de Perla Martinelli, Giorgio Silfer kaj ĉiuj ceteraj personoj, kiujn mi ofendis aŭ alie suferigis per tia friponaĵo. Mi krome petas, ke la redakcio forviŝu tian tekston el sia retejo, se tio eblas, aŭ ke almenaŭ vi publikigu sub ĝi la nunan leteron. Mi ankaŭ malpermesas al iu ajn enpreni tian tekston en antologiojn, krestomatiojn ks, ĉar mi tute forkonfesas kaj malagnoskas ĝin.

Gonçalo Neves

Portugalio

Politiko

SKOTLANDO

“Ne” al sendependiĝo

La 18an de septembro okazis en Skotlando referendumo pri sendependiĝo. Rajtis voĉdoni ĉiuj en la lando — ĉu denaskaj skotoj, ĉu eksterlandanoj — ekde la aĝo de 16 jaroj. La rezulto de la referendumo estis anoncita la sekvan matenon: 55 % kontraŭ, 45 % por.

Dum la tagoj antaŭ la voĉdono la etoso similis al karnavalo. Amasoj da jesuloj, portantaj skotajn flagojn, kantis, dancis kaj ridis; surstratiĝis ankaŭ amasoj da neuloj, portantaj la britan flagon. Svarmis eksterlandaj ĵurnalistoj kune kun entuziasmuloj pri sendependeco, ekzemple el Flandrio kaj Katalunio, en la plej grandaj skotaj urboj. Ĝenerale mankis rankoro, malamikeco aŭ malbonhumoro inter la frakcioj, krom izolitaj okazoj en malmultaj lokoj.

Komence de la kampanjo ŝajnis preskaŭ certe, ke venkos la apogantoj de la sendependiga movado. Ĝi konsistis ĉefe el la Skota Nacia Partio (iniciatintoj de la kampanjo, kaj majoritato en la skota parlamento) sed ankaŭ el verduloj, socialistoj, komunistoj kaj anoj de la Kampanjo por Nuklea Malarmado. Postulis ĉi tiu heterogena alianco forigon de la brita-usona nuklea submarŝipa bazo en Skotlando.

Impeto

La brita ĉefministro, David Cameron [dejvd kamron], permesis la referendumon, tiam ne kredante, ke skotoj vere forlasos la Unuiĝintan Regnon. Tamen baldaŭ post la lanĉo de la referenduma kampanjo, li konstatis, ke la sendependiĝa impeto vere fortas. Li panikiĝis — ne nur pro rezulto, kiun li ne volis, sed ankaŭ pro sia konservativa partio, malkontenta pro la permeso okazigi referendumon. Minacata estis lia ĉefministra pozicio.

Pro tio, Cameron invitis la ĉefojn de grandaj podetalaj entreprenoj al Londono, kiuj tuj anoncis, ke altiĝos varprezoj en la supervendejoj en Skotlando, okaze de sendependiĝo. Krome, ĉu pro instigo de Cameron aŭ ne, bankoj deklaris, ke iliaj skotaj ĉefsidejoj translokiĝos al Londono. Simile, ĉu instigite de Cameron aŭ ne, la usona prezidanto Obama, kun la ĉefministroj interalie de Aŭstralio, Kanado kaj Hispanio, publike kontraŭis sendependiĝon.

Bankistoj

Asertite estis, ke sendependa Skotlando malfacile, aŭ tute ne, povus aniĝi al Eŭropa Unio, Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo, aŭ al la eŭro-valutozono. Bankistoj antaŭdiris, ke Skotlando ne rajtos uzi britan pundon kiel nacian valuton. Entute kapitalistoj, miliarduloj (inter tiuj konservativaj ministroj en la brita registaro), kaj posedantoj de vastaj bienoj en la norda Skotlando (anglaj kaj skotaj konservativuloj kaj nobeloj) unuiĝis por ataki, aŭ almenaŭ malinstigi, sendependiĝon.

En la lastaj tagoj de la kampanjo, ŝokite, ke opinio-sondado indikas venkon por la sendependistoj, la ĉefoj de la tri plej grandaj partioj en la brita parlamento, kun multaj partianoj, “invadis” Skotlandon por provi konvinki, ke “kune pli bonas”. Sukcesis la truko. Skotoj ekkredis, ke sendependiĝo negative efikos sur pensiojn, la sanservon, kaj ke la vivkostoj altiĝos. Do responde al la simpla referenduma demando “Ĉu Skotlando estu sendependa lando?” ili klare diris, ke ne.

Partoprenado

Nur kvar el la 32 elektoregionoj voĉdonis por sendependa Skotlando. Nur en Glasgovo, la plej granda urbo, kaj en tri aliaj industriaj urboj, kie vivas la plej malriĉaj, la plej socie kaj labore marĝenigitaj homoj, oni subtenis sendependiĝon. Cetere rimarkindis nekutime granda partoprenado en la referendumo: partoprenis 85 % el la rajtigitaj voĉdonantoj, kompare kun iom pli ol 50 % dum la lastaj elektoj al la skota parlamento. Tiel la referendumo engaĝis ankaŭ skotojn kutime indiferentajn rilate politikon.

Postskribe: Kvankam mi loĝas ekster Skotlando, en Norda Irlando, mi devenas de skotaj gepatroj, kaj ĉiuj miaj antaŭuloj estis skotaj. Dum mi tuta vivo mi arde deziris, ke mia lando rehavu la sendependecon, kiun ĝi perdis antaŭ 307 jaroj. Mi esperis, ke antaŭ mia morto mi estos civitano de libera lando. Tion mi ne vidos, ĉar mi ne plu estas juna. La 19a de septembro 2014 estis la plej amara tago de mia ekzisto. En nia familio ni funebras.

Garbhan MacAoidh

Politiko

Kien nun?

La referenduma demando “Ĉu Skotlando estu sendependa lando?” estis respondita nee, per 55 % kontraŭ 45 % jese, kun preskaŭ senprecedenca partopreno de 85 % de la voĉdonrajtigitoj. Tuj poste Alex Salmond [aleks samond], la skota ĉefministro, anoncis sian demision post 25-jara kariero ĉe la pinto de la skota politika vivo.

Dum la kampanjo, li nomis la referendumon “eblo unufoja en generacio, eble unufoja en la vivo”.

Do, ĉu nun definitiva malvenko, kaj fino al la demando? Verŝajne ne.

Estis sentebla turnopunkto du semajnojn antaŭ la baloto, Tiam, diskutinte kun la tri ĉefaj britaj partioj, la eksĉefministro Gordon Brown [godn braŭn], de la opozicia Laborista Partio, anoncis novajn potencojn por la skota parlamento. Li asertis, ke nee voĉdoni liveros gravajn ŝanĝojn, kun interkonsentita tempoplano “pli rapide kaj sekure” ol jese voĉdoni por sendependigo.

Tiu interveno kredeble venis kiel panika reago al kreskanta subteno por “jes”. Ĝis tiu ĉi punkto la konstanta malfavora, timiga kampanjo pri la valuto, la ekonomio, EU, pensioj, la neantaŭdireblo de nafto ktp, ŝajne sukcesis sufiĉe bremsi la entuziasmon por sendependiĝo.

Poste tamen, en la demisia parolado de Salmond, venis la novaĵo, ke la nuna brita ĉefministro David Cameron [dejvd kamron] diris al Salmond, ke li ne povas garantii, ke la brita parlamento pritraktos la leĝaron pri novaj potencoj laŭ la tempoplano promesita de Brown.

Alvenis ankaŭ disputoj inter kaj ene de la britaj partioj pri aldonaj klaŭzoj proponitaj rilate la ceterajn partojn de Britio, kio metas demandosignon super la tutan ideon dum periodo sufiĉe longa — io, kio malkontentigos skotojn.

Do, kian reagon oni povas atendi responde al tiu prokrasto? Dum la kampanjo la entuziasmaj subtenantoj de “jes” estis ĉie videblaj surstrate kaj ĉe la pordoj, inter junaj homoj, artistoj, laboristoj kaj senlaboruloj, en sociaj medioj, en lernejoj, kaj inter kampanjantoj pri aliaj aferoj. Se oni juĝu laŭ la nombro da afiŝoj en la fenestroj, “jes” senprobleme venkus. Tio ne okazis, precipe pro la timemo de maljunaj homoj, pretaj akcepti la kompromison de Brown.

Salmond en sia adiaŭo laŭdis la “energian aktivismon de la dekmiloj da homoj, kiuj, mi emas antaŭdiri, rifuzos humile sin retiri en la ombrojn de politiko”. Li nomis ilin “la veraj gardistoj de progreso”.

Efektive, precize tio, kion antaŭdiris Salmond, jam okazas. En la 72 horoj post la balotrezulto, la ĉefa sendependisma partio, la centre-maldekstra Skota Nacia Partio (SNP), registris pli ol 11 000 novajn membrojn, kreskon de 40 %.

Ĝiaj malpli grandaj aliancanoj en la Skota Verda Partio kaj la maldekstra Skota Socialista Partio registris ankaŭ subitan kreskon, igante la verdulojn nun laŭ membroombro kompareblaj kun tiu de la brita Laborista Partio en Skotlando, el kies membroj parto disidente kampanjis por "Jes" kiel Laboristaro por Sendependigo, kaj nun publike metas fotojn de siaj disŝiritaj partibiletoj en Fejsbukon. Senpartiaj sendependistoj kaj eĉ parlamentanoj de SNP priparolas Skotlandan Aliancon por la venontjara tut-britia baloto, por maksimumigi la reprezentadon de sendependismaj partioj el Skotlando en la londona parlamento. Iuj eĉ parolas pri la ebleco de mandato por unuflanka deklaro de sendependigo en 2015 aŭ 2016, kaj jam aperis la tvitera kradvorto #indy2. Ne kvietiĝis la temo de skota sendependiĝo.

Ed Robertson

El mia vidpunkto

Aĉetunto, atentu!

La vendisto, tre ĉarma, disradiis fidon kaj optimismon. “Jen, gesinjoroj, la nova hejmo, kiun mi planas por vi. Tie vi vivos kiel kukoj en butero, riĉe kaj sekure kaj libere. Ne plu servutuloj vi estos, servutuloj de pli potenca najbaro, sed fine mastroj, suverenoj, en via propra domo. Do aĉetu, nepre aĉetu!”

Ekjubilis la homoj. “Jes, ja,” ili kriis. “Do montru al ni, por ke ni mem vidu!”

“Nu,” agnoskis la vendisto. “La domo ankoraŭ ne estas konstruita. Efektive, pro la najbaroj, ruzaj, ĉikanemaj, kun riĉaj amikoj, damnu la poltronojn, ne tute certas, kiom da ĉambroj ĝi havos, kaj kiom granda estos la ĝardeno, se entute ĝi havos. Tamen mi certigas al vi ... oj! Gesinjoroj ... ne forkuru ...!”

Tamen jes forkuris, referendume, aĉetuntoj de la nova, sendependa skota hejmo proponata de la vendisto Alex Salmond [aleks samond], estro de la Skota Nacia Partio kaj la unua ministro en la skota parlamento. Memevidente ili forkuris: kiu aĉetus domon surbaze de planoj neniel firme fiksitaj kaj, ĉu ĝuste, ĉu malĝuste, diversflanke kritikataj?

Kompatinda Salmond, kiu sincere kredis je sendependa Skotlando — la tria plej riĉa regiono de la Unuiĝinta Regno kaj laŭ ekonomikistoj plene kapabla ĝui prosperan memekziston ekster Anglio, Kimrio kaj Norda Irlando. Kompatinda, ĉar anstataŭ atendi, kaj trovi definitivajn respondojn al la multaj demandoj kirliĝantaj ĉirkaŭ sendependigo, li “vendis” fine pli da promesoj ol da faktoj.

Ekzemple: Salmond asertis, ke sendependa Skotlando daŭre uzos la britan pundon. La londona registaro diris, ke ne. Salmond asertis, ke sendependa Skotlando facile membriĝos en Eŭropa Unio, ĉar la union ĝi neniam estos forlasinta. EU diris, ke nepros novnacie peti aliĝon. Salmond asertis, ke sendependa Skotlando finance stabilos pro ekvivalento de 24 miliardoj da bareloj da nafto sub la Norda Maro. Edinburga energio-konsilista firmao diris, ke temas nur pri 15 miliardoj. Kaj tiel konfuzante, kontraŭdire, plu.

Tiel bombardis jesuloj kaj neuloj unu la alian per veroj, duonveroj, kredoj, esperoj, mensogoj kaj aliaj propagandiloj. Memorigis la referendumo-kampanjo pri la tranĉeoj de la unua mondomilito. Kun eta diferenco: avancis iom post iom la fortoj de sendependigo.

Ĝis, tamen, opinio-sondado du semajnojn antaŭ la referendumo sugestis venkon por la sendependiga movado. Tuj la londona politika establo, konsternite, mobilizis siajn grandajn kanonojn. Dubojn kaj necertecon ili pafis, samtempe promesante eĉ pli da memdeterminado al regiono jam dorlotata (kompare kun anglaj regionoj ekster Londono). Ne forgesendas, ke skotoj disponas pri propra parlamento (angloj ne) kaj, danke ĉefe al subvencioj el Londono, pri nacia prokapa enspezo ĉ. 2000 eŭrojn pli alta ol en Anglio. Cetere skotaj deputitoj en la brita parlamento rajtas voĉdoni pri anglaj aferoj; anglaj deputitoj ne pri skotaj.

Diskuteblas, kiel, eĉ ĉu, la antaŭreferendumaj promesoj al skotoj (ekzemple la povo mem fiksi impostojn) realiĝos. Jam tagojn post la rezulto ekkverelis la politikistoj pri la programo kaj horaro. Tamen ne ĉio estas perdita. La 45 % de la skotoj, kiuj diris “jes” al Skotlando, implicite “ne” al la hegemonio de Londono, parolis por ĉiuj britoj en neglektataj regionoj ekster la ĉefurbo. Ili klare mesaĝis, ke britoj ne plu toleros regadon de riĉa, aroganta, indiferenta politika kliko en Londono.

Jam, do, leviĝas voĉoj favore al pli da ekvilibro en la mastrumado de la diversaj partoj de la Unuiĝinta Regno. Menciitaj estas angla asembleo aŭ eĉ regionaj parlamentoj kun skotsimilaj povoj. Se, rezulte, eĉ en la konservativa Britio, elfluos povoj el centrisma Londono al la regionoj, la ŝajna malvenko de la skotaj jesuloj fariĝos efektive venko. Tamen estu la popolo, kiu kampanje, manifestacie, balote, prie insistu. Politikistoj per si mem ne faros.

Do eble ne vane kampanjis Alex Salmond. Klare, erarojn li faris. Anstataŭ intertrakti kun EU, la brita registaro, industriistoj kaj aliaj, por ekscii, interkonsente, kio eblos, kio ne, kiel precize aspektos lia nova sendependa hejmo, Salmond hastis al referendumo, apelaciante al koroj, ne kapoj. Ne surprize, ke reagis skotoj laŭ maksimo caveat emptor: aĉetunto, atentu!

Sendependistoj en Katalunio kaj aliloke, notu. Ne gravas fina, referenduma demando, sed respondoj malfermaj kaj neambiguaj al la ja pli gravaj, kaj antaŭreferendumaj, demandoj.

Paul Gubbins

Spirita vivo

KATOLIKISMO

Kial la papo vizitis Albanion?

La 21an de septembro la papo Francisko vizitis Albanion. Tio estis la dua vizito de papo, se ni menciu la viziton de Johano Paŭlo la 2a en 1993, tiam akompanata de Patrino Tereza. Demandite de ĵurnalistoj pri la kialo de ĉi tiu vizito al ĉi tiu malgranda balkana lando, la papo Francisko respondis: “Albanio kaj albanoj estas bona modelo por la cetera mondo pri la religia harmonio, solidareco kaj kunlaboro”. Kaj tio estas vera.

Paŭlo

Dum pluraj jarcentoj la albanoj ne konas interreligiajn kverelojn aŭ konfliktojn. Ili akceptis la kristanismon jam en la unua jarcento, kiam la apostolo Paŭlo mem vojaĝis tra Ilirio (vasta teritorio, kie loĝis niaj antaŭuloj). Do, la kristaniĝo ĉe ni estas iel apostoleca. La iliridevena Konstanteno la Granda estis la unua romia imperiestro, kiu komprenis la gravecon de ununura eklezio kaj toleris la kristanojn. Post la granda skismo interkristana, la albanoj apartenis parte al katolikismo kaj parte al ortodoksismo. Oni eĉ diras, ke en la Bizanca Imperio la solaj katolikoj estis ja albanoj (norda Albanio, Kosovo kaj Montenegro, se oni konsideru Kroation ekster la Bizanca Imperio).

La rajto porti armilojn

Islamo eniris ĉi tien jam en la 14a jarcento el Hispanio kaj poste el la Otomana Imperio, la bektaŝismo dum la 19a jarcento. Oni akceptis la islamon amase, precipe la lastajn du jarcentojn de la kvincentjara otomana jugo, precipe pro kelkaj kialoj: por rajti porti armilon, kio estis tre grava por la albanoj, por ne esti devigata liveri po unu knabon ĉiudome por la janiĉaraj taĉmentoj, por ne pagi la imposton de kristanoj (ĝizo).

Ankaŭ la hebreoj ĝuadis dum la reĝlanda tempo (1928-1939) plenrajtojn religiajn. Post 1990 la landon eniris bahaanoj kaj pluraj novaj kristanaj sektoj kiel protestantoj, atestantoj de Jehovo kaj evangeliismanoj.

Islamana plimulto

La plimulton niaregione konsistigas islamanoj (en Albanio: 60 %, en Kosovo: 90 %, en la okcidenta Makedonio: pli ol 90 %); poste venas ortodoksuloj (en Albanio: ĉirkaŭ 18 %, katolikoj 15 % kaj la ceteraj 7 %). Ortodoksuloj en Kosovo konsistigas 6 %, dum katolikoj 4 %; en Makedonio la ortodoksuloj estas ĉiuj slavmakedonoj.

Komunismo

Dum la komunisma reĝimo en Albanio, precipe la katolika eklezio suferis eksterordinare, ĉar ĝi estis pli intime ligita al Vatikano kaj Okcidento. Dekoj da eminentaj katolikaj pastroj estis pafmortigitaj, enprizonigitaj aŭ internigitaj longajn jarojn. Unu el ili, pafmortigita en 1945, estis Dom Lazer Ŝantoja, esperantisto ekde la jaro 1907! Sed ankaŭ aliaj eklezioj multe suferis. Albanio komunista prezentas la unikan kazon enmonde, kie dum 25 jaroj (1967-1990) estis laŭleĝe malpermesataj la religiaj praktikoj kaj propagando, ĉiuj preĝejoj estis fermitaj aŭ detruitaj.

Pro tio, la granda erao de demokratiiĝo notiĝis unuavice per la revigliĝo de la religia agado. Oni komencis denove la mesojn kaj preĝojn en la malmultaj kultaj institucioj restintaj kiel kulturaj monumentoj kaj la konstruadon de novaj centoj da moskeoj kaj preĝejoj. Tio ebliĝis ankaŭ per la mono donita de eksterlando.

Interreligia harmonio

La interreligia harmonio, solidareco kaj kunlaboro manifestiĝas en la interrilatoj de la homoj (reciprokaj geedziĝoj, vizitoj okaze de religiaj festotagoj, komunaj konferencoj, manko de reciprokaj ofendoj aŭ kalumnioj, protektado de la objektoj de kultodomoj de aliaj ktp). Ekzemple, dum la sieĝo de la urbo Shkoder, norde, fare de serbaj kaj montenegraj armeoj (1912-1913) islamanoj trovis rifuĝejon en la katolikaj preĝejoj; aŭ dum la maloportuna jaro 1997, kiam la ŝtato ruiniĝis dum kelkaj monatoj, islamanoj kaj kristanoj savis la objektojn de anoj de aliaj religioj, aŭ okazis, ke en iu kristana vilaĝo loĝis kelkaj islamanoj, kiuj ne povis iri al sia preĝejo, aliloke ili petis la servojn de la vilaĝa pastro, okaze de mortoj aŭ aliaj eventoj familiaj, kaj inverse.

La vizito de la papo sekvas la viziton de la Patriarĥo de Konstantinopolo kaj pluraj aliaj ortodoksaj orienteŭropaj estroj junie 2014 okaze de la sanktigo de la nova granda katedralo ortodoksa en Tirano. Tia paca kunekzistado inter diversreligiaj albanoj prezentas grandan popolan tradician trezoron, kiun nia malgranda lando alportos estonte en EU.

Bardhyl Selimi

Noveloj

Cent fabeloj

La entombigo estis longa kaj pro tio iomete laciga. La pastro parolis longe, konstante li ripetis sin mem. Kvazaŭ li ne povus trovi la finon de sia prediko. Ĉiuj ekspiris, aŭdante la delonge atendatan “amen”. Eĉ la vidvino jam ne plu havis larmojn, nur konstante ŝi viŝis siajn okulojn per blanka naztuko kun nigra rando.

La poŝtista ĥoro kantis la kutiman kanton, kaj fine ekiris la granda homgrupo supren, al la tombo de la maljuna poŝtisto, kiu troviĝis ĝuste sur la pinto de la monta tombejo.

La suprenirado estis ege malrapida, ĉar multaj maljunuloj alvenis por akompani la lastan fojon la maljunan poŝtiston. Pro tiu malrapideco ĉiuj havis sufiĉan tempon alrigardi la tombojn preterpasatajn kaj kontroli, ĉu estas iu neprizorgata tombo sen floroj. Tuj ekis klaĉo, kiam oni trovis similan tombon! Ĉiuj havis malbonan opinion pri vidvino neprizorganta la edzan tombon: tio signifas, aŭ ke ŝi forgesis la mortintan edzon, aŭ havas novan amanton, aŭ tro pigras. Same malbone oni taksis ankaŭ vidvinojn, kiuj tro pompe ornamas aŭ per tro multaj floroj plenŝutas la tombojn. Severe juĝas la vilaĝo!

Ekpluvis. Komence nur pluvetis, sed ĝis la funebra vico atingis la montopinton, eĉ tiuj malsekiĝis, kiuj hazarde havis ombrelon. Kun la pluvo ankaŭ ventaĉo alblovis, kaj la ombreloj iĝis senutilaj, la ventego elŝiris ilin de la manoj.

La homoj ĉirkaŭstaris la tombon. Nun ankaŭ la ĝishaŭte malsekiĝinta pastro ekkomprenis, ke ne oportunas longa parolado. Surprize, je ĉies ĝojo, li galoprapide finis la preĝon.

Ĉiuj forrapidis, ja la tempesto iĝis pli kaj pli neeltenebla. La vidvino diris al la tombofosistoj, ke ankaŭ ili iru hejmen; nur post la ŝtormo ili finu la entombigon.

La homoj ege malfacile descendis; la koto faris la krutan deklivon glitiga. Ili apogiĝis unu al la alia, provante sin helpi reciproke. Kiam unua homo glitfalis teren, tiam komenciĝis la katastrofo. Tio iel similis la situacion, kiam sur glacia aŭtoŝoseo unu aŭtomobilo bremsate ekglitas kaj kruce haltas meze de la vojo.

Sub batanta pluvego kaj furioza ventego la homoj, unu post la alia, falsterniĝis sur la ŝlimon. Ne nur malsekaj ili estis, sed jam tute enkotigitaj. Kaj ne nur iliaj vestaĵoj! Kotaj estis ĉies haroj, piedoj, vizaĝoj, kaj la manoj perdis ĉian utilon: glitante sur akvo kaj ŝlimo ili ne plu kapablis alkroĉiĝi al io ajn. Vane la homoj provis liberiĝi de tiu situacio. Senpove ili baraktis kunpremiĝante. Dume la aero malvarmiĝis kaj la homgrupo, kiel bestoj en frosto, eksimilis malfeliĉan brutamason.

Ankaŭ du infanoj, parencoj de la maljuna poŝtisto, ĉeestis la entombigon. Kutime la infanoj ne partoprenas entombigojn, sed tiun tagon ili nepre volis veni. La maljunulo ĉiam donis al ili bombonon, kiam ili renkontis lin surstrate, pro tio ili tre amis lin.

Nun, inter la kota homamaso, ankaŭ ili kuŝis, kaj kun timo ili provis resti ĉe la patrino, kiu mem provis gardi ilin kontraŭ la furiozantaj naturelementoj. Vanaj provoj. Tamen la fakto, ke ili kuŝas apude, iomete faciligis la preskaŭ neelteneblan situacion. La pastro, alta, maldika viro, kuŝis inter siaj eklezianoj kaj sentis, ke la cirkonstancoj estas vere nedecaj kaj humiligaj. Do li provis leviĝi. Ege malfacile li sukcesis momenton ekstari, sed tuj poste li denove ekglitis kaj kun granda bruo replonĝis en la koton. La afero iĝis tragikomika. Ĝuste tial ĝi havigis al unu el la infanoj nerezisteblan motivon por ekridi. Lia patrino provis admoni lin, sed jam la alia infano siavice ekridis, kaj la patrino mem, rimarkinte la humuran flankon de la afero, ne povis reteni sin, kaj siavice laŭte ekridis. Fine ankaŭ la pastro, kaj eĉ la trista vidvino ridis kaj ridis, kaj la tuta homamaso ne plu estis skuata nur de pluvego kaj ventaĉo, sed ankaŭ de nebremsebla komuna ridegado, kiu per si mem havigus al ĉiuj agrablan varmosenton.

La rido ja similas al ploro. Fakte post nelonge la vidvino jam ne ridis, sed ploris. Tamen, neniu tion rimarkis.

La evento ĉiziĝis en ĉies menso. Ekde tiam la vilaĝanoj ĉiam memoris pri la entombigo de la maljuna poŝtisto, kvazaŭ tiu tago signus por ili la komencon de nova erao. Menciante ion ajn, ili diris: „antaŭ la entombigo”, aŭ „post la entombigo”. Neklarigeble la interrilatoj en tiu homgrupo tute ŝanĝiĝis. Ili iĝis kvazaŭ parencoj. Ne plu okazis kvereloj inter ili. Nevidebla fadeno interligis ilin. Pli volonte ili alparolis kaj helpis unu la alian ol aliulojn, kiuj ne ĉeestis la faman entombigon. La pastro mem sentis, ke tiuj homoj de la komuna enkotiĝo kaj de la korusa ridegado iĝis iomete pli karaj por li.

La maljuna vidvino ne miris, sed feliĉe konstatis, ke ŝi iĝis kvazaŭ ĉies avino. Ŝi kaj la maljuna poŝtisto ne havis infanojn, sed ambaŭ tre ŝatis la geknabojn de la najbaroj. Nun ne nur la najbaraj infanoj vizitis ŝin, sed ankaŭ aliaj. Kaj ne nur infanoj venis. Ne pasis tago sen vizitanto. Ĉiuj diskutis kun ŝi, petis konsilojn, kore helpis ŝin. La infanoj feliĉe aŭskultis ŝiajn fabelojn. Unue ŝi rakontis la jam konatajn fabelojn, sed poste naskiĝis novaj fabeloj, de ŝi mem elpensitaj. Somere en ŝia ĝardeneto ariĝis infangrupo por aŭskulti la novajn, kuriozajn fabelojn. Vintre ne estis sufiĉe granda ŝia eta loĝejo. Tiom pli, ĉar jam ne nur infanoj venis aŭskulti, sed pli kaj pli multaj plenkreskuloj.

Foje vizitis ŝin la pastro. Li aŭskultis, kaj tuj poste li konsilis al la maljunulino, ke ŝi surpaperigu la belajn rakontojn. La vidvino diris, ke ŝi ne kapablas tion fari. Tiam la pastro petis la infanojn, ke ili transskribu la aŭskultitajn fabelojn. Tiel okazis. La avino fabeladis, la infanoj skribadis, la pastro zorge kolektis la plej belajn rakontojn. Je la fino li sekrete presigis la tutan kolekton.

Grandega estis ĉies surprizo, kiam publike aperis la bela fabellibro. La titolo estis simpla: Cent novaj fabeloj.

La avino ne kredis al siaj okuloj, kiam la pastro alportis al ŝi la bele binditan volumon. La tuta vilaĝo feliĉis kaj fieris pro tio, ne forgesante, ke tion oni ŝuldas al la fama entombigo de la maljuna poŝtisto.

La fabellibro rapide elĉerpiĝis, oni devis ĝin reeldoni. Poste ĝi estis tradukita en kelkdek lingvojn, kaj en la Internacian, kaj atingis mondfamon.

La maljuna poŝtisto ridetis inter la anĝeloj kaj modeste dankis iliajn gratulvortojn.

Julia Sigmond

Moderna vivo

SPORTO

Monumento olimpika

Kvin granitaj rulŝtonoj, inter kiuj brulas fajro, aranĝitaj kiel olimpikaj ringoj en horizontala pozicio — jen, en la urbo Martin, ĉirkaŭ 230 km for de la ĉefurbo Bratislavo, la unua monumento de slovakaj olimpikaj sportistoj.

La piedestalo de la monumento estas kovrita per dekoj da anonimaj vizitkartoj, kiuj simbolas loĝantojn de Slovakio. Inter la kartoj estas oraj, arĝentaj kaj bronzaj tabuletoj kun nomoj de slovakaj olimpikaj sportistoj. Legeblas 79 nomoj, kiuj dum olimpikaj ludoj ekde 1896 gajnis medalojn.

Kiel diris en sia parolado la prezidanto de la slovaka olimpika komitato František Chmelár [frantiŝek ĥmelar], Slovakio havas ses medalojn el la periodo de Aŭstrio-Hungario, 53 de la iama Ĉeĥoslovakio kaj 20 de la sendependa Slovakio.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

La olimpika monumento en la urbo Martin estis solene inaŭgurita la 16an de oktobro 2014. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Ora tabuleto kun la nomo de slovaka olimpika sportisto: Alexander Prokopp, pafado, 1912, ora medalo, Aŭstrio-Hungario. Foto: SONA HAUSEROVA

Politiko

Nov-Zelando

“Momento de vero” en naciaj elektoj

Malriĉeco, malegaleco; medio kaj poluado el laktobienoj; ekonomio, alta kosto de domoj kaj problemoj rilate asekuron post tertremoj en kaj apud la urbo Christchurch: jen temoj de la tutlandaj elektoj en Nov-Zelando en septembro 2014. Almenaŭ ĝis devojigis la elektokampanjon aferoj nekutimaj.

En aŭgusto Nicky Hager publikigis libron titolitan Dirty Politics, do Fipolitikoj. Ĝia subtitolo: “Kiel atakpolitiko venenas Nov-Zelandon”. Hager montris, kiel la reganta Nacia Partio celas esti reelektita surbaze de metodoj prunteprenitaj el la iama usona prezidanto Richard Nixon en la 1960-aj jaroj, tamen uzante Interreton.

Laŭ Hager, fiblogistoj pagataj de diversaj nacipartiaj politikistoj kaj komercistoj uzas dubindajn metodojn por misinformi la publikon. Ofte tradiciaj ĵurnalistoj prenas tiajn blogaĵojn kaj, ne kontrolinte la ŝajnfaktojn, ilin diskonigas.

Akuzis

Hager asertis, ke ministro, Judith Collins [kolinz], likigis konfidencan informon pri ŝtatoficisto. Antaŭe oni akuzis Collins pri intereskonflikto: ŝi kunsidis kun ĉefoj de kompanio, kiu donacis milojn da dolaroj al la Nacia Partio.

Collins eksiĝis fine de aŭgusto pro skandalo pri siaj ligoj al la fiblogistoj. Poste la ĉefministro, John Key [ĝon ki], ricevis kopion de retmesaĝo, en kiu Collins ŝajne subfosis la ĉefon de la buroo pri gravaj fraŭdoj. Hager diris, ke ŝi truke eksiĝis por kaŝi, ke ŝi kulpas pri subfosado. Collins restis tamen kandidato en la parlamenta baloto.

Spekteblis

Kvin tagojn antaŭ la baloto, la 15an de septembro, okazis kunveno de la nova Interreta Partio, titolita “Momento de vero”. La kunveno spekteblis Interrete. Parolis la usona ĵurnalisto Glenn Greenwald [grinvald], kiu diris, ke spionoj de la nov-zelanda registaro amase rikoltas informojn el telefonaj konversacioj, retpoŝto kaj tekst-mesaĝoj. La akuzon jam neis la ĉefministro, dirante tamen, ke tion oni iam konsideris.

La usona eksa spiono Edward Snowden [edŭard snoŭdn], parolante per Interreto el Rusio, diris, ke li mem legis mesaĝojn de nov-zelandanoj, kiam li laboris ĉe Nacia Sekureco-Agentejo (NSA) en Havajo. Li diris, ke NSA havas laborejon en Auckland kaj alian en la nordo de Nov-Zelando.

Kritikis

Parolis ankaŭ Julian Asange, el Londono, kiu atentigis, ke gvatado estas en ordo nur kun la permeso de la koncerna popolo, kaj la kanada juristo Robert Amsterdam, kiu kritikis la proponitan Transpacifikan Partnerecan Akordon (TPPA), kiun Usono provas trudi al landoj ĉirkaŭ Pacifiko.

Tiu similas la akordon TTIP, proponatan inter Usono kaj Eŭropo (Monato, 2014/08-09, p. 19). Amsterdam avertis, ke grandaj kompanioj puŝas la usonan registaron por devigi aliajn ŝtatojn ŝanĝi siajn leĝojn favore al la kompanioj.

Gajnis

Kiam estis anoncitaj la rezultoj de la balotoj, evidentiĝis, ke la Nacia Partio gajnis unu plian seĝon en la parlamento kaj povas regi kun subteno de tri etaj partioj. La efikoj de Fipolitiko kaj “Momento de vero” ne estas konataj, sed ŝajnas, ke la elektantoj emis akcepti la argumentojn de tiuj, kiuj taksas gvatadon necesa. Pro tio la opoziciaj partioj estis malpli subtenataj ol dum la lastaj elektoj en 2011.

La nesukcesa Interreta Partio celis interesi nevoĉdonemulojn kaj kuraĝigi ilin partopreni la baloton. Fakte partoprenis 78 % de la voĉdonrajtuloj, pli ol en 2011, do eble tiurilate ĝi iom sukcesis. Tamen, laŭ Hager, unu el la celoj de atakpolitiko estas seniluziigi homojn, por ke ili ne voĉdonu.

Jen la detalaj rezultoj:

Partio mandatoj 2011 mandatoj 2014
Nacia 59 60
Laborista 34 32
Verdula 14 14
NZ Unue 8 11
Maoria 3 2
AKI 1 1
Unuigita Futuro 1 1
Mana 1 0
Sumo 121 121

La plej priparolata malgajno estas tiu de la Laborista Partio. Ĝia estro, David Cunliffe [kanlif], volis resti ĉefo, sed fine li rezignis. Kvar novaj kandidatoj sin prezentis.

Komence de oktobro policanoj serĉis la hejmon de Nicky Hager kaj forprenis komputilojn, kadre de enketo pri kodrompado de retmesaĝoj de unu el la fiblogistoj de la Nacia Partio. Hager rifuzis malkaŝi la fonton de siaj informoj, pravigante tion per ĵurnalisma konvencio.

En la nova registaro la ĉefministro, John Key, mem fariĝos ministro pri enlanda sekureco kaj informado. Judith Collins ne estas nomumita ministro kaj do la plej altranga virino en la kabineto estas Paula Bennett, kiu respondecas pri ŝtataj servoj, sociala loĝigado, lokaj registaroj, kaj rolas kiel vicministro pri financoj.

D. E. Rogers

[FORIGITA!: bildo]

Tutlandaj elektoj en Nov-Zelando: la blukolora mesaĝo de la Nacia Partio montris sin pli favorata ol la ruĝkolora de la Laborista Partio. Foto: D. E. ROGERS

Politiko

OPINIO

Separismo — glate, ne glave

En septembro skotoj referendume decidis resti en la Unuiĝinta Reĝolando. Subtenantoj de sendependa Skotlando rikoltis 45 % de la voĉoj: kontraŭuloj, kiuj celis reteni politikajn kaj ekonomiajn ligojn kun Britio, 55 %. Tamen malgraŭ rezulto ŝajne favora al unuiĝinta ŝtato, ne malaperos la demando pri sendependa Skotlando.

En la semajno post la referendumo, duobliĝis la membraro de la Skota Nacia Partio kaj triobliĝis tiu de la ekologia Skota Verda Partio. Kun skotaj socialistoj, tiuj partioj ankoraŭ postulas sendependigon. Ankaŭ aliaj premgrupoj, ekzemple la 45-Movado (spegulanta la nombron de voĉoj por sendependigo) kaj Papilia Ribelo, daŭrigas la kampanjon.

Neŭtralaj

Ili volas, ke okazu freŝa referendumo kontrolata de neŭtralaj internaciaj observantoj. Aliflanke, la nova estrino de la Skota Nacia Partio, Nicola Sturgeon [nikola sturgn], timas, ke baldaŭa referendumo nova dividos ŝian partion. Skotlando do restas en stato de fermenta necerteco.

La sendependigan kampanjon en Skotlando sekvis kun intereso observantoj el ekz. Flandrio, Francio, Katalunio kaj eĉ Novgvineo.

Kruela

Evidentas, ke en multaj partoj de la mondo malmultnombra popolo regata de multnombra popolo celas liberecon. Sed ne plu akcepteblas, ke sendependigo realiĝu per armiloj kaj gerilismo. Irlando sendependiĝis nur post sanga batalado, sekvata de kruela civila milito: tio tamen ne ripetiĝu. Oni rememoru la tragikajn okazojn dum la balkanaj intermilitoj.

Tiu, kiu interesiĝas pri separismo, legu The Breakdown of Nations (La disrompo de nacioj) de la aŭstra ekonomikisto Leopold Kohr. Li argumentas, ke tro grandaj ŝtatoj, instancoj kaj institucioj kaŭzas ekonomian mizeron. Li atentigas, ke la plej prosperaj, feliĉaj kaj pacemaj landoj ĝenerale malgrandas.

Garvan Makaj’

Moderna vivo

JAPANIO

Eĉ pli rapide

En oktobro la japana tiel nomata kuglo-trajno festis sian 50-jariĝon. Dum duonjarcento Tokaido-Ŝinkanseno (laŭvorte: trunklinio al orienta marbordo) transportis 5600 milionojn da pasaĝeroj inter Tokio kaj Osaka, distancon de 515 km.

Antaŭ Ŝinkanseno necesis pli ol ses horoj por trajni inter la du urboj. Nun, kun maksimuma rapideco de 270 km/h, necesas du horoj kaj dudek minutoj. Posedas kaj funkciigas la linion Tokaido-Ŝinkanseno la kompanio Centra Japana Fervojo

Tri kompanioj

Hodiaŭ aliaj gravaj urboj estas kunligitaj per reto de 2387 km da Ŝinkansen-trakoj, kiujn funkciigas tri aliaj kompanioj. Iliaj plej novaj trajnoj veturas kun maksimuma rapideco de 300 km/h.

Koincide kun la jubileo, Centra Japana Fervojo petis la registaron aprobi novtipan trajnon, kiu kunligos la urbojn Tokio kaj Nagoja, distancon de 286 km. Tiuj magnete levitaj veturiloj (t.n. maglevo) uzos altiran kaj forpuŝan fortojn kreatajn de super-konduktanta magneto en la vagonoj kun induktaj bobenoj sur la gvidaj vojmuroj.

Nova linio

Se aprobita, baldaŭ komenciĝos la konstruado, kaj la nova linio pretos ĝis Nagoja en 2027, kaj ĝis Osaka en 2045. Tiel oni veturos inter Tokio kaj Osaka kun maksimuma rapideco de 500 km/h en unu horo kaj sep minutoj.

Konstrui tian ligilon signifos grandan teknikan trarompon. Ĝisnunaj maglevoj en aliaj landoj estas normale konduktantaj kaj kovras distancojn de ĉ. 30 km.

Kritikantoj dubas, ĉu la nova maglevo paralele konstruota apud la nuna Ŝinkanseno finance tolereblos. Pro montara regiono inter Tokio kaj Nagoja 86 % de la maglev-trako situos en tuneloj, kio multe altigos la koston — kaj ne allogos turistojn.

Isikawa Takasi

Leteroj

Ne nepre malstabileco

Kredeble ne ĉiuj konsentos kun la titolo de la artikolo “Grava elemento de monda nestabileco” (Monato 2014/10, p. 25-26). La apartiĝo kaj sendependiĝo de nacioj ne ĉiam kondukas al nestabileco.

El la antaŭnelonga historio oni povas citi kelkajn favorajn ekzemplojn: Norvegio, kiu sendependiĝis de Svedio en 1905; Islando de Danio en 1944; Slovakio rezulte de la disfalo de Ĉeĥoslovakio en 1993. Kiam temas pri pacemaj civilizitaj popoloj, nestabileco estas evitebla. Lenio Marobin mencias la kazojn de Skotlando, kie ĉi-jare okazis referendumo pri ebla sendependiĝo, kaj de Katalunio, kie referendumo ĝis nun ne estis permesita.

La disvolvo post la skota referendumo ŝajnas indiki, ke se la rezulto estus pozitiva, sekvus malpli da nestabileco ol inverse. Britio certe estus akceptinta (kvankam malvolonte kaj malĝoje) la jesan rezulton, pro la fakto ke la angloj estas ĝenerale tolerema popolo. Kontraste, pro la negativa rezulto restas granda malkontento en Skotlando, kaj miloj da skotoj decidis daŭrigi la sendependigan kampanjon. En la semajno post la referendumo forte kreskis la membraro de la politikaj partioj, kiuj apogis la jesan kampanjon, kaj tiu kresko daŭras. Estas vere, ke la deklarita rezulto de la referendumo estis 53,3% (por “ne”) kontraŭ 44,7 % (por “jes”), sed tio tute ne signifas, ke la plimulto de la skotoj ne deziras sendependecon. En la referendumo ĉiuj registritaj loĝantoj en Skotlando, ĉu skotoj, ĉu angloj, ĉu de eksterlanda deveno, rajtis voĉdoni, sed neniu skoto loĝanta ekster Skotlando.

La loĝantaro de Skotlando inkludas proksimume 400 000 anglojn kaj milojn da homoj de eksterlanda deveno, kompare kun la 800 000 skotoj, kiuj loĝas aliloke en Britio. Se oni komparas la 2 001 926, kiuj nee voĉdonis, kaj la 1 617 989, kiuj jese decidis, kaj aldonas la aliajn faktorojn, ŝajnas evidente, ke la majoritato de la skotoj ja volas esti sendependaj kaj estos nekontentaj, ĝis ili atingos sian celon.

La escepta kaj tragika sperto de la baltaj landoj kaj de Ukrainio ne implicas, ke la sendependiĝo de la malgrandaj nacioj de Eŭropo nepre estos kaŭzo de nestabileco aŭ malpaco.

Garvan Makaj’

Skotlando

Leteroj

La sagaoj kaj la angla

Pri mia artikolo La angla kiel ebla skandinava lingvo (Monato 2014/10, p. 20-22) mi ricevis retmesaĝon de István Ertl. Li skribas interalie: tine (týna), min (minna), mulk (mjólka), tyne (týna) ne ricevis esperantan tradukon.

Krome li aldonis, reage al mia “la skota — se ne la angla — povas esti rigardata kiel precipe skandinavdevena idiomo”: ĉu ne ankaŭ inverse? Mi memoretas, ke iu(j?) el la sagaoj parolas pri skotino, kiu iĝis potenca virino en Islando.

Vi pravas, ke mi forgesis traduki kelkajn vortojn, nome: tine (týna) (perdi), min (minna) (memorigi) kaj mulk (mjólka) (melki).

Mi legis nur unu el la islandaj sagaoj, kaj ne sciis, ke skotino iĝis potenca virino en Islando. Tamen, ŝajnas, ke la gaeloj (skotaj kaj irlandaj), el kiuj la plimulto estis sklavoj, perdis sian idiomon en Islando, kaj adoptis la islandan lingvon. La solaj restaĵoj de la gaela en Islando, kiujn mi trovis, estis malmulte da personaj nomoj, kiel ekzemple Kiljan. Mi ankoraŭ kredas, ke estas almenaŭ grajno da vero en la aserto, ke la angla (kaj eĉ pli la skota) estas parte skandinavdevena lingvo. La malo ne povas esti kredebla.

Garbhan MacAoidh

Skotlando

Politiko

OPINIO

Monumente tra la pasinteco

Komentas la aŭtoro: “Mi estis ŝokita, kiam mi ekvidis la barbaran rilaton de kelkaj personoj al plurjare starantaj monumentoj. Antaŭ nelonge ankaŭ en mia urbo — Ĥarkivo, Ukrainio — oni faligis monumenton al Lenin, kiu jardekojn staris en la urbocentro, sur unu el la plej grandaj placoj en Eŭropo.” Jen reago ...

Komence de la 20a jarcento

Mi naskiĝis en 1870, poste, kiel preskaŭ ĉiuj, mi lernis en lernejo, universitato. Mi ekinteresiĝis pri politiko kaj decidis laŭpove helpi al homoj inde vivi, ne ekzisti. Tiel mi venis al revoluciaj personoj. Tiuj al mi plaĉis. Kaj poiomete mi ilin ekgvidis.

Poste sekvis vojaĝoj, ĉu en Siberion, ĉu en eksterlandon, kie mi loĝis, verkante kaj gvidante landan revolucian movadon. Verkado ... Mi senĉese verkis. Verkis mi miajn pensojn — kiel mi vidas la estontan vivon, kio necesas por tion realigi. Evidentiĝis, ke mia verkaro fariĝis plurvoluma, kaj ke laŭ decido de landaj partiaj oficialuloj ĉiu studu miajn verkojn.

Venis la revolucio. Eble mi mem ne estis certa pri la rezulto, tamen ni, la popolo, simplaj laboristoj kaj kamparanoj, venkis. Venis tempo por konstrui novan ŝtaton. Ne ĉiuj komprenis miajn dezirojn, ne ĉiuj ilin subtenis. Tiel okazis atencoj, mi eĉ estis vundita. Tiel ĝis 1924, kiam mi mortis.

Meze de la 20a jarcento

Kredeble mi faris multon por la lando. Posteuloj konstruigis por mi maŭzoleon kaj metis min tien. Senĉese oni komencis konstrui honore al mi monumentojn. Rigardante desupre, mi rimarkis, ke en diversaj anguloj de la lando mi (pli ĝuste la monumentoj) malsame aspektas. En Kaŭkazio mi havas trajtojn de kaŭkazdevena homo, en Mez-Azio mi aspektas kiel aziano.

Mi kredis, ke oni ne vane honorigis min, kaj ke tio longe daŭros. Mi vidis ankaŭ, ke oni honorigis aliajn: ĉu vere ili tion meritas? En 1953 apud mi en la maŭzoleon en Moskvo oni metis iun, kiun mi, mole dirante, ne ŝatis, ne estimis: Josif Stalin. Mi estis devigita kuŝi apud li longajn ok jarojn. Fine oni korektis ĉi tiun “eraron”, kaj mi restis denove sola en mia “doko”.

Fine de la 20a jarcento

Pli ol 70 jarojn daŭris socialisma reĝimo. Mi pensis, ke tiel eterne estos. Sed jen al la povo venis relative juna kaj ambicia persono, kiu komencis “renovigi” la socion, anonci liberan esprimon de propraj pensoj kaj opinioj, do glasnost.

Sed ankaŭ tio ne al multaj plaĉis. En 1991, danke al la provo de supre estantaj apuduloj faligi la reĝimon, la lando, kiun mi komencis unuigi, vastigi, plene disfalis. Anstataŭe aperis sendependaj ŝtatoj, kiuj ekzistis kiel respublikoj.

Sed ne tio min teruris. Kiu venis al la povo? Evidentiĝis, ke gvidantajn rolojn prenas tiuj, kiuj laŭ mi tute ne kapablas.

Rezulte ĉie tra la lando (kompreneble nun temas pri la pasinta periodo, pri la granda lando, granda imperio) oni detruas monumentojn, kiujn oni konstruis honore al mi, same al aliaj miaj kunlaborintoj.

Kaj mi konstante volas demandi, ĉu la aŭtoroj de tiuj monumentoj kulpas, ke miaj “kolegoj” kaj mi ne plaĉas al tiuj barbaroj. Alimaniere mi ilin ne povas nomi.

Dmitrij Cibulevskij

[FORIGITA!: bildo]

La iama Lenin-monumento en Ĥarkivo, Ukrainio. “Vandaloj”, laŭ la opinio de la aŭtoro de la artikolo, kiuj faligas monumentojn tiajn, malhonorigas “heroojn” de la pasinteco.

Fokuse

SVISLANDO

Kultura mozaiko

Jen la unua el tri artikoloj, kiu fokusiĝas pri Svislando.

La unua pakto

En 1291 ekzistis nenia intenco fondi ŝtaton, sed nur promeso okaze de atako pri reciproka helpo inter tri arbaraj regionoj ĉirkaŭ la alpa pasejo Gotardo. Poste tiu grupo kreskis al ok, 13, 22, kaj finfine 23 ŝtatetoj, aŭ kantonoj.

Do Svislando kreskis iom en la sama maniero kiel Eŭropa Unio en la lastaj 60 jaroj. La lasta modifo de la ŝtataj limoj okazis en 1815. La lasta enlanda milito okazis en 1848.

Limo

Tra Eŭropo, de Belgio ĝis Triesto, kuras limo inter latindevenaj kaj ĝermandevenaj kulturoj. Ambaŭflanke de tiu “kurteno” homoj alimaniere reagas al politikaj kaj sociaj problemoj.

La diferencoj estas ne nur lingvaj sed ankaŭ kulturaj — kaj profundaj. Svislando kuŝas sur tiu limo kaj devas ĉiutage maĉi, gluti kaj digesti tiujn kulturajn diferencojn. Okazas, ke ĉe voĉdonoj la diversaj landopartoj alimaniere decidas.

Regionoj

Norde de Svislando de Ĝenevo ĝis la zurika flughaveno etendiĝas montaro kun la nomo Ĵuraso. Ĝi konsistas el paralelaj harmoniaj faldoj ornamitaj de multnombraj abioj.

De la mezo de la lando ĝis la sudo laŭ horizontala linio ŝprucas la Alpoj, pintaj rokaj montoj, kiuj kovras 60 % de la surfaco de la lando. La plej alta svisa punkto situas en la Alpoj apud Zermatt kaj atingas altecon de pli ol 4600 m.

Inter tiuj du bariloj etendiĝas la Meza Ebenaĵo, kiu fakte ne multe ebenas. Tie situas la grandaj urboj Lausanne [lozán], Berno, Zuriko. Svislando devas akcepti gigantan trafikon de nordo al sudo kaj inverse, de Germanio al Italio, ĉu aŭte aŭ kamione, ĉu vagonare. Sub la pasejo Gotardo estas finkonstruata nova fervoja tunelo, kiu ekfunkcios en 2016. Ĝi estas la plej longa en la mondo kun 58 km.

Politiko

Urboj kaj vilaĝoj formas bazan nivelon. Sekvas kantona nivelo: kantonoj estas ŝtatetoj. La konfederacia nivelo kun la federa urbo Berno iom similas al Bruselo por Eŭropa Unio.

Tiu ĉi strukturo datiĝas de 1848. Estas tendencoj doni pli da povo al Berno, dum aliaj tendencoj volas konservi povon ĉe la kantonoj por protekti la ecojn de ĉiuj regionoj. Edukado, ekzemple, restas grandparte en la manoj de la kantonoj. Tio kaŭzas problemojn. Kiam familio translokiĝas al alia kantono, la infanoj trovas, ke la studprogramo ne samas.

Svisoj kutimas voĉdoni kvar ĝis kvin fojojn jare. En kelkaj kantonoj ne-svisoj rajtas voĉdoni. En kelkaj kantonoj ne-svisoj rajtas esti alelektitaj al urbaj parlamentoj.

Kriterioj

Svislando estas mozaiko laŭ tri malsamaj kriterioj. La plej konata kriterio estas tiu pri lingvoj. Ekzistas tri lingvaj regionoj: 70 % de la loĝantoj, en Alemanio, parolas unu el la germandevenaj dialektoj kaj skribe uzas la germanan; 20 %, en Romandio, parolas la francan; 10 %, en Tiĉino, parolas la italan.

En la plej granda kantono svisa, nomata Grizono, aŭdiĝas diversaj idiomoj nomataj “romanĉa lingvo”. Estas malfacile savi tiujn minoritatajn lingvojn kaj do la konfederacio kaj la kantono Grizono dungis lingviston kun la tasko krei unuecigitan planlingvon, kies nomo estas “Rumantsch Grischun”.

Tiu novbakita lingvo estas nur skriba lingvo. Plie, pro la abundo de ne-svisaj loĝantoj (23%), aŭdiĝas en Svislando dekoj da aliaj lingvoj alvenintaj pro enmigrado.

Dua kriterio estas religio. Bazelo, Berno, Zuriko, Ĝenevo estas protestantaj kantonoj. Sankt Gallen, Friburgo, Soloturno estas katolikaj.

Tria kriterio estas la eco de ĉiu kantono: ĉu urba, ĉu kamparana. Oni do povas kompreni, ke Svislando estas aro da interplektitaj regionoj. Ekzemple franclingva kantono povas senti ligon al alemana kantono, se ambaŭ havas la saman religion.

Industrio

Gravas maŝinindustria produktaĵo, mikrotekniko, kemiaĵoj kaj kuraciloj, horloĝoj, nutraĵoj kaj ĉokolado. Mankas nafto kaj diamantoj: oni do instruas al infanoj, ke la ĉefa produkto estas bone organizitaj kaj funkciantaj cerboj. Renomaj universitatoj kaj politeknikaj altlernejoj ekzistas en Lausanne kaj Zuriko.

Ne la homoj estas plurlingvaj, sed la lando estas plurlingva. Same pri financoj: ne la homoj estas riĉaj, sed la lando estas riĉa, pli precize la svisaj bankoj. Grava faktoro en la bonfarto de la svisa ekonomio estas, ke Svislando travivis la 20an jarcenton sen militoj. Do en 1945 ĝi povis tuj eklabori kaj produkti, kiam aliaj eŭropaj landoj devis unue rekonstrui.

Helpas ankaŭ trankvila socia etoso kun interparolado inter dungantoj kaj dungatoj pere de sindikatoj. Pro tio maloftas strikoj kaj strataj manifestacioj. Regas bona laboretoso: svisoj laboras semajne 42 horojn. Pliaj t.n. translimlaboristoj venas el la najbaraj Francio, Germanio, Aŭstrio kaj Italio.

Unuiĝintaj Nacioj

En Ĝenevo, en domaro konstruita por la Ligo de Nacioj inter 1929 kaj 1933, situas nun UN kun duoble pli da kunsidoj ol en Novjorko. Filioj de UN en Ĝenevo: homrajta konsilio, rifuĝintoj, sano, laboro, meteologio, telekomunikado, intelekta proprieto kaj multaj neregistaraj organizaĵoj.

Kulturo

Reprezentataj estas diversaj kulturoj: ekzemple klasika dancado (Premio de Lausanne), kaj muziko (Internacia Konkurso pri Muzikludado de Ĝenevo). Notindas muzeoj kiaj fondaĵo Beyeler en Riehen, Olimpia Muzeo en Lausanne, kaj la Centro Paul Klee en Berno.

Intere la svisaj eminentuloj menciindas Leonhard Euler (1707-1783), sciencisto kaj matematikisto; Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827), pedagogo kaj verkisto; Henry Dunant (1828-1910), la fondinto de Ruĝa Kruco; Alberto Giacometti (1901-1966), artisto, skulptisto; Le Corbusier (1887-1965), artisto, arkitekto; Hector Hodler (1887-1920), la fondinto de UEA; Edmond Privat (1889-1962), sekretario de Gandhi, esperantista aktivulo; Jean Ziegler (1934), sociologo, politikisto, verkisto, filozofo; Roger Federer (1981), tenisoludanto.

Mireille Grosjean

[FORIGITA!: bildo]

La alpa pejzaĝo, kun aerbalonoj, en Château-d’Oex montras la belon de Svislando. Foto: MIREILLE GROSJEAN

[FORIGITA!: bildo]

En Ĝenevo videblas akvoŝpruco kaj la ŝipeto Henry Dunant, nomita laŭ la fondinto de la Ruĝa Kruco. Foto: MIREILLE GROSJEAN

Fokuse

SVISLANDO

Urbo kun forta studemo

Jen la dua el tri artikoloj, kiuj fokusiĝas pri Svislando.

Inter lago kaj Ĵuraso

Neocomium estas la latina nomo de la urbo Neuchâtel, urbo kun lago kaj 33 000 loĝantoj. Situanta 425 m super la marnivelo ĝi pli malgrandas ol la pli alta urbo La Chaux-de-Fonds en Ĵuraso (1000 m). Tamen kun la ĉirkaŭaj vilaĝoj Neuchâtel enhavas la ĉefan parton de la kantona loĝantaro.

Ĝi estas la ĉefurbo de la kantono Neuchâtel, konata oficiale kiel la Respubliko kaj Kantono de Neuchâtel. Unue francaj familioj, poste la reĝo de Prusujo regis en la regiono (1707-1848). En 1814 la kantono aliĝis al la svisa konfederacio.

En la montara parto vivis ĉiam nur liberaj homoj, kiuj finfine ribelis kontraŭ la eksterlanda jugo. La kulmino estis la jaro 1848, kiam eksplodis revolucio kaj forpeliĝis la reprezentanto de la prusa reĝo.

Nuntempe ĉiam pli alte sur la ĵurasa deklivo super Neuchâtel oni konstruas novajn kvartalojn, de kie eblas ĝui perspektivon sur la tegmentoj de la urbo. De la flankoj de la montaro Ĵuraso oni povas ĉefe en aŭtuno admiri grandan parton de la Alpoj. Monto Chasseral, la plej alta kantona pinto, atingas 1550 m.

Kastelo sur monteto

Vizitindaj estas kastelo kaj preĝejo. La kastelo estas la sidejo de la kantona registaro kaj parlamento. La urbo transiris al protestantismo pro Guillaume Farel (1489-1565) kaj do la granda preĝejo collégiale apud la kastelo estas protestanta. En la urbo vidiĝas fontanoj kaj malnovaj domoj en piedir-zonoj.

Du patriciaj familioj, De Pury (la ĉefa placo de la urbo tiel nomiĝas) kaj DuPeyrou (palaco en francstila parko staras oriente de la centro), riĉiĝis per posedaĵoj en diversaj mondopartoj en la 18a kaj 19a jarcentoj kaj beligis sian urbon. Tamen la tradicia, aristokrata kaj dekstrema Neuchâtel ŝanĝiĝis kaj nun la urba registaro estas centra kaj iom verdula.

Universitato kaj kulturo

En Neuchâtel troviĝas universitato. Dum jardekoj ĝi estis la plej malgranda en la tuta Eŭropo. Tamen multaj studentoj elektas ĝin pro la tiea favora studetoso. En 1975 la universitato kreis Instituton pri Mikrotekniko kaj en 1984 naskiĝis Svisa Centro pri Elektroniko kaj Mikrotekniko. En 2009 kreiĝis ligo inter ĝi kaj la Politeknika Altlernejo de Lausanne.

La kantona muziklernejo ligiĝas al la muzika akademio de Ĝenevo. Do observeblas emo al kunlaboro kaj kunigado de fortoj. Krome la svisa konfederacio klopodas ne konservi ĉiujn servojn en la ĉefurbo Berno. Pro tio Neuchâtel ricevis la federan oficejon pri statistiko.

La urbo proponas ankaŭ teatrojn, inkl. de malgrandaj, avangardaj, diversajn muzeojn (pri artoj kaj pri etnologio), koncertejon kaj restoraciojn. Eblas promeni tra apudlagaj parkoj. Naĝejo, stadiono “La Maladière”, kaj sketejo staras je dispono de sportemuloj.

La aŭtoro Friedrich Dürrenmatt (1921-1990) vivis en Neuchâtel; ankaŭ la hungardevena artisto Viktor Vasarely (1906-1997). Ĉe la universitato profesoris la esperantisto Edmond Privat (1889-1962). En Neuchâtel naskiĝis la psikologo Jean Piaget (1896-1980) kaj la nobel-premiito pri medicino Daniel Bovet (1907-1992).

Mireille Grosjean

estas korespondanto de Monato en Svislando

[FORIGITA!: bildo]

Fontano en la mezepoka parto de la urbo Neuchâtel. Foto: MIREILLE GROSJEAN

[FORIGITA!: bildo]

La kastelo en Neuchâtel estas la sidejo de la kantona registaro. Foto: MIREILLE GROSJEAN

El mia vidpunkto

Kiel senkulpe trafi mezen de fratbuĉa milito

Eŭropo estas nur unu el niaj kontinentoj; nepre ne la plej granda, sed multrilate certe la plej brua. De Eŭropo dum la jarcentoj disiris tra la mondo ne la solaj, sed ja la plej multaj, la plej influaj esplorvojaĝoj.

Eŭropanoj dum pluraj jarcentoj ankaŭ konkeradis grandajn partojn de la cetera mondo, ja eĉ arogis al si fari internacian konferencon (Berlino, 1884-1885) por distribui la “restintajn, ankoraŭ ne distribuitajn” erojn de la terglobo. Ho kia aroganteco!

Sed Eŭropo samtempe tra la jarmiloj estis daŭre interne disŝirita. Pensu pri la disiĝo de la praa romia imperio en orientan kaj okcidentan imperiojn. Tiun disiĝon religie kvazaŭ definitivigis la reciprokaj malbenoj kaj ekskomunikoj inter la roma eklezio okcidente kaj la ortodoksio oriente (vidu Deklingva Manlibro pri Politiko, FEL 1994, kolumno 308).

Aŭ pensu pri la heredaĵo de Karolo la Granda (768-814) kun la ofta intermilitado inter la franca kaj la germana flankoj, ĝis fine estiĝis la Eŭropa Komunumo por Karbo kaj Ŝtalo (1951, laŭ propono de la franca ministro Robert Schumann) kaj ĝia posteulo Eŭropa Unio.

Unu el la multaj militoj, kiujn konis kaj konas tiu kontinento, por nederlandanoj ĝis la pasinta somero ŝajnis esti sufiĉe malproksima: temas pri la interna militado en Ukrainio. La internaj tensioj disvolviĝis en militon inter la centra armeo de Kievo kaj la ribeluloj ĉirkaŭ Donecko, kiuj estas por pli funda kunlaboro kun Ruslando.

Dume Ruslando aneksis Krimeon, kio i.a. havis strangan kromefikon. Juristoj plurflankaj nun interkvereladas pri la prahistoriaj ornamaĵoj kaj aliaj artaĵoj multaj el oro, kiuj ĝuste tiutempe troviĝis en Amsterdamo en muzea ekspozicio surbaze de prunto de la ukraina registaro. Sed nun Ruslando volas rericevi ilin por sia — nun rusa — Krimeo.

Kiel dirite, por nederlandanoj tiu militado ŝajnis ege distanca, almenaŭ ĝis la 17a de julio 2014. Aviadilo de Malajzia Flugkompanio foriris de Schiphol [sĥiphol], la aviadilejo de Amsterdamo, por iri al fora Azio. Kiel ĉiuj interkontinentaj flugoj la aviadilo flugis ege alte, je ĉ 10 km.

Tamen super la vilaĝo Hrabove apud Donecko ĝi estis trafita de kontraŭ-aviadila raketo. Pereis 298 homoj, el kiuj 196 nederlandanoj. Inter ili pluraj familioj kun entute 80 infanoj, kiuj planis la feriadon de sia vivo.

Inter la viktimoj estis ankaŭ relative granda nombro da fakuloj pri aidoso, kiuj estis survoje al internacia konferenco en Aŭstralio. Por la batalo kontraŭ-aidosa tio estis giganta perdo, precipe ĉar unu el la viktimoj estis profesoro Joep Lange, kiu havis grandegan reton ĉirkaŭ si de kunbatalantoj kontraŭ aidoso.

Montriĝis, ke ribeluloj de la por-rusa flanko neniigis tiun aviadilon, verŝajne eĉ ne konsciante, kion ili faras. En odo, kiun mi verkis poste, kaj kiu aperos en Beletra Almanako sub la titolo Aviadilo MH17 el Amsterdam’ 17-jul-14, mi diris i.a.:

Aŭguris brila tag’ feriadon en
land’ malproksima: ĉiuj infanoj de
la familio tre nervozis:
longe koviĝis l’ unika plano

je flugo tiel disten. Konsolu l’ urs’
la bravan etulinon ĉe l’ longa flug’
al Malajzio. Plenendorme
venos ŝi porden ĉe Sankta Petro.

Komence, pro la milita agado de la ribeluloj, surloke preskaŭ ne eblis traserĉi la krimlokon je restaĵoj de viktimoj kaj iliaj posedaĵoj . Tamen inter la 23a kaj la 26a de julio oni transportis 227 ĉerkojn kun homaj restaĵoj al Nederlando, kie oni ankoraŭ laboras por identigi ilin. La 17an de oktobro oni certis pri 278 viktimoj. Pri la cetero oni ankoraŭ laboras.

La sekureca konsilio de UN unuanime kondamnis tiun atakon senavertan kaj senkaŭzan.

Fine mi citu denove el mia odo:

Kaj kio sekvos? Jam naciistoj kaj
politikistoj laŭte kverelas. Jam
eĉ agonias povra Ver’, sur
ter’ Ukraina la urso kuŝas.

Gerrit Berveling

Spirita vivo

JAPANIO

Sekretaj kristanoj, ĉu veraj kristanoj?

La jaro 2015 estas speciale memoriga jaro por japanaj katolikoj*. Ĝi estas la 400-jara jubileo de la vizito de samuraja delegito al Vatikano* kaj la 150-jara datreveno de la malkovro de la sekretaj kristanoj.

En 1615 Hasekura Cunenaga, vasalo de Date Masamune, potenca daimio en la nord-orienta Japanio, marveturis tra Meksiko al Hispanio kaj Vatikano, kie lin aŭdience ricevis la papo Paŭlo la 5a. Li elspezis 7 jarojn por iro-reiro, sed kiam li revenis hejmlanden en 1620, Japanio, sub la reĝimo de Tokugawa jam alprenis sinferman politikon kaj la kristanismo estis malpermesita. Diplomatiaj rilatoj estis limigitaj al Ĉinio kaj Nederlando. La kontakto kun ili okazis nur en Deĵima, malgranda insulo en Nagasaki. Hasekura mortis en profunda malespero en 1622.

Sanga persekuto

Dum la dua duono de la 17a jarcento sanga persekuto kaj amasa martirigo preskaŭ ekstermis la kristanismon, kiun Francisco Xavier (1506-1552) enkondukis en 1549 kaj rapide disvastigis tutlande. Dum la postaj 250 jaroj ĉiuj japanoj estis oficiale budhistoj kaj devige apartenis al iuj budhistaj temploj. Sed en la 1850aj jaroj, sub premo de la okcidentaj grandaj regnoj, Japanio forĵetis sian izolan politikon kaj starigis rilatojn kun Usono, Britio, Francio, Rusio kaj aliaj landoj. Venis alilandaj oficistoj kaj komercistoj kaj tiuj loĝis en tiamaj destinitaj lokoj, kiel Nagasaki, Kobe kaj Yokohama.

Sama kredo

En 1864 Francio fondis preĝejon en Nagasaki por la francoj, kiuj tie loĝis. Scivolaj japanoj venis por rigardi la novan kaj kuriozan konstruaĵon. Inter tiuj, kiuj venis en la 17a de marto 1865, estis dekkelkaj personoj, kiuj konfesis al ĝia pastro, Bernard-Thadée Petitjean: “Ni havas saman kredon kiel vi”.

La novaĵo de tiu malkovro de kristanoj en Japanio tuj disvastiĝis kaj mirigis la mondon. Baldaŭ la kristanoj ĝis tiam kaŝitaj en la najbaraj vilaĝoj kaj insuletoj sin prezentis. Sed, ĉar la japana registaro ankoraŭ tenadis la politikon malpermesi kristanismon, oni arestis, severe torturis kaj deportis ilin en aliajn regionojn. Tiuj persekutoj elvokis fortan kritikon de eksterlandaj reprezentantoj, kaj finfine la registaro nuligis la malpermeson en 1873.

Kamuflado

Kiamaniere tiuj kristanoj kaŝite tenis sian kredon ĉirkaŭ 250 jarojn? La manieroj variis laŭloke, sed, ekzemple, ili kamuflis figurojn de Sankta Maria kiel tiun de Bodisatvo, kaŝis sanktajn bildojn kaj krucifiksojn en ŝrankojn. Bebojn baptis iliaj patroj aŭ onkloj, ĉar post 1644 tute ne ekzistis plu pastroj. Ili recitis oraŝon (latine, oratio t.e. preĝo), tamen ties teksto kaj signifo baldaŭ nebuliĝis. Estis neeviteble, ke dum 250 jaroj sub la surfaca budhismo kaj indiĝenaj kultoj ilia kristanismo ŝanĝiĝis kaj kunfandiĝis en sinkretisman religion.

Sekretaj kristanoj

Post la sinprezentado, kompreneble, la plimulto de la kredantoj revenis al la katolikismo. Sed neignorebla nombro de sekretaj kredantoj ne aliĝis al ĝi. Ili daŭre tenis sian tradician kredon. Por ili ŝajne estis pli grave sekvi la hereditan diservon ol akcepti “nove aperantan” eklezion. Hodiaŭ ankoraŭ kelkaj centoj de tiuj sekretaj kristanoj restas sur la insuletoj okcidente de Nagasaki.

Ĉu ili estas veraj kristanoj? La problemo estas, ĉu la kerno de kristanisma kredo estas konservata? Inter la fakuloj, la respondoj varias.

Ĉiuokaze en januaro 2014 la papo Francisko diris, ke la kristanoj frontantaj al malfacilaĵoj kaj diskriminacioj, precipe en Mez-Oriento, povas tiri valoran lecionon el la japanaj kristanoj, kiuj travivis per sekretaj bapto, preĝo kaj sinkaŝado dum 250 jaroj da kruela persekutado.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

* 1. La nombro de katolikoj estas 444 441 (2012, 0,35 % de la tuta loĝantaro).
* 2. Li ne estis la unua japano, kiu vizitis Vatikanon. En 1582 kvar knaboj el Kyusyu (Sud-orienta Insulo) ricevis aŭdiencon de la papoj Gregorio la 13a kaj Siksto la 5a.

Politiko

BRAZILO

Post venko — dialogo

En oktobro 2014 renoviĝis la estraro kaj la duĉambra parlamento de Brazilo. Post streĉa kampanjo estas reelektita Dilma Rousseff [diŭma ruséf], kiu nun proponas dialogon por repacigi la landon.

Ĉi-jare ĉirkaŭ 140 milionoj da brazilanoj elektis ŝtatajn kaj federaciajn deputitojn, senatanojn, guberniestrojn kaj la respublikestron. Por ĉi-lasta posteno prezentis sin 11 kandidatoj, el kiuj nur tri havis realan ŝancon fariĝi prezidanto: Dilma Rousseff (Partio de la Laboristoj), Aécio [aesju] Neves (Partio de la Socialdemokratio), reprezentanta la opozicion, kaj Eduardo Campos [kampus] (Partio socialista), eksministro, reprezentanta disidentojn.

Aviadila akcidento

Datumoj publikigitaj en aŭgusto prognozis jenan rezulton: Rousseff — 38 %, Neves — 23 % kaj Campos — 9 %. Tamen abrupte mortis Campos en ankoraŭ ne plene klarigita aviadila akcidento. Anstataŭis lin Marina Silva, kiu, samkiel la mortinto, antaŭ nelonge estis ministro. Tamen malkiel Campos, fidela socialisto, Silva trifoje migris de partio al partio en la lastaj kvin jaroj.

Promesoj

Por la fina baloto du proponoj dividis la publikan opinion. La koalicio de la reganta Partio de la Laboristoj prezentis atingojn dum 12 jaroj da regado: 22 milionoj da homoj eliris el stato de mizero; la lando ne plu videblas en la mapo de malsato (laŭ Organizaĵo pri Nutrado kaj Agrikulturo); 37 milionoj leviĝis el malriĉa al meza socia klaso; laborpostenoj rekordas, eĉ dum la malfavora internacia krizo; estas konstruitaj milionoj da domoj (eĉ por malriĉuloj) kaj inaŭguritaj pli ol 400 teknikaj lernejoj.

Promesite por venontaj jaroj estas pli intense lukti kontraŭ korupto kaj reformi la regularon por malaltigi balotajn elspezojn. Siavice la opozicio promesis plibonigi la administradon laŭ novliberalismaj postuloj, batali kontraŭ korupto, bridi la inflacion kaj stimuli la ekonomion.

La moralisman tezon de la opozicio malavare subtenis konservativaj amaskomunikiloj, praktike funkciantaj kiel monopolo en Brazilo. Du tagojn antaŭ la fina balotado aperis sur revua kovrilo skandalaj raporto kaj foto tiel prezentita, ke Rousseff kaj eks-prezidanto Lula da Silva aperas kvazaŭ krimuloj. Mankis sufiĉe da tempo por konvene reagi aŭ sin defendi antaŭ la publika opinio.

Apenaŭ komfortaj

La rezulto de la plej streĉa kampanjo en Brazilo konfirmis la venkon de Rousseff, sed per apenaŭ komfortaj 51,64 % de la validaj voĉoj (sume 54 501 118). Ricevis Neves 48,36 % (sume 51 041 155).

Jam en sia unua postbalota parolado diris Rousseff, ke plej urĝas dialogi. Tiel la prezidanto esperas repacigi la dividitan landon kaj interrilati kun la parlamento, kiu moviĝis signife dekstren.

Jozefo Lejĉ

Ekonomio

Baltio

Nova vojo por natura gaso

Litovio jam ne plu estos dependa de la gasodukte importata rusa gaso, ĝis nun la unusola vojo por kontentigi la proprajn gasbezonojn. En la havenurbo Klaipėda komencis funkcii nova terminalo de likvigita natura gaso (LNG). La projekto konsistas el LNG-ŝipo kaj la strukturo por ĝia priservado: kajo kaj gasokondukilo.

La terminalon gaso atingos danke al speciale konstruita ŝipo. La LNG-ŝipo Independence lastan lundon de oktobro 2014 alvenis en la havenon de Klaipėda. La ŝipo estas 294 m longa, 46 m larĝa kaj 47 m alta. Ĝin konstruis la kompanio Hyundai Heavy Industries en Suda Koreio. La ŝipon Litovio luos dum dek jaroj de la norvega entrepreno Hoegh LNG. La luo kostos 189 000 usonajn dolarojn tage aŭ 689 milionojn dum dek jaroj. Poste litovoj akiros rajton aĉeti la ŝipon.

Minimuman gaskvanton de 0,54 miliardoj da kubmetroj (m3) la nova terminalo ricevos de la norvega kompanio Statoil. Ĝia prezo dependos de la valoro de naturgasa indico en la brita borso National Balancing Point.

La projekton de la terminalo, kies valoro egalas al preskaŭ 145 milionoj da eŭroj, Litovio efektivigis memstare, sen financa helpo de Eŭropa Unio.

Onidire en la fino de 2013 por la rusa gaso Litovio pagis la plej altan prezon en Eŭropo — 465 usonajn dolarojn por mil m3. Pro tio Litovio ekprocesis kontraŭ la rusa kompanio Gazprom en stokholma arbitracia kortumo. Litovio postulis redonon de 1,5 miliardoj da usonaj dolaroj por konsumantoj, kiuj tropagis en la periodo de 2004-2012. Finfine Gazprom malaltigis la prezon je 20 % kaj rezulte ĝi preskaŭ egaliĝis al la averaĝa gasprezo, kiun pagis germanaj konsumantoj.

Solena alveno

La alveno de la LNG-ŝipo Independence kaŭzis solenan manifestadon sur la havena kajo en Klaipėda. Ĝin partoprenis la prezidanto de Litovio Dalia Grybauskaite, ĉefministroj de Litovio, Latvio kaj Estonio, ambasadoroj de pluraj landoj de Eŭropo kaj Usono, kaj delegitoj de Eŭropa Komisiono.

La prezidanto de Litovio diris, ke Litovio en la 25a jaro de sia sendependeco povas fieri pri siaj kuraĝo, aŭdaco kaj politika volo, ĉar ĝi kiel unua en Baltio konstruis LNG-terminalon, kiu forte influos la estontecon de la tuta regiono. La prezidanto ĝojis, ke Litovio finfine iĝis energie sendependa lando, kiu ĉiam helpos najbarojn, se tio estos necesa, kaj kontentigos 90 % de la naturgasaj bezonoj de ĉiuj baltaj landoj. Ŝi aldonis, ke nun Litovio ne plu maltrankviliĝas pro eventuala perturbo en la gasliverado el Rusio, ja la nuna LNG-terminalo permesas agi en relative fleksebla kaj libera maniero.

Ano de la ŭxropa Komisiono respondeca por energio, Guenther Oettinger, nomis la inaŭguron de LNG-projekto vere sukcesa okazaĵo por Litovio. Laŭ lia aserto, tio estas deca ekzemplo, kiu pruvas, kiel eblas solvi problemojn de gaslivero en Eŭropo.

last

En Klaipėda estas uzata nova teknologio pro pritrakti LNG: FSRU, mallongigo de la anglalingva Floating Storage Regasification Unit, flosanta stokad- kaj regasig-unuo. Tio estas ŝipo, kiu funkcias kiel kombinitaj transportilo, stokejo kaj instalaĵo por transformi LNG de likva (malvarmigita je -161 ĝis -164 oC) al gasforma stato.

FSRU-instalaĵo konstrueblas pli rapide kaj malpli koste ol la tradicia surtera regasigilo kaj havas kroman avantaĝon, ke ĝi estas transportebla al la loko, kie ĝi estas plej bezonata. Surtere nur necesas konstrui la konekton al la enlanda gasreto. (rr)

[FORIGITA!: bildo]

La LNG-ŝipo Independence alportis energian sendependecon por Litovio kaj aliaj baltaj landoj

Noveloj

Ĝemelaj desegnaĵoj

El pluraj desegnaĵoj, kiujn la instruistino estis ĵus taksanta, du atentigas ŝin pri io malĝusta. Ambaŭ estas tute similaj, kvazaŭ ĝemelaj, kvankam subskribitaj de malsamaj lernantinoj.

Aĥ, la friponinetoj! Ili kopiis unu de la alia, sendube ... Trafe! Jen Paŭla kaj Helena, nedisigeblaj amikinoj. Naivulinetoj ... Mi devas tuj malkovri, kiu kopiis de kiu. Ke ili venu tuj ĉi tien!

Starante antaŭ la instruistina surpodia skribotablo la du etulinoj, kapkliniĝantaj, atendas skoldon. Ambaŭ jam divenis la kialon de la alvoko, ĉar ili bone sciis, kion ili estis farintaj.

— Vi du atentu, ke mi povus esti via avino, do ne facile trompebla de bubinaĉoj, kiel vi. Nun mi volas, ke vi diru al mi, kiu kopiis de kiu? — ŝian rigardon de riproĉo ili ne vidas, ĉar neniu kuraĝas levi la okulojn, nek doni respondon. Kaj tio daŭradas ... longe ...

— Nu! ... Mi atendas! ...

Sed la silenton ili ne rompas.

— Ne timu, ke mi punbatos vin. Tion mi lasos al viaj gepatroj, kiam ili ricevos mian informon pri ĉi tiu malbela ago via: el... ko... pi... aĵo!!! — ŝi forte silabumas. — Mi volas koni la veron por poentumi laŭmerite: pri la originalo, ni vidos; pri la kopiado, nulon! Ĉu ne?!! La “ĉu ne?!!”, ŝi jam kriegas.

La du lernantinoj ektremas, sed la silento persistas.

— Mi perdas la paciencon. Mi devas poentumi la du ekzercojn, nenion plu!

— Amikino ne denuncas amikinon ... — subite eldiras Paŭla.

— Finfine! Laŭdinda respondo, ja! Kaj vi, Helena, kion vi diras?

— Amikino ne perfidas amikinon ... — ŝi respondas, kuraĝigita de la aŭdaco de la alia.

— Bravo! Fidelaj amikinoj! Sed ... kiu kopiis de kiu?

Pro la obstina manko de respondo, la instruistino avertas:

— Bone! Vi devigas min informi viajn gepatrojn pri ĉi tiu mistero, kaj peti, ke ili venu paroli kun mi. Jen! — kaj ŝi etendas al ili du paperfoliojn, kiujn ŝi estis dume pleniginta. — Morgaŭ vi redonu al mi ĉi tiujn notojn, subskribitaj de viaj gepatroj.

Ambaŭ eliras, kun la notoj enmane, kaj jam kun larmoj ĉe la okuloj.

— Kion ni faru nun? — jam malapud la instruistino, demandas Helena.

— Mi havas ideon! Mi solvos la problemon! — konvinke asertas Paŭla. — Ni reiru al la instruistino.

— Por fari kion?

— Vi faros nenion, eĉ ne malfermu la buŝon. Se demandata de ŝi, vi konfirmu nur tion, kion vi aŭdos de mi.

— Kio nun? — surpriziĝas la instruistino. .../...

Paŭla decideme alpaŝas, kaj kuraĝe konfesas:

— Estis mi, kiu kopiis de ŝi.

— Ha!!! Finfine! ... Jen bona konduto via. Afero klarigita, do redonu al mi tiujn paperojn, ĉar mi ne volas ĉi-foje ĝeni viajn gepatrojn. Sed ne ripetu ... Se ne! ... Samtempe ŝi pensas:

“Severeco ankoraŭ funkcias. La vero rapide malkovrita”.

Ekster la lernejo, jam kvietigita pro la favora solvo de la situacio, Helena demandas:

— Kial vi faris tion, Paŭla? Vi ne diris la veron.

— Ne! Sed tiel mi evitis punon de niaj gepatroj. Se mi estus dirinta la veron, ĉu ne estus ankoraŭ malpli bone por mi? ...

Rehejmiĝante, ĝuste ĉe la doma enirejo, Helena renkontas sian patron.

— Nebona mieno la via ... kio okazis?

— Nenio, patro.

— Rakontu ... Ne trompu min! Io bildiĝas ĉe viaj okuloj.

Ŝi hezitas, kaj ne kapablas kaŝi la okazintaĵon:

— Nur problemo de ĝemelaj desegnaĵoj.

— Kio?! ... Ĝemelaj desegnaĵoj? Kio estas tio? Klarigu pli bone!

— Estis nur taksado fare de la instruistino pri du desegnaĵoj. Ŝi akuzis Paŭla kaj min pri elkopiaĵo.

— Ho vi du! ...

— Paŭla kulpigis sin antaŭ la instruistino, sed ŝi mensogis.

— Ĉu estis vi, kiu kopiis de ŝi?

— Ne, patro, mi ne kopiis de ŝi, nek ŝi de mi.

— Mi ne komprenas. Finfine, kiu kopiis de kiu?

— Neniu kopiis de neniu.

— Kiel do?

— Eĉ la pretendema instruistino estis sufiĉe malsprita por ne sukcesi eltrovi, ke la du desegnaĵoj estas ĝemelaj, ĉar ambaŭ estis faritaj de nur unu el ni ... de mi mem! ...

Eduardo Novembro

Politiko

OPINIO

Ne interveni signifas ne solvi

Sendube la nuna milito de politikaj kaj religiaj fanatikuloj en Sirio kaj Irako zorgigas la tutan mondon kaj precipe en Proksima Oriento kaj Eŭropo. Ĉiutage aperas raportoj pri la lukto kontraŭ Islama Ŝtato en Irako kaj Levanto (ISIL), en Eŭropo konata kiel Islama Ŝtato aŭ IS.

Politikistoj longe hezitis fronte al amasmurdo, forpelo, perforto en norda Irako kaj Sirio. Tamen realan danĝeron oni ekvidas ankaŭ en eŭropaj landoj. Islamdevenaj civitanoj vojaĝas orienten por soldatiĝi: ili revenas agresemaj kaj batalharditaj.

En Germanio oni komencas malhelpi revenintojn tiajn kaj ne donas pasportojn al danĝeruloj. Ĉu tio helpos solvi la problemojn? Iamaniere oni reagas per maltoleremo kaj pli-malpli kaŝa ksenofobio.

Naive

En sia Fejsbuk-paĝo antaŭ nelonge membro de Eŭropa Parlamento Fabio De Masi (Maldekstruloj) notis: “Mi ne estas pacemulo. Mia avo batalis kun armilo en norda Italio kontraŭ la faŝistoj. La kurdoj en Sirio bezonas nian subtenon. Sed mi ne naive kredas, ke Usono finos la sangoverŝadon. Ĉio, kion Usono komencis, finiĝos en fiasko kun centmiloj da mortintoj.”

Kiam antaŭ tri jaroj komenciĝis la interna milito en Sirio, Eŭropo, Unuiĝintaj Nacioj, Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo decidis ne interveni, agnoskante la suverenecon kaj timante pliintensigon de la konflikto. Sed Usono baldaŭ forgesis la “ruĝajn limojn” difinitajn de Obama: kreskis perforto. Oni nun vidas, ke ne-interveno kondukas al ne-solvo.

Pasive

Netaŭgajn armilojn sendis Eŭropo kaj Okcidento al sin defendantaj kurdoj, jezidoj, peŝmergoj ktp en norda Irako. Ili pasive rigardis, kiel Turkio subtenis kontraŭkurdajn atakojn en Sirio. Ŝajnas, ke Turkio volas aŭ almenaŭ akceptas malfortigon de la kurdoj por mem profiti en norda Sirio.

La sorto de homoj en la sieĝata landlima urbo Kobani decidiĝos eble en Turkio. La kurdaj batalantoj ne fidas ŝtaton, kiu lasis la loĝantojn de la urbo en dilemo. Temas pri vivo aŭ morto por tiuj homoj, kiuj eĉ ne povas fuĝi, ĉar Turkio fermis la landlimon kun Sirio.

Urĝe

En la turka ĉefurbo Ankaro estas kuracataj vunditaj batalantoj de Islama Ŝtato: turkoj dum longa tempo malhelpis kurdajn sindefendantojn. Nur fine de oktobro Turkio permesis, ke 150 peŝmergo-batalantoj atingu Kobani kun pezaj armiloj, urĝe bezonataj kontraŭ la kirasveturiloj de la IS-terormilico.

En Kolonjo, Germanio, futbalhuliganoj kaj ekstremdekstruloj dum manifestacio kontraŭ salafistoj — anoj de islama sekto — batalis kontraŭ la polico, vundis 49 policanojn kaj renversis policaŭtomobilon. Evidentas, ke maltoleremo kaj strebo al unukultureco kreskas en la mondo kaj videblas ne nur ĉe militemaj islamistoj.

Hejme

Rafik Schami, german-siria verkisto, naskiĝinta en Damasko kaj delonge loĝanta en Germanio, ĝue sin sentas hejme en ambaŭ kulturoj. Li diras: “Multkultureco estas daŭra defio ... Kultura toleremo estas pli ol paca kunekzistado de diversaj manĝokartoj”.

Pli komplika estas paca kunekzisto de religioj. Multaj religioj estas ligitaj al lingvo: Torao uzas la hebrean, la biblia Jesuo parolis la aramean, kristanismo komence uzis la grekan kaj longtempe la latinan, la Korano estas en la araba, pli precize en dialekto — la kuraŝita (aŭ kurajŝita) — parolita en la regiono de Mekka en la sepa jarcento.

Regione

Ne nepras lingvistike aŭ etimologie detali, ĉar ĉiu scias, kiel lingvaj esprimoj varias regione kaj ŝanĝiĝas dum la tempo. Ĉiu lingvo, ĉiu dialekto, ĉiu tempo, ofte eĉ unuopaj grupoj, havas siajn diraĵojn, idiomojn kaj metaforojn. Oni nur aŭskultu grupon da junuloj en lerneja korto aŭ ĉe tramhaltejo. Nekompreno, miskomprenoj kaj eraroj multas.

Ekzemple, la greka “λόγος” [logos], laŭ la evangelio laŭ Johano la komenco de la mondo, kaj eĉ dio mem (prologo), havas multajn signifojn kiel “parolo”, “vorto”, “informo”, “onidiro”, ankaŭ “senco”, “racio”, “temo”, “enhavo”, “doktrino”, “ideo”.

Malfacile

La araba vorto “ĝihad” ofte estas tradukata kiel “sankta milito”. La vorto signifas nek “sankta”, nek “milito”. Ĝi malfacile tradukeblas kaj signifas lukton, penon, sinapogon kontraŭ peko kaj strebon je morala vivo. Ĝi signifas uzi ĉiujn siajn fortojn, riski ĉion, venki sian timon, egoismon, personajn interesojn.

Lukto por paco kaj justeco estas ĝihad; sen ĝihad tiu lukto estus malsincera kaj duonkora. Multe da islamaj eruditoj kaj iliaj studoj tion konfirmas. Sed estas ankaŭ aliaj, kiuj mistradukas kaj misinterpretas la vorton kaj alvokas aliajn al milito. Kiu batalas kun arda fajro, ne estas brulofajranta kaj mortiganta soldato, sed iu, kiu fervore klopodas. Tion ordonas ankaŭ la Korano, uzanta la vorton “ĝihad”.

Egale

Nek Torao, nek Biblio, nek Korano rekomendas militon, kvankam ĉiu el ili mencias kruelaĵojn kaj malicajn leĝojn el pratempoj. Milito neniam bonas, egale pri la celo, ĉar ĝi alportas malfeliĉon, suferon, morton.

Interpreti religian tekston postulas ne nur lingvajn kaj kulturajn konojn, sed respondecon. Povas esti kontraŭ la origina signifo eĉ laŭvorta traduko, sed sen konsidero de la senco.

Jomo Ipfelkofer

Moderna vivo

ĈINIO

Misiisto, marŝado kaj detenanta mano

En oktobro 1937 la usona ĵurnalisto Edgar Snow publikigis sian libron Ruĝa Stelo super Ĉinio. Snow rakontas pri la monatoj, kiujn li pasigis kun la Ĉina Laborista-Kamparana Ruĝa Armeo en 1936.

Li uzas siajn intervjuojn kun Maŭ Zedong kaj aliaj altranguloj por prezenti vivecajn priskribojn de la Longa Marŝado kaj biografiajn rakontojn pri gvidantoj de ambaŭ flankoj de la konfliktoj. Per tiu libro la okcidentaj landoj eksciis pri la ĉinaj komunistoj.

Sed tre malmultaj scias, ke antaŭ unu jaro jam aperis simila libro, La Detenanta Mano: Kaptiteco por Kristo en Ĉinio, verkita de la svis-devena brita misiisto Rudolf Alfred Bosshardt.

Sieĝo

La Longa Marŝado (oktobro 1934 — oktobro 1936) estis strategia moviĝo de la Ĉina Laborista-Kamparana Ruĝa Armeo (nun konata kiel la Ĉina Popola Liberiga Armeo) gvidata de la Komunista Partio de Ĉinio por eviti la sieĝon kaj persekuton de la armeo de Kuomintango (Naciista Partio, tiama reganta partio).

La Laborista-Kamparana Ruĝa Armeo marŝis 12 500 kilometrojn tra 11 provincoj de la sudo ĝis la nordokcidento. Ili sukcese eskapis el la danĝero kaj starigis sian novan bazlokon.

En oktobro 1934 en Jiuzhou de Guizhou-provinco, sudokcidenta Ĉinio, Rudolf Alfred Bosshardt renkontiĝis kun la sesa armegrupo de la Ruĝa Armeo. Komence la armeo kaptis lin kiel “imperiisman spionon”, kaj poste retenis lin kiel helpanton. Li marŝis kun la armeo 18 monatojn.

Revo

Bosshardt naskiĝis en svisa familio en Manĉestro, Anglio, en 1897. Ekde la aĝo de dek jaroj li aktive dissemis kristanismon. En 1907 Bosshardt hazarde aŭskultis prelegon de misiisto pri vojaĝo en Ĉinio. La prelego vekis revon de Bosshardt pri Ĉinio.

Ŝanco venis, kiam li estis 20-jara. Li rekomendis sin al la Ĉina Enlanda Misio (ĈEM). Tiutempe Ĉinio estis en ĥaoso, kaj misiistoj estis sendataj al foraj regionoj en Ĉinio. Tial tre malmultaj kandidatis. ĈEM tuj aprobis lian peton, kaj trejnis lin tri monatojn en Londono. Dum la sekvaj du jaroj li lernis ankaŭ medicinon, kiun li poste multe praktikis en Ĉinio.

En oktobro 1922 Bosshardt atingis Ŝanhajon. Tie li aĉetis necesaĵojn kaj lernis la ĉinan lingvon. Lia instruisto donis al li gracian ĉinan nomon Bo Fuli. Bo estas mallongigo de ĉina transskribo de Bosshardt, kaj la propra nomo Fuli, kiu signifas “sin deteni kaj reveni al la deco”, estas citita en la libro La Analektoj de Konfuceo. De tiam la ĉina nomo Bo Fuli akompanis lin en Ĉinio.

Malsatego

Laŭ ordono de ĈEM Bosshardt iris al Zunyi, la due plej granda urbo en Guizhou-provinco, kie situis malnova kristana preĝejo. En pli ol dek jaroj Bo migris de loko al loko kaj spertis militojn kaj malsategon.

Li ankaŭ edziĝis al la svisa misiistino Rose Piaget. Fine li kaj lia edzino sin instalis en preĝejo en Zhenyuan, malgranda gubernio en Guizhou. Tie, hazarda renkontiĝo kun la ĉina komunista Ruĝa Armeo en aŭtuno 1934 ŝanĝis lian vivon.

En aŭgusto 1934 Bo kaj lia edzino gastis ĉe Amolis Heyman, alia fremdlanda misiisto. La geedzoj volis atingi sian hejmon sed subite trovis la vojon barita.

Stelo

Bo priskribas en sia libro la okazaĵon jene: “Homoj aperis. Ili surhavis samajn grandajn ĉapojn kun ruĝa stelo. Komence venis al mi la ideo, ke ni estas kaptitaj de banditoj. Tamen vidinte la novajn sloganojn sur muroj, mi ekkomprenis, ke ili estas komunistoj.”

Pro propagando de Kuomintango, lokanoj ne multe sciis pri la Ruĝa Armeo. Ankaŭ Bo nenion sciis. La Ruĝa Armeo redonis al li liajn posedaĵojn, kaj kondukis lin al “juĝisto” kaj lia edzino. Bo klarigis siajn religiajn dogmojn, tamen la “juĝisto” ŝajne ne komprenis.

Lia edzino, afabla kaj bone edukita, kun mallonga hararo kaj en vira milituniformo, plie interpretis la “diablajn parolojn” de Bo. La “juĝisto” fakte estis Wu Defeng, estro de la sekureca buroo de la sesa armegrupo. Lia edzino Qi Yuande estis sekretario de la komunista partio en la buroo.

Komandanto

Ankaŭ la misiisto Heyman kaj lia edzino estas kaptitaj. Generalo Xiao Ke, komandanto de la sesa armegrupo, mencias en sia libro: “Dum la streĉa marŝado, ni certe ne povis preterlasi neidentigitajn fremdlandanojn. Baldaŭ ni konstatis ilian statuson kaj liberigis iliajn familianojn. Tamen ni detenis Bo Fuli kaj Heyman.”

Klarigas Xiao, kial la armeo retenis la misiistojn: “Post pli ol 50 tagoj de milito kaj pro longa marŝado, ni havis multe da vunditoj kaj malsanuloj. Ni sciis, ke misiistoj kapablas akiri medikamentojn kaj monon; tial ni promesis liberigi ilin je la kondiĉo, ke ili liveru al ni medikamentojn kaj monon.”

Komence Bo timis la Ruĝan Armeon. Sed la timo iom post iom foriĝis en “kunlaboro” kun la komunistoj. Ekzemple, Bo helpis traduki mapon, publikigitan en la franca lingvo. Li memoris, ke tiel Xiao esperis “eviti aŭtovojon dum la moviĝo”.

Korifeo

En sia libro Bo priskribas ŝanĝiĝon de sia sinteno al ĉinaj komunistoj. Li estis jam liberigita, kiam li verkis la libron, do li ne bezonis diri komplimenton al la Ruĝa Armeo. Tamen li priskribas Xiao kiel energioplenan korifeon, kiu esperas starigi komunisman reĝimon en orienta Guizhou. Bo demandis sin, ĉu “bandito” povas esti tia, kia Xiao. Li pli kaj pli komprenis verajn komunistojn.

Xiao konfesis en sia libro, ke antaŭ la kunlaboro kun Bo li ne havis bonan impreson pri misiistoj. Li opiniis, ke ili venis al Ĉinio nur pro “kultura agreso”. Tamen lia opinio ŝanĝiĝis: “Bo helpis nin traduki la mapon, por ke ni bone batalu kaj marŝu en Guizhou. Mi neniam forgesos tiun, kiu helpas nin en malfacila tempo.”

Irinte el Jiuzhou, la misiistoj komencis sian longan marŝadon kun la armeo. Ili spertis novan viv-manieron. Preskaŭ ĉiutage ili manĝis nur unu fojon, kaj neniun tagon ili ripozis.

Flagoj

Bo detale priskribas sieĝojn kaj sturmojn alfrontitajn de la Ruĝa Armeo. Propraokule li vidis la renkontiĝon de la dua kaj la sesa armegrupoj en Muhuang: “Tiutage oni ludis muzikajn instrumentojn, kaj koloraj flagoj flirtis ĉie. Ni renkontiĝis kun la dua armegrupo sub generalo He Long. Liaj soldatoj estis en pli ĉifonaj vestoj, tamen la ruĝaj flagoj estis okulfrapaj.”

En Muhuang la gvidantoj de la Ruĝa Armeo decidis iri al la okcidenta Hunan-provinco. Por forskui la malamikon la armeo faris pli rapidan marŝadon, kaj tio ege doloris la fremdlandanojn.

Qi Yuande, ilia prizorganto, konsilis, ke ili rajdu sur ĉevaloj. Ili sciis, ke nur komandanto havas ĉevalon. Krome, dum marŝado trovi ĉevalon estis malfacile. Tamen tri tagojn poste oni trovis mulon. Bo kaj Heyman alterne rajdis por sekvi la soldatojn.

Falintoj

La “vojo” por la armeo estis apenaŭ irebla. Padoj sur montoj estis kotaj kaj glitaj. Pro faloj, vestoj malsekiĝis, sekiĝis kaj denove malsekiĝis. Oni helpis falintojn restariĝi, sed neniu ilin mokis.

Bo skribas: “Mi vidis, ke krom plekti pajlajn sandalojn aŭ fliki vestojn la diligentaj soldatoj utiligas ĉiun ripoz-horon por lernado. Veninte ien por mallongtempa ripozo la soldatoj tuj konstruis t.n. Lenin-ĉambron — legejon provizore starigitan per plektitaj bambubranĉoj kaj pajlo kiel plafono.”

Bo ankaŭ miris, ke eĉ plej bazaj soldatoj scias la “kompletan teorio-sistemon”. Li demandis soldaton: “Kiel vi distingas inter kamparanoj kaj bienuloj?” Tiu respondis: “Per laboro. Oni devas vivteni sin per sia propra laboro. Se ies tero estas kultivata de aliaj, li estas subpremanto.”

Hazardludoj

Bo rimarkis diversajn vesperajn amuzaĵojn — kantadon, luktludadon, teatraĵojn. Hazardludoj estis malpermesitaj, kaj opiofumantoj nepre dekutimiĝu. Sanitaristoj donis al tiuj medikamenton. Post ĉirkaŭ du semajnoj ili forskuis la opi-manion.

Bo kaj Heyman restis en la Ruĝa Armeo jam unu jaron. En novembro 1935 Heyman ricevis liberigo-atestilon pro sia malforta korpo. Bo restis plu en la armeo. Tiam li ne plu timis la homojn kun ruĝa stelo, tamen li estis deprimita pro sopiro al sia edzino kaj libero.

La sekvan jaron tamen generalo Xiao alportis al Bo bonan novaĵon: la armeo decidis liberigi lin. La liberiga tago ŝajne estis zorgeme elektita kaj preparita. Bo klare memoris, ke la dato estas dimanĉo kaj Pasko. La armeo faris escepton por bankede regali lin antaŭ la foriro.

Manuskripto

Du tagojn poste en Kunming li revidis sian edzinon Rose Piaget. En la sekvaj tri monatoj li dikte plenumis sian libron La Retenanta Mano: Kaptiteco por Kristo en Ĉinio, kaj sendis la manuskripton al Britio por eldono.

En oktobro li revenis al Britio kaj estis invitita prelegi pri siaj spertoj en Ĉinio. Lia priskribo pri la Komunista Partio de Ĉinio estas amika kaj objektiva. En 1939 Bo estis denove sendita kiel misiisto al Panxian en la provinco Guizhou, kaj tie li restis ĝis 1951.

Pasis ankoraŭ tri jardekoj, kaj la maljuna generalo Xiao denove trovis sian amikon Bo. Xiao tiel priskribas ilian amikecon: “Ni havas malsamajn kredojn, tamen tio ne malhelpas nian komunikadon. Male, ni povas influi unu la alian kaj disvolvi nian amikecon.”

En 1993 Bo forpasis pro bronkito en Pembury, Britio, en la aĝo de 96 jaroj.

Alice Liu

[FORIGITA!: bildo]

Bo Fuli liberigita de la Ruĝa Armeo.

[FORIGITA!: bildo]

Kovrilo de la libro La Detenanta Mano: Kaptiteco por Kristo en Ĉinio.

Scienco

MATEMATIKO

Prestiĝa medalo al virino el Irano

La juna irana matematikistino Marjam Mirzaĥani ricevis en la pasinta aŭgusto la plej prestiĝan internacian premion pri matematiko, la tiel nomatan medalon Fields [fildz]. Kune kun ŝi, tri aliaj matematikistoj akiris ĉi-jare la premion, kiu estis aljuĝita en Seulo (ĉefurbo de Suda Koreio) dum la Internacia Kongreso de Matematikistoj: temas pri Martina Hairer el Aŭstrio, pri Manjul Bhargava el Kanado (sed hinddevena) kaj pri Artur Ávila Cordeiro de Melo, matematikisto kun duobla ŝtataneco — brazila kaj franca.

Laŭregule, la premio estas donata ĉiun kvaran jaron al junaj matematikistoj, kiuj ankoraŭ ne atingis la aĝlimon de 40 jaroj.

Televidaj kanaloj

La sukceso de Marjam Mirzaĥani estas pro multaj motivoj eksterordinara, kaj altiris la atenton de multaj internaciaj ĵurnaloj kaj televidaj kanaloj. Unue, ŝi estas la sola virino, kiu ricevis ĉi tiun medalon en la longa historio de la premio, komenciĝinta en 1936. Due, ŝi estas ĝis nun la sola persono en la azia lando Irano, kiu ricevis la prestiĝan premion.

Internaciaj Olimpiaj Ludoj

Marjam Mirzaĥani naskiĝis en Teherano en 1977 kaj vivis en tiu urbo ĝis la magistriĝo, kiun ŝi atingis en la Universitato de Teknologio Ŝarif. Ŝi distingiĝis jam dum la jaroj de lernejo pro sia kompetenteco, venkante kaj en 1994 kaj en 1995 la Internacian Olimpiaĵon de Matematiko. Post la magistriĝo, ŝi translokiĝis al Harvard por sia doktoriĝo. Sekve, ŝi daŭrigis sian sciencan esploradon en la Matematika Instituto Clay kaj en la Universitato de Princeton.

Akademia rondo

Ŝia triumfo havas sendube grandan signifon por Irano kaj por la tiea universitata rondo, kiu en la lastaj jaroj atingis bonajn rezultojn ĉefe en la sciencaj fakoj. Tiel, la Universitato de Teknologio Ŝarif, en kiu Marjam Mirzaĥani magistriĝis, estas hodiaŭ laŭ diversaj klasifikoj la plej bona universitato de meza Oriento kaj unu el la 30 plej bonaj en la tuta Azio.

Genra diferenco

Ĝenerale, 85 % el la irana plenkreska loĝantaro estas nun legopovaj, dum la regiona mezumo estas 62 %. Tiu rezulto atingas 97 % inter la iranaj gejunuloj inter la aĝoj de 15 kaj 24, sen genra diferenco (!): fakte unu el la multaj paradoksoj de la nuntempa Islama Respubliko Irano estas ke, kvankam virino estas kelkfoje diskriminaciata en la lando, hodiaŭ pli kaj pli da junulinoj studas kaj atingas plej altajn gradojn de instruiteco.

Lastatempa evoluo

En septembro 2012 virinoj reprezentis pli ol 60 elcentojn de la studentaro de ĉiuj universitatoj en Irano. Tamen, la ciferoj ne estis ĉiam tiel promesplenaj; tiu alta nivelo de atingo en la alta edukado estas nur frukto de la lastatempa evoluo de la pasintaj jardekoj.

Simone Zoppellaro

Leteroj

Naŭza novelo

Honestadire, kvankam mi ĝenerale tre aprezas la enhavon de Monato, en la ĵusa oktobra (p. 23-24) mi devis min perforti por voĉlegi la tekston pri taŭrobatalo. Ĝi komplete naŭzis min. Kvankam stile tute en ordo, ĝi enhave montris tian malrespekton al mortkondamnita besto, ke mi havas nur unu kvalifikon: naŭza! Vi ja ankaŭ ne publikigus artikolon bele skribitan de faŝisto, kial do de tiel murdema tendenco?

Rob Moerbeek

Nederlando

Moderna vivo

BRITIO

Kunfandiĝo de okcidento kaj oriento

En Oksfordo, Anglio, proksime al la urbocentro, troviĝas nova konstruaĵo: la Oksforda Centro pri Islamaj Studoj. Ĝis antaŭ nelonge eblis vidi super konstruejaj bariloj nur minareton kaj moskean kupolon. Lastatempe tamen eblis viziti la ankoraŭ ne finkonstruitan studcentron.

Temas arkitekture pri miksaĵo de la centjaraĝa oksforda kolegio-stilo kun stilo de la klasika periodo de Islamo. Tiel kunfandiĝas la tradicia kun nuntempa universitata vivo tie, kie okcidento orienton renkontas.

Radikoj

La centro, fondita en 1985, estas sendependa institucio de la oksforda universitato por studi Islamon kaj la islaman mondon. La Atlas-projekto, ekzemple, analizas la intelektajn radikojn de la islama civilizacio kaj sociajn movadojn en la islama mondo. Alia programo koncentriĝas pri la vivo de islamanoj en Britio.

Islamo kreskas en Britio. Statistikoj indikas, ke inter 2001 kaj 2010 la nombro de la konvertitoj kreskis de 60 000 ĝis 100 000. Se daŭre kreskos Islamo, jam antaŭ 2030 loĝos en Britio pli da islamanoj ol en Kuvajto.

Tamen post la murdo de brita soldato fare de islamaj fanatikuloj sur londona strato en 2013, kaj pro eventoj aliloke en la mondo, la britoj ne taksas Islamon paca religio. Eble la oksforda centro helpos komprenigi la multfacetajn trajtojn kaj defiojn de Islamo.

Jens Spillner

[FORIGITA!: bildo]

Nova studcentro pri Islamo, en Oksfordo, Anglio, kombinas la tradician britan arkitekturon kun tiu de la klasika Islamo. Foto: JENS SPILLNER

Ekonomio

AŬSTRIO — GERMANIO

Multobla banka skandalo: BayernLB kaj HGAA

Dek naŭ miliardoj da eŭroj — malfacile imagebla sumo. Tiom kostas al la aŭstra ŝtato kaj la impostpagantoj multobla banka skandalo. Per tiu sumo oni povus konstrui kompletan urbon por pli ol 100 000 loĝantoj. La Hypo-afero estas la plej granda kriminal-afero en Aŭstrio.

Kun negocado finiĝis la proceso kontraŭ Werner Schmidt, la eksa estro la de germana banko BayernLB. La 71-jara eks-bankisto estis kondamnita al kondiĉa malliberigo de dek ok monatoj pro subaĉeto de oficialulo. Krome, li pagu monpunon je 100 000 eŭroj.

Tian punon la juĝisto Joachim Eckert antaŭvidigis al Schmidt, kondiĉe ke li konfesas la koruptadon de Jörg Haider, la iama landestro de Karintio (la aŭstra federacia lando Kärnten). Schmidt tiam konfesis la subaĉeton de Haider lige kun la aĉeto de Hypo Group Alpe Adria (HGAA). La tiama politikisto postulis 2,5 milionojn da eŭroj por la karintia futbalo, por konsenti kun la vendo de la HGAA al BayernLB

Jen la kroniko de la skandalo:
1989 D-ro Jörg Haider [jerg hajda] estas landestro de Karintio ĝis 1991.
1991 La karintia publika banko Kärntner Landes-Hypothekenbank iĝas akcia kompanio kun la nomo Hypo Alpe Adria Bank. Ĝi ege ekspansias en la balkanaj ŝtatoj. La ĉefo de la banko estas Wolfgang Kulterer.
1999 Haider iĝas la duan fojon landestro de Karintio.
2006 La nomo iĝas Hypo Group Alpe Adria; financaj perdoj pro derivaĵaj spekuladoj.
2007 50 % de la banko vendiĝas al la germana bavara landa banko BayernLB.
2008 Kulterer konfesas, ke li falsis la bilancon de la banko. La aŭstra ŝtato devas plialtigi la kapitalon de la banko je 800 milionoj da eŭroj, en 2009 sekvas 1,5 miliardoj.
2008-10-11 La landestro Haider mortas pro aŭtoakcidento. Li veturas kontraŭ betona paliso. La rapideco de la aŭto estas 142 km hore, 72 km hore pli ol permesite sur tiu strato. En la sango de Haider estas 1,8 ‰ da alkoholo. Antaŭ la akcidento Haider kverele disputis kun sia samseksema amiko.
2009 Por eviti nesolventecon de la banko la aŭstra ŝtato transprenas ĝin entute kontraŭ simbola prezo de unu eŭro.
2011 Unuaj procesoj kontraŭ la bankaj manaĝeroj.
2014 La banko iĝas bad bank (“ruba banko”) kaj estos iom post iom likvidata. La financa perdo estos sume 19 miliardoj da eŭroj.
2014-10-27 Verdikto en la proceso kontraŭ la iama BayernLB-estro Werner Schmidt. La monpuno por Schmidt estas 100 000 eŭroj plus 18-monata karcero kun kondiĉa liberigo.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

19 miliardoj da eŭroj: per tiu sumo oni povus konstrui kompletan urbon por pli ol cent mil enloĝantoj. Modelo de tia urbo kun la nomo Hypotopia staris antaŭ la Karlopreĝejo en Vieno ekde la 13a de oktobro. La modelon konstruis studentoj de la Teknika Universitato en la skalo de 1 : 1000. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La 30an de oktobro la studentoj malkonstruis la urbomodelon kaj metis la “rubon” antaŭ la aŭstra parlamentejo ĉe la Ringstrato en Vieno. Foto: WIKIMEDIA

Leteroj

Luksa liko

Kion pensi pri eta lando, kiu enspezas multegan monon pro la fakto, ke oni senĝene allogas entreprenojn, kreante por ili specialajn individuajn “impostajn ŝparmodelojn”, eĉ se tiuj entreprenoj agas kaj perlaboras gajnon ĉefe en aliaj landoj, kie ili preskaŭ nenian imposton pagas?

Nu, vi verŝajne parolas pri senĝena kaj maldeca “parazito”, kiu certe per propraj fortoj ne povus pagi siajn altajn salajrojn al siaj enlandaj instruistoj aŭ oficistoj. Nun riveliĝis do — pro bona, preciza enketa ĵurnalismo — la vero, kaj, tute prave, la mondo protestas.

Fine estas nun la unika ŝanco krei akcepteblan, pli honestan kaj pli justan eŭropan, eventuale eĉ mondan solvon por tiu problemo de evidenta maljusteco. Kaj mi certas, ke nia luksemburga eksŝtatministro Jean-Claude Juncker [ĵoklód junker] kaptos tiun okazon por postuli kaj fine kunkrei pli justajn impostajn kondiĉojn tutmondajn. Tio certe tute ĝenerale ankaŭ kredindigos la komunan eŭropan politikon tiom necesan!

Albert Wickler

Luksemburgo

Leteroj

Duobla diasporo

Legante la publikigitan version de mia artikolo pri la referendumo en Skotlando (Monato 2014/11), mi konstatis, kun granda surprizo — kaj iom da konsterno —, ke iu redaktoro transloĝigis min, kaj supozeble mian ŝokitan edzinon al Norda Irlando. Kvankam ni havas bonajn geamikojn en tiu teritorio, ĝi estas la lasta loko en la mondo, kie ni iam intencis loĝi. Nia aktuala hejmo troviĝas en la Irlanda Respubliko. Kiel konvinkitaj apogantoj de la respublika politika sistemo, ni antaŭ longe decidis resti ĉi tie ĝis la tago, kiam Skotlando iĝos libera, sendependa respubliko. Parenteze, ni ambaŭ estas anoj de la daŭre kreskanta Skota Nacia Partio.

Garbhan MacAiodh

Irlanda Respubliko

Moderna vivo

SPORTO

Malmoliĝas la mola vojo

La esprimo “fenomeno ŭimbeldona” estas konata almenaŭ en Japanio por indiki enlandajn sportistojn venkitajn de eksterlandaj. Ĝi rilatas al la teniso-konkurso ĉiujare okazanta en Wimbledon [ŭimbeldn], Britio, unu el la plej prestiĝaj tenisejoj en la mondo.

Tamen ĝis venkis ĉe Wimbledon en 2013 Andy Murray [andi m’ri] neniu brito tie sukcesis post la jaro 1936. Do la “fenomeno ŭimbeldona” rilatas al nacilandanoj nekapablaj venki en la propra patrujo aŭ, pli ĝenerale, al indiĝena sporto pli prospera ekster- ol en-lande. Du ekzemploj sin prezentas en Japanio: ĵudo kaj sumoo.

Prezidanto

Ĵudo estas internacia luktosporto kaj olimpika ludo. Ĝi popularas en Eŭropo, Rusio kaj Brazilo. En Francio estas registritaj ĉirkaŭ duonmiliono da adeptoj, duoble pli ol en Japanio. Ankaŭ la rusa prezidanto, Vladimir Putin, estas ĵudo-amanto.

Ekde 2012 batalartoj estas devigaj studobjektoj en Japanio. Ĉiuj lernantoj inter la aĝoj de 12 kaj 15 jaroj praktikas almenaŭ unu jaron aŭ ĵudon, kendon (japana skermado) aŭ sumoon. Pro relative malalta kosto ĉirkaŭ 70 % elektas ĵudon, kiu tamen ne popularas.

Trejnado

Evidentas du kialoj. Origine ĵudo signifas “mola vojo”: tiel eĉ malgranda ludanto povas venki pli grandan rivalon. Tamen nun regas forto, anstataŭ lerto, en ĵudo, kiu farigis ja malmola vojo. Inter 1983 kaj 2010 mortis 114 ĵudo-ludantoj en lernejoj aŭ kluboj: mankas taŭgaj gvidantoj por certigi sekurecon dum trejnado. Por eviti atakojn luktantoj nur ŝanceliĝas kiel dancantaj ursoj. Matĉoj interesas nek ludantojn nek spektantojn.

Dua kialo rilatas al korupto en la japana ĵuda mondo. Ofte okazis skandaloj rilate al perforto, seks-atakoj, misuzo de subvencioj ktp. Apenaŭ komenciĝis reformoj en la mondo de japana ĵudo. Pro tio la “fenomeno ŭimbeldona”: ĵudo pli furoras ekster ol en Japanio.

Luktejo

Same sumoo, tradicia luktoludo kaj nacia sporto. Simplas ĝia regulo: perdas tiu, kiu estas eligita el rondforma luktejo, aŭ kies korpoparto, escepte de la plando, tuŝas la grundon.

Ekzistas ĉirkaŭ 700 profesiaj sumoistoj, de trejnatoj ĝis tri grandaj ĉampionoj, el kiuj ĉirkaŭ 40 estas nejapanoj. Sed el ĉirkaŭ 42 altrangaj sumoistoj 16 estas alilandanoj, inkluzive de 10 mongoloj. Ŝajnas, ke mongoloj konkeras la japanan sumoon.

En Mongolio troviĝas luktoludo simila al sumoo, kaj mongolaj luktantoj, precipe nomad-devenaj, estas tre fortaj. Do la tri plej altrangaj grandaj ĉampionoj estas mongoloj. Tiel, rilate sumoon, eblas paroli malpli pri ŭimbeldoniĝo de la sporto sed pri mongoliĝo.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Moderna vivo

SLOVAKIO

Promeso plenumita

Plenumis promeson antaŭbalotan la slovaka ĉefministro Robert Fico. Ekde la mezo de novembro 2014 rajtas senpage veturi per regionaj kaj longdistancaj trajnoj infanoj ĝis-15-jaraj, lernantoj kaj studantoj ĝis-26-jaraj, plus ricevantoj de socialaj pensioj, kaj ankaŭ pensiuloj ekde la aĝo de 62 jaroj.

Antaŭe rajtis senpage veturi nur infanoj ĝis ses-jaraĝaj kaj pensiuloj ekde 70-jaraĝaj. Opoziciaj partioj taksas la ideon nura popolismo, neniel rezulto de ekonomio floranta. Fakuloj kalkulas, ke jare veturos senpage ĉirkaŭ 2,5 milionoj da slovakoj.

Julius Hauser

estas korespondanto de Monato en Slovakio

Politiko

RUMANIO

Okazas “miraklo”

En novembro, en pluraj eŭropaj urboj, videblis longaj vicoj ekster ambasadejoj kaj konsulejoj de Rumanio. La kialo: rumanoj laborantaj ekzemple en Britio, Francio, Germanio kaj Italio volis partopreni nacian baloton por elekti novan prezidanton.

Ili atendis ofte horojn, fojfoje sub pluvo, kaj multaj ne povis voĉdoni, ĉar jam fermiĝis la voĉdonejoj. En Munkeno, Germanio, oni eĉ konsilis, ke voĉdonontoj iru al Prago, Ĉeĥio, ĉar tie ne tiom longis la vicoj. Okazis manifestacioj kaj ekster- kaj en-lande, ekzemple en Bukareŝto, kie per Fejsbuko kuniĝis homoj kontraŭ la neeblo voĉdoni.

Post la unua voĉdonado restis nur du kandidatoj: Victor Ponta, la ĉefministro kaj reprezentanto de la Social-Demokrata Partio, kaj Klaus Iohannis, kandidato de la Liberala Partio, en alianco kun kristan-demokratoj. Venkis en la unua voĉdonado Ponta: en la dua ŝajne nur miraklo kondukus al venko por Iohannis.

Korupto

Tamen Ponta estis kandidato de partio, inter kies membroj troviĝis pluraj homoj, eĉ parlamentanoj kaj iamaj ministroj, akuzitaj pro korupto. Ponta mem estas akuzita pro plagiato. Aliflanke subtenis lin la ortodoksa eklezio, ĉar li estas “rumana ortodoksulo”.

Iohannis, iama profesoro pri fiziko, estis urbestro de la urbo Sibiu, fondita kaj loĝata de saksa loĝantaro. Jam delonge 95 % de la loĝantaro ne estas saksa, sed rumana. Iohannis fariĝis sukcesa kaj populara urbestro, malgraŭ tio, ke li estas ne rumana ortodoksulo, sed evangelia sakso.

Fine ja okazis la miraklo: elektita kiel nova prezidanto estas Iohannis. Nun la rumanoj esperas, ke malaltiĝos senlaboreco kaj korupto. Pli ol duono de la popolo indikis en opiniosondado, ke la lando nun iras en la ĝusta direkto.

Lenke Szász

[FORIGITA!: bildo]

Klaus Iohannis, la nova prezidanto de Rumanio, kiu volas ataki la korupton en la lando, estas ĉefe subtenata de junuloj kaj personoj kun universitata diplomo.

Scienco

EKSPERIMENTO

Ulo dormanta salajron ja kaptas

Kelkaj homoj prirevas simplan laboron kun bona salajro kaj kiel eble plej malmultaj respondecoj. Postenon ŝajnis proponi lastatempe la usona Nacia Aeronaŭtiko kaj Spaco-Administrado (NASA) kadre de eksperimento. Oni ricevis 3500 eŭrojn monate por “simple” resti en lito dum 70 tagoj. Kaj interesiĝis pri tio multaj homoj en ĉi tiu stranga laborbezona mondo!

Proverbo

Asertas proverbo, ke “lupo dormanta ŝafon ne kaptas”. La neo en la frazo eble tamen jam estas forigebla, ĉar lupo (ĉi-okaze ulo) ja povas atingi sian celon labori kaj riĉiĝi nenion farante: la ununura farenda afero estas longe dormi aŭ, kiam tio ne eblas, kuŝi en la sama loko.

En Usono okazis en la lastaj monatoj ĝuste tio: oni dungis homojn, por ke ili pasigu tutajn tagojn en lito. Kiu konsideras alloga la ideon pri tiu (ĉu ne troe?) sida laboro, tiu nepre kontaktu NASA-n aŭ serĉu enrete la ĉi-rilatan oficialan konkurs-anoncon. Eble restis liberaj postenoj, aŭ oni antaŭmendu kelkajn por la venonta testado.

Oni tute ne pensu, tamen, ke temas pri facila laboro. Eĉ plej konvinkita mallaboremulo malfacile akceptus resti samloke kuŝanta dum pli ol du monatoj. Ĉu penvaloras ĉion ĉi fari por havigi al si ja bonan, sed ne esceptan, salajron de 3 500 eŭroj monate?

Ekzercoj

La eksperimento okazis en la esplor-centro FARU, ĉe la universitato de Teksaso, en Galveston. La celo estis observi, kia estas la reago de homa korpo ĉe longdaŭraj kosmaj misioj.

Esti sternita dum longa tempo, kun la kapo iomete sube kaj la piedoj iom supre kreas — laŭ la fakuloj — pozicion similan al tiu, kiu karakterizas astronaŭtojn en la kosma spaco, kiam gravito mankas. Oni do volis imiti la samajn kondiĉojn sur la tero.

La volontuloj estis priesplorataj kaj antaŭ, kaj dum, kaj post la plenumo de sia kun- (kaj kuŝ-)laboro. Tiel oni rimarkis la ŝanĝojn, kiujn ege longa nenifarado kaŭzos al homoj el kor-vaskula vidpunkto, sed ankaŭ koncerne la muskolojn kaj skeleton.

La rezultoj, jam venantaj, helpos kompreni la kondiĉojn, kiujn povus sperti astronaŭtoj en la kosma spaco dum longa interplaneda vojaĝado, kaj trovi rimedojn, kiujn oni povus utiligi por mildigi la problemojn. Ekzemple oni provas kompreni, kiuj estas la plej taŭgaj ekzercoj fareblaj en lito por teni en sana stato la propran muskolan mason.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Scienco

MAMUTOJ

Glaciaj mumioj sorĉas Aŭstrion

Fascinaj kiel dinosaŭroj: estas tiel priskribeblaj la mamutoj, kiuj vivis ĝis antaŭ 3700 jaroj en la nordaj regionoj de Eŭropo, Azio kaj Ameriko. Aparta ekspozicio kun la titolo “Mamutoj, glaciaj mumioj el Siberio” okazas ĝis la komenco de marto 2015 en la Naturhistoria Muzeo de Vieno.

En la ĉefurbo de Aŭstrio, — fosante norde de la “Stefan-katedralo”, germane Stefansdom, — oni trovis en la jaro 1443 femuran oston: tiu, je unu metro longa, apartenis al mamuto. Tiam oni pensis: ĉu restaĵo de giganto (germane Riese)? Kaj la osto estis sekve ekspoziciata ĉe la “Gigantopordego” (Riesentor) de la menciita katedralo.

Donacita elefanto

Pasis jarcentoj ĝis la loĝantoj de Vieno vidis unuafoje en sia urbo elefanton, kiu estis nomita Soliman. Tiu naskiĝis ĉirkaŭ la jaro 1540 en Hindio, estis donacita al Aŭstrio kaj mortis en 1553 — unu semajnon antaŭ Kristnasko — en Vieno. Ekzistas tiurilata artikolo en Vikipedio (serĉu per “Soliman (elefanto)”).

Genaj sciencistoj

Mamutoj, nun jam malaperintaj, apartenas al la familio de la tiel nomataj elefantedoj (latinlingve elephantidae). Ekzistis proksimume dek specioj. Iliaj alteco kaj maso estis tre similaj al tiuj de la hodiaŭaj afrikaj elefantoj. Ankoraŭ ne sukcesis genaj sciencistoj revivigi mamutojn: la DNA-ĉeno disfalis al multaj mallongaj pecoj kaj estas malfacile ilin kunigi.

Dentoj kaj skeletoj

Ĝis la 2a de marto 2015 la Naturhistoria Muzeo (mallonge Nhm) en Vieno montras al la publiko sesdek objektojn: temas pri dentoj, skeletoj, mumioj de mamutoj. 30 objektoj venas el Sankt-Peterburgo (Ruslando), dum 15 el Vieno mem. La objektoj estas duone originalaj, duone kopioj.

Siberia rivero

Antaŭ 45 000 jaroj vivis la ina mamutido Kroma, kies kadavron oni malkovris en 2008 en la norda Jakutio. La nomo aludas al la siberia rivero Kroma, kiu fluas tie apude. La korpo de Kroma estis fiksita en la ĉiamfrosta grundo. Kelkaj supraj partoj mankas: verŝajne manĝis ilin korvoj kaj vulpoj. La cetera parto de la korpo restas ĝis nun profunde frostigita kaj admireblas en vitrino je -22 celsiaj gradoj. Kiam Kroma mortis, ŝi aĝis nur du monatojn. En ŝiaj naza kavo, faŭko kaj traĥeo oni trovis ŝlimon. Verŝajne ŝi sufokiĝis pro ŝlima lavango. En ŝia stomako oni trovis digestitajn plantojn kaj iomete da patrina lakto, do ni komprenas, ke Kroma estis bonorde nutrita.

Falinta mamuto

Antaŭ 40 mil jaroj vivis la vira mamutido Dima, kies korpo estas ĝis nun komplete konservita. Dima malsanis, kiam li mortis en la aĝo de duona, maksimume unu, jaro. La mumio enhavas ĉiujn internajn organojn; krome konserviĝis ĝiaj oreloj, rostro, peniso kaj parto de la felo. La longeco estis 90 cm, la maso 110 kg. Multaj parazitoj kaj vundo malfortigis la beston. En ĝiaj intestoj oni trovis ne multe da manĝaĵo. Verŝajne Dima falis en truon kaj ne povis sin liberigi.

Ĉiamfrosta grundo

En la ĉiamfrosta grundo de la norda Siberio certe kuŝas multaj miloj da frostigitaj mamutoj. Ĉiujare oni trovas kelkajn. Estas permesite libere vendi la eburon de mamutoj, sed ne tiun de elefantoj: tial elefanta eburo estas ofte vendita kiel mamuta.

Por pliaj informoj, oni vizitu la retejon de la muzeo: www.nhm-wien.ac.at/presse. La ekspozicio estas malfermita ĉiutage krom marde, inter la 9a matene kaj la 6a kaj duono posttagmeze; merkrede ĝis la 9a vespere. La eniro kostas 10 eŭrojn, sed studentoj ĝuas 50-procentan rabaton. Oni uzu la metroliniojn U2 kaj U3 ĝis la stacio Volkstheater.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

En Vieno oni trovis en 1443 femuran oston, unu metron longan, kiu apartenis al mamuto. Fotis: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La vira mamutido Dima: jen ĝia korpo (ne kopio, sed originalo) komplete konservita ĝis nun. Fotis: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

En la Naturhistoria Muzeo de Vieno estas ekspoziciataj diversaj har-specoj de mamutoj. Fotis: WALTER KLAG

El mia vidpunkto

Grincantaj genuoj

Sursojle de nova jaro — kaj mi deziras al ĉiu leganto de Monato bonan kaj prosperan jaron 2015 — oni turnas sin al freŝaj projektoj, freŝaj planoj. Samtempe oni senbrue forbalaas la forgesitajn, apenaŭ aŭ nur duone plenumitajn promesojn de la antaŭa jaro. Se ne turnopunkto, jen tamen momento por inventari, por bilanci, en la propra vivo. Kaj tio gravas.

Ekzistas tamen aliaj tiaj momentoj. Du el ili mi spertis en novembro. Komence de la monato mi fariĝis 65-jaraĝa, kaj fine de la monato mi devis konstati, ke mi vivis pli longe ol mia patro.

Ke mi atingis pensiuliĝo-aĝon (tradician kaj iam devigan, almenaŭ en Britio, sed ne plu), facile-malfacile akcepteblas. Facile, ĉar intelekte mi scias, ke ne eviteblas (depende evidente de bona sanstato kaj aliaj, eĉ hazardaj, faktoroj) 65-jariĝa jubileo. Ĉu preteksto por jubili, restas alia afero. Sed malfacile, ĉar same intelekte mi ankoraŭ ne pretas agnoski, ke mi vivis tiom da jaroj, sentante min foje dekkelkjarulo kaj, spite al grincantaj genuoj, demandante min, kien iris la jaroj.

Kiel dirite, momento por inventari. Kaj konkludi, ke, danke al ŝanĝoj rilate pensiuliĝo-aĝon, mi daŭre laboros, almenaŭ dum la venonta jaro. Tiel, mi flustras al mi, mi spitos almenaŭ mense, sed ne fizike, matematike, maljunecon. Pli racie: salajro pli valoras ol ŝtata pensio.

Por mi, tamen, pli pensiga restas la scio, ke mi pli aĝas, ol iam mia patro aĝis. Li emeritiĝis en 1984 tuj, laŭ tiama leĝaro, kiam li atingis sian 65an naskiĝdatrevenon. Nur 20 tagojn poste, pro neŭrono-debiliga malsano, kontraŭ kiu li dum jaroj kuraĝe sed vane luktis, li mortis.

Mi estis knabo — solinfano — forte influata de sia patro. Verŝajne ĉiuj infanoj vole nevole tiel influiĝas, se ne de patro aŭ patrino, tamen de la plenkreskuloj, kiuj aparte gravas dum la unuaj vivo-jaroj. Sed mi memoras, kiel mia patro voĉlegis rakontojn, en familia rondo, aŭ ĉerpis el siaj — almenaŭ al miaj knabaj oreloj — profundaj kaj senlimaj spertoj, klarigante ekzemple, fojfoje kun desegnaĵoj, kiel funkcias vaporlokomotivoj, tajdoj, la sunsistemo, kaj tiel plu. En postaj jaroj ni diskutis, ja pridisputis, politikajn, sociajn, kulturajn aferojn kaj, malgraŭ kelkfoja interkonsento ne interkonsenti, ni restis bonaj amikoj.

Kaj nun, pro tempo-paso, mi atingis kaj superis la aĝon, kiun atingis li. Apenaŭ eblas. Tute neracie, tute nepravigeble, mi sentas min sola, ekpaŝonta laŭ vojo, kiujn neniam esploris mia patro, por pensi pensojn kaj sperti spertojn, kiujn li ne povis. Ĝis nun tempon, paralelan, mi kundividis kun li: nun ne plu. Trairante tra la vivo, mi ne plu vidos antaŭ mi sur la vojo la spurojn de liaj botoj. Stranga, al mi nekonata koncepto.

Patro kaj filo, filo kaj patro ... konstanta temo en literaturo. La verkisto Franz Kafka publikigis “Letero al la patro”, en kiu li provis klarigi sian sintenon — timon — pri la koloso-patro en sia vivo. Ĉe mi ne temas pri timo: certe tamen pri amo, respekto, danko, por homo, kiu forpasis antaŭ 30 jaroj.

Do salutu la novan jaron kun ĝojo, kun espero, kun promesoj kaj planoj. Sed dum 2015 ne neglektu la aliajn, pli privatajn momentojn, kiuj permesas introspekton, memanalizon. En brua, rapide ŝanĝiĝanta mondo ili gravas.

Paul Gubbins

Moderna vivo

LITOVIO

Mono-monto

Du litovoj, Domas Jakubauskis kaj Vytautas Jakštas, decidis konstrui piramidon en la nacia muzeo de mono. Ili uzis litovajn cendo-monerojn, kiuj ekde januaro ne plu cirkulas, ĉar tiam Litovio ekuzis eŭrojn.

Konstrui la piramidon daŭris tri semajnojn. Por ĝin realigi la du studentoj uzis pli ol milionon da moneroj, tiel ke la piramido atingis la altecon de 1,13 m kaj pezas ĉirkaŭ 830 kg.

Tamen la piramido ne restis en la muzeo. La moneroj, kun valoro de preskaŭ 2900 eŭroj, estas donacitaj al la karitata fonduso “Helpo por infanoj de Litovio”.

last

estas korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

La piramido estas kredeble la plej alta tia “mono-monto” en la mondo. Foto: last

Turismo

MONDMILITO

Du novaj muzeoj en Belgio

Antaŭ cent jaroj eksplodis la unua mondmilito. Ĉi-okaze la belga provinco Okcidenta Flandrio — la sola provinco, kiun la germanoj okupis nur parte — lanĉis iniciatojn por rememori la militon kaj por krei aŭ renovigi memorlokojn kaj muzeojn. Du tiaj lokoj antaŭ nelonge estis remalfermitaj kaj meritas viziton. Ili tre malsamas: unu estas oficiala kaj luksa, la alia estas modesta projekto de volontuloj kaj montras la germanan flankon.

Kluzoj “Ganzepoot”

Oktobre 1914 la belga, franca kaj brita armeoj retiriĝis sud-okcidenten kaj regrupigis sin malantaŭ la rivero IJzer. Nieuwpoort estis la lasta neokupita belga haveno kaj oni nepre devis malebligi, ke la germanoj okupu la nord-francajn havenojn. Por tio ne estis uzataj armiloj, sed la geografio de la regiono.

La marborda regiono de Belgio estas poldero. Ĝi bezonas sistemon de digoj, kanaloj, kluzoj kaj pumpiloj por resti seka. En Nieuwpoort kuniĝas ses kanaloj, kelkaj uzataj por ŝiptrafiko kaj kelkaj por reguligi la akvonivelon de la poldero. Pro sia formo la tuto de kluzoj ricevis la nomon “Ganzepoot” (ansera piedo).

Jam delonge militistoj subakvigas regionojn por haltigi la malamikon. Ankaŭ en Nieuwpoort oni intencis agi tiel, sed bezonis iom da tempo por fari, laŭ konsiloj de lokuloj, la preparlaborojn. La 21an de oktobro 1914 la kluzisto Karel Cogge kaj la ŝipisto Hendrik Geeraert, kiuj perfekte konis la funkciadon de la kluzoj kaj la situon de la kanaloj, enlasis la marakvon en la polderon. La germanoj ja rimarkis, ke la akvonivelo altiĝis, sed ili komence pensis, ke tion kaŭzis la pluvo. Kiam ili konstatis, kio reale okazas, estis tro malfrue por interveni. Tiel la frontlinio fiksiĝis dum kvar jaroj.

En 1938 apud la kluzoj estis konstruita monumento honore al la reĝo Alberto la 1-a. Ĝi havas formon de cirklo kun diametro de 30 m. Dek kolonoj subtenas ringforman trabon en betono, sur kiu eblas rigardi la ĉirkaŭaĵon. Meze estas la statuo de la reĝo.

Monumento “Westfront”

Dum la jaro 2014 la monumento estis modernigita kaj pligrandigita. Pro tiu kaŭzo ĝi ricevis la nomon “Westfront” (okcidenta fronto). Per la plej modernaj aŭdvidaj iloj ĝi rakontas la historion de la inundigo. En la kela etaĝo estas montrata (per projekciiloj) la panoramo de la frontregiono, kiun pentris Alfred Bastien post la milito. La dimensioj de la originala panoramo estas 115 oble 14 m kaj ĝi bezonus grandegan konstruaĵon por montriĝi. Krome restas spaco por ekspozicioj kaj konferencoj.

Lokaj, provincaj kaj flandraj gravuloj oficiale inaŭguris ĝin la 19an de oktobro 2014. La 28an ĝin vizitis la belga reĝo Filipo, en- kaj ekster-landaj eminentuloj, interalie la germana kancelierino Angela Merkel.

“Westfront” bone atingeblas aŭte. Ĝi troviĝas apud la marborda tramlinio, per kiu atingeblas la fervoja stacidomo de Oostende.

Kanonego “Longa Max”

Post milito oni multe paroladas kaj skribadas pri la venkintoj, malpli pri la venkitoj. Samtiel pri la unua mondmilito. Ja estas la germanaj tombejoj, sed malfacile troveblas muzeo, kiu prezentas la germanan vidpunkton. Escepto estas malgranda muzeo en Koekelare, kiu ekestis ĉe la restaĵoj de germana kanonego el la unua mondmilito. La muzeon funkciigas skipo de volontuloj, helpata de diversfontaj subvencioj. Oni malfermis ĝin pasintsomere.

La kanonego, oficiale nomita “38-cm-SK-L/45”, estas produkto de la firmao Krupp. Origine oni intencis munti ĝin sur ŝipo, sed poste ĝi ankaŭ estis uzata sur trajno kaj sur fiksa fundamento. Ĝi ricevis la kromnomon “Longa Max” kaj devenas de vic-admiralo Maximilian Rogge, kiu respondecis pri la adapto de la origine surŝipa kanono al surtera uzo. Ne konsideru ĝin “Dika Berta”, alia produkto de Krupp.

“Longa Max” estis instalita en Koekelare post la detruo de simila kanono en 1915, kaj celis la nord-francan havenurbon Dunkerque, je distanco de 44 kilometroj. La unuaj obusoj al Dunkerque estis pafitaj la 27an de junio 1917. Fine de la milito la kanonego eluziĝis kaj iĝis malpreciza. Post la milito ĝi restis surloke kaj iĝis turisma allogaĵo, ankaŭ por eksterlandanoj. En 1941, en la dua mondmilito, la germanoj dispecigis ĝin kaj transportis la restaĵojn al Germanio por reuzi la metalon. Restis nur la fundamentoj.

La vivo de germanaj soldatoj

En 1978 estis metita memorŝtono, en 2000 laborgrupo malfermis pacmuzeon, kaj en 2014 ekfunkciis tute nova muzeo. Ĝi montras la vivon de la soldatoj ĉe la alia flanko de la fronto. Koekelare estas taŭga loko por tio, ĉar ĝi estis grava loko por la provizado de la germanaj soldatoj.

La muzeo dependas de volontuloj. Pro tio la vizithoroj estas limigitaj. Vizitonto kontrolu la retpaĝon. La muzeo situas je ĉirkaŭ 20 km oriente de Nieuwpoort kaj atingeblas nur aŭte.

En la centro de Koekelare estas muzeo parte dediĉita al la germana grafikistino Käthe Kollwitz (1867-1945), kies filo Peter mortis komence de la unua milito apud Diksmuide. Ŝia skulptaĵo memore al li nun troviĝas en la germana militista tombejo de Vladslo. La iniciatinto de la muzeo estis la loka instruisto Raf Seys (1928-2012). Eta libro de li pri la skulptaĵo estas tradukita en Esperanton.*

Retejoj: www.westfrontnieuwpoort.be (nederlanda, franca, germana, angla), www.langemaxmuseum.be (nederlanda, franca, germana, angla), www.koekelare.be/product.aspx?id=32 Informoj pri la Käthe Kollwitz-muzeo (nur en nederlanda, elŝuteblas kvarlingva faldfolio) kaj www.wo1.be (nederlanda kaj angla)

Roland Rotsaert

estas korespondanto de Monato en Belgio

* 1La afliktitaj gepatroj. Käthe Kollwitz en Flandrio. Raf Seys. Tradukis Raymond Wylleman.

Scienco

KUBO

La jaro de novaj vakcinoj

Kubo esperas havi en 2015 preventan vakcinon kontraŭ ĥolero kaj pneŭmokoko, kaj aldona vakcino (ĉi-lasta, laŭdire, pli efika ol interferono) estas elpretigata kontraŭ la B-tipa hepatito. Ĉiu el la menciitaj estas kreita de la entreprena grupo BioCubaFarma.

La kontraŭĥolera vakcino, nun ankoraŭ klinike testata, estos registrita ĉi-jare kaj, post tio, komenciĝos ĝia grandskala uzado. Ĝi povos eventuale esti disponigita ankaŭ al la Monda Organizaĵo pri Sano. La kontraŭpneŭmokoka vakcino efikos kontraŭ ĝis sep malsamaj tipoj, kaj verŝajne en 2015 oni komencos ĝin inokuli al infanoj aĝaj inter unu kaj kvin jarojn.

Porka febro

Kubo krome prezentis novan vakcinon kontraŭ la tiel nomata “porka febro” dum la pasintdecembra kongreso, kies titolo estis Biotecnología Habana 2014. La vakcino estis kreita de la fako pri besta biotekniko de la loka Centro pri Genetika Inĝenierio kaj Biotekniko. Oni esperas fini ĉi-jare la fazon de ĝia klinika testado, disvastigi ĝian uzadon kaj samtempe ellabori planon, kies celo estos la neniigo de la malsano en la tuta centramerika lando.

Alberto García Fumero

estas korespondanto de Monato en Kubo

Arto

EKSPOZICIOJ

10 x 15

Ĉu oni povas difini la objektivan valoron de bildarta produkto? Ke iel eblas taksi ĝian kvaliton, neas nur homoj kun nebulecaj estetikaj konceptoj. Sed eĉ informitaj homoj ne kuraĝas aŭguri pri la valoro, almenaŭ se ili ne jam posedas konojn pri la nuna publika aprezo de artisto aŭ de certa ĝenro. Tion ĉiu frekventanto de artaj foiroj dum ĉiu vizito denove devas konstati.

Nunaj korifeoj

Pasintjare en la foira centro eksterurba okazis la ekspozicio “Art Karlsruhe 2014”, nun post 10 jaroj firme establiĝinta en sud-okcidenta Germanio. Apud junaj artistoj kaj la majstroj de la klasika moderno oni tie prezentis aparte la nuntempajn korifeojn. Por grandformata bildo de Baselitz, kies manio, t. e. la ekkoniga efekto, konsistas en inversa pendigado kontraŭ la natura ordo, kun la titolo “Memportreto kiel bebo”, la galeriisto postulis ĉirkaŭ 200 000 eŭrojn. Granda sumo, eĉ por bebego superforma en digna kadro. Pli altajn prezojn la vendistoj ne plu indikis. “Prezo post peto”, ili notis memfide postpriskribe. Tial oni ne povis ekscii la prezon de la signala instalaĵo de tiu ekspozicio, nome “LightScapes” (vortkreaĵo laŭ la angla landscapes, pejzaĝoj).

Arta plusvaloro

En la profesia vivo la inventintino instruas scenejan aranĝadon, en la arta ŝi aperas kiel rosalie, kio jam distingas ŝin disde ordinaraj metiistoj. Ŝia renomo ebligis al ŝi ellabori ekranon kun lumstrioj en la enorma grandeco de 10 metroj oble 15 metroj. Por adekvate montri ĝiajn ciferece stiratajn kolorŝangojn, la foiraj mastroj disponigis al la publiko kuŝseĝojn en konvena distanco. Tiu plej granda ekspoziciaĵo fakte ne estis vendata. Certe ne venis multaj klientoj, kiuj pretus pagi la “artan plusvaloron” aldone al la materiala. Similaj varbinstalaĵoj ekzistas ja jam abunde.

10 oble 15

La plej altpreza malgranda bildo hazarde havis la samajn mezurojn, memkompreneble ne en metra skalo. 10 oble 15 centimetrojn ampleksis sentitola bildo de Gerhard Richter kun la indiko “oleo sur kolora foto”. La artisto estis preninta spatelon kun iom da olefarboj kaj tiris ĝin sur seninteresa foto. La ŝmiraĵo dispremiĝis kaj produktis desegnon. Inter cento da tiaj provoj certe troviĝas kelkaj kiuj kontentigas la nuntempajn klientojn. Sed la aĉetanto verŝajne estis pli spekulanto ol artoamanto. La cetere sensubskriba paperaĵo jam nun estas pli valora ol iu ajn samformata monbileto en la mondo: 60 000 eŭroj.

Franz-Georg Rössler

estas korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

Lumaj pejzaĝoj (10 x 15 metroj). Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

[FORIGITA!: bildo]

Oleo sur foto (10 x 15 centimetroj). Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

Hobio

ĈINIO

Majstro de la tradicia ceramiko

Gan Zhiyou loĝas en la vilaĝo Fu Li, la provinco Zaozhuang (orienta Ĉinio). Ordinara kamparano, li famiĝis pro sia hobio. Kaj Unesko donis al li honoran titolon “Popola Metiartisto”.

Gan Zhiyou estas 63-jara kaj denaskiĝe loĝas en sia vilaĝo Fu Li. Tie ĉio estas ordinara: domoj, kampoj, montetoj, arboj ... Kaj la vilaĝanoj trankvile okupiĝas pri agrikulturo jaron post jaro. Nur la nomo de la vilaĝo Fu Li estas eksterordinara. Ĝi estas mallongigita el Fu Xi Gu Li. Laŭlegende Fu Xi estis unu el la kvin pratempaj imperiestroj de Ĉinio. Li iam loĝis ĉi tie kaj instruis ceramikfaradon al la popolanoj. La nomo de la vilaĝo pruvas tion.

Libera tempo

La kamparanoj de tiu vilaĝo faras tradicie ceramikaĵojn dum la libera tempo. Neniu el ili scias, kiam ekestis la farado de ceramikaĵoj. Ankoraŭ en sia infanaĝo oni rimarkas, ke ĉiu familio en la vilaĝo posedas fornon por ceramikaĵoj — grandan aŭ etan. En la granda oni bakas ceramikaĵojn por la ĉiutaga vivo, ekzemple kruĉojn, flor- kaj ter-potojn. Kaj en la eta oni bakas ceramikaĵojn por sia hobio. Ĉi-lastajn oni kreas en la formo de birdoj, bestoj, homoj k.a.

La familio de Gan Zhiyou havis du ceramikaĵ-fornojn — grandan kaj etan. Ekde la infanaĝo Gan jam havis grandan emon fari la ceramikaĵojn kaj baki ilin en la eta forno. Li ofte modlis el argilo diversajn objektojn. Li diras, ke tiutempe la noktoj estis tre belaj pro la ruĝigita ĉielo sekve de la fornaj rebriloj. Tamen poste, en la sesdekaj jaroj de la pasinta jarcento, dum la katastrofa tempo de la “Kultura Revolucio”1, oni ruinigis la fornojn por ceramikaĵoj kaj detruis la tradiciajn muldilojn. La respondo de la regpotenco estis tre simpla: “Ili ĉiuj estas restaĵoj de la feŭdismo!”

Kun granda indigno Gan diras: “Tio ja estis la “donaco” de la “Kultura Revolucio”!” Poste li serĉis kaj trovis muldilojn, kiuj estis kaŝitaj de iuj vilaĝanoj dum la katastrofa tempo. Li restarigis fornon per la mono, ŝparita por la geedziĝo de lia frato. Tiu bakujo denove ekfunkciis, sed estis sola en la vilaĝo.

Trovaĵoj el la neolitiko

En 1993 en la vilaĝo oni malkovris spurojn de la pratempa neolitika kulturo Da Fen-kou, trovis restaĵojn de fornoj por ceramikaĵoj kaj pecojn de muldiloj. Science oni konstatis, ke ili ekestis antaŭ 5600 jaroj. Tio famigis Gan kaj lian vilaĝon. Estis daŭrigita la tradicia kulturo de antaŭ 5600 jaroj! Tiam Gan subite ekkomprenis, ke la afero jam ne estas tiel simpla kiel hobio. Ĝi estas ligita kun la kultura tradicio de la ĉina nacio! Li sentis, ke li devas savi la heredaĵon de la nacia kulturo. Kun granda deziro li serĉis kaj trovis tradiciajn muldilojn kaj studis la metodojn de la pratempa ceramiko. Finfine li posedis 39 muldilojn, el kiuj la plej malnova aĝis 1425 jarojn kaj estis el la epoko de Sudaj kaj Nordaj Dinastioj en Ĉinio. Per la muldiloj kaj helpe de tradiciaj metodoj li faris pli ol 600 ceramikaĵojn!

Nun liaj ceramikaĵoj troviĝas jam en 21 landoj kaj regionoj de la mondo kaj iuj estas konservataj de muzeoj (ekzemple, de la Belarta Muzeo de Ĉinio, Arta Instituto de Ĉinio, Muzeo de Ludiloj en Japanio ktp). Fakuloj el Ĉinio kaj eksterlando opinias, ke la ceramikaĵoj el Fu Li estas vivantaj historiaj objektoj de pratempa ceramiko kaj esprimas la homan naivecon per absurdaj figuroj.

Ceramikaĵo Staranta maturaĝa leono gajnis la Kupran Pokalon de la ministrejo pri kulturo de Ĉinio en la Unua Ekspozicio pri Originala Tekniko de la Ĉina Popolarto. Oni diras, ke Gan Zhiyou per sia hobio faris sensacion, ĉar li savis la pratempan ceramikan tradicion de la Ĉinio! Pro tio Unesko donis al li la honoran titolon “Popola Metiartisto”. Do estas vero, ke oni povas famiĝi, praktikante ankaŭ ordinaran hobion!

last

[FORIGITA!: bildo]

Forno por ceramikaĵoj. Fotis: ZHOU LIN

[FORIGITA!: bildo]

Leono. Fotis: HOIKSO

[FORIGITA!: bildo]

Riz-kuirujo. Fotis: HOIKSO

[FORIGITA!: bildo]

Terakota figuro. Fotis: HOIKSO

[FORIGITA!: bildo]

Rano. Fotis: HOIKSO

[FORIGITA!: bildo]

Ĝuaĵo. Fotis: HOIKSO

[FORIGITA!: bildo]

La merita ceramikisto Gan Zhiyou. Fotis: ZHOU LIN

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Intertraktoj interrompitaj

Interrompitaj estas diskutoj en Vieno inter Irano kaj la grupo 5+1 (Usono, Britio, Francio, Rusio, Ĉinio + Germanio) pri la pridisputata irana nuklea programo. Pliaj interparoloj okazos antaŭ la fino de junio 2015.

Intertempe plu validas provizora traktato, laŭ kiu Irano povos ĉiumonate uzi 700 milionojn da usonaj dolaroj el siaj frostigitaj kontoj. Tamen laŭ okcidentaj diplomatoj nepras subskribi politikan traktaton antaŭ la 1a de marto 2015.

Traktato tia, laŭ la usona prezidanto Barack Obama, povus ŝanĝi la rilatojn inter Irano kaj la cetera mondo. Ĝi povus ankaŭ ebligi kunlaboron kontraŭ la ĝihadista t.n. Islama Ŝtato en Irako kaj Sirio.

Centrifugiloj

Restas profundaj diferencoj inter la starpunktoj de Irano kaj de la aliaj ses ŝtatoj. Unu el la gravaj punktoj estas la nombro da centrifugiloj, kiujn Irano estonte rajtos uzi. Ĉi-momente estas instalitaj 19 000, el kiuj 10 000 estas ekspluatataj. Usono postulas redukton al 4500 centrifugiloj.

Kontraŭe Irano postulas rapidan forigon de la internaciaj sankcioj. Okcidento insistas pri iompostioma forigo, por reteni premilon kontraŭ Teherano. Fine estas pridisputata la daŭro de funkciado de la traktato. Okcidento postulas ĝis 20 jaroj, Irano nur ĝis kelkaj jaroj.

Evgeni Georgiev

estas korespondanto de Monato en Vieno

Politiko

OPINIO

Rumanio post 25 jaroj

Pasis kvaronjarcento post la t.n. revolucio (reĝimŝanĝo) en Rumanio, kaj oni povas pripensi la bonajn kaj la malbonajn ŝanĝojn en la vivo de la plimulto.

Eble pli multnombras la bonaj ŝanĝoj. Oni povas aĉeti ĉion en plenplenaj vendejoj (se oni havas monon). Oni povas rigardi multajn televidajn kanalojn (filmojn plenajn de agresemo kaj seksumado). Oni povas legi ĉiuspecajn gazetojn kun ĉiuspecaj opinioj, oni havas Interreton; en sociaj retejoj oni povas esprimi opiniojn (ankaŭ trompi aliajn homojn, ŝteli monon helpe de Interreto).

Krome oni rajtas manifestacii eĉ kontraŭ la registaro (rezulto malcerta). Gejunuloj povas lerni eksterlande, se ili havas riĉajn gepatrojn. Sed ankaŭ la gefiloj de malriĉuloj povas lerni en itala, franca aŭ brita lernejo, se ili estas kun gepatroj, kiuj laboras en la koncernaj landoj.

En Rumanio post la reĝimŝanĝo la plej multaj fabrikoj estis privatigitaj aŭ fermitaj: tiel miloj da laboristoj perdis siajn laborlokojn. Gejunuloj iras eksterlanden por labori (aŭ almozpeti, ĉefe ne bone edukitaj romaoj). Homoj pli ol 40-jaraĝaj, kiuj ne trovas laboron, vivtenas sin mizere per ŝtata monhelpo kaj per okazaj taglaboroj, se ili ne trovas eksterlande sezonan laboron, ekzemple en agrikulturo.

Ne pasas monato sen tragika novaĵo en la televido. En Italio, kie laboras miloj da rumanoj, estas murdita virino, kiu havas infanojn en Rumanio. Sed en preskaŭ ĉiuj landoj, ne nur Italio, kie vivas rumanoj, okazas murdoj. La viktimo ofte estas virino, patrino.

Laŭ statistiko ekzistas en Rumanio nuntempe ĉirkaŭ 350 000 infanoj “postlasitaj” pro eksterlande laborantaj gepatroj. Aliaj 400 000 infanoj spertis aŭ spertas dum pli-malpli longa tempo la foreston de eksterlandaj gepatroj. Al tiuj infanoj ne mankas materiaj bonoj: la gepatroj sendas monon, donacojn, parolas kun la idoj per Skajpo, sed mankas la ĉeesto gepatra.

Multaj postrestantaj infanoj estas prizorgataj de avino aŭ alia parenco. Iuj estas solaj, aliaj en institucioj. Laŭ opinio-esploroj, ĉirkaŭ duono de la gelernantoj post la fino de la studjaroj deziras eksterlande labori.

Kion do faris la novaj politikistoj, kiuj ekregis post la ekzekuto de la geedzoj Ceaușescu? Ekaperis post la reĝimŝanĝo klaso de riĉeguloj, el kiuj kelkaj nun estas arestitaj pro korupto, dum pligrandiĝis la nombro de malriĉuloj.

Antaŭ 25 jaroj ĉiu havis sekuran laborlokon kaj iamaniere vivis, eĉ se malriĉe, en malbone hejtataj, malbone lumigataj domblokoj. Oni vojaĝis per malpuraj, plenplenaj aŭtobusoj, spektis televidon tage nur du horojn, ne rajtis esprimi malkontenton pro vivkondiĉoj, pro manko de libereco. Estis malfacile akiri pasporton por vojaĝi eksterlanden, kaj eĉ tiam precipe nur en t.n. “socialismajn” landojn.

Ne estas dezirinde reveni al tia epoko, sed tamen ... Kaj nun, post la prezidantiĝo de Klaus Iohannis (Monato 2015/1, p. 6), la popolo de Rumanio komencis denove esperi pri bonaj ŝanĝoj (eĉ se la lastan fojon mortis la espero).

Lenke Szász

korespondantino de Monato en Rumanio

[FORIGITA!: bildo]

Luksaj butikoj en Bukareŝto. Sed multaj homoj vivas mizere per ŝtata monhelpo kaj ne povas permesi al si la luksaĵojn. Foto: PAŬL PEERAERTS

[FORIGITA!: bildo]

“Monument istoric”, historia monumento en la malnova parto de Bukareŝto. Mono por protekti la monumenton ne estas. Foto: PAŬL PEERAERTS

[FORIGITA!: bildo]

25 jaroj post la diktaturo Rumanio ankoraŭ estas malriĉega lando. Foto: PAŬL PEERAERTS

Moderna vivo

HOMAJ RAJTOJ

Kreskas infano-komercado

Pli ol du miliardoj da homoj ne estas adekvate protektataj de sia landa leĝaro kontraŭ homkomercado, laŭ raporto de la UN-Oficejo pri Narkotaĵoj kaj Krimado (UNODC). Krome maltrankviligas la eta kvanto de krimuloj kondamnitaj pro homkomercado.

La raporto, prezentita en Vieno, montras, ke unu el tri viktimoj de homkomercado estas infano — pliiĝo de 5 % kompare kun la periodo 2007-2010. Knabinoj konsistigas du el ĉiuj tri infanaj viktimoj kaj, kune kun virinoj, ili konsistigas 70 % de ĉiuj viktimoj.

Laŭ Jurij Fedotov, la direktoro de UNODC: “Bedaŭrinde la raporto montras, ke en la mondo ne estas loko, kie infanoj, virinoj kaj viroj trovas sin sekuraj kontraŭ homkomercado.” Cetere la oficialaj donitaĵoj, kiujn komunikis la landaj aŭtoritatoj, malkaŝas la fakton, ke verŝajne la skalo de moderna sklaveco estas multe pli granda.

Ekspluatataj

Ekzistas tra la mondo regionaj diferencoj. Viktimoj en Eŭropo kaj Centra Azio estas ĉefe virinoj sekse ekspluatataj, dum en Orienta Azio kaj la pacifika regiono temas pri laboro deviga. La plimulto de la fluoj de homkomercado estas interregiona: pli ol ses el 10 viktimoj transiras almenaŭ unu ŝtatan limon.

La raporto emfazas la senpunecon, kiu kiel antaŭe restas serioza problemo: 40 % de la landoj registris malmultajn aŭ neniujn kondamnitajn krimulojn. Laŭ Fedotov: “Eĉ se la plimulto de la landoj krimigus homkomercadon, restus multaj homoj en landoj, kiuj ne plenumas internaciajn normojn por certigi protekton.”

Li aldonis: “Tio estas ŝanĝenda. Ĉiu lando devas akcepti la UN-konvencion kontraŭ translima krimeco kaj dediĉi sin al la plenumo de ĝiaj klaŭzoj.”

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Vieno

Politiko

ĜIHADO

Kalaŝnikovoj kaj koranoj

Almenaŭ 200 junaj islamanoj el Albanio, Kosovo kaj Makedonio iris militi en Sirio. Kelkdeko da ili jam estas mortigitaj.

La registaroj komencis interesiĝi pri la militistoj jam en 2013. Tiam estis arestitaj kelkaj ekstremistoj. En 2014 la parlamentoj aprobis leĝon, kiu malpermesis propagandi kaj partopreni ĝihadon en Sirio. Pluraj ĝihadistoj revenis al sia patrujo.

Albana reveninto raportis, kiel li veturis al Istanbulo kaj tie pagis 80 eŭrojn por busi al la landlima urbo Rehanlia. Tie, en regiono malsevere kontrolata, eblis senprobleme transpasi la falintajn pikdratojn.

Spionoj

La ĝihadistoj celis la urbon Alepo, antaŭ ol iri al la fronto. Tamen necesis atendi, ĉar la teroristoj, timante spionojn, rigore kontrolis la identecon, inkluzive de la pasporto, de la volontuloj.

Sekvis trejnado, konsistanta el studado de Korano kaj uzado de kalaŝnikovoj. Poste la albanoj militis kun Alkaido-grupo, aŭ kun turka ekstremisma grupo Murat Gezenler.

Ili nun militas kune kun trupoj de la tiel nomata Islama Ŝtato de Irako kaj Sirio (ISIS aŭ IS).

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Politiko

ORIENTA AZIO

Frido-kunsido

Frida kaj senrida: jen la etoso dum la unua interparolo inter la japana ĉefministro Abe Shinzo kaj la ĉina prezidanto Xi Jinping. Kunsidis la du gvidantoj de la najbaraj landoj en Beijing en novembro 2014. Jen la unua vizito de Abe en la ĉina ĉefurbo post du jaroj kiel japana ĉefministro.

La kunsido tamen daŭris nur 25 minutojn. Raportite estas, ke precipe Xi ne respondis la afablajn vortojn de Abe, kaj turnis sian rigardon for de li.

Sanktejo

Eviti vizitojn kaj interparolojn funde enradikiĝis en la historio de la du landoj. Temas ĉefe pri teritoriaj disputoj. En decembro 2013 Abe vizitis la sanktejon Yasukuni, kie oni apoteozas militomortintojn kaj aldone militokrimulojn. La vizito incitis la koleron de Ĉinio kaj Koreio.

La situacio rilate Koreion preskaŭ samas. Ankaŭ ekzistas disputo pri teritorio kaj pri la tiel nomataj konsolvirinoj disponigitaj al la japana armeo. La malvarma interrilato maltrankviligas Usonon, al kiu ambaŭ estas gravaj koaliciaj landoj.

Konferenco

Tial prezidanto Obama intervenis en marto 2014, okaze de pinta konferenco pri nuklea sekureco en Hago, Nederlando. Kunsidis Obama, Abe kaj la korea prezidanto Park Geun-hye. Tiam la sinteno de Park estis flegma. Abe salutis ŝin en la korea, sed ŝi nek respondis nek ridetis.

La tri najbaraj aziaj landoj, havantaj interplektitajn ekonomiajn kaj kulturajn rilatojn, ne povas pluiri sen interparoloj kaj vizitoj inter siaj gvidantoj: nur Xi kaj Park normale interrilatas.

Por ili, tamen, montri mildan sintenon al Abe denove fajrigos naciisman koleron en la koncernaj landoj. Baldaŭa pliboniĝo de la diplomataj rilatoj ne estas atendebla. Do anstataŭ fajro restos frosto en orienta Azio.

Isikawa Takasi

Korespondanto de Monato en Japanio

Politiko

JAPANIO

Plue dekstren

Du trionojn de la seĝoj en la japana ĉambro de deputitoj gajnis post elektoj en decembro 2014 la registara Liberal-Demokratia Partio (LDP) kun sia koalicia partnero Komeito.

La elektoj okazis, por ke la ĉefministro Abe Sinzo demandu la popolon, ĉu ĝi subtenas lian ekonomian politikon, precipe jam faritan decidon prokrasti altigon de aldonvalora imposto de 8 % al 10 % ĝis aprilo 2017.

Tamen, ĉar la registaraj partioj jam disponis pri absoluta majoritato en la parlamento, ne necesis elektoj. Sed tiel Abe akiris pliajn kvar jarojn da regado, evitante diskuton pri nefavoraj aspektoj de sia politiko de la lastaj du jaroj.

Atingoj

En tiu ĉi periodo li sukcese disigis la nacian opinion. Ekzemple li pliigis la kvanton de mono en la merkato kaj abunde elspezis pro publika investado. Dume malaltiĝis la valoro de la nacia valuto. Krome li enkondukis leĝaron por protekti ŝtatajn sekretojn kaj tiel limigis la popolan rajton informiĝi pri sekurecaj kaj aliaj aferoj.

Aliaj tiklaĵoj akre diskutataj: efektiva ŝanĝo de la konstitucio por agnoski la rajton pri komuna memdefendado nur per kabineta decido (kiu ebligus al Japanio militi kune kun Usono); plua dependo de nuklea energio kaj refunkciigo de nukleaj centraloj, kontraŭ la volo de la plimulto de la popolo; intervenoj en raportoj de amaskomunikiloj kaj enpostenigo de Abe-subtenanto kiel ĉefo de la publika elsendo-asocio.

Balotsistemo

Danke al ok fragmentaj opoziciaj partioj kaj al unuvica majoritata balotsistemo venkis LDP, gajnante 76 % de la seĝoj per 48 % de la voĉoj. Tamen nepras memori, ke nur 52 % de la balotrajtigitoj fakte voĉdonis. Tio montras, ke la subtenantoj de LDP nombras nur ĉirkaŭ 25 % de la rajtigitoj.

La venko ebligos al Abe ekmarŝi por plenumi longtempe nesolvitan projekton: denove havigi al la popolo “veran kaj belan Japanion”, laŭ li perditan pro la mondmilita malvenko, sekva okupado fare de Usono kaj postmilita agado de maldekstruloj.

Baldaŭ oni ekdiskutos ŝanĝojn rilate la konstitucion altruditan, laŭ Abe, de Usono. Jam LDP publike proponis amendon por limigi la pacismon kaj bazajn homajn rajtojn entenatajn en la nuna konstitucio.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Lingvo

NORDA EŬROPO

La islanda: revo de ne plu juna lernemulo

En julio 2013 mia edzino Máire [majre] kaj mi pasigis naŭ agrablajn tagojn en Rejkjaviko, la pitoreska ĉefurbo de Islando. Ni havis la eblon ekskursi al kelkaj el la ĉirkaŭaj vidindaĵoj, kaj la sperto tiom ravis mian edzinon, ke ni devis revojaĝi al Islando en la aŭtuno de la sama jaro por konatiĝi kun alia parto de la lando. Ĉi-foje post unu nokto en Rejkjaviko ni flugis per malgranda aviadilo al Akureyri, en la nordo, multe pli proksime al la Arkta Cirklo. Tie Máire esperis spekti la borealan aŭroron, sed, kvankam ni dufoje eliris dumnokte kun grupeto da turistoj, ni ne sukcesis vidi ĝin. Malgraŭ tiu eta disreviĝo, ni ne malĝojis, ĉar ni havis la okazon ekskursi sur ŝipeto kaj spekti grandajn balenojn en la longa fjordo, apud kiu staras Akureyri, la dua plej granda urbo en Islando.

Akureyri estas bela, bonveniga kaj vere ĉarma urbeto, kaj ni povas varme rekomendi la simpatian stabanaron de la tiea turisma entrepreno Saga. En oktobro, kiam ni estis tie, la vetero tute ne estis malvarma kaj la plantoj (alpaj edelvejsoj kaj moder-klimataj trikoloretoj kune!) bunte floris sub maldensa polvaĵo de neĝo en la malgranda botanika ĝardeno, unu el la allogaĵoj de la urbo. (Alia vidindaĵo estas la apuda arbaro, unu el la malmultaj en Islando.)

Sagaoj

Dum Máire entuziasmiĝis pri la naturo kaj pri la urbo, kun ĝiaj granda biblioteko kaj hejmeca kafejo La Blua Kruĉo, kie ni kaftrinkis ĉiumatene, mi eĉ pli interesiĝis pri la fascina islanda lingvo. Por mi, tiu fascino baziĝas sur la fakto, ke la islanda lingvo apenaŭ ŝanĝiĝis ekde la tempo de la sagaoj, kaj krome ĝi firme rezistas la enkondukon de fremdaj vortoj, preferante formi novan terminaron el siaj propraj radikoj. Bedaŭrinde, la malfacila gramatiko kaj iom bizara fonetiko fortimigas iun ajn, kiu volas studi ĝin. Oni sentas sin same fortimigita, kiam oni provas lerni kaj uzi iun ne tre disvastiĝintan lingvon, ĉar — kutime — la denaskaj parolantoj de la idiomo kutime respondas al la fremda lingvoentuziasmulo en pli monde konata lingvo, kaj en Islando temas ĉiam pri la usonangla.

En Rejkjaviko ni renkontis norvegan esperantiston, kiu plendis, ke islandanoj konstante respondas angle, kiam li alparolas ilin en la nova norvega, kiu estas speco de simpligita islanda. Simila estis mia senkuraĝiga sperto en Skandinavio kaj en Nederlando. Mi ofte demandas min, ĉu tiuj landoj, kie laŭŝajne preskaŭ ĉiuj parolas la anglan, ne finfine perdos siajn naciajn idiomojn. Ĉie en la mondo minacas la senkolora, malbunta monokulturo.

Monaĥoj

Eble mi devus klarigi, ke ni estas skotdevenaj kaj kutime parolas la skot-gaelan (ofte kune kun Esperanto) en nia hejmo kaj ene de nia familio. La gaela (ĉu skota, ĉu irlanda) tute ne similas la islandan, sed en Skotlando la gaela estis iom influita de ĝi. La gaela apartenas al la kelta lingva familio, dum la islanda estas ano de la nord-ĝermana, kaj specife de la skandinava subfamilio.

La rilatoj inter la skandinavoj kaj la gaeloj estis daŭraj kaj intimaj. Inter la 8a kaj la 15a jarcentoj, la vikingoj iom post iom okupis la nordajn kaj okcidentajn insulojn de Skotlando, kaj aldone parton de la nord-orienta ĉeflando. Kiam norvegoj atingis Islandon en la 9a jarcento, ili jam renkontis gaelajn monaĥojn, kiuj venis al la insulo proksimume en la jaro 800. Do, la unua lingvo parolata en Islando estis la gaela, ne la antikva norvega.

Sklavinoj

Plie dum siaj rabekskursoj, la vikingoj ŝtelis virinojn el Irlando kaj Skotlando kaj retenis ilin kiel sklavinojn. La rezulto de tiu movado de homoj inter la skota kaj la skandinava teritorioj jenas: kaj en la Hebridoj kaj en Islando estiĝis miksita norvega-gaela popolo. Supozeble en Islando, la gaelaj genoj, konstateblaj en la hodiaŭa loĝantaro, devenas de la virina (mitokondria) flanko. Mi ne sukcesis trovi restaĵojn de la gaela lingvo en la islanda lingvo, sed kelkaj gaelaj personaj nomoj troviĝas inter la islandanoj. Inverse, kelkaj skandinavaj vortoj (kvankam nemultaj) eniris la gaelan: temas precipe pri terminoj, kiuj rilatas al la maro. Plie, kelkaj gaelaj personaj nomoj estas gaeligitaj formoj de skandinavaj nomoj.

La loĝantoj de la nordaj insuloj (Ŝetlandaj kaj Orkadkaj) dum jarcentoj retenis sian skandinavan dialekton, sed la vikingoj en la okcidentaj Hebridoj perdis ĝin kaj adoptis la gaelan. Sekve, ni konstatas la strangan fakton, ke, dum la lingvo de la hebridanoj estas la gaela, preskaŭ ĉiuj el la tieaj loknomoj estas skandinavaj, kvankam en gaeligita formo. Sur la skotlanda ĉeflando, tamen, la plimulto de la loknomoj estas pure gaelaj. Eĉ en la sud-orienta parto apud la landlimo kun Anglio gaelaj loknomoj ne forestas. (Ekzemple la lasta skota urbo antaŭ la landlimo havas la klare gaelan nomon Dunbar.)

Lernolibro

Sed mi iom deflankiĝis de mia temo, nome la islanda lingvo. Sur mia librobreto troviĝas lernolibro pri la islanda, verkita de iu P. J. T. Glendening, supozeble angla kompilinto. En la sekcio pri la prononco li asertas, ke en la islanda ekzistas iu sono, kiu havas duoblaĵon en neniu alia eŭropa idiomo, nome la aspiracio de vokalo antaŭ duobla konsonanto, ekzemple en la vorto “uppi”, kiu sonas kiel “uhpi”. Li evidente ne sciis, ke tiu sono estas komuna en la gaela, precipe en la dialekto de la okcidentaj Hebridoj. Supozeble, la antaŭkonsonanta aspiracio estas nur unu el la sonoj en la gaela, kiuj devenas de la vikingaj koloniistoj. Iom simpligita priskribo de la skotgaela lingvo povus esti, ke ĝi estas varianto de la irlanda, prononcata kun islanda akcento. (Tiu prononco ne aŭdiĝas en la irlandgaela.)

Mi ne povas pretendi, ke mi ĝis nun faris grandan progreson en mia lernado de la islanda. Ĝia gramatiko estas eksterordinare komplika por eksterlandanoj, kiel mi. Ĝi estas tre fleksia lingvo, kiel la latina kaj la pragreka, kun abundaj konjugacioj kaj deklinacioj, kaj antikvaj karakterizoj kiel la supino, la tiel nomata meza voĉo, kiuj cetere troviĝas nur en la klasikaj lingvoj. Kelkaj islandaj sonoj, ekzemple la duobla “-nn” kaj “-ll” estas malfacilaj por neislandanoj. Aliflanke, aliaj islandaj sonoj estas facilaj kaj tute normalaj por gaellingvanoj. Finaj voĉaj konsonantoj kiel “d” estas elparolataj senvoĉaj (samkiel en la islanda) en la skotgaela, kvankam ne en la irlanda. Aliaj sonoj, maloftaj en eŭropaj lingvoj, okazas kaj en la gaela kaj en la islanda. Ofte, internaj konsonantoj, kiel “g” (ĝenerale “gh” en la gaela), estas modifataj aŭ malaperas en la prononco.

Mutacio

Kiam mi menciis al mia edzino, ke mi konsideras malfacila la gramatikon de la islanda, ŝi rimarkigis, ke ankaŭ la gramatiko de la gaela havas komplikaĵojn. Kelkaj el tiuj komplikaĵoj estas similaj al la islandaj; aliaj tute unikaj. Ekzemple, ambaŭ lingvoj havas internan mutacion de vokaloj, dum la gaela (sed ne la islanda) havas ankaŭ komenc-konsonantan mutacion. Nur la gaela posedas la vokativan kazon kaj la distingon inter dependaj kaj sendependaj verboj. Aliflanke, tamen, la formo de gaelaj verboj ne ŝanĝiĝas laŭ la akompananta persono aŭ pronomo, kaj en tiu senco ili estas similaj al la esperantaj. Plie, en la gaela estas nur dek unu neregulaj verboj, krom la du verboj por “esti” kaj malgranda nombro da nekompletaj verboj. Do, oni povus disputi, kiu el la du lingvoj estas la pli facile lernebla, kvankam verŝajne la gaela gajnus la konkurson. Dum la lastaj jaroj la gaela iom simpliĝis, preskaŭ tute perdante, ekzemple, la dativan kazon kaj kelke da silentaj literoj.

Se oni komparas samajn tekstojn en la islanda kaj la moderna norvega, estas mirinde, kiom similaj estas la du idiomoj. La norvega aspektas tre simpligita kaj pli konciza, sed evidente samdevena, dum ĉiu vorto en la islandaj frazoj devas esti analizita, kiel tiam, kiam oni studas la klasikan latinan lingvon.

Aviadilo

Se mi estus pli juna, mi ŝatus partopreni kursojn por eksterlandanoj pri la islanda lingvo, kiuj okazas en diversaj universitataj centroj en la lando, sed mi ne plu estas tia. Kaj vojaĝi per aviadilo hodiaŭ ne estas agrabla sperto. Do mi restos hejme kaj parolos nian prapatran lingvon. Aŭ Esperanton!

Garvan Makaj’

Leteroj

Absoluta miskompreno ...

... pri la koncepto kaj faktaro “scienco” montriĝas en la titolo “Scienco kaj religio kunfluu, ne kverelu” de la artikolo de García Fumero (Monato 2014/4, p. 23-24). Efektive, scienco absolute indiferentas pri ĉia esplorvojo fremda al tiu de scienco mem kaj absolute fajfas pri ia alivoje fiksita celo aŭ rezulto. Ja tre povas okazi, ke religio kverelas kun religio, scienco kun scienco, eĉ religio kun scienco. Sed se scienco kverelas kun religio, jen ĝi ĉesas esti scienco.

Antonio Alonso Núñez

Hispanio

Libroj

Temoj por pluraj romanoj

Iam Anton Ĉeĥov diris, ke la vivo de ĉiu homo estas temo por malgranda rakonto. Eble, kutime estas tiel, kaj la vivoj de ordinaraj homoj donas ne pli ol tiom. Sed tio veras por la ordinaruloj! La nova libro de Trevor Steele, kiu estas lia aŭtobiografio, inkludas tiom da temoj, taŭgaj por pluraj romanoj (iuj ja estis uzitaj tiel de la aŭtoro), ke oni povas nur miri pri tio, kiom da gravaj eventoj povas enhavi unusola homa vivo.

Bildoj

Antaŭ ni aperas bildoj de profunde provinca vilaĝa vivo en kvinslandaj arbaroj; edukiĝo en katolika etoso, studado en porpastra seminario ... (Mi devas noti, ke, leginte la koncernajn ĉapitrojn, mi tuj rememoris la etoson de la fama romano La dornarbustaj birdoj de Colleen McCullough). Poste sekvas rifuzo de la pastra kariero, ekinteresiĝo pri lingvoj (komenciĝintaj de la sukcesoj en la latina), unua instruista sperto en fora dezerta vilaĝeto kaj la unua granda vojaĝo al Eŭropo por ricevi la lingvoperfektiĝon en la germana. Tri jaroj da travivaĵoj en Germanio, inkluzive varbadon de enmigrontoj al Aŭstralio, laboron en kolonio por eksterlandaj kondut-deviuloj, kaj aliaj ... Veno al Anglio — kaj tie, krom aliaj travivaĵoj kaj spertoj, konatiĝo kun Esperanto kaj la unua engaĝiĝo en la movadon. Poste — laboro en Hispanio (ankoraŭ regata de Franco), denove en Germanio, en Bona Espero en Brazilo ...

Epokfaraj ŝanĝoj

Eble, sensencas listigi sinsekve ĉiujn lokojn, kien trafis kaj kiujn priskribas la aŭtoro — oni legu mem. Inter la plej admirindaj aventuroj estis lia perpieda marŝo tra la tuta Aŭstralia kontinento kaj laboro inter la aborigenaj triboj. Necesas diri nur, ke li ial sukcesis trafi en la regionojn de la mondo, kie okazadis gravaj epokfaraj ŝanĝoj, ekzemple en Pragon antaŭ ĝia fama printempo, en ikon en la momento de ĝia disfalo — kaj prezentas vere interesajn skizojn pri siaj impresoj tie. Kompreneble, ĉio tio estas nur fragmentoj de tio, kion li povus rakonti!

Sincereco

La leganton kortuŝas sincereco, konfeseco de la rakonto. Tio koncernas kaj lian internan spiritan evoluon, kaj liajn rilatojn kun virinoj. Se temas pri la spirita evoluo, li bone montras la evoluon de la senrezerva katolikeco al plena senreviĝo pri la eklezio pro ĝia konduto kontraŭa al la sana morala sento, kaj veno al preskaŭa ateismo — sed de ĝi, sub influo de spertitaj permeditaj resaniĝoj (kaj filozofiaj rezonoj pri vivo-senco), al iom hezita agnosko de reenkarniĝo. Same li montras, kiel sub premo de eksteraj impresoj kaj interna honesto, li evoluas de opinioj konservative dekstraj al liberale maldekstraj. Kio koncernas la rilatojn kun virinoj (en la junaĝo tre influitaj de la rigora katolika fido), li tute sincere prezentas la historion de siaj enamiĝoj kaj profundaj senreviĝoj, kiuj, tamen, ne kondukis al ĝenerala senreviĝo pri la virinoj, sed venigis al la lasta vera amo.

Vivaj spertoj

Trevor Steele estas unu el la plej elstaraj, fekundaj kaj bonstilaj modernaj esperantlingvaj aŭtoroj. Kaj ankaŭ pri tio, kiel li ekverkis, li iom rakontas — mi opinias, ke tiu temo okupas maltro da loko en la libro, ĉar ĉiam estas interese por la leganto konatiĝi kun la metiaj sekretoj de verkisto. Sed evidentas, ke la temoj de liaj libroj venis el la vivaj spertoj, el la realaj travivaĵoj, kaj nur malgranda parto el ili estis ĝis nun uzita en liaj verkoj. Do ni povas esperi pri apero de pluraj liaj novaj romanoj kaj noveloj. Tamen la aŭtobiografio mem, kiel preskaŭ ĉiu nova libro de la aŭtoro, devas fariĝi nova granda evento en nia literaturo, kiun absolute ĉiu legos kun granda ĝuo.

Kaj ni disdividu kun la aŭtoro lian esperon, ke post jardekoj lia libro servos kiel utilega fonto por ontaj historiistoj de nia literaturo!

Nikolao Gudskov

Trevor Steele: Konvinka kamuflaĵo. Eld. FEL, Antverpeno, 2014. 270 paĝoj bindita. ISBN 978 9077066 50 8.

Prezo ĉe FEL de la bindita versio: 19,00 eŭroj + afranko. Prezo de la bitversioj: 11,50 eŭroj.

Libroj

Malofta aktualaĵo

Jen libro pri Rusio, verkita de profesia (kaj premiita) ĵurnalisto, kiu iam raportadis el Moskvo por finna gazeto. Krom en Esperanto, Homoj de Putin aperis ankaŭ en la finna kaj la sveda.

La aŭtoro, Kalle Kniivilä, famas en Esperantujo kiel redaktinto de TEJO Tutmonde kaj unu el la fondintoj kaj redaktantoj de Libera Folio. Li estis ankaŭ estrarano de UEA pri informado, kaj li uzis siajn esperantajn kontaktojn en la kreado de ĉi tiu libro, ĉar rusaj esperantistoj helpis lin dum liaj vojaĝoj en Rusio trovi taŭgajn homojn por intervjui: perfekta ekzemplo de reala aplikado de Esperanto, ĉar la produkto el tiu internacia kunlaboro utilas kaj por esperantistoj kaj por neesperantistoj.

La libro havas la trafan subtitolon “La silenta plimulto de Rusio”, ĉar ĝi temas pri ordinaraj rusoj, kiuj ne manifestacias surstrate, ne estas intervjuataj de eksterlandaj ĵurnalistoj (escepte kiam Kalle ilin vizitas), sed ripete voĉdonas por Vladimir Putin, konfidante al tiu la regadon de Rusio dum 15 jaroj. Kial ili tion faras?

Respondojn al tiu demando ni ricevas per la propraj vortoj de elektitaj membroj el tiu silenta plimulto, provizore malsilentigitaj de Kalle, ĉar la libro enhavas multajn citaĵojn el intervjuoj kun ili, sed ankaŭ per la klarigoj de Kalle, kiu ĉerpas el siaj propraj spertoj kaj el pluraj pezaj libroj pri la lastatempa historio de Rusio.

Temas, interalie, pri diveneblaj faktoroj: la homoj ĝuas relativan prosperon sub Putin, kaj ili ankoraŭ gardas malagrablajn memorojn pri la krima ĥaoso, kiu antaŭis lin. Tamen la ekonomio de Rusio preskaŭ tute dependas de la eksportado de gaso kaj nafto, kies internacian prezon Putin ne povas regi, do la estonteco estas malcerta, speciale ĉe la lastatempa ekspluatado de skistogaso. Relative nova evoluo estas, ke Putin de ĉirkaŭ 2012 pli-malpli turnis la dorson al la edukita elito de Moskvo, kompreninte, ke liaj plej fidelaj subtenantoj troviĝas en la ekonomie postrestintaj regionoj ekster la ĉefurbo.

Al mi estis interese legi, kiel la rusoj cinikiĝas pri politiko. Tiu evoluo ne surprizas post tiom da mensogoj kaj trompoj, sed ĝi ankaŭ paralelas al evoluo en multaj aliaj landoj. En Britio, ekzemple, pli kaj pli da inteligentaj kaj bone informitaj homoj ne plu malŝparas sian tempon por iri al balotejo, ĉar ili scias, aŭ opinias scii, ke la demokratio estas nur trompŝajnigo, ke ĉiuj politikistoj estas koruptitaj, kaj tiel plu. Bedaŭrinde, ili pravas, almenaŭ certagrade. Krome, la rusoj, simile al homoj en aliaj landoj, entuziasmiĝas pri konspiroteorioj. Bedaŭrinde, multaj el tiuj teorioj, eĉ kelkaj plej strangaj, enhavas kernon de vero.

Ne esperu trovi en la libro de Kalle Kniivilä ĝisfundan analizon, kaj certe ne atendu de li solvoproponojn. Li estas ĵurnalisto kaj verkas ĵurnaliste, citante homojn, perante siajn impresojn (interalie pri sia vizito al Moskvo en 1991, longe antaŭ ol Putin ekregis). Sed li faras tion tre bone, kaj la libro estas tre leginda, ankaŭ kiel ekzemplo de malofta ĝenro en Esperanto: nefikcia libro pri aktuala temo.

Mi ricevis la libron por recenzo kaj papere kaj kiel bitlibron. Mi konsultis ambaŭ, sed komencis per tralego de la bitlibro. Ĉar la libro havas nek bildojn nek grafikaĵojn, kaj ne estas komplikaj krucreferencoj, ĝi estas tre oportune konsumebla kiel bitlibro.

Edmund Grimley Evans

Kalle Kniivilä: Homoj de Putin.. Eld. FEL, Antverpeno, 2014. 165 paĝoj. ISBN 978-9077066-52-2.

Prezo ĉe FEL de la bindita versio: 15,00 eŭroj + afranko; de la bitlibroj: 9,00 eŭroj.

Fokuse

SVISLANDO

Ĉarnira urbo

Jen la lasta el tri artikoloj, kiuj fokusiĝas pri Svislando.

Kantono Neuchâtel

La Chaux-de-Fonds troviĝas en la ĵuras-montara parto de la kantono Neuchâtel (176 000 loĝantoj en 2014), kiu etendiĝas de la svisa-franca landlimo ĝis la lago de Neuchâtel.

Estante en franclingva Svislando (Romandio), La Chaux-de Fonds kun siaj 40 000 loĝantoj troviĝas laŭnombre en la tria loko post Ĝenevo kaj Lausanne. Sian pasintecon ĝi ne ŝuldas al potencaj regantoj aŭ militistoj, sed al pacemuloj, idealistoj, kuraĝaj pioniroj kaj al kelkaj geniuloj.

La Chaux-de-Fonds estas samtempe nova kaj historia urbo. La arkitektura kerno de la urbo estas raraĵo el la 19a jarcento. En 1984 la svisa registaro decidis protekti ĝin, ĉar tie videblas diversaj arkitekturaj tendencoj, kiuj karakterizas la 19an kaj la komencon de la 20a jarcento. La Chaux-de-Fonds estas la sola urbo en Svislando konstruita laŭ la stilo Art Nouveau (Arto Nova).

Temas pri ĉarnira urbo okupanta pozicion inter Svislando kaj Francio. Aŭtoŝoseoj, flughaveneto kaj ligo kun la franca rapidtrajna reto TGV ebligas kontaktojn kun najbaraj centroj. La Chaux-de-Fonds estas la ekonomia, teknika, komerca, kultura, lerneja, sporta, socia kaj medicina ĉefurbo de interkantona kaj interŝtata grandregiono kun pli ol 100 000 homoj.

Industrio kaj kulturo

Miloj da laboristoj el najbaraj urbetoj kaj vilaĝoj svisaj kaj francaj ĉiutage venas por perlabori sian vivon en La Chaux-de-Fonds. La urbo notindas pro siaj eksportaĵoj, ĉefe pro la horloĝmarkoj Ebel, Corum, Tag Heuer, Ulysse Nardin, Cartier, Movado aŭ Girard-Perregaux. La urbo estas ankaŭ centro pri mikrotekniko kaj informadiko.

Notindas la urbaj muzeoj (ĉefe la internacia muzeo pri horloĝoj, kiu montras la historion de tempomezurado per 3000 objektoj). La teatro estas belaĵo italeca el la 19a jarcento. La industriaj kaj kulturaj instalaĵoj povas facile konkurenci kun tiuj de pli grandaj urboj en Svislando.

Ĉirkaŭe troviĝas altebenaĵo kun vastaj paŝtejoj kaj multaj abioj. La ĵurasa montaro ĉiujare allogas milojn da migrantoj, biciklantoj, ĉevalrajdantoj kaj promenadskiantoj. Ĉi tie grandparte mankas bruo, malpuraĵo kaj agreso kutimaj en grandaj urboj. Malgraŭ tio, tamen, la regiono ankoraŭ ne fariĝis centro de amasturismo.

Interlingvistika arkivo

La Chaux-de-Fonds estas ankaŭ unu el la mondaj centroj por Esperanto. La urba biblioteko protektas la interlingvistikan arkivon CDELI (Centro de Dokumentado kaj Esploro pri la Lingvo Internacia).

Krome eblas diri, ke La Chaux-de-Fonds estas la plej alte situanta granda urbo de Eŭropo (ĉirkaŭ 1000 m super la maro); ke laŭstatistike ĝi ĝuas plej oftan sunradiadon en Svislando; ke ĝia akvo fluas al la rejna baseno kaj plue al la Norda Maro; kaj ke ĝi vivtenas la solan profesian teatron en Romandio (Romanda Popola Teatro).

Tie naskiĝis la horloĝisto kaj mekanikisto Pierre Jaquet-Droz (1721-1790), la romantika pentristo Léopold Robert (1794-1835), la piloto kaj aŭtokonstruisto Louis Chevrolet (1878-1941), la poeto, verkisto kaj vojaĝanto Blaise Cendrars (1887-1961), kaj la arkitekto, urboplanisto kaj humanisto Le Corbusier (1887-1965). Cetere, ekde 2009, la urbo estas mondheredaĵo de Unesko.

Mireille Grosjean

korespondanto de Monato en Svislando

[FORIGITA!: bildo]

La Villa Turque, desegnita de la arkitekto Le Corbusier, estas unu el la vidindaĵoj de La Chaux-de-Fonds. Foto: MIREILLE GROSJEAN

[FORIGITA!: bildo]

Ĉefstrato en La Chaux-de-Fonds. Foto: MIREILLE GROSJEAN

Scienco

MEDICINO

Nova io pri skizofrenio

Pacientoj trafitaj de skizofrenio suferas pro halucinoj, deliroj, paranojo kaj fojfoje forta malkvieto. Temas pri relative ofta malsano, kiu atakas unu elcenton de la loĝantaro kaj ekmontriĝas plej ofte inter la 16a kaj la 30a vivojaroj. Dum longa tempo oni ne sciis ĝian kaŭzon, kvankam oni suspektis pri iu hereda eco. Tian genan tendencon oni apenaŭ sukcesis konfirmi, ĉar la priaj esploroj inkluzivis ne sufiĉe grandan kvanton da pacientoj — kio malfaciligis la statistikajn analizojn.

Komparo

Antaŭ nelonge tamen komenciĝis nova fazo en la esplorado pri skizofrenio. Estis plenumita granda studo, kiu inkluzivis milojn da homoj. Publikigita en la prestiĝa revuo Nature, ĝi konsistis el komparo inter la genaro de 37 000 malsanuloj kaj tiu de 113 000 sanaj homoj. Montriĝis, ke ŝanĝoj en pli ol 100 genlokoj rilatigeblas al tiu komplika malsano. Partoprenis la studon 300 sciencistoj el 35 landoj.

Mutacioj

La sciencistoj ankoraŭ ne sukcesis indiki precize, kiuj estas la mutacioj, kiuj kaŭzas la malsanon; ili preferas indiki kelkajn “genregionojn” aparte suspektindajn. Sed sendube granda paŝo estas nun farata koncerne al pli ampleksa kompreno de skizofrenio. Kaj perspektive oni rajtas esperi je pli taŭga flegado de skizofreniaj pacientoj surbaze de pli precizaj biologiaj konoj.

Paulo Sérgio Viana

kunlaboranto de Monato en Brazilo

Moderna vivo

EDUKADO

“Fiŝkaptado” en afrikaj lernejoj

Instruistoj en Afriko apartenas al la plej malfeliĉaj homoj de la kontinento. Ili laboras ofte dum tri aŭ kvar monatoj sen salajro. Tio signifas, ke multaj instruistoj forlasas la laboron, dum aliaj provas migri al Eŭropo trans Mediteraneon sed survoje mortas.

Ofte unu instruisto devas prizorgi ĝis 40 lernantojn en unu klaso. La grandeco de la klasoj kaj la ĝenerala manko de instruistoj malbone efikas sur la kvaliton de la instruado. Lernejoj mem aĉas: tegmentoj faritaj el palmfolioj ne esceptas.

Malhelpas ankaŭ la sezonoj. Dum la seka sezono, eĉ je la naŭa matene, ŝvitas kaj la infanoj kaj la instruistoj. Dum la malseka sezono, la klasĉambroj fariĝas lagetoj, la benkoj pirogoj, la lernantoj fiŝoj kaj la instruantoj fiŝ-kaptistoj.

Tia estas la situacio en multaj afrikaj lernejoj.

Woudji Kossi/pg

Moderna vivo

RADIOSTACIOJ

Ondo-tondo

Ĉesas pro tro altaj kostoj pli kaj pli da elsendoj sur la longaj kaj mezlongaj ondoj. Cetere ekzistas nuntempe aliaj manieroj elsendi, kiel retradio kaj bitradio perantena (DAB kaj la pli kaj pli uzata DAB+) kaj persatelita.

Ĉesis en januaro en Germanio DLF, DLR, NDR Info, Puls Radio kaj WDR 2. La stacioj kapteblas tamen perrete kaj persatelite.

Tra la jaro ĉesos France Bleu en Strasburgo (kun programo en la alzaca lingvo) kaj en Nederlando NPO Radio 5 (nostalgia), same kapteblaj perrete kaj persatelite. En 2016 haltos en Germanio DLF (mezaj ondoj) kaj en 2017 la irlanda RTÉ 1, la Ĉeĥa Radio kaj BBC Radio 4. Ankaŭ tiuj stacioj perrete kaj persatelite kapteblos.

Jean Pierre VandenDaele

korespondanto de Monato en Belgio

Moderna vivo

ĈINIO

Nur en la memoro ...

Renkontiĝoj kun kunlernintoj de antaŭ multaj jaroj popularas en Ĉinio. Tiaj eventoj povas veki memorojn kaj emociojn ĉu agrablajn, ĉu malpli agrablajn.

Mi partoprenis du tiajn renkontiĝojn, unu kun iamaj kungimnazianoj kaj la alian kun universitataj kunstudintoj. Kun la gimnazianoj, tamen, mi ne povis trovi mian kunlernantinon Pluveta. Ŝi loĝis en alia vilaĝo, sed ni kune trairis elementan lernejon, mezlernejon kaj fine gimnazion.

Sed unu el la aliaj eks-lernejanoj informis, ke Pluveta sin mortigis. Ŝajnas, ke ŝi malkonsentis kun siaj gepatroj pri sia edziniĝo. Pro la malriĉeco de la familio, ŝia frato ne povis akiri fianĉinon. En la sama vilaĝo troviĝis alia familio, pli riĉa, kies filo ne povis pro sia stulteco trovi knabinon por edziĝi.

Embarasa

Post interkonsento inter la du familioj la patro de Pluveta decidis, ke ŝi edziniĝu al la stulta filo, dum la filino de la alia familio edziniĝu al la frato de Pluveta. Tion la juna virino ne volis, sin trovante en embarasa kaj malfacila situacio kaj ne sciante, ĉu helpi al sia familio aŭ mem iam elekti edzon. Ŝi elektis alian vojon: memmortigon.

Nun mia kunlernantino kuŝas nur en la memoro, tamen restas ĉe mi la lasta frazo, kiun ŝi al mi diris: “Eble ni havos ŝancon renkontiĝi”, tamen eĉ tiam mi taksis tion neverŝajna.

Mi do cerbumis: ĉu ni vivas nur por ni mem, aŭ ĉu ankaŭ por aliaj homoj. Simpla demando, sed malfacile respondebla.

Xu Jinming

korespondanto de Monato en Ĉinio

Leteroj

Ni emfazu la komunajn ecojn

Dankon al ĉiofaranto Mireille Grosjean pro la klariga artikolo (Monato 2015/01, p. 9) pri Svislando. Tamen iritas min la ĉiama emfazo pri la diferenco inter latindevenaj kaj germandevenaj kulturoj, emfazo kiu nutras la kreskantajn naciismajn tendencojn en nia socio. Unue, inter kulturoj (kaj aliaj fenomenoj) neniam ekzistas nigrablanka aparteco. Temas ĉiam pri laŭpaŝa transiro. Due, ju pli oni emfazas tiun limon des pli kreskos la abismo inter ambaŭ. Mi preferas emfazi la komunajn “neŭtrale homajn” ecojn de ĉiu kulturo.

Piet Glorieux

Belgio

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Malmulte da progreso

Kunvenis antaŭ nelonge en Nepalo membroj de la jam 30-jaraĝa Sud-Azia Asocio por Regiona Kunlaboro. La asocio celas kreski laŭ la modelo de Eŭropa Unio, sed malgraŭ multaj promesoj testudas la progreso.

Malfacile estas kunigi la manojn de la ĉefministroj de Barato kaj de Pakistano. Alia komplikaĵo konsistas en tio, ke ŝajne ankaŭ Ĉinio volas aliĝi, tamen Barato ne montras sin entuziasma. Nun la diversaj popoloj sin demandas, kion fakte faras la asocio.

Navin Shrestha/pg

Turismo

ŜIPVETURO

Krozi laŭ la norvega marbordo

La ŝipkompanio Hurtigruten ofertas krozadon laŭ la itinero Bergen — Kirkenes kiel “la plej belan en la mondo”. Multaj turistoj deziras sperti ĝin. La plimulto preferas printempan aŭ someran vojaĝon, dum kiu oni povas ĝui la neniam subirantan sunon. Tamen krozado eblas ankaŭ aŭtune kaj vintre, kaj tio estas avantaĝa kaj taŭga sezono por pensiuloj. Varmajn vestaĵojn en la valizon kaj ek! Surprizo: ne forgesu bankostumon, ĉar la varmaj bankuvoj (ĵakuzoj) subĉielaj sur la plej supra ferdeko certe plezurigos vin eĉ en nuba kaj aŭtuna vetero.

Historio

Hurtigruten signifas “rapida itinero”. Ekde 1893 tiu kompanio servas al la norvegaj marbordanoj kaj insulanoj, transportante homojn, varojn kaj veturilojn. Komence la ŝipoj transportis ankaŭ poŝtaĵojn, kies surtera transporto ekzemple de Trondheim al Hammerfest en la 19a jarcento daŭris somere tri semajnojn kaj vintre kvin monatojn. Bonŝance la kapitano Richard With fidis siajn spertojn kaj maristaron por komenci la ŝipveturadon, kvankam aliaj dubis pro tio, ke ankoraŭ ne troviĝis sufiĉe da nordaj marmapoj kaj malmultis lumturoj sur la komplika marbordo. Al With komence sufiĉis kompaso kaj horloĝo por navigadi.

Nun la kompanio Hurtigruten uzas jam dek du ŝipegojn. El ili preskaŭ ĉiuj estas konstruitaj en Norvegio, escepte de du respektive en Germanio kaj Italio. Kiel ekzemplon ni prenu la ŝipon MS Midnatsol. Ĝi longas 135,75 m, larĝas 21 m kaj povas veturigi 1000 pasaĝerojn aldone al la kargo kaj 45 aŭtoj; krozada rapideco 15 nodoj. Ĝi veturas el Bergen al Kirkenes 6-7 tagojn, haltante en pli ol 30 havenoj.

Vizito al vidindaĵoj

Kelkhavene turistoj elŝipiĝas por grupe aŭ individue trarigardi la proponatajn vidindaĵojn. Ĉarma estas la urbo Ålesund kun siaj multaj belaj domoj en la stilo Arto Nova. Interesa estas Trondheim, fondita en la jaro 997, kiu kun sia fama katedralo Nidaros estis la religia centro de Norvegio dum jarcentoj. En Tromsø, la plej granda urbo de norda Norvegio kun loĝantaro de 70 000, allogas la blanka katedralo de la Arkta oceano. Videblas ankaŭ pratempaj sanktejoj de sameoj. En granda vendejo de materialoj por manlaboro, la vizitanto komprenas, ke ĉi tie virinoj ŝatas krei ion per la manoj dum longaj hejmvesperoj en la mallumaj sezonoj. Dum monatoj la suno ne leviĝas. Estas tempo ne nur por spekti televidon, sed ankaŭ tempo por triki, teksi, kudri.

Kelkaj turistoj ne ekskursas, sed restas surŝipe, trankvile ĝuante la ŝanĝojn de la koloroj en la pejzaĝo, la montojn, nubojn, maron, deklivojn, vilaĝetojn kaj farmobienojn. De sur iu ponto gejunuloj flirtigas norvegan flagon aŭ kolorajn tukojn. Ankaŭ por ili la ŝipegoj gravas. Danke al la fidinda martrafiko ili ne sentas sin izolitaj. Per la ŝipoj venas novaj aĵoj, kutimoj kaj homoj; kelkaj venintoj ne foriros kaj restos.

Sur la ŝipo

Multo interesa troveblas ankaŭ surŝipe: librobretaroj, komfortaj salonoj por legado, sporta trejniĝejo, saŭno, kafejoj, poŝtoficejo, vendejo, mapoj, sur kiuj oni vidas la ŝipon moviĝi kaj turniĝi en mallarĝaj markoloj kaj insulolabirintoj. Troveblas restoracioj, konferencejoj kaj kvietaj anguletoj kun komfortaj foteloj. Sur la ŝipaj vandoj videblas kreaĵoj de norvegaj artistoj, pri kiuj oni povas legi pli en broŝuro senpage disponigata. Eĉ ĉe rubujoj oni povas halti kaj informiĝi pri recikligo kaj la arkta flaŭro.

En la restoracio la kelneroj surtabligas abundajn kaj variajn bufedojn por matenmanĝo kaj lunĉo. Dum la vespermanĝo oni sidas ĉiam ĉe la sama tablo, kun la samaj kuntablanoj. La menuojn la kuiristoj faras, konsiderante lokajn tradiciojn kaj frandaĵojn. Pere de la menuo la manĝantoj lernas pri la marborda kuirarto. Fiŝaĵoj, salikokoj, mituloj, kraboj, ĉiaj maraĵoj, sed ankaŭ fruktoj, beroj, legomoj, radikaĵoj kaj viando, produktitaj en proksimaj marbordaj farmobienoj aŭ en paŝtejoj de boacoj super la polusa cirklo.

La kompanio Hurtigruten aranĝas ceremonion ĉe la polusa cirklo: post serioza ludado de naciaj himnoj aperas Reĝo Neptun por verŝi glaciokubetojn kaj akvon surkapen aŭ en la vestaĵojn de “baptiĝemuloj”, kiuj post tiu glacia duŝeto ricevas varmigan drinkaĵeton. Kelkaj aĉetas por si ĉampanon. La sekvan tagon ĉiuj ricevas atestilon pri la transiro de la polusa cirklo.

Jen tie ĉi, jen tie aŭdiĝas surŝipe anoncoj pri preterpasotaj vidindaĵoj, kiuj povas esti specialaj montoj, lumturoj, renkontotaj aliaj ŝipegoj, fiŝbredejoj kaj aliaj. Norvegoj produktas pli ol 700 000 tunojn da salmo, 70 000 tunojn da truto, malpli grandajn kvantojn da moruo, angilo, aliaj fiŝoj, konkoj. Oni bredas fiŝojn en flosantaj kaĝoj, kiujn oni povas movi de loko al loko por eviti fiŝmalsanojn. La reĝokrabo, importita el Siberio al la Arkta oceano pliiĝas, formanĝante ĉion sur la marfundo. Oni amare klopodas, ke ni defendu nin kontraŭ ĝi, manĝante ĝin en kiel eble plej grandaj kvantoj.

Ekskursoj

Nordkapp, la plej norda loko, kiun oni povas atingi per aŭto en Eŭropo, estas unu el la celoj de la Hurtigruten-krozado. Ĝi verdire estas insulo, sed estas ligita al la kontinento per tuneloj kaj ponto. Tie la vizitantoj povas en ŝirmataj subteraj ejoj vidi belegajn filmojn pri la arktaj sezonoj kaj nordlumoj, konatiĝi kun la historio en muzeo. Konvene apudas restoracio, poŝtoficejo kaj memoraĵvendejo. Ekstere la vizitantoj rapide fotigas sin ĉe konata monumentglobo. Super la senarban rokplataĵon preskaŭ ĉiam blovas frosta vento, ŝaŭmiganta la maron kontraŭ la kruta deklivo 307 m alta. Surprizo: subtere troviĝas ankaŭ malgranda Taj-muzeo. Krome, arkeologoj trovis spurojn de homoj, loĝintaj antaŭ 9000 jaroj en tiu ĉi loko.

Kirkenes, kiu situas nur je 10 kilometroj de la norvega-rusa limo, estas la turniĝejo de la Hurtigruten-ŝipoj, revenontaj de ĉi tie suden al Bergen. Novaj krozantoj komencos siajn aventurojn, dum krozintoj aŭtobusos al la flughaveno, se ili ne deziras reveni kun la ŝipanaro. La vojaĝo ja estas la “plej bela en la mondo”.

Saliko

korespondanto de Monato en Finnlando

Leteroj

Malkontentaj brazilanoj

En la artikolo Post venko — dialogo (Monato 2014/12, p. 9), kiu komentas la venkon de Dilma Rousseff, la aŭtoro diras, ke la koalicio de la reganta “Partio de la Laboristoj” prezentis pozitivajn 12-jarajn atingojn, favore al la brazila popolo, sed la konservativaj amaskomunikiloj malavare subtenis la moralisman tezon de la opozicio, kontraŭ la prezidantino Dilma kaj kontraŭ la eksprezidanto Lula.

La problemo estas, ke la “Partio de la Laboristoj” (la partio de Dilma kaj Lula) estas implikita ĝisoste en diversaj koruptaj skandaloj, eĉ en la plej granda brazila entrepreno “Petrobras”, kaj la amaskomunikiloj nur faras sian rolon, t.e. denunci tiujn koruptaĵojn. Laŭ esploroj, Dilma kaj Lula konis tiujn koruptaĵojn, sed ili asertas la malon. Lula eĉ diris ke “nenio okazis”. Tial, kvankam Dilma estas reelektita, multaj brazilanoj estas malkontentaj pri la aktuala registaro en Brazilo, kaj pri la aktuala prezidantino.

Rogério Guttierres

Brazilo

Leteroj

Konvertiĝo?

Iom mirigite mi konstatas, ke Ipfelkofer en Ne interveni signifas ne solvi (Monato 2014/12, p. 11) ne iel senkulpigas la rigoran islamisman fervoron de IS-batalantoj en la konkeritaj teritorioj kaj eĉ koncedas, ke “Turkio subtenis kontraŭkurdajn atakojn en Sirio”. Mi memoras, ke la aŭtoro en antaŭaj kontribuoj kompreneme kaj konsente jesis la aktualan enkultur-ig/-iĝon de orientaj vivmanieroj en meza Eŭropo. Sed fronte al radikalaj islamismaj junuloj kun eŭropaj pasportoj vojaĝantaj en la “sanktan militon” kaj sangomakulite revenantaj al Rejno, Sejno kaj Tamizo, li evidente fariĝis pli prudenta.

La dua parto de la artikolo provas komprenigi la diversajn interpretojn de la nocio ĝihado en Korano. Sed tio jam estus alia artikolo, prefere skribota de fakulo. Se ĉiuj homoj jam estus adoptintaj la konsilon de Hillel, transdonitan de L. L. Zamenhof en lia homaranismo (“Kion vi ne volas, tion ne faru al aliulo”), tiam la mondo ne plu devus diskuti pri interpretadoj de diversaj “sanktaj skriboj” kaj ties transformadoj en realan vivon.

Franz-Georg Rössler

Germanio

El mia vidpunkto

Eternaj demandoj el rubkamiono

Kelkajn tagojn antaŭ kristnasko pereis en Glasgovo, Skotlando, ses butikumantoj, kiam rubkamiono, kies ŝoforo kredeble kolapsis ĉe la stirilo, suriris trotuaron, renversis kiel keglojn siajn viktimojn kaj, veturinte kelkcent metrojn, fine haltis kontraŭ muro de hotelo.

Tiel, ene de sekundoj, mortis geavoj kaj ilia nepino, plus 29-jaraĝa instruistino kaj du virinoj iom pli ol 50-jaraĝaj. Vundiĝis ankaŭ dekopo da aliaj homoj.

Sendube tragedio, kiu ekster Britio meritis maksimume du-tri frazojn en interna paĝo de gazeto aŭ, eble, ĉar kristnasko kaj do “sennovaĵa” periodo, duonminuton kiel piednoton en televida bulteno. Tutcerte, eĉ se vi ja flanke informiĝis pri la akcidento, vi tuj ĝin forgesis.

Evidente, ĉar la viktimoj estis skotoj. Viaj samnacianoj tiam ne butikumis en Glasgovo, do ne tie viktimiĝis. Tial la amaskomunikiloj en via lando nur flanke, se entute, priraportis.

Jen bizara, sed ĝis difinita grado komprenebla afero, ke ies tragedio fariĝas via kuriozaĵo. Komprenebla, ĉar la homa menso ne povas kapti, la homa koro ne povas enteni, la tragediojn, kiuj nin ĉirkaŭas. Eĉ en t.n. internacia epoko, ni emas ankoraŭ nacie pensi.

Esceptojn prezentas mondskuaj eventoj, kiel la buĉado en Parizo de ĵurnalistoj de la satira magazino Charlie Hebdo. La murdo de redakcianoj, ĉar — almenaŭ en Eŭropo — vere escepta, altiris mondan simpation kaj tutmonde surstratigis arojn da ŝokitaj simpatiantoj.

Aliflanke, la murdado de centoj da palestinanoj kaj la vundado de miloj da aliaj dum pasintsomera konflikto kun Israelo, ne estigis paralelan reagon. Konfliktoj tiaj, kun oble pli katastrofaj homaj rezultoj, ne sufiĉe esceptas — malfeliĉe — por veki amasan, publikan simpation. Do, malgraŭ esceptoj, ja validas la tezo: paroĥas novaĵoj laŭ la supra principo, ke ies tragedio fariĝas via kuriozaĵo.

Do ĉu britoj ne interesiĝus pri la novjara enmarigo de aviadilo de Air Asia, kiam pereis 162 homoj, se la gazetoj ne anoncus, ke inter la viktimoj troviĝas brito? Kio pro samsemajna incendio sur greka pramŝipo, inter kies pasaĝeroj estis kvar britoj? Tia naciismo, de ĵurnalista vidpunkto, liveras hokon, sur kiun pendigi internaciajn (kaj do, cinike, malpli interesajn, ĉar forajn) novaĵojn.

Evidente ni esperantistoj — sennaciaj, transnaciaj, supernaciaj, internaciaj — ne tiel infektiĝas. Aŭ ĉu? Dum universalaj kongresoj oni kaptas foje la impreson, ke la vera internacia lingvo estas naciaj popoldancado, folkloraj kostumoj ktp, kaj tro ofte dum kongresa teatro-vespero oni pavas per tradukita, nacia dramo anstataŭ per indiĝena, vere internacia kaj esperanta originalaĵo.

Klare, skotoj reagis al la tragedio alimaniere ol en aliaj britaj kaj eksterbritaj urboj. Dum kelkaj horoj, memore al la viktimoj, oni malŝaltis kristnaskajn lumojn en la urbocentro de Glasgovo, dum Fejsbuk-kampanjistoj petis, ke privatuloj same faru dum du minutoj ankaŭ en privataj domoj.

Krome — kaj tion, mi, humanisto, vere ne komprenas — pastroj kaj sacerdotoj okazigis diservojn por memori la viktimojn. Raportite estas, ke kreskis la nombro de preĝejo-vizitantoj. Kial? Kial serĉi konsolon ĉe dio, kiu, kiam la rubkamiono kuglis laŭ la trotuaro, dormetis aŭ alimaniere okupiĝis? Kial fidi “ĉiupovan” dion tiel senpovan?

Ne kontentigas la sinteno de unu el la skotaj pastroj, priraportita en nacia gazeto. “Oni demandas min,” diris Kelvin Holdsworth, “ĉu malfacilas paroli pri dia amo, kiam okazas malbono.”

Li daŭrigis: “Fojfoje tre malfacilas trovi la ĝustajn vortojn, tamen la vero jenas, ke la amo de Dio prilumas la plej mallumajn horojn. Tion ni festas je kristnasko.”

Espereble la familianoj de la viktimoj de la glasgova kamiono-tragedio konsolon ĉerpos el la preĝoj de la pastroj kaj el la kristnaska “klarigo”, ke meze de mallumo surtrotuare tragedia brilas ja dia lumo. Mi tamen dubas.

Paul Gubbins

ĉefredaktoro de Monato

Moderna vivo

KANCERO

Remado-rimedo

Estas konate, ke fizika agado ludas gravan rolon en resaniĝo. Postkancera resaniĝo ne esceptas. Nun grupo da virinoj, trafitaj de mamkancero, kune sportas, remante, kaj ĉiuj opinias, ke pliboniĝas ne nur ilia fizika, sed ankaŭ ilia spirita stato.

La virinoj kune remas, uzante specimenon de praĉina tiel nomata drakboato, kun 20 sidlokoj. La drakulinoj, oficiale Roz’Eskell Dragon Ladies, scias, ke remado ebligas naturan limfan drenadon kaj plifortigas muskolojn. Krome ĝi malpliigas lacecon kaj doloron kaj kontribuas al ilia memfido.

Granda Kanalo

La drakulinoj — entute 32 — ekzercas sin apud Rennes, en la norda Francio, sed nun planas partopreni la festivalon Vogalonga en Venecio, Italio, en majo. Temas ne pri konkurso, sed pri festo, en kiu partoprenas pli ol 2000 boatoj. La drakulinoj intencas remi 32 km ĉe la Granda Laguno, inter la insuloj Burano kaj Murano, kaj fine laŭ la Granda Kanalo.

Diris unu el la drakulinoj, kiuj nun kolektas monon por ebligi la vojaĝon, kun la boato, al Venecio: “Tio estas simbolo de espero por ĉiuj virinoj kuracataj.”

Christian Bertin

korespondanto de Monato en Francio

[FORIGITA!: bildo]

La drakulinoj remas laŭ la tamburado de prue sidanta virino. Foto: Christian Bertin

Spirita vivo

OPINIO

Ankaŭ per armiloj

Aŭtune de 2014, pro la murdoj, perfortoj, atakoj kaj gajnoj de la tiel nomata Islama Ŝtato, la gazeto de la evangelia landa eklezio per ĉefartikolo opiniis: “Paco defendeblas ankaŭ per armiloj”.

Antaŭ nur malmultaj jaroj eldiro tia perdigus al redaktoro la postenon. Tiam la Germana Evangelia Eklezio kredis, per slogano “Krei pacon, ne minacon”, pacigi la tutan mondon. En la nova Germanio la eklezio transprenis la bibliodevenan gvidlinion “plugiloj el armiloj”.

La verkinto de la koncerna ĉefartikolo klarigis, ke la evangelia eklezio komencis ŝanĝi sian pacpolitikon kaj ke okazos ankoraŭ pli decidaj paŝoj. Memkompreneble ordinaraj kredantoj ne tiom rapide volas ŝanĝi sian nekontestatan bonan kurson. Protestoj pli-malpli akraj sekvis.

Sed okazis en novembro 2014 sinodo de la evangelia eklezio. Elektita estis kiel prezidanto la bavara landa episkopo Heinrich Bedford-Strohm. Li junaĝe evidentiĝis pacaktivulo kaj lastatempe ne malofte montris sin simpatianto de islamo, tiel konfuzante multajn eklezianojn.

Tamen, post propraj spertoj en la norda Irako, li forlasis striktan pacismon. Li ekkonis, ke “povas ekzisti religioj, kiuj, laŭvide de kristanismo, ne meritas estimon kaj, lezante homajn rajtojn, eĉ ne respekton”.

Krome li aprobis liveradon de armiloj al kontraŭuloj de la Islama Ŝtato, en bona kompanio kun la reprezentanto de la eklezio ĉe la germana federacia registaro kaj Eŭropa Unio, Martin Dutzmann. Kelkaj el la evangelia komunumo flaras perfidon, ke nun ankaŭ gvidantoj de germanaj protestantoj almenaŭ ideologie subtenas armilojn “en difinitaj aktualaj situacioj”, kiel tiuj religiaj funkciuloj prudente kaj memprotekte pravigas sian konvertiĝon.

La moralaj instruoj de la biblio kapablas montri idealan homan konduton. Sed la vangoj jesuaj ne povas esti ĉiuokaze la modelo. Frapon de du vangoj homo facile eltenas. Sed post la murdo de korpo kaj animo, ĉu de unuopa homo, ĉu de tutaj socioj, ne plu restas dua vango por pure pacama konduto.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

Politiko

JAPANIO

Sendependiĝo — ĉu senbaza?

Raportoj el Skotlando pri la sendependiga referendumo kaptis la atenton de loĝantoj de Okinavo, la plej suda insularo de Japanio. Same kiel Skotlando, Okinavo havas sufiĉan historian kialon por sendependiĝi. Okinavo (antaŭe Rjukju) estis memstara reĝolando inter 1429 kaj 1879, kiam ĝin aneksis Japanio.

En aprilo 1945 Okinavo fariĝis la loko, kie batalis japana kaj usona armeoj. Tie mortis ĉirkaŭ 200 000 japanoj, el kiuj 94 000 estis okinavaj civitanoj — kvarono de la tuta loĝantaro.

Post la fino de la milito Usono okupis Okinavon kaj tie kreis la plej gravan strategian bazon en la orienta Azio, precipe por la militoj en Koreio kaj Vjetnamio. En 1972 Okinavo estis redonita al Japanio, sed restis la militbazoj.

Suferas

Nuntempe Okinavo, okupanta malpli ol 1 % de la japana teritorio, posedas preskaŭ tri kvaronoj de la usonaj militbazoj en Japanio, kiuj kovras 10 % de la insularo. Pro la bazoj daŭre suferas la insularanoj, tamen ilia ekonomio forte dependas de la bazoj.

Reliefigas la problemon la aerarmea bazo Futenma, laŭdire la plej danĝera en la mondo, en la urbo Ginowan. La bazo, ĉirkaŭata de domoj, multe ĝenas la urbanojn ne nur pro la bruo sed ankaŭ pro krimoj de la tieaj militistoj kontraŭ la civitanoj. Krome kraŝis helikoptero sur la universitaton.

Pro tio en 1999 la gubernio en Okinavo akceptis proponon por konstrui novan bazon apud la urbo Nago. Tamen la popolo rifuzas, postulante, ke nova bazo estu konstruita ekster Okinavo.

Promesis

Post la venko de la Liberal-Demokrata Partio en 2012 reviviĝis planoj por krei talusojn kaj V-formajn kurejojn en la maro apud Nago. La registaro en Tokio promesis abundajn subvenciojn kaj investojn por Okinavo. Tamen en elektoj en 2014 venkis kandidatoj, kiuj kontraŭis la translokadon de la aerbazo Futenma, argumentante, ke Okinavo ne toleru la ŝarĝon de tiom da militistaj instalaĵoj.

Nun Okinavo kontraŭstaras al la centra registaro de Japanio. La registaro de Abe Shinzo komencis puni Okinavon. Nek Abe nek multaj ministroj interparolis kun la nova guberniestro de Okinavo, kiam tiu vizitis la ĉefurbon. Krome la registaro konsideras malaltigi subvenciojn por la insularo.

Siavice okinavanoj opinias: “Se Japanio bezonas usonajn bazojn, japanoj egale surŝultrigu sian porcion de la ŝarĝoj”.

Subtenas

La nuna situacio kaj la historio de Okinavo povus nutri la emon sendependiĝi disde Japanio. Antaŭ kelkaj jaroj, tamen, opiniosondado montris, ke nur 5 % de la popolo subtenas sendependigon.

Aliflanke, se kreskas malfido inter la insularo kaj Tokio, kaj se daŭre interbatalas policanoj kun kontraŭuloj de la nova bazo, povas esti, ke pli kaj pli da okinavanoj inklinos al sendependigo.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Scienco

TEKNOLOGIO

Finfine en orbito brazil-ĉina satelito

En decembro 2014 Brazilo kaj Ĉinio povis celebri la rezulton de komuna sukcesa projekto en la teknologia fako. El Ĉinio estis fakte lanĉita nova satelito post longa kunlaborado inter fakuloj el ambaŭ landoj.

Helpe de ĉina raketo enorbitiĝis satelito konstruita de brazilanoj en la urbo São Carlos (la ŝtato San-Paŭlo). La multekosta projekto faciligos la observadon de Amazonio — ne hazarde ankoraŭ ofte priskribata kiel verda pulmo de la tero — kaj de aliaj strategie gravaj kamparaj kaj urbaj areoj: ĉion ĉi danke al zorga foto-dokumentado el alteco preskaŭ 800-kilometra.

Taskoj

Inter la plej gravaj taskoj komisiitaj al CBERS-4 (tiel estis nomita la nova spaca objekto) oni menciu la telekontroladon de arbara brulado kaj de la agrokultura disvolviĝo. Ekde la jaro 2010, kiam iu antaŭa satelito ĉesis funkcii, Brazilo ne havis alian, kaj pro tio oni estis devigita samcele ekspluati la servojn de eksterlandaj satelitoj. En 2013 misaĵo de la ĉina raketo kaŭzis malsukceson ĉe la lanĉo de la nova satelito kaj prokrastis ĝis preskaŭ la fino de la pasinta jaro la enorbitigon.

Kostoj

La tuta projekto starigis gravajn kontaktojn — kaj kontraktojn — inter la du landoj, dum la kostoj, kiuj atingas plurajn milionojn da dolaroj, estis egale dividitaj. Temas sendube pri bela ekzemplo de scienca kunlaborado, kiun amikaj landoj ja povas realigi.

Paulo Sérgio Viana

korespondanto de Monato en Brazilo

Lingvo

OPINIO

Ĉu dulingvismo (en Esperantujo) eblas?

En la esperantista medio, al kiu apartenas multaj legantoj de tiu ĉi revuo, oni ofte aŭdas, ke onia celo estas, ke ĉiu homo estu kapabla paroli sian gepatran lingvon kaj Esperanton, do ke ĉiu homo estu fakte dulingva. Observante la ekzistantajn dulingvismojn (kaj la popolajn kaj la profesiajn), ni tamen konstatas, ke dulingvismo postulas regulan uzon de ambaŭ lingvoj, por ke ne perdiĝu la scipovo; ŝajnas, ke mankas io, en la okazo de Esperanto, por ke amaso da homoj povu regule uzi tiun internacian lingvon, alivorte por ke ĝi estu uzata ne nur de pioniroj, sed ankaŭ de konsumantoj.

Popola dulingvismo

Ĝi funkcias ĝenerale kiel transiĝo inter malaperanta lingvo kaj konkeranta lingvo. Mi skribas el Francio, kaj ekzemple en mia regiono, kie la okcitanaj dialektoj estas malaperantaj, oni ja povas observi dulingvismon. Miaj geavoj parolis preskaŭ nur sian okcitanan dialekton, sed kapablis komuniki franclingve kun la pastro, la kuracisto, la instruisto ktp; ili povis ankaŭ legi franclingvan gazeton. Miaj gepatroj kaj mi regas egalnivele la okcitanan kaj la francan. Miaj infanoj parolas nur la francan. La enmigrintaj familioj spertas ion similan. Tiu dulingvismo daŭris, ĉar la homoj regule uzis ambaŭ lingvojn: en la familio kaj kun la najbaroj la kampuloj parolis nur okcitane, sed ili regule renkontis la francan oficialan lingvon. Dimanĉe la pastro predikis franclingve, kaj en la franca estis redaktita ankaŭ la semajna regiona gazeto, kiu informis pri la mondo, pri Francio kaj pri la najbaraj vilaĝoj. Tio daŭrigis la scipovon de la franca lingvo lernita en la lernejo dum la infana aĝo. Tiel, kiam la kampuloj bezonis uzi la francan lingvon por paroli kun la kuracisto, kun la instruisto, kun iu ŝtatfunkciulo, ekzemple la impostokolektanto, ili ja kapablis tion fari. Dulingvismo funkciis dum du aŭ tri generacioj, do dum malpli ol unu jarcento, inter la ĝenerala uzo de la okcitana dialekto kaj la ĝenerala uzo de la oficiala franca lingvo. Tiu transiĝa periodo estis pli longa, kaj daŭris proksimume tri jarcentojn, por kelkaj profesioj, ekzemple notarioj kaj pastroj. La arkivoj montras, ke ili komencis skribi aktojn en la franca ĉirkaŭ la jaro 1600, tamen ili plu kapablis paroli okcitane kun siaj klientoj ĝis la komenco de la 20a jarcento. Sed tio estis speco de profesia dulingvismo.

Profesia dulingvismo

En kelkaj profesioj oni daŭre bezonas paroli plurajn lingvojn, ĉar oni rilatas kun homoj el diversaj landoj; tio inkluzivas la sciencistojn, la internaciajn komercistojn, esprimo kiu siavice inkluzivas la profesiulojn de turismo, la diplomatojn ktp. Tiuj homoj ofte bezonas paroli kun fremduloj; ili parolas plurajn lingvojn, minimume sian gepatran kaj la anglan, kiu rolas fakte kiel internacia lingvo. Tiu dulingvismo koncernanta la nacian kaj la anglan lingvojn daŭras, ĉar tiuj profesiuloj ofte bezonas la anglan. Mi spertis tion, estante sciencisto en franca filio de usona kompanio. Preskaŭ ĉiutage mi iel bezonis utiligi la anglan lingvon, ĉu por legi raporton, ĉu por redakti ion en tiu lingvo, ĉu por paroli kun usona kolego ktp.

Regula praktiko

En ambaŭ ĉi-supre priskribitaj dulingvismoj la homoj regule praktikas ambaŭ lingvojn. Sed ne ĉiuj homoj povas regule fari tion. La esperantista movado konsideras Esperanton kiel lingvon por la tuta mondo, por ke iu ajn povu komuniki kun iu ajn fremdulo, kvankam la origina ideo de la kreinto de Esperanto ne celis tion. Konstatante, ke en Bjalistoko pluraj gentoj vivantaj kune ne kapablas bone komuniki, Zamenhof volis krei lingvon por tiaj situacioj, ne por ke iu ajn japano povu paroli kun iu ajn polo.

Kaj, eĉ se ĉiuj japanoj kaj ĉiuj poloj lernus Esperanton en la elementa lernejo, ili praktikus ĝin tre malofte, en la nuna stato de la mondo, do ili forgesus ĝin. Preskaŭ ĉiuj junaj francoj lernis la anglan lingvon en la mezgrada lernejo; tiuj, kiuj ne regule praktikas ĝin, tute ne kapablas paroli angle post kelkaj jaroj. En Hungario multaj studentoj lernas Esperanton por ricevi unu plian diplomon pri fremda lingvo, sed la plimulto el ili ne plu praktikas ĝin poste, do Esperanto ne utilas por ilia internacia komunikado. En 1921 ĉe la Ligo de Nacioj, oni proponis instrui Esperanton en ĉiuj elementaj lernejoj; la franca registaro fiaskigis tion, sed, eĉ en okazo de efektivigo, tio ne ebligus, ke la popoloj komuniku per Esperanto, ĉar post la lerneja tempo la granda plimulto ne plu uzus tiun lingvon, do oni forgesus ĝin. Praktikado de Esperanto eblas en grandaj urboj danke al Esperantaj kluboj, kies membroj povas ofte renkontiĝi kaj tiel plibonigi kaj konservi la kapablon paroli tiun lingvon. Sed tio — regula vizitado de klubo — povas koncerni nur pionirojn, ne konsumantojn.

Pioniroj kaj konsumantoj

Nun Esperanto koncernas nur pionirojn, kiuj deziras jen plibonigi la interfratiĝon de homoj, jen amuziĝi per originala lingvo. Pioniroj estas ĉiam malmultaj. Esperanto disvastiĝos nur tiam, kiam ĝi koncernos konsumantojn, kiuj estas la granda plimulto de la homaro. Eĉ se Esperanto anstataŭus la anglan lingvon por la internacia komunikado, kio tute ne antaŭvideblas, tio ne respondus al la interna ideo de Esperanto laŭ Zamenhof. Nur komercistoj kaj financistoj komunikus per Esperanto, sed la popoloj plu restus izolitaj, ĉiu en sia propra lingvo. Necesas trovi procezon, por ke Esperanta dulingvismo povu daŭri, do procezo, laŭ kiu la plimulto de la homoj praktikos tiun lingvon sufiĉe ofte. Nur tiel ili plu kapablos paroli ĝin por rilati kun fremduloj, kiam ili okaze renkontos iun. Ne estas facile difini, kiel kaj kiom ofte necesas praktiki duan lingvon por daŭre scipovi ĝin. Tio varias laŭ la personoj kaj laŭ la lingvoj; la reguleco de Esperanto certe helpas. Mi supozas, ke sufiĉus uzi Esperanton ĉiusemajne dum ĉirkaŭ unu horo, aŭdante, legante aŭ prefere parolante.

En la 1920aj jaroj ekzistis semajna gazeto en Esperanto, kiu do ebligis oftan uzon de tiu lingvo; temis pri Sennaciulo, la organo de la asocio SAT (Sennacieca Asocio Tutmonda), destinita al la laboristoj, kun la slogano “Laboristoj ĉiulandaj unuiĝu”. Sed tiu iniciato estis kontraŭbatita de Stalino kaj Hitlero, kiuj detruis la esperantistajn movadojn de Rusio kaj Germanio. Poste la laborista movado ŝajne forgesis unuiĝi tutmonde. La tiel nomata Pasporta Servo estas alia tipa iniciato por uzi Esperanton kadre de utila servo, sed ne amaso da homoj havas la emon kaj la rimedojn por vojaĝi internacie. Tio estas efika, sed ne sufiĉa por amasa praktikado de la internacia lingvo. La semajna gazeto, kiun Stefan Maul fondis antaŭ la fondo de la magazino Monato, ne povis funkcii, ĉar la movado ne estas sufiĉe forta por vivigi (tio estas redakti kaj aboni) semajnan gazeton. Eble tra Interreto io estas farebla. Multaj homoj havas aliron al ĝi, sed tiuj homoj jam ricevas multajn informojn en multaj lingvoj. Ekzemple Vikipedio ja ekzistas ankaŭ en Esperanto, sed mi vetas, ke preskaŭ nur la redaktantoj de tiu versio malfermas ĝin, kaj ke la konsumantoj de Vikipedio uzas aliajn lingvojn.

Ekzistas en Interreto televidaj elsendoj, filmoj kaj gazetoj, ekzemple Le Monde Diplomatique en Esperanto kaj Monato; tio nun ne altiras amason da spektantoj aŭ legantoj, sed ĝi eble estas interesa vojo por interesi la homojn pri Esperanto. Oni povas imagi, ke lerta alpaŝo estus interesi unue la infanojn, kiuj ankoraŭ ne havas antaŭjuĝojn kontraŭ Esperanto.

Io mankas

Zamenhof inventis genian lingvon internacian, sed ankoraŭ mankas ia invento, por ke tiu lingvo povu funkcii kiel komunikilo inter la popoloj. Necesas inventi ion, por ke amaso da homoj deziru praktiki Esperanton sufiĉe ofte por konservi la kapablon paroli ĝin, ion pli utilan, pli interesan, pli dezirindan ol tio, kio jam troveblas en gazetoj, en televidoj kaj en Interreto en multaj lingvoj.

Andreo Andrio

Scienco

JAPANIO

Fukuŝima kvar jarojn post la granda tertremo

La verkintino, japana medicinistino, partoprenis en kunveno okazinta la 7an de novembro 2014 ĉe la Japana Esperanto-Instituto kaj ricevis de Yamakawa Syuiti, la iniciatinto kaj gvidanto de la okazaĵo, la permeson transdoni al la legantaro de Monato la ĉefajn kolektitajn informojn pri la nuntempa vivo en Fukuŝima. Ŝi aldonas multe da donitaĵoj kaj fotoj pri siaj propraj domo kaj kvartalo kaj prezentas detalan interesan raporton ĝuste kvar jarojn post la granda tertremo, kiu frapis ŝian landon.

Monato: Kie situas la urbo Fukuŝima en la gubernio? Kaj kiujn sekvojn havis la akcidento, kiu frapis la areon en 2011?

La urbo Fukuŝima situas en la norda parto de la gubernio Fukuŝima kaj ĉirkaŭ 280 kilometrojn norde de la japana ĉefurbo Tokio. La atomcentralo F-1 troviĝas ĉirkaŭ 65 kilometrojn sud-oriente de la urbo. La tertremego okazinta la 11an de marto 2011 damaĝis plej grandan parton de la gubernio, precipe ĝian orientan parton. La katastrofa akcidento, kaŭzita de la cunamo, ĉe la atomcentralo Fukuŝima-dai-iĉi (F-1), nemezureble influis (kaj verŝajne daŭre longe influos) la vivon de la loĝantoj en la tuta gubernio.

Monato: Kien difuziĝis la radioaktivaj substancoj post la akcidento ĉe F-1?

Radioaktivaj substancoj liberiĝis en la aeron pro la hidrogenaj eksplodoj, kiuj sekvis la tertremon kaj la cunamon. La tiama vento portis ilin nord-okcidenten. Tuj post la akcidento ĉefe la radioaktivaj substancoj jodo 131, cezio 134 kaj cezio 137 precipitiĝis; plejparto de la radioaktiva jodo baldaŭ malaperis, ĉar ĝia duoniĝ-tempo estas nur ok tagoj, sed radioaktivaj cezioj, kiuj adheras al la tero, malaperas pli malrapide: la duoniĝ-tempo de cezio 134 estas du jaroj kaj tiu de cezio 137 estas tridek jaroj, kvankam estas rimarkinde, ke en la homa korpo ambaŭ cezioj duoniĝas post nur 100 tagoj, ĉar ili eliras en urino iom post iom.

Tuj post la katastrofo detektiĝis granda dozo da radiado en kelkaj kvartaloj de mia urbo. Sed ŝajnis, ke la dozo malpliiĝas jaron post jaro, verŝajne pro tio, ke radioaktivaj cezioj spontane malaperas: pluvo kaj vento iom post iom forportis ilin, kaj aldone oni senaktivigis la loĝ-terenojn. En majo 2011 detektiĝis valoro de 3,44 μSv/h (mikrosivertoj ĉiuhore) sur la gazono de mia ĝardeno, kaj en la posta monato mia edzo novigis la gazonon. En marto 2014, la dozo ĉe la gazono estis malaltiĝinta ĝis 0,259 μSv/h. Sed eĉ en mia nevasta loĝ-tereno detektiĝas dozo iuloke pli alta kaj aliloke malpli alta: ekzemple sur la manĝotablo 0,118 μSv/h, sed ĉe la kovrilo de la kloako por pluvakvo 1,280 μSv/h(!).

Monato: Kiom danĝeraj estas la radioj?

Ni ĉiuj ricevas radiojn ĉiutage, kie ajn ni estas sur la terglobo, mondaveraĝe 1,26 mSv/jaro (milisivertoj ĉiujare) el la aero, 0,29-0,48 mSv/jaro el manĝaĵo, 0,36 mSv/jaro el la kosmo ktp, sume proksimume 2,4 mSv/jaro. Krome ni estas elmetataj al ili okaze de radiografia ekzameno aŭ komputila tomografio. Laŭ statistiko, ĉirkaŭ 30 elcentoj el la japanoj, kiuj mortis en la daŭro de unu jaro, perdis sian vivon pro kancero. Estas kalkulite, ke, se oni ricevus 100 mSv/jaro da radioj, la nombro de la mortintoj pro kancero plialtiĝus je 0,5 %. Sed estas konate, ke, se la mortintoj ricevis malpli ol 50 mSv/jaro da radioj dum ili vivis, ne eblas determini la kialon de ilia morto, ĉu pro radioj aŭ pro alia kaŭzo. La malbona influo de la radioj al la homa korpo estas ankoraŭ ne tute klarigita: ĉiuokaze estas konsilinde, ke ni ricevu kiel eble plej malmulte da radioj.

Monato: Kiel oni senaktivigas la loĝ-lokojn en via urbo?

La urba registaro senaktivigis la loĝ-lokojn, celante, ke radioj estu malpli ol 1 mSv/jaro, nome 0,23 μSv/h, laŭ la decido de la japana registaro. Sed en aŭgusto 2014 la registaro nuligis tiun ciferon kaj decidis, ke oni laŭeble malplimultigu la radiadon, konsiderante la radiadan dozon, kiun la loĝantoj ricevis/ricevas efektive. Fakte, rezulte de esploro klariĝis, ke oni ne ricevas tiom grandan dozon, eĉ se oni loĝas en loko, kie detektiĝas pli ol 0,23 μSv/h. Krome, eĉ post la senaktivigado la radiada dozo ne malpliiĝis ĝis 0,23 μSv/h en pluraj kvartaloj. La urba registaro senaktivigis unue parkojn, lernejojn, infan-ĝardenojn kaj la lokojn, kien multaj homoj venas; poste oni pritraktis loĝ-terenojn laŭ la ordo de grandeco de la dozo. La metodo de senaktivigo estas unue forpreni poluitajn tersurfacon, foliojn ktp kaj ankaŭ purigi domojn, due ŝirmi homojn kontraŭ radioj el forprenitaĵo kaj trie konservi ĉi-lastan malproksime de loĝantoj.

Mi montros al vi, kiel oni faris ĉion ĉi en la parko apud mia loĝejo kaj aliaj lokoj. En decembro 2013 unue oni forprenis la surfacon de la tero, eltirante arbustojn kaj fortranĉante branĉojn de la arboj. Due oni metis la forprenitaĵojn en grandajn plastajn sakojn, kiuj siavice estis enterigitaj en grandan truon ĉirkaŭ kvin metrojn profundan, kaj kovris la truon per pura tero. Post la laboro la trunkoj de la arboj blankiĝis, ĉar oni purigis ilin per premakvo. Antaŭ la senaktivigado la radiada dozo estis 0,79 μSv/h en la parko kaj en la enirejo estis ŝildo, sur kiu estis skribite, ke oni ne ludu tie pli ol unu horon kaj ke post la ludado oni nepre purigu siajn manojn kaj buŝon. Post la senaktivigado la ŝildo estis forigita, kaj la dozo malpliiĝis pli kaj pli. Se mankas spaco por enterigi la sakojn, oni metas ilin apud domo. La sakoj metitaj aŭ en la teron aŭ ĉe domo estos transportitaj al la provizoraj konservejoj, kiam la ejoj estos pretaj en ĉiu kvartalo, poste de tie al ununura provizora konservejo kaj fine al definitiva konservejo. Sed neniu scias, kiam tio efektiviĝos. Tio estas unu el la grandaj problemoj koncerne la senaktivigadon.

Monato: Kia estas la sekureco de manĝaĵoj en Fukuŝima?

Oni vendas manĝaĵojn bone kontrolitajn, kaj precipe oni ekzamenas ĉiun rizan sakon en mia gubernio. Se temas pri legomoj, kiujn oni kreskigis aŭ rikoltis sur monto por si mem kaj ne por vendi, la urba registaro senpage mezuras la dozon. Mia edzo jam kelkfoje petis la ekzamenon pri iuj legomoj, kaj la rezultoj estis absolute bonaj ĝis nun. Mi ĉiutage manĝas legomojn rikoltitajn en mia ĝardeno. Tial en oktobro 2014 mi ekzameniĝis pri la dozo en mia korpo. Ne detektiĝis radioj. Por mezuri radiadan dozon ĉirkaŭ si oni povas ankaŭ uzi porteblan detektilon, sed mi ne mendis ion tian. Notinde estas, ke pli ol 3000 realtempaj detektiloj estas starigitaj en lernejoj, infan-vartejoj, parkoj kaj aliaj lokoj en la gubernio Fukuŝima, kaj ke monitoroj por kontroli la radiadan dozon en la aero estas instalitaj en pli ol 600 publikaj lokoj de la gubernio.

Monato: Kion fine pri la alarmemo rilate al la vivo en Fukuŝima?

Nu, la japanoj loĝantaj ekster mia gubernio ofte diras: “Fukuŝima estas poluita de radioaktivaj substancoj.” Aŭdinte tion, mi senvoĉe demandas: “Pri kiu Fukuŝima temas?” kaj murmuras, ke, se la atomcentralo havus alian nomon, oni ne emus aserti la samon. Fakte ja ekzistas tri Fukuŝima-j: la gubernio, la urbo kaj la atomcentraloj Fukuŝima-dai-iĉi (F-1) kaj Fukuŝima-dai-ni (F-2). Mi volus, ke oni distingu ilin kaj sciu, ke la gubernio estas tre vasta kaj ke almenaŭ en Aizu, la okcidenta regiono de la gubernio, la influo de la radioaktivaj cezioj estas treege malgranda. En majo 2014, cetere, la mangao Oiŝimbo elvokis polemikon pri la influo de radioj al la homa korpo post la akcidento de F-1. Kiel mi diris, oni ne povas tute nei la influon de eĉ malgranda dozo, sed oni ja povas preskaŭ ignori tiun de malpli ol 100 mSv/jaro, ĉar oni povas diri, ke tiu risko estas tiom rimarkinda kiom ajna alispeca danĝero. Ni neniam forgesas aŭ forgesos, ke povas iam okazi ĉe F-1 refoje grava akcidento pro ventego, pluvego, tertremo, cunamo kaj aliaj tiaj eventoj. Sed nun mi vivas pli-malpli trankvile en la urbo Fukuŝima. Mi opinias, ke oni devas taksi surbaze de scienca esplorado la riskon kaj la danĝerecon de radioaktivaj substancoj el F-1. Mi dezirus, ke oni ne tro timu radiojn krom en la lokoj, kie estas klare preskribite, ke oni restu tie nur mallonge, aŭ ke oni portu protektan veston.

Yazaki Yoko

[FORIGITA!: bildo]

Post la eksplodoj la tiama vento portis la radioaktivajn substancojn nord-okcidenten.

[FORIGITA!: bildo]

En marto 2011 detektiĝis valoro de 3,44 μSv/h sur la gazono de la ĝardeno de la intervjuita persono. En marto 2014 la dozo estis tamen malaltiĝinta ĝis 0,259 μSv/h. Foto: Yazaki Yoko

[FORIGITA!: bildo]

En la loĝ-tereno de la intervjuita persono detektiĝas dozo iuloke pli alta kaj aliloke malpli alta: sur la manĝotablo 0,118 μSv/h, sed ĉe la kovrilo de kloako 1,280 μSv/h(!). Foto: Yazaki Yoko

[FORIGITA!: bildo]

En decembro 2013 oni enterigis plastajn sakojn kun forprenitaĵoj en grandan truon kvin metrojn profundan. Foto: Yazaki Yoko

[FORIGITA!: bildo]

Se mankas spaco por enterigi la sakojn, oni metas la plastajn sakojn apud la domo. Foto: Yazaki Yoko

[FORIGITA!: bildo]

Antaŭ la senaktivigado la radiada dozo estis 0,79 μSv/h en la parko, kaj en la enirejo estis ŝildo, sur kiu estis skribite, ke oni ne ludu tie pli ol unu horon kaj ke post la ludado oni nepre purigu siajn manojn kaj buŝon. Foto: Yazaki Yoko

[FORIGITA!: bildo]

Se temas pri legomoj, kiujn oni kreskigis aŭ rikoltis sur monto por si mem kaj ne por vendi, la urba registaro senpage mezuras en tiu loko la dozon. Foto: Yazaki Yoko

El mia vidpunkto

Ni estas Charlie

Ne necesas ĉi tie skizi la hororojn, kiuj trafis dum merkreda mateno en Parizo redakcianojn de la franca satira magazino Charlie Hebdo. Raportoj kaj filmeroj ekplenigis amaskomunikilojn kaj interretajn forumojn nur minutojn post la atenco, kiu lasis 12 homojn mortaj, inkluzive de policanoj, kaj plurajn aliajn vunditaj.

Reagis ŝokite kaj naŭzite ne nur politikistoj kaj ĵurnalistoj, pro atako kontraŭ libera esprimado kaj do kontraŭ fundamento de la demokratia socio, sed ankaŭ ordinaraj civitanoj en urboj kaj en kaj ekster Francio. Ilia mesaĝo, diversmaniere esprimata, sed esence unuvoĉa: Armiloj ne malakrigu niajn krajonojn.

Kio trairis la mensojn de la teroristoj, malfacile diveneblas, eĉ malpli facile kompreneblas, kaj neniel pardoneblas (krom, eventuale, en la ĉielo, misagordita, tordita, je kiu verŝajne kredas la murdistoj). Laŭraporte, unu el la atencantoj, Cherif Kouachi, 32, jam kondamnita en la 2000aj jaroj al 18-monata enkarcerigo, ĉar li helpis sendi militistojn al Alkaido en Irako, diris dum la proceso, ke laŭ islamaj sanktaj tekstoj estas devigaj kaj ĝihado kaj memmortigo.

Jen, ŝajne, homo fie influata de religiaj tekstoj interpreteblaj ajnmaniere, ne nur de ekstremaj kaj fanatikaj imamoj kaj aliaj predikantoj. Do, jes, en la pariza atenco eblas aŭdi venĝon (kiel anoncis mem la teroristoj) kontraŭ karikaturistoj, kiuj primokis profeton neprimokendan; eblas vidi enmiksiĝon de okcidentaj landoj en mez-orientaj aferoj, kiuj — malgraŭ nafto — ilin ne koncernas; eblas flari frustriĝon kontraŭ okcidenta mondo pli kaj pli preta kulpigi fremdulojn, enmigrintojn, pro ekonomiaj kaj aliaj krizoj.

Tamen ne eblas eviti la respondecon de religio. Kiel supre dirite, religiaj tekstoj diversmaniere interpreteblas. Do senkulpigoj de islamanoj (kaj nepras memori, ke nur eteta elcentaĵo da samkredanoj atencas, murdas, ĝihadas), ke la teroristoj misinterpretas t.n. noblajn tekstojn, ke ili ne estas veraj islamanoj, nur ĝis difinita grado kontentigas.

Islamanoj mem elradikigu ekstremismon el siaj moskeoj kaj lernejoj. Nepras, ke ordinaraj islamanoj agu ne nur surstrate solidare kun aliaj “charlie-oj” sed ankaŭ en siaj preĝejoj, komunumoj, eĉ familioj.

Kiel pepis la verkisto Salman Rushdie, mem celo en 1989 de islama murd-minaco pro sia libro Satanic Verses, “respekti religiojn nun signifas timi religiojn”. Alivorte, necesas pli sisteme, honeste kaj kuraĝe alfronti religiajn kredojn kaj, se necese, atentigi pri mankoj kaj misoj.

Efektive tion jam faris la teroristoj. Kriante post la sangoverŝado “Allahu Akbar” (pli malpli “Gloras dio”), ili pleje malglorigis sian dion kaj, verdire, senhonorigis sian profeton oble pli efike ol faris la karikaturistoj de Charlie Hebdo.

Samtempe, tamen, ili nutris la antaŭjuĝojn de rasistoj kaj dekstremuloj, kiuj timas malfortigon de tradiciaj kulturoj kaj moroj. Jam antaŭ la atenco en Parizo surstrate manifestaciis en Dresdeno, Germanio, t.n. patriotaj eŭropanoj kontraŭ la islamigo de la okcidento. Post la atenco laŭtiĝis la voĉoj de naciistaj politikistoj kiel Marine Le Pen en Francio kaj Nigel Farage en Britio.

Jen la danĝero. Ne fanatikuloj, frenezuloj, malstabiligos nian socion, sed ni mem, aŭ niaj politikistoj. Ili nianome postulos pli da sekureco, pli da sekreteco, pli da kontroloj, por nin “defendi”, samtempe forigante aŭ nuligante ĝuste la valorojn, kiujn volas protekti la t.n. patriotoj. Eble tion scias la teroristoj kaj iliaj predikantaj, imamaj mastroj. Eble ĝuste tion ili celas.

La eventoj en Parizo denove emfazas la bezonon pri libera, malferma gazetaro. Evidente, la murdoj ne silentigos ĵurnalistojn — plejparte obstine kuraĝaj, fiere sendependaj.

Ankaŭ Monato, feliĉe ne alfrontita al la danĝeroj, al kiuj estas elmetitaj la redakcianoj de Charlie Hebdo, aŭdigos sian voĉon por krei pli liberan, pli justan, pli internacian mondon. Tiel ni daŭre montros, ke ankaŭ ni estas Charlie.

Paul Gubbins

Politiko

OPINIO

Ĉu savi la kristanan okcidenton?

Fenomeno aktuala en Germanio estas la tiel nomata Pegida. Tiu vorto estas akronimo el vortoj, kiuj signifas en Esperanto “patriotaj eŭropanoj kontraŭ la islamigo de la okcidento”.

Pegida estiĝis en Dresdeno, kiel movado por savi la eŭropan identecon. Bone, sed kia identeco? Okcidenta germano povas demandi sin, kial precipe homoj en la iama Germana Demokrata Respubliko, tiam 90-elcente ateista, sentas bezonon savi Eŭropon, do kristanan kulturon dumiljaran.

Se ili defendus sian gloran socialisman pasintecon, la okcident-germano pli bone komprenus. Sed temas pri io tute alia, kio urĝis surstraten pli ol 18 000 tiel nomatajn patriotojn.

Tiuj homoj, harditaj en la liberiĝo el komunisma regado, taksas sin nun premataj pro la islama konkero de ilia lando, eĉ de la tuta Eŭropo. Ili supozas, ke ekzemple la germana ŝtato multe pli subtenas enmigrintojn el islamaj ŝtatoj, multe pli favoras tiujn novajn loĝantojn, ol siajn malnovajn civitanojn.

Se germano malcedas al la instancoj eĉ nur cendon ŝuldatan, la ulon oni konsiderinde punas. Se islamano (nun eĉ aŭtenta germano) vojaĝas al Sirio por murdi en “sankta milito”, oni diskutas, kiel tiun oni revene akceptu.

Kristanaj insignoj juĝejo-decide malaperas el lernejoj, dum are kreskas minaretoj. Tio verŝajne la dresdenanojn ne tro koncernas. Ili volas resti, kiaj iam estis la praavoj. Ili tamen lernu, ke neniam revenos tempoj tiaj.

La politika problemo konsistas en tio, ke instancoj ne volas kompreni, ke ekzistas bezono, ĉe la aŭtenta loĝantaro de Germanio, ne nepre tro rapide adaptiĝi al la kutimoj de la nove alvenintoj. Ili, kiel impostpagantoj kaj “veraj indiĝenoj”, nur atendas respekton por la propra vivmaniero kaj la orelon de elektitaj politikaj reprezentantoj.

Sed politikistoj taksas ĉiun, kiu ne permesas enkestigi sin en la kategorion “senpripensa, bonkora, mondmalferma, optimisma, futurcela civitano”, kiel aĉan dekstrulegon, naziemulon. Ili degnas rigardi ilin kiel “misgvidatajn estulojn plibonigendajn”. Laŭte kaj unuflanke la gazetaro kaj la televido-stacioj akompanas tiun kampanjon.

Pegida certe apartenas al tiuj ksenofobiaj trajtoj ekzistantaj ĉiam kaj ĉie ajn. Sed ĝiaj argumentoj meritas almenaŭ seriozan kaj racian traktadon, ĉar fobio ne nepre identas kun malamikeco kaj mensa malsaneco.

Kelkajn tagojn post la tiel nomataj pegidaj manifestacioj en Dresdeno okazis la murdoj en Parizo de redakcianoj de la franca satira magazino Charlie Hebdo. La politikistoj tuj ekpolitikumis laŭ la konata maniero, avertante, ke oni, ekzemple Pegida, ne politikumu per la evento.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

Politiko

KROATIO

F-ina venko

Post la kvinjara mandato de la tria ŝtatprezidanto de Kroatio, Ivo Josipović, okazis novelektoj. Partoprenis en la unua balotrondo kvar kandidatoj.

En la dua rondo restis tri: Josipović, socialdemokrato; Kolinda Grabar Kitarović, de la dekstra partio HDZ, kiu regis plej longe en Kroatio kaj kulpas pri la malfavora ekonomia stato, ankaŭ krimado; kaj iom surprize la 25-jaraĝa Ivan Sinčić, reprezentanto de Movado Viva Muro, defendanto de malriĉuloj kaj senhejmuloj.

Lerteco

Sinčić rikoltis 16 % de la duarondaj voĉoj pro lerteco en televida kandidato-debato. Evidente li konvinkis grandan plimulton de la mizeruloj en Kroatio.

Tamen en la lasta rondo la 11an de januaro venkis per 50,74 % de la voĉoj Kitarović, iama ministro en antaŭa HDZ-registaro kaj poste kroata ambasadoro en Usono. Ŝi ricevis 32 000 voĉojn pli ol Josipović. Tiel Kroatio elektis sian unuan ŝtatprezidantinon.

Sian venkon ŝi dankas al diversaj faktoroj. Tre malpopularis la socialdemokrata registaro, kiu montriĝis nekapabla krei ekonomie kaj sociale sukcesan ŝtaton. Dum ĝia mandatperiodo la ŝtato daŭre havis deficitojn kaj minimuman malnetan enlandan produkton.

Eklezio

Krome lobiis por Kitarović la eklezio katolika. Ŝi venkis en 13 ĉefe kamparaj regionoj kontraste al Josipović, kiu sukcesis en sep urbaj regionoj. Cetere Kitarović profitis de la voĉoj de kroatoj el Bosnio-Hercegovino, kiuj ĉiam voĉdonas laŭ nacia pensmaniero, subtenante la naciisman partion HDZ.

La nuna maldekstra registaro kun la malpopulara ĉefministro Zoran Milanović havas mandaton ankoraŭ 10-monatan. Ŝtatbalotoj okazos ĉi-jaron en oktobro. En tiu periodo politike kunvivos kontraŭuloj: maldekstra registaro kaj dekstra ŝtatprezidantino.

Zlatko Tišljar

korespondanto de Monato en Slovenio

Spirita vivo

OPINIO

Islama ekonomio: ĉu modelo por hodiaŭ?

Se Muhamado, la islama profeto, estus vivanta en nia epoko, ĉu ne eblus, ekzemple, ke lia koncepto pri ekonomio malhelpus la nuntempan globan krizon, kiu malriĉigas kaj endanĝerigas la mondon?

Konataj estas de li pluraj reguloj, kiujn oni povus legi kiel simbolajn konsilojn pri la temo: Evitu luksan vivon — tio forigus la benadon de abundo (Hadiso).

Malpermesoj

Metia produktado aŭ alia laboro aŭ servado havas en si mem valoron. Oni rajtas komerci, sed ludi per mono estas en si mem danĝere, ĉar, tiel agante, oni efektive ricevas ion gajn-intence kontraŭ neniu valoraĵo. Tion Muhamado do rekte malpermesis.

En lia epoko en Mekko oni pruntedonis monon kontraŭ vere rabema interezo, same kiel nuntempe la interezo de la Internacia Mona Fonduso (IMF) por multaj malriĉaj landoj rabeme efikas. Oni devas pagi rentumon super rentumo. Muhamado tion malpermesis.

Por li la vera celo de komerco ne estis gajno, sed interŝanĝo de varoj kaj servoj. Male funkcias la nunaj borsoj, de kiuj devenas financaj krizoj, ĉar precipe gajnon ili celas.

Laŭ esprimoj de sia epoko, la profeto fojfoje malpermesis “forvendi nutraĵ-karavanon antaŭ ol ĝi jam alvenis en la bazaron”, kie kutime atendis tiuj, kiuj bezonis ties varojn. Same li malpermesis ankaŭ ekvendi varon, tuj post kiam oni aĉetis ĝin. Tio nur povus altigi la finan prezon por tiuj, kiuj bezonis la varon.

La profeto malpermesis la monopoligadon kaj la kaŝ-amasigadon de varoj. Laŭ li en la juĝotago oni bruligos tiajn krimulojn per iliaj akiritaj riĉaĵoj (Hadiso).

Naturo

La bazaj fontoj de energio kaj nutraĵoj estu, laŭ li, ŝtate regataj: arbaroj kaj verdo-kampoj (ni diru: la naturo ĝenerale) estu protektataj, ĉar tiuj apartenas ne al homoj, sed al Alaho (Dio).

En la nuna epoko oni povas tiel kompreni, ke naturaj riĉaĵoj, kiel arbaroj, akvofontoj, nafto k.s., estu sub ŝtata regado. Eble oni plivastigu la nocion ankaŭ al la poŝto- kaj elektro-servo ktp.

Ordono

Tre baza ordono de Muhamado estis, ke en ĉio oni konsideru sin dependa de Alaho, kun respondeco ankaŭ pri kunhomoj malpli feliĉaj: senhavuloj, orfoj kaj vidvinoj. Por tion atingi oni ofte devas lukti kontraŭ si mem.

“Ĝihado” estas la esprimo de tia lukto: “La pli granda ĝihado estas luktado por bonfarto de viaj familianoj” (Hadiso).

Ĉu tio simbole ne estas la esenco de sana homara ekonomio?

Hussain Al-Amily

Moderna vivo

VULKANOJ

Kiam tremetoj fariĝas tremegoj

Pasintjare, en septembro, pli ol 200 homoj ĝuis aŭtunan veteron ĉe la pinto de Monto Ontake, vulkano 3067 metrojn alta, en la centro de Japanio kaj 200 km okcidente de Tokio.

Subite erupciis la vulkano, tiel ke falegis rokfragmentoj kaj cindroj sur la kapon kaj dorson de la terurataj homoj. Pereis 63.

Komence de la monato la meteologia buroo registris malgrandajn tertremojn ĉirkaŭ la monto, sed ne taksis ilin danĝeraj. Do neniu avertis la monto-grimpantojn pri eventuala risko.

Senhoma

Malfacile estas prognozi vulkanan aktivecon. Ekzemple, en 2013 erupciis submara vulkano proksime al la senhoma insulo Niŝinoŝima (Okcidenta Insulo), 1000 km sude de Tokio. Niŝinoŝima estas la pinto de vulkano, kies bazo staras sur la marfundo 4000 metrojn sube.

Jam erupciis Niŝinoŝima en 1973, sed 40 jarojn poste la lafo grandigis kaj altigis la insulon. Tiel kontribuas la naturo al Japanio, kiu gajnis senmilite kaj sendispute novan teritorion.

La japana insularo, alinome vulkana arkipelago, posedas 110 aktivajn vulkanojn. Vulkano estas taksata aktiva, se ĝi erupciis en la lastaj 10 000 jaroj. Pri la vulkanoj, laŭ fakuloj, kulpas la kvar platoj (pacifika, filipina, eŭrazia kaj nord-amerika) troveblaj sub la insularo.

Cunamo

Japanoj memoras, ke antaŭ 20 jaroj okazis tertremo apud Kobe, kiu viktimigis 6500 homojn. Ili memoras ankaŭ la orient-japanan grandan katastrofon, aŭ cunamon, kiu okazis antaŭ kvar jaroj kaj mortigis aŭ malaperigis ĉirkaŭ 18 500 homojn.

Tamen vulkanoj kunportas ne nur damaĝon sed ankaŭ favoron. Danke al subtera magmo troviĝas pli ol 27 600 varmo- kaj energio-fontoj (bedaŭrinde ne ekspluatataj) por tervarmaj centraloj. Ankaŭ imponaj pejzaĝeroj kiel la monto Fuĵi kaj kaldronaj lagoj estas kreitaj de vulkanoj.

Eksplodis

Fakte japanoj nun sin demandas, kiam erupcios Fuĵi, la plej granda kaj relative juna vulkano en la lando, kiu eksplodis laste en la jaro 1707. Tokio, 90 km malproksime, estas konstruita sur cindroj iam elpafitaj el la vulkano. En oktobro 2014 tri gubernioj okazigis komunan trejnadon kontraŭ erupcio de Fuĵi, kontrolante precipe kontraŭcindrajn rimedojn.

Spertuloj diras: “Se Fuĵi morgaŭ erupcius, tio ne surprizus. Se ĝi erupcius samskale kiel en 1707, damaĝoj en Tokio estus gravaj. Centraloj ne funkcius, aviadiloj ne flugus, aŭtoŝoseoj neuzeblus kaj malsanoj de spirorganoj multiĝus.”

Krome malaperus la nuna eleganta formo de Monto Fuĵi. Aŭ eble, reformita, ĝi fariĝus eĉ pli eleganta.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Lingvo

IRLANDO

Aperigi (librojn) por ne malaperigi (lingvojn)

Unu el la plej promesplenaj aspektoj de la tuttera teksaĵo estas tio, ke unuafoje en la lastatempa historio de la mondo ni nun havas efikan ilon por kontraŭstari la malaperon de pli kaj pli da idiomoj. La aktuala fenomeno, kiu koncernas amasan morton de lingvoj, minacas la buntan mozaikon de kulturoj, kiu riĉigas la spiritan vivon de la homaro. Tamen la fakto, ke hodiaŭ iu ajn povas libere krei retajn paĝojn kaj uzi la interreton kun la celo komuniki kaj aperigi informojn pri — kaj en — sia propra nacia aŭ etna lingvo, eble donas iom da espero, ke endanĝerigitaj lingvoj ne nepre estingiĝos.

Irlanda eldonejo

Nu, en malgranda urbeto de okcidenta Irlando situas unika eldonejo, kiu proponas librojn por plenkreskuloj kaj infanoj, presitajn en mirinde granda gamo de lingvoj, dialektoj kaj subdialektoj. Temas pri tiel nomata Eldonejo Evertype, en la eta urbo Cathair na Mart [kaher na mart], anglalingve Westport. Ĝi presas siajn eldonaĵojn en allogaj, ofte ilustritaj formoj kaj en nekredeble vasta nombro de idiomoj.

Tio estas aparte notinda en la fako de porinfana literaturo; ekzemple la monde konata libro Alice in Wonderland (La aventuroj de Alico en Mirlando), de la brita aŭtoro Lewis Carroll, estas havebla ĉe Evertype ne nur en la originala angla lingvo, sed ankaŭ en la franca, la germana, la kornvala, la irlanda, la skotgaela, la itala, la dana, la latina, la manksa, la skota, la sveda, la kimra, la malaltgermana, la belarusa, la hungara, la ladina, la valona, la tonga, la zulua, la havaja, inter aliaj.

Plie, ĝi presas en pluraj obskuraj kaj multe malpli konataj lingvoj kaj dialektoj, kiel ekzemple la dialekto de la apalaĉa regiono de Usono, la menonita germana (mem usona), la pikarda, la ŝetlanda, la normand-franca dialekto de Ĵersejo (manik-markola insulo), la ulster-skota, la diversaj lokaj subdialektoj de Skotlando kaj de aliaj eŭropaj popoloj ktp. Ĝia listo de publikaĵoj inkluzivas ankaŭ planlingvojn kaj imagajn projektojn, kiel Volapuko, Esperanto kaj la tiel nomata “Lingwa de Planeta”. Eble unu el la plej nekutimaj eldonaĵoj estas versio de Alico en Mirlando presita en la alfabeto Deseret, inventita en la 19a jarcento de mormonoj en Utaho.

Endanĝerigitaj lingvoj

Tiu eldonejo konstante aperigas literaturon (fikcian kaj nefikcian) por plenkreskuloj en simile granda gamo de lingvoj pli-malpli gravaj, pli-malpli disvastigitaj kaj konataj. Entute ĝi prezentas tre riĉan legan fonton por ĉiuj, kiuj deziras posedi librojn en sia propra idiomo, kiuj deziras lerni aliajn lingvojn aŭ simple ŝatas kompari tekstojn en diversaj lingvoj.

Precipe, ĉi tiu eldona aktiveco estigas valoran, pozitivan kaj praktikan kontribuon al la konservado de malaperantaj kaj endanĝerigitaj lingvoj. Fine kaj parenteze: ĉi tio ne celas esti komerca reklamo, kaj la aŭtoro havas absolute nenian rilaton (krom admiron!) al la menciita eldonejo. Li simple aĉetis plurajn publikaĵojn el ĝi kaj estis tre kontenta pro la kvalito de la tradukoj, de la presado kaj de la bindado (ĝenerale per paperaj kovriloj).

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Ekonomio

MINADO

Trepça, pomo de malkonkordo inter Kosovo kaj Serbio

Lastatempe la rilatoj inter Kosovo kaj Serbio ekkonis novan tension pro la minejoj de Trepça, apud la urbo Mitrovica en Kosovo. La laboristoj strikas, ĉar ili timas pri sia estonta sorto pro disputo pri la proprieto de la minejoj.

Temas pri tre malnova aro da minejoj de plumbo kaj pluraj aliaj valoregaj kaj maloftaj mineraloj kaj miliardoj da tunoj da lignito, ekspluatita jam de iliroj (la antaŭantoj de la albanoj) kaj poste de romianoj, bizancanoj, otomanoj, britoj, germanoj dum la dua mondmilito, jugoslavoj post la milito kaj nun de albanoj, almenaŭ parte. Inter la jaroj 1945 kaj 1990 tie oni jare produktis 600 000 tunojn da plumbo. Antaŭ la jaro 1999 en la 40 branĉoj laboris pli ol 22 000 personoj.

Ne nur estis la minejoj, sed estis diversa industrio pri prilaborado de la ercoj kaj liverado de rilataj produktoj. Menciindas la ercoj kaj koncentraĵoj de plumbo kaj zinko, la rafinita plumbo, la arĝento, la oro, la bismuto, la elektrolita zinko kaj kadmio, la sulfata acido, la fosfata acido, la superfosfata sterkaĵo, la elektraj akumuliloj, la nikelkadmio, municioj por ĉasado, plumbaj tuboj kaj dratoj, zinkita lado kaj produktoj el ĝi, elektrokontaktaj materialoj, vagonetoj kaj elektrolokomotivoj por ercejoj, ekipaĵoj kaj vicpecoj por metalurgio kaj ercejoj kaj aliaj.

Trepça laboras

Dum Jugoslavio Trepça enspezigis ĝis pli ol 100 milionoj da usonaj dolaroj jare danke al la eksporto de plumbo. Pro tio tiutempe cirkuladis la onidiro, ke “Trepça laboras, dum Beogrado konstruas”. Kelkaj eĉ diras, ke ĝi estis la kaŭzo de la eksplodo de la konflikto inter albanoj kaj la serba ŝtato en la jaroj 1998-1999. Aktuale la produktado estas tre limigita, ĉar la minejo bezonas multe da investaĵoj por la renovigo. Plia problemo estas, ke parto de ĝiaj entreprenoj troviĝas en la teritorio regata de serbaj municipoj ene de Kosovo. Post la milito la tiama UN-institucio pri Kosovo, UNMIK, deklaris la minejon ne ŝtata, sed administrota de aparta institucio, Agentejo de Kosovo por Privatigo.

Antaŭ nelonge la registaro de la sendependa Kosovo, estrata de Isa Mustafa, deklaris, ke Trepça devas aparteni al Kosovo kaj helpi ĝin en la evoluigo de la ekonomio kaj la mildigo de la amasa senlaboreco. Tion kontraŭstaras la registaro de Serbio. Dume la albanaj ministoj strikas, timante pri sia estonta sorto kaj dezirante, ke la minejo estu redonata al la ŝtato de Kosovo.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

La minejo de Trepça.

Libroj

Konciza historio de kristanismo

Sub ĉi tiu titolo la leganto trovos tute precize, kion la titolo anoncas. Sendube, estas koncizeco: en naŭdek paĝoj la aŭtoro sukcesis resumi du mil jarojn da historio, inkluzivigante en ĉiu ĉapitro bibliografieton pri la koncerna periodo, kun specifa atento al la esperantlingvaj eldonaĵoj.

La historio startas per la demando, ĉu vere ekzistis Jesuo, kun iomet(et)a elmontro de opinioj pri ekzisto aŭ ne-ekzisto, pri la konsidero, kiun tiu ĉi homo ĝuis en sia tempo kaj en la postaj kompendioj de liaj diroj. Rimarkindas la noteto, ke André Cherpillod, male al la plimulto de la nunaj fakuloj, neas la historiecon de Jesuo.

Kiel bona instruisto, Gerrit Berveling klare eksplikas, rakontas kaj detale apogiĝas al tekstoj, abunde citante ilin, malgraŭ la koncizeco de la tuto, tiel ke la libreto proponas ankaŭ la historion de tiuj tekstoj, eble iom tro aspektante kvazaŭ nura listo de nomoj kaj verkoj. Kiel remonstranta pastoro kaj profunda konanto de la klasikaj lingvoj (aperis de li rimarkinda kvanto da tradukaĵoj kaj studoj), li elmetas sian rakonton kun kompetenteco kaj certa dozo de humuro.

Ordinara kristano, kia ajn povas esti lia/ŝia interpreto de la kristana religio kaj lia/ŝia aliĝo al tiu aŭ alia formo de dia kultado, jen katolika, jen protestanta, jen adventista de la sepa tago, tute certe ne konas la tiom ŝtormoplenan historion de sia religio: malkonkordoj, diverseco en la interpretado de tekstoj, skismoj; ĉar ja, ekzemple, ordinara katoliko vivas sian religion nur laŭ la instrukcioj de la koncilioj, plej unue laŭ tiu de Trento, kiu estis respondo al la predikado de Lutero kaj al ties sukceso. Ekzemple, ke virinoj ne povas havi pastrajn oficojn, ne estis regulo en la plej fruaj epokoj.

La frutempa kristanismo, kiel ĉiuj aliaj tiamaj religioj, devis kunvivi kun la principo, ke oni adoru la romian imperiestron, tial la historio de kristanismo interplektiĝas kun la historio de la roma imperio. La persekutoj de Diokleciano, unu el la instrumentoj por klopodi reordigi la ŝtatan strukturon, kiu estis kolapsanta, lasos la lokon al la libereco de kredo kaj de kulto, kiun en la jaro 313 de nia erao ediktis imperiestro Konstantino, ĉefe pro instigo de la kolego Licinio.* Sekvante, iom kure, la postajn jarcentojn, ni vidas kristanismon suferi disiĝojn sed ankaŭ, en la 7a jarcento, fronti realan malamikon: islamon. Eĉ se en la unua momento ĝi estis konsiderata kvazaŭ unu nova plia aspekto de kristanismo, la aliĝo de la lokaj kristanoj al ĉi tiu nova predikado, kiu, ekzemple, neis la diecon de Jesuo, estis amasa kaj rapidega.

Kun certa amuzo oni ekscias, ke traduko erara de iu fragmento el la greka, aŭ hazarde enmetita vorto en religia teksto kaŭzis diversiĝojn de la ritoj, apartiĝojn de la dogmoj aŭ eĉ skismojn en la kristana eklezio; la diverĝo, ĉu la Sankta Spirito kiel persono de la Triunuo devenas nur el la Patro (latine: ex Patre procedit), kiel kantis ortodoksuloj, aŭ ankaŭ el la Filo (ex Patre filioque procedit), kiel recitas la roma rito, distancigis ortodoksismon de Romo, kaj nur en 1995 papo Johano Paŭlo la Dua permesis, ke dum komunaj diservoj romkatolikoj ellasu tiun filioque por ne malkongrui kun la ortodoksuloj.

Man-en-mane kun la prestiĝo de la roma papo situis la potenco de la imperiestra titolo, jen apoge, jen opozicie; post la kunigo de la plimulto de la eŭropaj triboj sub la sceptro de Karolo la Granda, kronita de la papo en la jaro 800, je la divido de lia teritorio unuecon Eŭropo ne plu konis, kaj francoj kaj germanoj, se diri krude, intermilitis proksimume je ĉiu jardeko. Tial la fondo de Eŭropa Unio, kies ĉarto, tamen, rifuzas religiajn detalojn en siaj komunaj trajtoj, metis finon al miljara malamikeco. En la brita insularo religio kaj reĝa povo iĝis strikte kunigitaj.

Ĉu havas sencon, celon la disvastigo de iu specifa religio, kun siaj detaloj fakte formalaj, sed kun kaŝita esenco? Remonstrantoj, grupo formiĝinta el apartiĝo en la unua duono de la deksepa jarcento, neniam sendis misiistojn por konvinki aliajn homojn, ĉar ja nur Dio povas doni la gracon pri konvertiĝo. Do, ekzemple, jam sur tiu tereno de disvastigo malsamas diversrilate grupoj, oficialaj religioj, korifeoj.

La ĵus pasinta jarcento estas traktata per vere tre malmultaj paĝoj, sed tion kaŭzas la principa koncizeco, tial judismo, naziismo, komunismo kaj iliaj rilatoj al kristanismo estas priskribitaj per malmultaj alineoj.

En Literatura Foiro 270, aŭgusto 2014, aperis longa recenza eseo de Vinko Oŝlak, kiu forte kritikis la verketon. Liaj argumentoj ne estis maltrafaj, sed ili startis el senŝancela pozicio: “kristanismo” estas tio, kion difinas la religio de Oŝlak mem, neniu devojiĝo de tiu principo estas akceptata. La samnumera, postapaĝe publikigita, rebato de Berveling kontribuas al plia lumo pri difinoj kaj, sekve, pri la signifo de historio.

Resume, la libreto estas tre taŭga por havi koncizan superrigardon, kvazaŭ kompendio por universitata ekzameno; tioma koncizeco, certe, ne kontentigos multajn, kiuj esperus trovi pli ol, tute honeste, la dimensio de la broŝuro povas proponi.

Carlo Minnaja

Gerrit Berveling: Konciza historio de kristanismo. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2014, 90 paĝoj broŝuritaj. ISBN 978-80-87169-48-3.

Prezo ĉe FEL: 8,40 eŭroj + afranko.

* 1. Pro principo Gerrit Berveling uzas la nomon “Konstantino” anstataŭ la pli uzatan “Konstanteno”; same “Aŭgustino” anstataŭ “Aŭgusteno”.

Leteroj

James Cook estis anglo

Kun granda intereso mi legis la artikolon de Gérard Mansel pri Nov-Kaledonio (Monato 2014/12, p. 18-19), lando, pri kiu mi antaŭe nenion sciis. Tamen pri la kapitano James Cook mi estas pli bone informita. Pravas, ke li elektis tiun nomon ĉar la marbordo ŝajnis al li simila al Skotlando; tamen Cook ne estis skoto. Li naskiĝis en dometo en Marton, vilaĝo en la nordo de Jorkŝiro, do en Anglio. La dometo ne plu staras tie; antaŭ jaroj oni malkonstruis ĝin brikon post briko kaj sendis ĝin al Aŭstralio, kie ĝi ankoraŭ videblas. En Marton restas memortabulo kaj muzeo pri la diversaj vojaĝoj de James Cook.

Jack Warren

Anglio

Scienco

OPINIO

Alia kalendaro eblas

Unu tago estas la tempo, kiu pasas inter unu kulmino de la suno (unu tagmezo) kaj la sekva. Unu jaro estas la tempo, kiu pasas inter unu vintra solstico (plej ofte okazanta la 21an de decembro) kaj la sekva. De unu vintra solstico ĝis la sekva pasas precize 365,24219 tagoj.

Kial februaro estas la plej mallonga monato? Ĉar, antaŭ la kalendara reformo fare de Julio Cezaro, la jaro komenciĝis la 1an de marto. Tio klarigas ankaŭ la hodiaŭajn, iom elvojigajn, nomojn septembro (“sepa monato” laŭ ĝia latina etimologio), oktobro (“oka monato”), novembro (“naŭa monato”), decembro (“deka monato”).

Julio Cezaro

En la jaro -45 (45 antaŭ nia erao) Julio Cezaro reformis la kalendaron. Ekde tiam la jaro komenciĝas en januaro kaj, en ĉiu kvara jaro, februaro havas 29 tagojn. La aldona tago nomiĝas supertago. Laŭ tiu kalendaro la jaro daŭris averaĝe 365,25 tagojn, kaj la devio estis unu tago en 128 jaroj. Pri diversaj konfuziĝoj oni bonvole legu http://eo.wikipedia.org/wiki/Julia kalendaro.

Papo Gregorio

En 1582 Papo Gregorio la 13a reformis denove la kalendaron: post ĵaŭdo, la 4a de oktobro, sekvis rekte vendredo, la 15a de oktobro. Dek tagoj tiel elfalis. Laŭ tiu kalendaro la jaro daŭras averaĝe 365,2425 tagojn. La devio estas unu tago en 3000 jaroj.

Reforma propono

La verkinto proponas novigan, precizan kalendaron. La jaro komenciĝus en la tago post la vintra solstico, kiu estus lundo, la 1a de januaro. La semajno daŭrus, kiel nun, sep tagojn. La tagoj de la semajno restus kiel nun, de lundo ĝis dimanĉo. Kiam inter du vintraj solsticoj pasas ne 365, sed 366 kalendaraj tagoj (unu fojon post ĉiu kvara jaro), enŝoviĝus unu supertago, kiu estus la 31a de junio. La 31a de junio kaj la 31a de decembro havus neniun semajntagan nomon, sed nomiĝus simple festotagoj. Oni cetere povus nomi ilin respektive “tago de la kalendaro”, ekzemple, kaj “tago de la jarfino”, kaj ili povus esti feritagoj.

La privataj, ŝtataj kaj religiaj festotagoj restus kiel nun, sed surbaze de la nova kalendaro. Se iu nacia festotago estas ekzemple en la 31a de majo laŭ la nuna kalendaro, ĝi estus laŭ la nova kalendaro en la sekva tago, do en la 1a de junio. La reformo povus okazi en la jaro 2020: post la 21a de decembro 2020 rekte sekvus la 1a de januaro 2021: do, alivorte, la 1a de januaro 1n (n = nova). La Kristnaska tago povus okazi en la jaro 2020 escept-okaze en la 21a de decembro, sed deposte en la 25a de decembro, kiel nun.

Praktikaj avantaĝoj

Jen fine la avantaĝoj de tia kalendaro: ĉiu jaro kaj ĉiu sezono komenciĝus je lundo; la monatoj, sezonoj kaj duonjaroj estus preskaŭ same longaj; la nova kalendaro orientiĝus pli laŭ la astronomiaj faktoj kaj malpli laŭ arbitraj homaj reguloj; la nova kalendaro estus malpli eŭrope bazita ol la malnova; la 1a de majo, la tiel nomata “tago de la laboro”, estus neniam sabate aŭ dimanĉe (kio foje nun okazas), sed ĉiam ĵaŭde; kaj ĝi estus ĉiujare feritago; fine, la averaĝa daŭro de la jaro tiumaniere estus ĝuste 365,24219 tagoj.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Laŭ la reforma propono de Walter Klag, la averaĝa daŭro de la jaro estus ĝuste 365,24219 tagoj.

[FORIGITA!: bildo]

Laŭ la reformo de Julio Cezaro (en 45 antaŭ nia erao) la jaro daŭris averaĝe 365,25 tagojn, kaj la devio estis unu tago en 128 jaroj.

Moderna vivo

JAPANIO

Malsatmorto ankaŭ en evoluintaj landoj

En evoluintaj landoj abundas manĝaĵoj. Ili tiom abundas, ke tunoj estas ĉiutage forĵetataj. Tio tamen ne signifas, ke ĉiuj en riĉaj landoj estas for de malsatego. Male troveblas tiuj, kiuj suferas ankaŭ tie pro malsatego, kaj iuj eĉ mortas.

Laŭ la Monda Organizaĵo pri Sano, la nombro de mortintoj pro manko de manĝaĵoj jare plej grandas en Japanio kaj Usono — du el la ekonomie plej fortaj landoj en la mondo. Tamen nepras diri, ke la statistiko rilatis en 2000 al nur 22 landoj, en 2010 al 14 landoj. Multaj landoj, aparte evoluo-landoj, ne kolektas fidindajn statistikojn aŭ ilin priraportas.

Tamen ne dubeblas, ke ekzistas ankaŭ en riĉaj landoj mortoj pro malsatego. Post 2003 tiel mortis ĉiujare en Japanio meze 65 homoj.

Mezaĝuloj

Malgraŭ tio, ke laŭ la raportitaj statistikoj Japanio kaj Usono staras ĉekape de la ciferoj pri malsatmortoj, la situacio en la du landoj malsamas. Ekzemple en Japanio plej ofte malsatmortas mezaĝuloj, dum en Usono temas pri pli aĝaj homoj. Cetere en Japanio mortas ĉefe viroj; en Usono pli-malpli egale viroj kaj virinoj.

En Japanio ofte vivas maljunuloj kun familianoj aŭ en flegejoj: tial indikas la ciferoj, ke mortas pro malsato malpli da aĝaj homoj ol en Usono. Tamen kulpas ŝajne la sociala sekureco kaj sociaj normoj pro la malsatmorto de mezaĝaj japanoj.

Post la dua mondmilito ĝis la ekonomia malboniĝo fine de la 20a jarcento, la vivon de laboranto sekurigis longtempa (plejparte ĝis-emeritiĝa) dungado kaj laŭseksa roldivido en Japanio. Viroj dediĉis sin al sia laboro kaj al sia salajro-paganto, dum virinoj ilin hejme prizorgis.

Sekurigiloj

Tiel ekonomie kreskis Japanio. Sed lastatempe, la du sekurigiloj forfalis. Kompanioj ne plu garantias longtempan dungadon. Krome virinoj akiris rajtojn rilate laboron. Alia, pli moderna, vivsekuriga sistemo ankoraŭ ne aperis.

Aldone, en Japanio ekzistas socia normo, ke viro iĝas matura, nur gajninte stabilan laborkarieron. Senlaborulo, male, estas aĉulo. Tamen ankaŭ viro sen stabila laboro perdas prestiĝon kaj foje mense aŭ psikologie suferas. La maksimo, ke “viro estu fortulo”, malinstigas viktimojn de necerta labormerkato peti subtenon.

La lasta helpilo estas la sociala vivprotekta sistemo, per kiu loka instanco subtenas malriĉulon. Sed ĝuste pro sociaj normoj malbone funkcias la sociala helpilo. Viroj ĝin neglektas, sin sentante malmaturaj kaj malvirecaj, se ili sin turnus al ĝi.

Digno

Fojfoje oficistoj ĉe la koncernaj instancoj rifuzas helpi, memorigante pri la tradicia vira rolo en la japana socio. Tiel forturni helpo-petantojn kontraŭleĝas, kaj eĉ komisiono de Unuiĝintaj Nacioj admonis, ke Japanio traktu petantojn kun digno kaj samtempe simpligu la sistemon akiri helpon.

Resume, perdinte socialan sekurecon, japanaj viroj mezaĝaj trovas sin senhelpaj. Tiam ili riskas malsatmorti. Kompare kun evoluo-landoj Japanio havas panon sufiĉe abundan, kiun tamen ne ricevas ĉiuj civitanoj.

Malriĉeco kaŭzanta malsatmorton en lando kun multaj riĉuloj fariĝas grava problemo. Ĝi solveblas eventuale per plibonigoj de la sociala kaj socia sistemoj.

Azuma Juki

Moderna vivo

TRANSPORTILOJ

Tramo-amo

For la tramoj! Ili estas eksmodaj veturiloj kaj baras la aŭtotrafikon! Tial en la 1960aj jaroj en multaj urboj estis anstataŭigitaj tramlinioj per buslinioj.

Sed, ho ve! Baldaŭ staris la laŭdataj busoj en trafikŝtopiĝoj kaj produktis venenajn gasojn. Do multloke la tramoj revenas.

Ekde tage 4000 pasaĝeroj tramlinio kaŭzas malpli da kurantaj kostoj ol buslinio. En tramo oni povas transporti pli da personoj ol en buso. Tramoj veturas ofte laŭ propraj koridoroj kaj ne estas malhelpataj de aŭtoj.

Arkeologoj

Aliflanke tramlinio estas malpli kosta ol subtera metrolinio. Se oni boras truegojn en la teron, povas sinki la grundakvo, tiel ke domoj malstabiliĝas. En kelkaj lokoj arkeologoj timas perdi kulturan heredaĵon kaj malpermesas boradon.

Mondskale en la jaro 1980 ekzistis 300 tramretoj. Nun funkcias jam 360 kaj planataj estas pliaj 100.

En Vieno eblas lui historian tramon de la asocio “Viena Tramomuzeo” kaj rondiri la urbon. La koncerna veturilo havas strangan historion. Ĝi estis konstruita en 1944 dum la dua mondomilito en la germana urbo Heidelberg. En 1946 ĝi venis al Vieno kaj tie deĵoris 20 jarojn. Nun ĝi estas “membro” de la tramomuzeo.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Du tramoj en la urbo Graz — pli efikaj ol busoj, malpli kostaj ol metrooj. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

En Vieno eblas lui historian tramon, kiel faris la entuziasmuloj en la foto okaze de la 60-jariĝo de amiko de la verkinto de tiu ĉi raporto. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

PLANADO

Greka recepto por aŭstra urbo

Vieno estas la due plej granda urbo en la germanlingvaj landoj post Berlino. Rekorda loĝantaro konstatiĝis en la jaro 1916: 2,24 milionoj da homoj. Rande de la tiel nomata fera kurteno, tamen, Vieno ŝrumpis ĝis 1,53 milionoj da loĝantoj en 1981. Ekde tiam Vieno kreskas kaj laŭprognoze havos 2,25 milionojn da loĝantoj en 2075.

Kreskas la urbo danke al enmigrantoj, kiuj venas ĉefe el la ŝtatoj de Eŭropa Unio (Germanio, Pollando, Rumanio, Hungario, Ĉeĥio, Kroatio). Ili venas ankaŭ el Serbio, Bosnio kaj Hercegovino, Turkio, Irano kaj lastatempe pli kaj pli el Sirio kaj Irako.

Lago

Sud-oriente de la urbocentro, ĉe iama flughaveno, estas konstruata nova urbo, Seestadt [seŝtad]. La nomo signifas lago-urbo, kaj jam videblas artefarita lago. Estontece, tamen, novaj loĝejoj estos konstruataj en la urbo mem, ekzemple sur la areo de iamaj stacidomoj aŭ sub la tegmentoj de malnovaj domoj.

Nur esceptokaze estas permesitaj tre altaj domoj, kiel la Justica Centro en la tria distrikto, ĉar Vieno estas protektata kiel kultura heredaĵo. Alia problemo rilatas al la kosto de parceloj por konstrui novajn domojn kaj la kreskanta prezo de energio, kiun konsumas la konstru-industrio.

Trafikiloj

Tial la grekdevena vicurbestrino Maria Vassilakou [vasilaku] de la Verda Partio prezentis la koncepton pri t.n. “smart city”, t.e. inteligenta, konscia, viglamensa urbo. Urbo tia estu energiŝpara, efika, sociala, pura, agrabla kun bonaj infrastrukturo kaj publikaj trafikiloj. Ĝi ŝpare uzu resursojn, evoluigu novajn teknologiojn kaj kreu etoson, kie la vivo estas altkvalita kaj sociale ekvilibrigata.

Jam estas faritaj la unuaj paŝoj. Ekzemple eblas lui biciklon aŭ aŭton: postmende la dezirata veturilo staras proksime al la loĝejo. Al laŭokaza ŝoforo tio ŝparas monon (kaj al la urbo parklokojn).

Cetere en kelkaj distriktoj de Vieno tiuj, kiuj loĝas ekster la urbo, ne rajtas parki sian aŭton. Tiuj nun emas uzi publikajn trafikilojn, nun ofte plenplenajn. Rezulte estas konstruota nova metrolinio U5 kaj pliaj bus- kaj tramlinioj.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Seestadt, nove konstruata urboparto de Vieno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Ĉielen: la Justica Centro en la tria distrikto. Maloftas altaj konstruaĵoj tiaj en Vieno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Lueblaj bicikloj antaŭ metrostacio. Lui veturilon tian povas ŝpari monon. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Tramlinio E4, kiu lastatempe anstataŭis la metrolinion U4. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

SERBIO

Festo festata

En 2010 Serbio ratifis la konvencion pri nemateria kultura heredaĵo de la homaro aŭspiciatan de Organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj por Edukado, Scienco kaj Kulturo (Unesko).

La konvencio rilatas al kultura heredaĵo. Tio povas inkluzivi lingvajn, artajn, sociajn kaj aliajn tradiciojn, kiuj i.a. helpas formi kaj identigi difinitan grupon. La konvencio rilatas ankaŭ al kultura diverseco kaj al la homa kreemo.

Dum la naŭa kunveno de la internacia komitato por apliki la konvencion, okazinta en Parizo fine de 2014, estis decidite, ke la serba familia festo estu registrita kiel kultura heredaĵo. Tio sekvis proponon de la etnografia muzeo en Beogrado.

Kredas

La familia festo konsistas el diversaj ritoj kaj sociaj devoj, per kiuj oni celebras la familian sanktulo-patronon. Oni kredas, ke tiu gardos la familion kaj ĝin prosperigos.

Tamen la festo estas ne nur familia. Ĝin festas ankaŭ komunumoj, urboj kaj firmaoj, dum aliaj eventoj okazas por anoj de diversaj okupoj (kuracistoj, maristoj, metiistoj, ktp).

Bruligas

Dum la festotago oni preĝas, bruligas apartan kandelon, kaj tranĉas specialan panon. Kelkaj familioj portas la panon al preĝejo. La tago daŭras per tagmanĝo konsistanta el viando (porkidaĵo, ŝafidaĵo) aŭ fiŝo.

La serboj tiel esprimas sian identecon, ne nur en sia familio, sed ankaŭ en sia komunumo kaj sia etno. Inter la familiaj festoj estas tiuj de la sanktaj apostoloj Petro kaj Paŭlo (12an de julio), Krucfestotago (27an de septembro), Demetrio (8an de novembro) kaj Sankta Nikolao (19a de decembro).

Dimitrije Janičić

korespondanto de Monato en Serbio

[FORIGITA!: bildo]

Dum familia festo gravas la dommastro. Tiu tranĉas la speciale preparitan panon, tie ĉi videblan kun la festkandelo, kiun oni bruligas por alporti al la hejmo prosperon. Foto: DIMITRIJE JANIČIĆ

Moderna vivo

NATURISMO

Nuda naturo, nudaj korpoj

En 2012 ekestis la deka nacia parko de Francio. La Nacia Parko de la Provencaj Fjordetoj (france Parc National des Calanques) estas kreita post pli ol jardeko da laboro fare de aktivuloj, kiel la Marsejlaj Ekskursantoj (france Les Excursionnistes Marseillais).

Ĝi estas la unua nacia parko en Eŭropo, kiu ĉirkaŭas grandan urbon (Marsejlo) kaj enhavas kaj teran kaj maran partojn — pli ol 8300 hektarojn sur tero kaj 43 500 hektarojn en la maro.

Unu el la ŝatokupoj praktikataj en la parko estas naturismo, aŭ nudismo. Necesis vigle defendi ĉi tiun vivmanieron dum la planado de la parko, por ke la estroj ĝin akceptu.

Ĉarto

Tamen la valoroj, kiuj difinas la fjordetojn de la parko (libereco, trankvilo, mensa eskapo kaj bonstato), bone akordiĝas kun tiuj de naturismo. Nun naturismo estas nomata en la parka ĉarto kiel unu el la historiaj aktivaĵoj, tie ĝuata dum pli ol unu jarcento.

Naturismo en Marsejlo komenciĝis en 1907 per malgrandaj izolitaj grupoj. En 1928 oni fondis la asocion Provencaj Naturistoj (france Les Naturistes de Provence, kiu ekzistis ĝis 2001. Impeton donis Joseph Poucel [ĵozéf pusél], ano de la Marsejlaj Ekskursantoj, kiu emfazis la sanigajn efikojn de nudeco en suna kaj mara medio.

Tukoj

Antaŭ ol la regiono fariĝis populara, piediris tra la sovaĝejoj de la nuna parko naturistoj, kiuj kunportis malgrandajn tukojn por sin kovri okaze de renkontiĝoj kun aliaj turistoj. Multnombraj vizitantoj al la fjordetoj kaŭzis pogradan malaperon de la nuda piedirado.

Sed ekde 2000 kelkaj fervoruloj ŝatantaj liberecon rekomencis nude piediri. Ili zorge elektis lokojn kaj horojn por ne ĝeni aliajn. En 2011 estis fondita nova naturista asocio, kiu nun havas 200 membrojn. Flegataj estas nudpiedirado kaj restado en naturistaj centroj por malkovri la regionon kaj ties flaŭron kaj faŭnon.

Thierry Spanjaard kaj Bruno Saurez

[FORIGITA!: bildo]

Kuracistoj kaj aliaj emfazas la sanigajn efikojn de naturismo, kiel ĉi tie en apudmara nacia parko en suda Francio. Foto: BRUNO SAUREZ

Moderna vivo

JAPANIO

Tro lacaj por seksumi

Maljuniĝo kaj manko de infanoj: jen du el la plej gravaj problemoj en Japanio. En 2013 la averaĝa naskokvoto, do la nombro de beboj, kiujn virino naskas en sia vivo, estis 1,41. Tial la nombro de mortintoj superis tiun de novnaskitoj. En 2008 la japana loĝantaro pintiĝis ĉe 128 milionoj kaj poste falis.

La registaro provis diversajn taktikojn por instigi geedzecon kaj kreadon de junaj familioj. La situacio ne pliboniĝis.

Stagnado

Kulpas ekonomia stagnado, ĉar mankas al gejunuloj stabila laboro kaj ili malemas riski geedziĝon kaj la financan ŝarĝon de infanoj. Aldone, la japanoj apartenas al unu el la plej neseksumemaj popoloj de la mondo.

Enketoj faritaj en 2011 de la brita kondomo-firmao Durex indikas, ke la japanoj okupas la lastan lokon el 37 landoj pri ofteco de seksumado. Nur 28 % de la popolo seksumis pli ol unu fojon semajne, kontraste ekzemple kun paroj en Kolombio (89 %) aŭ Rusio (88 %).

Dum multaj jaroj okupis la unuan lokon Grekio, sed nun pro ekonomiaj malfaciloj la elcentaĵo falis lastatempe ĝis 80 %.

Laceco

La trovitaĵoj de la Durex-enketo speguliĝas en aliaj esploroj faritaj en 2014 de la asocio pri familia planado en Tokio. Ili montras, ke 44,6 % de la geedzoj ne seksumis dum unu monato aŭ pli. Antaŭ 10 jaroj temis pri 31,9 %. Kulpas, laŭ la esploristoj, “laceco pro laboro, ĝeno, aŭ enuo”.

Ne ĉiam tielis. Historie, japanoj relative sentabue seksumis. Laŭ mito pri la origino de la lando, skribita en ĉirkaŭ la jaro 700 de la komuna erao, la japanan insularon kreis seksumantaj gedioj. Kaj en la plurkoloraj desegnaĵoj, la ukijoj, de la Edo-epoko (1600-1868), artistoj sentabue desegnis liberan kaj senbridan seksan vivon.

Ĝenerale la homa sinteno pri seksumado radikas en la kulturo de la lando. Lastatempe, tamen, la ekonomia situacio pli kaj pli efikas sur la seksan konduton.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Moderna vivo

NARKOTAĴOJ

Armeaj pilotoj arestitaj

Kiam kraŝis en suda Hispanio helikoptero pilotita de albana armea majoro, la polico trovis en la vrako tunon da kanabo. Respondecis, laŭ la instancoj, bando gvidata de albanoj, kiuj regas la narkotaĵo-trafikon el Maroko.

La polico militista en Albanio arestis du aliajn pilotojn. Opoziciaj partioj tuj akuzis la socialisman registaron pri komplico en narkotaĵo-komerco, uzanta armeajn rimedojn.

Por la eŭropa merkato Maroko fariĝis lastatempe granda mariĥuano-rikoltejo. Krome gravas Hispanio kiel kondukilo por enporti narkotaĵojn el norda Afriko.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Politiko

BALKANIO

Denove elmigrado

Ekde septembro pasintjara ĉirkaŭ 40 000 homoj elmigris el Kosovo. La elmigrado sekvas tiun de la jaroj 1998-1999 rezulte de la milito kaj serba terorismo. Tamen tiam, kiam aperis en Kosovo trupoj de Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO), revenis ĉirkaŭ 95 % de la elmigrintoj. Ili volis krei prosperan, pacan vivon en sia patrujo.

Seniluziiĝo

Nun, tamen, 16 jarojn poste, kosovanoj seniluziiĝas. Kulpas parte ekonomiaj kialoj. Privatigo de iamaj ŝtataj entreprenoj riĉigis manplenon da homoj kaj senlaborigis dekmilojn da aliaj.

Alia faktoro estas la daŭra izoleco de la lando. Kosovanoj rajtas libere moviĝi nur al kvar najbaraj landoj. Pro tio opinisondoj montras, ke la optimismo pri eŭropa estonteco draste falis (de 95 % antaŭ kelkaj jaroj ĝis 45 % ĉe la novjaro 2015 kaj ĝis 5 % du monatojn poste).

Rolon ludas ankaŭ la konduto senskrupula de politikaj partioj. Ekzemple, en 2014 la lando restis ses monatojn sen parlamento, ĉar la partioj volis ŝtatpotencon nur por si mem. Homoj senpacienciĝis, atendante pli bonan vivon en sia lando malgranda.

Mafianoj

Enplektita en la elmigrado estas kredeble la serba registaro. Por malstabiligi Kosovon kaj por montri, ke la tieaj albanoj ne kompetentas pri memregado, serboj kunlaboras kun mafianoj. Ili veturigas kosovanojn ĝis Subotica, apud la hungara landlimo, kaj ilin kontraŭleĝe transirigas al Hungario.

De tie la elmigrintoj provas atingi aliajn eŭropajn landojn. Laŭdire ili elspezis ĉirkaŭ 45 milionojn da eŭroj por bus- kaj trajn-biletoj kaj por ŝmiri la manojn de mafianoj. Tamen multaj restas tendare en Hungario, ankaŭ Aŭstrio, en malfavoraj kondiĉoj, atendante azilon, kiun ili verŝajne ne akiros.

Plejparte ili estos hejmen revenigitaj. Intertempe la parlamento en Kosovo provas enkonduki leĝojn por haltigi tian elmigradon.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Leteroj

Per blasfemo laŭdi Dion

Responde al la artikolo Ĉu savi la kristanan okcidenton? (Monato 2015/02, p. 7) la jenon. En la munkena Eine-Welt-Haus (unumonda domo) okazis prelego pri la rolo de islamanoj en la okcidenta medio. La folioj disdonitaj laŭsence enhavis la jenon: “La islamanoj, kiuj vivas en relative mizeraj kondiĉoj en la urboj kaj kiuj ne plu toleras la detruadon de la islamaj kulturaj valoroj fare de l’ okcidento, precipe de Usono, nun komencas defendi sin. Laŭ la klasika malamika bildo Usono nun proklamas kontraŭbaton por detrui tiun fikulturon kaj tiel sekurigi la bonajn, raciemajn okcidentulojn.”

Kiel ajn tordita tio ĉi aspektas, estas certe malfacile ĝuste kaj juste prijuĝi. Almenaŭ estas direbla la jeno. La komenco kaj la fino de la korano estas: Bismi’llahi’rrahmani’rrahim, laŭdon al Alaho, la kompatema, la indulgema. Sed ĉu ne estas blasfemo laŭdi Dion pro lia kompatemo kaj indulgemo, se oni mem faras sin senindulga juĝisto kaj ekzekutanto? En la biblio dume oni legas: “Al mi estas la venĝo, diras la Sinjoro”, do ne al homoj! Kaj due ne estas necese en demokratio regi per fera mano.

Frieder Weigold

Germanio

Politiko

OPINIO

Etiko kaj politiko: ĉu eblas?

Verŝajne pravas Platono. Tiuj, kiuj serĉas povon, malsanas. Do ni donu povon al tiuj, kiuj ĝin ne deziras. Bedaŭrinde tio estas ne tre praktika propono. Tamen nuntempe necesas politikistoj — kaj politiko — radikiĝintaj en etiko. Tiel eblos pense kaj age solvi problemojn.

Certe la ekzemplo de Dominique Strauss-Kahn pravigas la tezon de Platono. Strauss-Kahn, konata kiel DSK, estas franca socialista politikisto kaj iama direktoro de la Internacia Mona Fonduso (IMF). En 2012 li povus, laŭ opinio-sondaĵoj, fariĝi la nova prezidanto de Francio.

Tamen en 2011 ĉambristino en novjorka hotelo akuzis lin pri seksperforto. Arestite, DSK rezignis sian IMF-postenon. La jurproceso en Usono poste kolapsis. Nun DSK aperas antaŭ tribunalo en Lillo, Francio, akuzita denove pri seksatencoj.

Orgioj

Jam de pluraj jaroj, kaj ĝis 2011, okazis ĉirkaŭ DSK en Lillo, Parizo kaj aliloke orgioj, en kiuj la virinoj estis fakte prostituitinoj. La nuna proceso celas malkovri, ĉu DSK partoprenis en orgioj organizitaj de aliaj, kaj do ne sciis, ke temas pri virinoj pagitaj, aŭ ĉu la eventojn li kunorganizis. Nepras do scii, ĉu DSK kredis, ke la virinoj libere kaj senpage konsentis esti uzataj kiel objektoj.

Klare tamen estas, laŭ telefon-mesaĝoj, ke DSK malrespektis virinojn. Li parolis, kvazaŭ la virinoj estus aĵoj, menciante “novan liveradon”. Cetere, kiam li rimarkis, ke liaj agoj vundas kaj dolorigas, li ne ĉesis.

Demokratioj

Leviĝas la demando, kiel homoj perfortaj kaj senrespektaj povas en t.n. “maturaj demokratioj” fariĝi politikistoj prosperplenaj. Nepras konsideri, kiel tion ŝanĝi.

Provas defendi sin DSK, dirante, ke li estas voluptulo (libertin en la franca) kaj ankaŭ la virinoj. Evidente, se homoj interkonsente volas tiel vivi, ili plene rajtas. Sed okaze de DSK ne temis pri volupto. Temis pri povo, kiun li aplikis por ekspluati malpli fortajn homojn.

Prostituitinoj aŭ ne, li etike ne tiel agu. DSK estas perversulo, kiu ŝatis mise kaj fie uzi sian povon — kaj al ĝuste tiu ĉi homo la franca popolo verŝajne donus en 2012 la plej altan povon en la lando, la prezidantecon.

Kompaso

Kelkaj francoj tamen opinias, ke la konduto de DSK estas privata afero, ke oni povas ĝui orgiojn, eĉ dume perforti, kaj samtempe esti bona politikisto aŭ prezidanto. Sed viro, kiu povas tiel trakti virinojn, ne direktas sin laŭ sufiĉe etika kompaso por regi ŝtaton. Ĉu ne prezidanto protektu ĉiujn, inkluzive virinojn?

Evidente, DSK ne estas la sola, ĉu en, ĉu ekster Francio, kiu tiel ordigas sian vivon. La nuna franca prezidanto, François Hollande [fransŭá olánd], perfidis sian vivkunulinon: ankaŭ li perdis sian legitimecon, ekspluatante la povon, kiun li ĝuas, eĉ se, memkompreneble, la malbono en la du aferoj ne same grandas.

Verdire etiko estas ĉio. Aparte en nunaj tempoj estas bezonata politiko etika, politikistoj etikaj. Eble jam temp’ está por pliesplori la tezon de Platono.

Emmanuel Wald

korespondanto de Monato en Strasburgo

Moderna vivo

EMERITIĜO

Pensoj pensiaj

Lastatempe mia edzino, 47-jaraĝa, kiel aliaj similaĝaj ĉinaj virinoj, maltrankviliĝas. La kialo: ĉinaj komunikiloj publikigas artikolojn rilate reformadon de la emerita sistemo.

Post la fondiĝo de la Ĉina Popola Respubliko, la 1an de oktobro 1949, la registaro tuj ellaboris emeritan sistemon tre favoran al laboristinoj. Viroj emeritiĝis en la aĝo de 60, virinoj en la aĝo de 50.

Kamparanoj

Antaŭe en Ĉinio nur urbanoj, kiuj laboris en ŝtataj aŭ kolektivaj entreprenoj aŭ en la registaro, ricevis pension post emeritiĝo. Kamparanoj devis labori, ĝis ili ne plu kapablis. Mia patro estis kamparano kaj laboris ĝis sia morto en la aĝo de 78 jaroj. Li neniam havis pension.

Mi ne scias, kial post 1949 la registaro tiel avantaĝe traktis virinojn. Tamen mi bone memoras, ke la ŝtato volis grandigi la loĝantaron. Pro tio al virinoj estas taskite naski infanojn kaj frue emeritiĝi por ilin prizorgi.

Paroj

Sed aferoj ŝanĝiĝas. Antaŭ pli ol 30 jaroj, rimarkinte la rapidan kreskadon de la loĝantaro, la registaro enkondukis novan, naskiĝliman politikon. Paroj rajtis enmondigi nur unu infanon. Rezulte, mi havas nur unu filinon, kaj mia frato nur unu filon.

Nun reprezentantoj de la Ĉina Tutlanda Popola Kongreso proponas al la registaro altigi la pensiuliĝo-aĝon de virinoj. Ili diras, ke eĉ 60-jaraĝa virino estas ankoraŭ forta kaj ankaŭ sperta en sia profesia laboro.

La registaro emas akcepti la argumentojn de la kongreso, sed ordinaraj laboristinoj, inkluzive de mia edzino, kontraŭas. Ili timas, ke ili devos pli longe labori.

Xu Jinming

korespondanto de Monato en Ĉinio

Leteroj

Nedeca ĉikanado

“Blindulo kartojn ludi ne devas”, diris nia bona Zamĉjo. Kiu ne komprenas la plej esencajn tezojn de iu religio, ties opinio ne povas esti tute fidebla. Por kristanoj la rubkamiona pereigo de homoj ne signifas Dian neglekton (permesu la majusklan skribon, ja temas ne pri unu el la dioj, sed pri Dio, kiu estas unusola, kaj tial Li havas majusklan propran nomon).

Dio donis liberan volon al la homoj (alie ili ja ne havus respondecon), por ke ili mem formu bone aŭ mise sian kaj aliulajn sortojn. Li gvidas la homojn ne per hundrimeno. Kaj la Dia lumo en la plej malluma katastrofo signifas la kredon kaj esperon de la kristanoj vivi transmonde en eterna amo. Kiu ne komprenas ĉi tiujn kernaĵojn de la religio, tiu ne scipovas juĝi ĝuste.

Kredo je Dio/dioj estas profunda sento, ĉikani iujn pro tiaj profundaj sentoj (Monato 2015/03, p. 5) estas nedece kaj nelaŭcele, ja ne temas pri io racia, science kaptebla kaj diskutebla, do priargumentebla.

Jozefo Horvath

Hungario

El mia vidpunkto

Ridante survoje al la banko

Dominis la amaskomunikilojn meze de februaro la fakto, kiel svisa filio de HSBC, la dua plej granda banko en la mondo kun sidejo en Londono, helpas al riĉegaj klientoj eviti impostojn kaj fraŭdi landajn registarojn.

En Britio la gazetaro, almenaŭ ĝiaj plej seriozaj reprezentantoj (kiuj kun i.a. francaj kaj usonaj publikaĵoj helpis malkaŝi la skandalon), dum pluraj tagoj plenis de priaj raportoj. Same, ne eblis eskapi radio- kaj televidajn intervjuojn kun politikistoj, impostistoj kaj aliaj fakuloj.

Do imagu, kiom mi surpriziĝis, ja ŝokiĝis, kiam mi starigis simplan demandon al studentoj pri ĵurnalismo. “Kio,” mi volis scii, cele al debato pri aspektoj de la afero, “estas aktuale la plej signifa novaĵero?”

Silento. Iu, heziteme, proponas trafikakcidenton, en kiu mortis knabineto, kiam senbremsa ŝarĝaŭto ruliĝis malsupren laŭ kruta deklivo. Ne, mi diras. Io mondskale pli grava.

Fruntoj sulkiĝintaj. Leviĝas voĉeto, kun nomo de rokmuzikisto (pri kiu mi ne aŭdis) enplektita en seksafero. Ne, ne. Tute ne, do ... Ha! ekkrias alia. Islama Ŝtato, sendube Islama Ŝtato. Trian fojon mi neas, dirante, ke jes, gravas IS, kiu neniam tro foras de la paĝoj de niaj gazetoj, sed ĉi-fojon ne.

Kaj do mi helpas. La literojn HSBC mi flustras. La studentoj rigardas unu la alian, ĝis unu komencas: “HSBC ... nu, jes, banko ... ĉu ne ... io pri kontoj ... eble en Svislando ... mi ne certas ...”. Nu, fine ...

Prijuĝu la anekdoton, kiel vi volas. Hodiaŭaj studentoj estas idiotoj (nevere); studentoj pri ĵurnalismo ne legas seriozajn gazetojn (parte vere); la koncerna universitato devas esti triaranga (nu, Kembriĝo aŭ Oksfordo ĝi ne estas), ktp.

Frapis min tamen la jeno: la reago, aŭ nereago, de relative inteligentaj gejunuloj estas ĝuste tio, kion celas la brita konservativa registaro, kiu ja sciis antaŭ kelkaj jaroj pri la banka skandalo, sed neniel intervenis. Male, la registaro nun kulpigas la antaŭan laboristan registaron, pretendante, ke estas tiu, kiu ŝanĝis la leĝaron por permesi, ke bankoj agu sendepende de ministra superrigardo.

Kaj estas la sama konservativa registaro, kiu okazigis en la semajno, kiam estis anoncita la banko-skandalo, riĉegulan balon, kiu rikoltis por la partio milionojn da pundoj. Evidente registaro tia ne procesos kontraŭ tiuj, kiuj posedas eksterlandajn svisajn kontojn, kaj kiuj malavare subtenas la partion.

Pro tio estas 300 impostistoj en Britio, kiuj okupiĝas — teorie — pri la 70 miliardoj da eksterlandaj pundoj ŝuldataj de eguloj al la fisko, dum pli ol 3000 aliaj postĉasas la etulojn, kiuj ne disponas pri svisaj kontoj kaj ŝuldas “nur” 1,2 miliardojn.

Cetere la imposto-leĝaro en Britio kovras 17 000 paĝojn (en Honkongo, laŭdire unu el la plej efikaj fisko-reĝimoj en la mondo, nur 276). Tial, atentigis impostisto, facilas trompi la fiskon, ĉar la dekstra mano ne scias, kion faras la maldekstra.

Sed ankaŭ miaj studentoj, reprezentantoj de la popolo mem, ne scias, ne interesiĝas. Ili havas siajn panon kaj cirkojn, siajn futballudojn, muzikon, alkoholon, fejsbukon, jare du semajnojn da suno en Hispanio ktp. Ili kontentas ... do kial maldormi pro komplikaj, tedaj financaj aferoj en fora Svislando?

Tiel la registaro, kaj la konservativa partio, kiu dum la t.n. nigra-blanka balo eĉ aŭkciis butikumado-sesion kun la ministrino pri internaj aferoj (kaj aliajn sesiojn kun aliaj ministroj), ridas — kiel oni diras en la angla, kiam oni pergajnis monon sen granda peno — survoje al la banko. Ĉi-fojon (kaj dubindas, ĉu multo ŝanĝiĝos) al svisa banko.

Paul Gubbins

Ĉefredaktoro de Monato

Moderna vivo

AŬSTRALIO

Bani kun krokodiloj

En Aŭstralio vivas du krokodilaj specioj: la dolĉakva kaj la marakva krokodilo.

Dolĉakvaj krokodiloj (Crocodylus johnstoni) mezuras malpli ol tri metrojn kaj normale pezas nur 70 kilogramojn. Ili vivas en riveroj kaj riveretoj en la norda parto de Aŭstralio (Kvinslando, Norda Teritorio kaj Okcidenta Aŭstralio). Ilia kutima dieto konsistas el fiŝoj, birdoj, ranoj kaj malgrandaj mamuloj.

Ili estas sendanĝeraj al homoj, kaj oni ofte vidas naĝantojn en riveroj, kie surborde sunbaniĝas dolĉakvaj krokodiloj. Tamen oni devas sin gardi, ĉar fojfoje dolĉakvaj kaj mortigemaj marakvaj krokodiloj kunekzistas en estuaroj. La dolĉakvaj krokodiloj mordas homojn, kiam ili estas timigataj. Iliaj dentoj surhavas malagrablajn bakteriojn, kaj vundo ofte infektiĝas. Estas saĝe lasi ilin trankvilaj kaj ilin ne tuŝi.

Marakvaj krokodiloj

La marakva krokodilo (Crocodylus porosus) estas la plej granda reptilio de la tero post la estingiĝo de la dinosaŭroj. La plej grandaj vir-krokodiloj mezuras preskaŭ sep metrojn kaj pezas du tunojn. Ili vivas tipe 70 jarojn, sed kelkaj povas aĝi eĉ pli ol 100 jarojn.

Krom en Aŭstralio ili troviĝas ankaŭ en suda Barato, Srilanko, Papuo-Nov-Gvineo kaj Timoro. Ili povas vivi kaj en tropika marakvo kaj en tropikaj dolĉakvaj riveroj proksimaj al la maro. Ili kapablas naĝi kelkcent kilometrojn en la maro kaj fojfoje aperis eĉ en Nov-Kaledonio kaj Fiĝio.

Turistoj

Ili ĉasas grandajn bestojn kaj fojfoje mortigas homojn, kiuj naĝas en iliaj akvoj. En Aŭstralio unu aŭ du personoj mortas jare, atakite de marakva krokodilo. Kompare, pli ol 1000 personoj mortas jare pro aŭto-akcidentoj. Tiuj krokodiloj povas salti kaj movi ege rapide dum mallongaj momentoj, longdistance ili malrapidas. Kie troviĝas marakvaj krokodiloj, turistoj ofte vidas avertilojn pri la danĝero naĝi. Se homoj ne enakviĝas kaj ne promenas riverborde, atako kutime ne okazas.

Ekzistas krokodilaj bredejoj, kie oni profitas ĉefe de la haŭto por krei saketojn, valizetojn, ŝuojn kaj aliajn vestaĵojn. La viandon oni manĝas en restoracioj. Multaj turistoj iras al krokodilaj parkoj por admiri tiujn “prahistoriajn” estaĵojn. En la Norda Teritorio de Aŭstralio turistoj povas observi ilin en la Nacia Parko Kakadu. En la rivero Adelaide oni povas rigardi desur ŝipo saltantajn krokodilojn. En la plej nova Krokodila Parko de Darvino oni eĉ povas bani kun ili.

Ŝandor Monostori

Korespondanto de Monato en Aŭstralio

[FORIGITA!: bildo]

Krokodilaĵo surtelere en restoracio en Darvino, Norda Teritorio. Ĝi gustas kiel fiŝaĵo. Foto: ŜANDOR MONOSTORI

[FORIGITA!: bildo]

Banado kun marakva krokodilo en protekta travidebla cilindro. Krokodilparko en Darvino. Foto: ŜANDOR MONOSTORI

[FORIGITA!: bildo]

Subakva foto de krokodilo, kun kiu la homoj banas. La antaŭaj piedoj mankas, ĉar ĝi perdis ilin, batalante kontraŭ alia krokodilo. Foto: ŜANDOR MONOSTORI

Leteroj

Ekonomiaj rilatoj

Kun vera intereso mi legis la artikolon kun la titolo Sekretaj kristanoj, ĉu veraj kristanoj de Isikawa Takasi (Monato 2015/03, p. 21-22). Bone verkita artikolo kaj mi gratulas al la aŭtoro pro la faka historia enhavo.

Tamen mi persone ne povas konsenti kun la frazo de la aŭtoro, laŭ kiu en 1620 “Diplomatiaj rilatoj estis limigitaj al Ĉinio kaj Nederlando” (p. 21). Diplomatiaj rilatoj postulas ambasadorejojn kaj laŭ la Konvencio de Vieno pri diplomatiaj rilatoj (1961) la ĉefo de la diplomatia misio devas havi interkonsenton de la gastiganta ŝtato. En 1620, Japanio, Ĉinio kaj Nederlando havis nek ambasadorejojn, nek ambasadorojn laŭ la senco de la Konvencio de Vieno.

Rilatoj inter Japanio kaj Nederlando datiĝas de 1603, kiam la unuaj formalaj komercaj rilatoj estas establitaj. En 1637 la ribelo de kristanaj japanoj kontraŭ la reĝimo Tokugawa estis subpremita ankaŭ kun la helpo de Nederlando. Ĉiuj kristanaj nacioj, kiuj helpis la ribelulojn, estis forpelitaj el Japanio. Restis nur Nederlando kaj Ĉinio, kiuj povis komerci kaj havi ligimitajn ekonomiajn kontaktojn kun Japanio. Ilia statuso fakte daŭris pli ol du jarcentojn, de 1641 ĝis 1853.

Pro historiaj kaŭzoj mi povas konsenti en la artikolo nur kun korektita frazo, ke “Komercaj kaj ekonomiaj rilatoj estis limigitaj al Ĉinio kaj Nederlando.”

Julius Hauser

Slovakio

El mia vidpunkto

Unu regulo por riĉuloj, dua regulo por malriĉuloj

Kiom da mono jare ricevu deputito en nacia parlamento? En Britio, deputito ricevas ĉirkaŭ 2,75-oble la mezan salajron. Tamen por kelkaj parlamentanoj tio ne sufiĉas.

Lastatempe iama ministro pri defendado, poste eksterlandaj aferoj, Kavaliro Malcolm Rifkind [malkom rifkend], anoncis, ke li ne kandidatiĝos en ĉi-printempaj naciaj elektoj kaj forlasos la parlamenton.

Kial? Rifkind estis kaŝe filmata, promesante kontraŭ pago malfermigi parlamentajn pordojn al privataj kompanioj, por ke tiuj profitu de rekta aliro al ministroj kaj aliaj altrangaj funkciuloj. Defendis sin Rifkind, dirante, ke ne eblas vivteni sin per jara salajro de 67 000 britaj pundoj (ĉ. 92 000 eŭroj), kaj ke necesas alimaniere enspezi.

Nu, du jarojn antaŭe, en 2013, kolego de Rifkind, la ministro pri socia sekureco, Ian Duncan Smith [ien dankan smif], taskata i.a. malaltigi publikajn elspezojn, asertis, ke li (do ajna civitano) povus semajne vivteni sin per 53 britaj pundoj (ĉ. 73 eŭroj), do jare per 2750 pundoj (ĉ. 3800 eŭroj).

Kia kontrasto. Unu, nun eksa ministro, kredas jare 92 000 eŭrojn neniel sufiĉaj; dua, ankoraŭ ministro, opinias 3800 eŭrojn plene adekvataj por ordinarulo. Apenaŭ ekzistas ekzemplo pli okulfrapa por reliefigi sociajn diferencojn ne nur en Britio sed ankaŭ, verŝajne, en ĉiu t.n. evoluinta lando, por ne mencii la oscedantan abismon inter havuloj kaj senhavuloj.

Tamen la afero surtabligas aliajn demandojn. Rifkind ne estas la sola deputito, kiu suplementas apenaŭ mizeran salajron per kroma laboro. Multaj, fakte, profitas de plusaj kaj alte rekompencataj postenoj, ofte kiel direktoroj de bankoj aŭ aliaj grandaj entreprenoj. Por kelkaj, sendube, parlamenta salajro signifas nuran poŝmonon.

Parlamentanoj sin defendas, dirante, ke necesas akiri spertojn (pri salajroj kaj honorarioj ili silentas) pri la eksterpolitika mondo. Vidpunkto certe pravigebla, tamen malmultas la deputitoj, kiuj en liberaj horoj malpurigas la manojn en fabrikoj, prizonoj, lernejoj aŭ hospitaloj. Eblas argumenti, ke direktorumi bezonas verŝajne nur unu posttagmezon monate, kio nur minimume konfliktos kun parlamenta horaro. Aliflanke, instruistoj, flegistoj kaj multaj, multaj aliaj kun “ordinaraj” postenoj ne povas tiel facile sin forpermesi por obligi siajn apenaŭ malavarajn salajrojn.

Leviĝas aparta problemo, kiam deputito okupas duan plentempan postenon. La londona urbestro, Boris Johnson [boris ĝonsen], kandidatiĝas en venontaj naciaj elektoj por fariĝi parlamenta deputito. Verŝajne li estos elektita, sed li anoncis, ke li ne rezignos pri sia urbestra mandato, kiu validos ĝis unu jaron post la elektoj.

Tiel li insultos kaj tiujn, kiuj elektis lin urbestro, kaj tiujn, kiuj elektos lin deputito. Johnson mesaĝas, ke ambaŭ postenoj estas efektive nur duontempaj, ke eblas plenumi samtempe du rolojn. Do ĉu efektive deputiti aŭ urbestri estas ja nur duontempa tasko? Se jes, Johnson ricevu nur duontempajn salajrojn. Simile tiuj, kiuj nur partatempe deputitas, kiuj dum parlamentaj horoj direktoras, ricevu nur partatempajn parlamentajn enspezojn.

Klare, ne ĉiuj deputitoj tiel arogante traktas la popolon kiel Rifkind, Johnson, kaj aliaj. Multaj honeste, diligente kaj pli ol plentempe laboras. Tamen la publiko, pli kaj pli konscia pri la abismo inter regantoj kaj regatoj, ekpostulas, ke deputitoj havu unusolan laboron, nome parlamentan, kaj ke ili servu ekskluzive homojn en sia elektodistrikto.

Almenaŭ unu partio promesis limigi eksterparlamentan laboron. Ĉu la promeso realiĝos, estas alia demando. Intertempe ju pli la publiko ekscias pri partatempa, kroma laboro, des pli ĝi koleras. Lastatempe la BBC-ĉefo, Rona Fairhead [rona féahed], agnoskis, ke ŝi ricevas jare duonmilionon da pundoj (aldone al BBC-salajro) kiel direktoro de la banko HSBC.

Kiam oni demandis Fairhead, ĉu ŝi scias, ke la banko per sekretaj svisaj kontoj permesis, ke riĉuloj evitu impostopagadon, ŝi nee skuis la kapon. Kulpas, ŝi diris, subuloj.

Imagu ... duonmiliono da pundoj, direktoreco, kaj nenion scii. Nu, jen enviinda laboro.

Paul Gubbins

ĉefredaktoro de Monato

Leteroj

La Chaux-de-Fonds

En la artikolon pri La Chaux-de-Fonds (Monato, marto 2015/3, p. 8) enŝoviĝis eraro pri la akvofluo en kaj el la urbo. La frazo tekstu: Tiu ĵurasa urbo akiras sian akvon el la rejna baseno, el la rivero Areuse apud Neuchâtel kaj pumpas ĝin el 400 m al 1000 m. Ĝi sendas sian akvon al Mediteraneo tra Doubs, Saône kaj Rhône/Rodano.

Mireille Grosjean

Svislando

Politiko

DIPLOMATIO

Speciale nomumita

Eksa slovaka ministro pri eksterlandaj aferoj estas nomumita speciala sendito al Irako. Ján Kubiš [jan kubiŝ] anstataŭos la bulgaran diplomaton Nikolaj Mladenov, laŭ anonco de Ban Ki-mun, la ĝenerala sekretario de Unuiĝintaj Nacioj (UN), en februaro.

Kubiš, 62-jaraĝa, karierdiplomato, okupis oficojn kiel ĉefo de la Ekonomia Komisiono por Eŭropo en Ĝenevo, de la Organizaĵo pri Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo en Vieno, kaj laste servis kiel speciala sendito de UN en Afganio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Turismo

GERMANIO

Palatinata rokolando

Plej sud-okcidente de la federacia lando Rejnlando-Palatinato etendiĝas la vasta palatinata arbaro. Ĝia plej randa parto — tuj ĉe la franca-alzaca landlimo kaj tuj apud la rejna ebenaĵo — allogas turistojn per la slogano “Palatinata rokolando”. Kvankam la pejzaĝo tute ne estas alpeca kaj la alteco kun 200 ĝis 500 metroj super la marnivelo modesta, la varbonomo prave karakterizas la regionon kaj altiras ĉiam pli da vizitantoj.

El la arbaro de la mezmontaro punktece riveliĝas ĉiuformaj rokaĵoj, kreitaj el la erozio de sabloŝtonaj tavoloj. Aparte la montokrestoj kaj apudriveretaj deklivoj seniĝis je arboj kaj prezentas imponajn murojn, fojfoje 70 metrojn altajn. Danĝeraj en la pasinteco, la popolo kreis pri ili rakontojn kaj fabelojn. Jam la nomoj de kelkaj ŝtonformaĵoj multon esprimas: Drakoroko, Sorĉistina fungo, Saltejo de virgulino, Tablo de la Diablo. La miriga formo de tiu ĉi lasta servas kiel emblemo de la tuta regiono. Ĝi atingis dufoje poŝtmarkan honoron. Aktuale multaj migremuloj kaj grimpantoj uzas la rokejojn por milda aŭ ekstrema sportado.

Ruinoj

Kelkfoje rekte apudas grimporokoj kaj kastelaj ruinoj. Ankoraŭ en kaduka stato — aŭ eĉ renovigitaj — ili memorigas pasintecajn aventurojn kaj historian gloron. La fama kastelo Trifels (trirokaĵo) dumtempe gardis la insignojn de la mezepoka germana imperio. Aŭ tuta ĉeno da iamaj fortikaĵoj provis gardi la regnon kontraŭ francaj invadoj. De apenaŭ rekoneblaj restaĵoj en la arbaro ĝis muzeaj reinstalaĵoj, ĉiuj lokoj estas libere aŭ postpage alireblaj.

Kulturo

Al la naturaj riĉaĵoj aldoniĝas ankaŭ multaj kulturaj. Ekzistas muzeoj pri la regiona vivmaniero, pri la metioj, pri la religio, pri la mediprotektado. Abundas artaj ekspozicioj. Lokaj artistoj malfermas siajn atelierojn. Renomaj koncertserioj estas proponataj en preĝejoj. Tamen ankaŭ vilaĝaj korusoj invitas turistojn al siaj vesperaj ekzercoj kun posta gustumado de regionaj specialaĵoj.

Plezuroj

Nelaste, la ĉarmaj vilaĝoj kaj urbetoj disponigas agrablajn restadejojn. La gamo etendiĝas de moderaj tipe lokaj ĝis lukse stilecaj. Al tio aldoniĝas banejaj plezuroj kaj saŭnoparadizoj. Ekzemple la “Rokolanda banejo” prezentiĝas adekvate per rokoj, ŝtonĝardenoj, kavoj, fontoj, akvofaloj ktp. Kasteloj kaj hoteloj surtabligas altkvalitajn manĝaĵojn. Kaj tiuj estas konsumeblaj en historiaj ĉirkaŭaĵoj kaj dum spektakloj diversgustaj, ekzemple kun rakontisto, muzikisto, sed ankaŭ kun rabkavaliro, fantomo aŭ sorĉistino.

Jen multo por homoj, kiuj ŝatas aŭtentikan naturon plus plezurigajn eventojn. Ne nur estas lerte inventita slogano. Sendube valoras la restado en la palatinata rokolando.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

La fama kastelo Trifels gardis la insignojn de la mezepoka germana imperio. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

[FORIGITA!: bildo]

La miriga formo de la “Tablo de la Diablo” servas kiel emblemo de la tuta regiono. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

Rakontoj

Budapeŝta aŭtuno

Eva ne sciis, kio estas milito. Ŝi naskiĝis post la lasta mondmilito, kiu por ŝi estis io malproksima kaj nekomprenebla, sed Eva memoris kaj eterne memoros ion, kio similis al milito kaj kio postlasis en ŝia animo vundojn, kvazaŭ de tranĉilo, kiuj delonge cikatriĝis, sed ankoraŭ estas malglataj; tial Eva neniam forgesos, kion ŝi travivis.

Ĉio komenciĝis en frua novembra mateno. Eva vekiĝis pro foraj obtuzaj tondroj. En la unua momento ŝajnis al ŝi, ke komenciĝas ŝtormo. Estis malhela nuba mateno kaj eble pluvis. Eva kuŝis en la lito, rigardante la grandan fenestron de la ĉambro. Ŝia patrino estis en la kuirejo, kaj Eva sciis, ke panjo baldaŭ venos en la dormoĉambron. Ĉe Evan kuŝis la pluŝa urseto Gaŝpar, kiu jam estis ĉifita, sed ŝi amis ĝin kaj ne kutimis ekdormi sen ĝi.

Ŝajnis al Evan, ke longan tempon jam ŝi estis sendorma, sed panjo ne venis, kaj Evan ne komprenis, kial panjo ne venas. Ĉiun matenon, kiam Evan vekiĝis, ŝi vidis la bluajn okulojn de panjo kaj ŝian rideton, varman kiel ĵus boligita lakto. Evan ligis la rideton de panjo al varma lakto, ĉar matene el la kuirejo senteblis la aromo de boligita lakto. Tamen hodiaŭ matene panjo ne venis en la dormoĉambron, kaj Evan kuŝis senmova, strabante al la griza fenestro. Kvazaŭ peza griza kurteno estis ekstere, kiu kovris la fenestron. Evan frostis kaj tremis sub la dormokovrilo. El la kuirejo ne alflugis eĉ plej eta bruo. Kiam Evan konstatis, ke panjo ne baldaŭ alvenos, ŝi ekstaris de la lito kaj piedpinte ekiris al la pordo, malfermis la pezan pordon, kaj nudpiede ekpaŝis sur la ŝtonplata kuireja planko. La patrino staris ĉe la fenestro kaj rigardis al la korto de la granda domo.

Silente Evan ekstaris malantaŭ la patrina dorso kaj provis same alrigardi tra la fenestro. La korto estis ĉirkaŭita de la alta konstruaĵo, kaj en ĝin oni eniris tra grandega ligna pordo. La rigardo de la patrino estis direktita al la pordego, nun larĝe malfermita, ĉe kiu staris kanono, granda kaj timiga. Ĉirkaŭ la kanono estis kelkaj viroj, sed ne soldatoj. La viroj direktis la kanonon al la kontraŭa monteto Gelert, sur la alia bordo de Danubo. Nun Evan komprenis, ke la tondroj, kiuj vekis ŝin, estis pafoj desur la monteto Gelert. Iuj pafis, sed kial?

La patrino ne komprenis tuj, ke Evan staras malantaŭ ŝi. Kiam ŝi rimarkis Evan, ŝi tuj levis ŝin kaj portis en la dormĉambron.

— Restu ĉi tie! — severe diris la patrino. — Ne venu en la kuirejon! Tie estas danĝere. Mi portos ĉi tien la matenmanĝon.

Evan restis sola en la obskura dormoĉambro. La pafoj ekstere aŭdiĝis pli forte kaj pli forte. Evan komencis plori. Ŝiaj varmaj larmoj fluis sur la vangojn kiel riveretoj. Ŝi ne sciis, kiom da tempo ŝi estis sola en la ĉambro. Subite la pordo malfermiĝis, kaj eniris la patrino kun la matenmanĝo — teo kaj biskvitoj. Hodiaŭ ne estis lakto kun buterpano. Evan demande alrigardis la patrinon, sed tiu silentis kaj aspektis ege maltrankvila. Ŝi eĉ kvazaŭ ne vidis Evan. La pleto kun la matenmanĝo tremis en la patrinaj manoj, kaj la metala tea kulereto tintis kiel sonorilo. La patrino lasis la pleton kaj senvorte viŝis ŝiajn larmojn. Neniam Evan vidis la patrinon tiel maltrankvila. Verŝajne ekstere okazis io terura. Evan penis kompreni, kio okazas, kial estas pafoj kaj kial en la korto staras kanono. Pro la timo ŝia koro estis kiel frostigita pasero. La patrina maltrankvilo obsedis same Evan, kaj ankaŭ ŝi komencis tremi, kvazaŭ en la ĉambro estus ege malvarme. La timo kiel serpento ekrampis en ŝian ventron, kiu konvulsiis. Kio okazis?

La patro de Evan estis en la laborejo, kaj ĉu li sukcesos reveni hejmen? La tondroj ekstere plifortiĝis. La fenestraj vitroj tremis, tintis, kvazaŭ subite ili dispeciĝus en sennombrajn kristalajn neĝerojn.

La patrino denove iris en la kuirejon. Kion ŝi faras tie, demandis sin Evan. Ĉu ŝi kuiras aŭ gvatas tra la fenestro? La patrino ŝatis trinki kafon, kaj matene la kafaromo odoris en la tuta loĝejo, sed ĉi-matene ŝi verŝajne forgesis kuiri kafon. Evan perceptis paroladon en la kuirejo, streĉis la orelojn kaj rekonis la voĉon de la najbarino, onklino Agi. Ŝi kaj la patrino vigle diskutis ion. La scivolo de Evan varmigis ŝian ventron. Ŝi ne eltenis, atente kovris Gaŝpar per la dormokovrilo, kaj diris al ĝi:

— Restu ĉi tie! Mi baldaŭ revenos.

Evan proksimiĝis al la pordo kaj provis aŭdi, kion diras la du virinoj en la kuirejo. La patrino kaj onklino Agi konversaciis ege maltrankvile. Certe ili estis forte timigitaj. De tempo al tempo ili flustris, kvazaŭ ili supozus, ke iu subaŭskultas ilin, tamen Evan sukcesis kapti kelkajn vortojn. Plej ofte ili ripetis la vortojn “revolucio”, “laboristoj”, “studentoj”. Evan ne komprenis la vorton “revolucio”. Ŝi konis la vorton “laboristo”. Ŝia patro estis laboristo kaj laboris en granda uzino. Tamen ŝi ne estis certa, kion ĝuste signifas la vorto “studento”. En la najbara loĝejo loĝis Piŝta, kaj oni diris, ke li estas studento. Ĉu panjo kaj onklino Agi ne parolas pri Piŝta?

Li ĉiam estis tre serioza, kun okulvitroj, kaj havis longan helan mantelon. Evan sciis, ke Piŝta estas bona homo, neniam ion malbonan li faris kaj li certe ne faris revolucion, tial panjo kaj onklino Agi ne devas timi lin. Ambaŭ virinoj tamen ege maltrankvilis, kaj tra la pordo Evan klare perceptis iliajn veojn. Evan same estis maltrankvila, sed ŝi sciis, ke Piŝta ne estas kulpa. Ŝi eĉ deziris tuj malfermi la pordon kaj diri al panjo kaj al onklino Agi, ke Piŝta estas bona homo kaj nenion malbonan li faris. Evan tamen ne kuraĝis malfermi la pordon, ĉar ŝi sciis, ke panjo alrigardos ŝin severe kaj riproĉos ŝin. Ja, la patrino avertis ŝin resti en la dormoĉambro kaj ne eliri el ĝi.

La memoro pri Piŝta forte okupis la meditojn de Evan. Li aspektis iom ridinda kun la okulvitroj kaj la longa mantelo, kies rando estis preskaŭ ĝis la ŝuoj. Tamen estis io, kio forte impresis Evan kaj kio konstante tiklis ŝian scivolon. Piŝta ofte portis ian grandan nigran ujon, kaj Evan tre deziris ekscii, kio estas en ĝi. Ŝi supozis, ke en ĝi estas pupo, tamen Piŝta estis serioza homo kaj Evan ne kredis, ke li portas pupon.

Foje nokte Evan sonĝis pri Piŝta kun la ujo. Li ridetis, malfermis la ujon, kaj en ĝi Evan vidis miraklan lumon. Tion Evan ne komprenis. La ujo ŝajne estis malplena, sed el ĝi radiis lumo, multkolora kaj blindiga. Evan decidis, ke la sekvan tagon, kiam Piŝta preterpasos ilian loĝejon, ŝi petos lin malfermi la ujon kaj montri, kio estas ene. Ja, ĝi aspektas ege stranga ujo, kaj Evan nepre devas vidi, kion ĝi entenas.

Post nelonge onklino Agi foriris, kaj panjo restis sola en la kuirejo. Nun Evan kuraĝis malfermi la pordon.

— Kial vi venas? — riproĉis ŝin la patrino. — Mi diris, ke vi restu en la dormoĉambro!

— Mi timas esti sola — ekploris Evan.

— Ja, mi estas ĉi tie — provis trankviligi ŝin la patrino, sed ŝia voĉo tremis kaj tute ne estis trankvila.

Ekstere ŝajne la tondroj jam ne estis tiel oftaj. La kanono tamen daŭre staris ĉe la pordego, sed ĉirkaŭ ĝi ne videblis la viroj. Evan rigardis tra la fenestro kaj demandis sin, kial la viroj forlasis la kanonon en la korto kaj malaperis. Kvazaŭ neniu estus en la tuta granda domo, tamen Evan sciis, ke la homoj estas en siaj loĝejoj kaj same kiel ŝia patrino gvatas tra la fenestroj.

Subite de la strato aŭdiĝis pafoj kaj krioj. En la korton enkuris du knaboj. Verŝajne iuj persekutis ilin. Unu el la knaboj estis Piŝta. Evan tuj rekonis lin. Li surhavis la longan helan mantelon kaj estis kun la ridindaj okulvitroj. Post la knaboj kuris viroj, vestitaj en verdaj soldataj uniformoj, kiuj kriis ion en nekomprenebla lingvo. Piŝta kaj la knabo rapidis trapasi la korton kaj kaŝi sin en la domo. Ekkrakis pafoj, kvazaŭ iu dispecigus sekajn lignojn. La resono de la pafoj estis surdiga. Piŝta stumblis kaj falis. Evan supozis, ke li surpaŝis la randon de sia mantelo. Piŝta falis vizaĝe kun etenditaj brakoj.

La alia knabo sukcesis eniri la domon. La viroj kun la pafiloj eniris post li. Piŝta restis kuŝante en la korto. Evan ne komprenis, kial li ne stariĝas. Ŝi certis, ke li tuj ekstaros kaj alrigardos la ĉielon, kiu videblis super la korto. Antaŭ Piŝta kuŝis la okulvitroj, kvazaŭ liaj etenditaj brakoj dezirus preni ilin.

Subite terura krio skuis la tutan domon. Ĝi venis el la dua etaĝo. Kriis la patrino de Piŝta. Ŝi kriis kaj kuris malsupren laŭ la ŝtuparo. Post sekundoj ŝi estis en la korto, klinita super Piŝta. Ŝiaj krioj estis teruraj kaj doloraj. Nun Evan rimarkis, ke ĉe la hela mantelo de Piŝta estas ruĝa makulo, simila al lageto, kiu iĝas pli kaj pli granda.

— Ĉu iu helpos min? — ploris onklino Marta, la patrino de Piŝta, sed neniu kuraĝis eliri el la granda griza domo.

Ekpluvis. Forte ekpluvis, sed onklino Marta restis klinita super Piŝta.

Tion memoras Evan de la fora budapeŝta aŭtuno de 1956. Tiun ĉi teruran bildon ŝi neniam forgesos.

Julian Modest

Eseoj

LERNEJAJ JAROJ ... KAJ POSTE

Tridek jarojn poste

Lernejaj jaroj ege gravas. Kelkaj ilin rememoras ĝoje, aliaj amare. Tamen eĉ jardekojn poste ili povas daŭre influi nian vivon. Jen du flankoj de la sama, postlerneja medalo: unu teatraĵeta, alia esea. Ĝuu!

La scenejo indikas parkon. Oni aŭdas mallaŭtajn paŝojn. Evidente iu marŝas.

Glenda: Oj, estas vi, Oliver! Mi ne atendis iun ĉi tie.

Oliver: Kaj mi supozis, ke nur mi sidos ĉi tie je la 6-a matene. Sed bonvolu eksidi, Glenda. Estas sufiĉe da loko sur la benko.

Glenda eksidas.

Glenda: Hm jes, bela vidaĵo de ĉi tie supre. Jen la vilaĝo, kiu iam estis nia sola hejmo.

Oliver: Mi estis ĉi tie nur unu fojon dum la lastaj tridek jaroj. Kaj vi?

Glenda: Dum miaj gepatroj vivis, mi vizitis de tempo al tempo. Sed ili mortis antaŭ dudek jaroj.

Oliver: Estis bona iniciato de Edward, ke li organizis tiun ĉi klasan revidiĝon.

Glenda: Jes, surprizis min. Memoru, kiam ni estis dudek du en la klaso, kaj Edward estis kutime la lasta ĉe niaj monataj ekzamenoj ...

Oliver: Kaj nun li estas la lasta klasano, kiu vivas ĉi tie. Li diris, ke li heredis la laktobienon de sia patro, sed devis vendi ĝin al multnacia korporacio, kiu dungis lin kiel manaĝeron.

Glenda: Al mi li diris, ke neniu el la malgrandaj familiaj bienoj restas. Usona kompanio aĉetis preskaŭ ĉiujn. Domaĝe, ĉar tiuj familioj estis la solida kolono de nia vilaĝa komunumo.

Oliver: Jen nia mondo, tutplaneda komerco, ktp. La malgranduloj perdas, la trogranduloj profitas.

Refoje oni aŭdas paŝojn.

Glenda: Vidu, venas iu alia ĉi supren. Estas nia granda kapitalisto, Charlie!

Charlie: Ha ha! Kion vi du faras ĉi tie? Estas pli facile ludi tunelon kaj trajnon en via hotelĉambro!

Glenda: (Pli amuzite ol ofendite) Charlie, via senso por humuro ne pliboniĝis. Se vi vere volas scii, Oliver kaj mi venis aparte por ĝui la freŝan aeron ĉi tie. Kaj kial vi venis?

Charlie: Mia edzino ronkas kiel furzanta bovo, ha ha! Movu vian pugon, Oliver, estas loko por tri sur la benko.

Charlie brue eksidas.

Charlie: Nekredeble, ĉu ne, kiel la homoj ŝanĝiĝas en tridek jaroj. Mi apenaŭ rekonis kelkajn. Tiu eta mumio — mi ne divenus, ke estas Jimmy Lock. Kaj la balono en la robo — tio estas Jeanie Thomas, kiu estis iam maldikulineto!

Glenda: El la 22 en nia klaso ĉeestas 17. Mi scias, ke Sammy kaj Roberta mortis, sed ankoraŭ mankas tri.

Oliver: Ni devas gratuli Edward, ke li sukcesis kontakti 17. Mi kredas, ke Kristina edziniĝis al kanadano kaj vivas en Toronto.

Charlie: Mi kalkulis, ke dek el ni estas ĉi tie kun edzo aŭ edzino. Vi du estas inter la esceptoj. Kompreneble mi kunportis mian dormosakon, ha ha!

Oliver: Charlie, iu flustris al mi, ke Charmaine ...

Charlie: Charlene. Ŝia nomo estas Charlene.

Oliver: Pardonu, Charlene. La onidiro estis, ke Charlene estas la ŝlosilo de via sukceso en la komerca mondo.

Charlie: En la sola mondo, kiu gravas. Sed jes, ne estas sekreto — mi faris tion, pri kio aliaj junaj dungitoj nur revas — edzinigis la filinon de la kompaniestro, ha ha!

Glenda: Kaj poste vi transprenis la kompanion, sendube.

Charlie: Trafite! Sed tio estis nur la unua paŝo. Ĉu vi scias — jen, prenu mian vizitkarton — mi nun havas tutan aron da kompanioj. Mi estas sur la listo de Clarkson.

Glenda: La listo de la dek plej riĉaj homoj de la lando? Hm, gratulon.

Oliver: Pardonu mian senscion, Charlie, sed mi ne aŭdis pri tiu listo.

Charlie: Eĉ ne aŭdis! Sed tio diras ĉion pri ni, ĉu ne, Oliver? Vi, la grandcerbulo de nia klaso — kaj kion vi havas nun? Mi bone memoras, ke vi ĉiam komprenis tuj, kion la instruistino diras, kaj dum ni aliaj stultuloj penis la trian fojon kompreni ŝin, vi amuziĝis, desegnante kaj montrante karikaturojn de ni aliaj!

Glenda: (Ridas) Ankaŭ mi memoras tion, Oliver! Kaj viaj desegnaĵoj estis lertaj, kaj ŝajne vi ŝatis tro emfazi la dikecon de nia grandulo Charlie. Jes, certe ni ridis, eĉ vi, Charlie!

Charlie: Jes, mi ridis, sed mi malamis vin, Oliver — kaj vidu nun, mi estas sur la listo de Clarkson kaj vi — ha, vi diris, ke de tempo al tempo vi sukcesas vendi pentraĵon! Ha, kia vivo estas tio? Kiu rajtas ridi nun, Oliver?

Oliver: (Ironie) Mi povus aldoni al via triumfo, Charlie. Vi havas ŝikan, riĉan edzinon, kaj viaj gefiloj lernis en la plej prestiĝaj gimnazioj en la ĉefurbo. Mi ne havas gefilojn, kaj mi estas triobla eksedzo. Vi venis ĉi tien per Rolls-Royce kaj mi per trajno.

Charlie: (Kolere) Mi kredas, ke vi mokas min, Oliver! Ne per desegnaĵo sed per vortoj. Mi aŭdis sufiĉon. Ĝis revido!

Charlie brue foriras.

Glenda: Ĉu vi intencis moki lin?

Oliver: Komence ne, sed ŝajne mi ne povis regi min. Malantaŭ la fasado de la fanfaronulo Charlie estas eble nesekura homo, tre akreaŭda pri ironiaĵoj. Hm, eble estis mia ironiemo, kiu perdigis al mi tri edzinojn …

Glenda: Vi ofendis lin per tio, ke vi nomis Charmaine ...

Oliver: Charlene.

Glenda: Jes, ŝi. Vi nomis ŝin ŝika. Oni tuj vidas, ke la sola altiraĵo de la edzino de Charlie estas, ke ŝi estis la filino de la ĉefo. Charlie sendube trovas sian erotikan plezuron aliloke — tiukampe li estis ia ĉampiono — sed evidente estas grave al li, ke li publike ŝajnu respektinda edzo. Sed li sciis, ke la vorto ŝika neniel aplikeblas al lia edzino.

Oliver: Vi parolas kvazaŭ psiĥiatro.

Glenda: Mi estas bone trejnita de psiĥologo. Sed pri Charlie kaj lia edzino: li rajtas diri ĉian krudaĵon pri ŝi — ke ŝi ronkas kiel furzanta bovo, ke ŝi estas lia dormosako — sed neniu alia ŝercu pri ŝi, ĉar ŝi estas lia propraĵo.

Oliver: Nu, vi pravas, mi supozas. Mia damna emo ironii …

Glenda: Ankaŭ mia eksedzo emis paroli ironie. Mi kredas, ke li volis per tio protekti sin, sed … . Strange, li estis psiĥologo kaj povis brile konsili al aliaj, sed lia sarkasmemo estis finfine tro por mi. Cetere, ĉu vi vere eksedziĝis tri fojojn?

Oliver: Unu fojon. Mia dua edzino mortis pro kancero antaŭ kelkaj jaroj. Mi vere ne scias, kial mi parolis tiel al Charlie.

Glenda: Sed vi ja venis al la vilaĝo per trajno, ĉu ne?

Oliver: Ho jes, kaj pravas, ke mi enspezas mizere per miaj pentraĵoj. Mi havas dekojn, eble centojn da pentraĵoj — nevenditajn.

Glenda: Ne forgesu, ke Van Gogh neniam sukcesis vendi dum sia tuta vivo!

Oliver: Prave, sed estas eta diferenco inter mi kaj Vincent — li estis geniulo.

Glenda: Sed vi estas tre inteligenta kaj sendube talenta.

Iom longa silento.

Glenda: Oliver, ni estas sufiĉe aĝaj, ke mi diru al vi ion, kion mi ne kuraĝis diri antaŭ tridek jaroj.

Oliver: Interesa prologo!

Glenda: En la lernejo vi estis enamiĝinta al Kristina, ĉu ne?

Oliver: Ĉiuj knaboj enamiĝis al Kristina!

Glenda: Kaj vi neniam eĉ rigardis min.

Oliver: Ĉu vi volis, ke mi rigardu vin?

Glenda: Kompreneble, vi aĉulo!

Ambaŭ ridas

Oliver: Do nun mi rigardas, kaj mi vidas ankoraŭ plaĉaspektan virinon, respektatan kuracistinon, kies kompanio estas agrabla al mi. Ĉu mi aldonu ion?

Glenda: Mi vidas antaŭ mi senmonan pentriston, preskaŭ kalvan, viron kiu nebone regas sian sarkasman langon, iom tro maldikan, sed ...

Oliver: Sed kio?

Glenda: Sed mi certe ne kontraŭus, se li pentus pro siaj pekoj de antaŭ tridek jaroj kaj rigardus min.

Oliver: Aĥ, nun mi komprenas, kial mi venis ĉi tien je la sesa matene!

Ambaŭ ridas

Glenda: Ankaŭ mi malofte promenas antaŭ la matenmanĝo. Cetere, mi aŭdas ian sonorilon. Ĉu vi supozas, ke tio vokas nin al matenmanĝo?

Oliver: Aŭ la matenmanĝo estas preta, aŭ la hotelo forbrulas. Sed mi ne vidas flamojn.

Glenda: Do ni iru manĝi.

Oliver: Ni iru. Sed dum la promeno tra la vilaĝo poste mi invitas vin, sinjorino, marŝi apud mi. Eble ni trovos kelkajn babiltemojn.

Glenda: Post tridek jaroj ... jes, tio eblas.

Trevor Steele

Eseoj

La klasa fototabulo

En urboj kaj urbetoj kun hungara loĝantaro, ĉe la fino de lernojaro, ekaperas klasaj fototabuloj en montrofenestroj. Ili estas grandaj, enkadrigitaj tabuloj kun la fotoj de abiturientoj kaj de iliaj profesoroj.

Preterpasantoj ekhaltas antaŭ la montrofenestro kaj trarigardas la fotojn de gelernantoj kaj geinstruistoj. Ili serĉas konatajn vizaĝojn aŭ simple rigardas la ridetantajn junajn vizaĝojn. Post la abiturientaj ekzamenoj la fototabuloj estos pendigitaj sur la murojn de la koridoroj en la institucioj, kie lernis la fotitoj.

Estas la komenco de somero, floras kaj bonodoras la tiliarboj, kaj mi rememoras miajn mezlernejajn jarojn, miajn iamajn instruistojn, miajn klaskamaradojn, amikinojn. Pasis jam 50 jaroj, de kiam mi estis abituriento. Kelkaj el inter miaj samklasanoj ne plu vivas. Kelkaj el inter miaj instruistoj ankoraŭ vivas.

Laŭdire, se oni rememoras ankoraŭ la nomon de instruisto post 50 jaroj, tio pruvas, ke la memorata persono estis vere bona instruisto. Mi povas rememori preskaŭ ĉies nomojn, kaj mi kredas, ke mi havis bonajn geinstruistojn. Ni respektis ilin, kelkajn eĉ amis. Kiel plej amatajn mi mencias mian klasestron kaj la instruistinon pri la hungara lingvo.

Mi havis klaskamaradon, kiu tre lerte imitis homojn, ankaŭ niajn instruistojn. Dum paŭzo ni restis en klaso, sed tiu eliris, kaj poste enpaŝis, kvazaŭ iu el niaj instruistoj. Li ne devis diri nomon, ni estis sorĉitaj, ĉar ŝajnis al ni, ke li vere fariĝis la imitata persono. Ni krevis pro ridado. Ĉiujn li lerte imitis, nur du instruistojn li neniam imitis: nian klasestron kaj la instruistinon pri la hungara lingvo. Eĉ tiu impertinentulo ilin respektis.

Niaj geinstruistoj plejparte estis bonaj pedagogoj. Tio signifas, ke ili sciis regi la klason, dum lecionoj estis disciplino. Ho, disciplino! Kion signifis en tiu tempo maldisciplino? Ne kiel nuntempe, kiam en lernejoj okazas, ke instruanto kaj instruato estas batataj, humiligataj, eĉ mortigataj de agresema knabo. Antaŭ 50 jaroj maldisciplino estis, se ni kaŝe babilis dum leciono, ridis aŭ sendis letereton al alia. Mi mem kelkfoje tiel kulpis.

La instruisto pri la latina lingvo leone muĝis, kiam ni estis “sendisciplinaj”. La instruisto pri la germana lingvo estis alia. Li ne estis “reganto” de la klaso. Dum liaj lecionoj la petolemaj knaboj priĵetis unu la alian per ŝmirita pano kunportita por manĝi dum tagmeza paŭzo. Kompreneble, nur kiam la instruisto skribis sur la tabulon, kaj ne vidis, kio okazas malantaŭ lia dorso.

La aŭtoritato de instruisto dependas ne nur de fakaj scioj, sed ankaŭ de tio, ĉu oni tiun iomete timas aŭ ne. Mi ripetas, ni neniam estis malkaŝe impertinentaj fronte al niaj instruistoj. Nu, tiu instruisto pri la germana lingvo tute ne estis timiga persono. Kiam li estis tre malkontenta pri nia konduto, li minacis: “Tuj mi kriegos!” Sed tio neniam okazis. Li estas delikata homo, maldika, grizhara, ĝentila, kaj ne tro severa.

En tiu tempo oni povis spekti en kinejo ĉefe sovetiajn filmojn. Lernantoj ne rajtis viziti kinejon solaj, nur organizite, kun la tuta klaso, akompanata de instruisto, aŭ kun gepatroj. Mi supozas, ke la instruistoj organizis komunan viziton tian, se la filmo estis “instrua”. La plej multaj filmoj estis sovetiaj, pri la dua mondomilito, kun malicaj faŝistoj, kontraŭ kiuj heroe batalis sovetiaj ruĝarmeanoj.

Subkonscie por mi la germana estis lingvo de faŝistoj, kaj mi lernis ĝin ne tro diligente. Eĉ se mi ne tro diligente lernis, mi akiris mezbonajn notojn, kaj tio estis sufiĉa … por faŝisma lingvo. Kompreneble, tiu mia malemo ne estis tiel konscia, kiel nun. Nur nun mi komprenas la kialon de mia malsimpatio al la germana lingvo.

Kial mi rememoras eĉ nun tiun instruiston, kiu mem estis germano? Foje okazis, ke ni havis skriban taskon. Li diris al la klaso: “Mi ne kontrolos, ĉu vi trompos. Se mi kontrolus, tio signifus, ke mi pridubas vian honestecon.” Kaj li ne prispionis nin.

Iuj feliĉe malfermis sub la benko kajeron, kaj senĝene kopiis. Inter ili estis ankaŭ eminentaj lernantoj, kiuj povintus akiri bonan noton, eĉ nekopiinte. Sed ili deziris esti certaj. Mi estis tuŝita de liaj vortoj. Neniam mi aŭdis ion tian. Ĉiuj niaj geinstruistoj estis tre atentaj, ke ni ne trompu dum skribaj taskoj. Mi eĉ rememoras junan instruiston pri fiziko, kiu diris komplice kaj ridetante, ke ankaŭ li estis lernanto, kaj konas la trukojn de trompado.

Tiu germana instruisto diris ion nekutiman, sed mi komprenis lin. Ĝenerale mi ne kutimis trompi, ĉar mi timis, ke mi estos hontigita antaŭ la klaso. Sed ekde tiam mi lernis diligente la germanan, precipe antaŭ la skribaj laboraĵoj, por ke mi ne bezonu kopii. Mi lernis parkere multajn versojn el Faŭsto de Goethe, kaj mi ricevis pro la skriba laboraĵo pli bonan noton, ol ĝenerale dum lecionoj.

Nun mi kredas, ke li eble supozis, ke kopiis ankaŭ mi, ke ne estis tiel bona en la germana lingvo ja mi. Li ne sciis, ke ĝuste la eminentaj lernantoj kopiis, mi ne. Eĉ nun mi kredas senvalora rezulton malhoneste atingitan.

Mia instruisto forpasis antaŭlonge. Li neniam muĝis leone, li estis modesta, mallaŭtvoĉa homo. Tamen lia voĉo sonas eĉ nun en mia memoro: “Mi ne kontrolos, ĉu vi trompos. Se mi kontrolus, tio signifus, ke mi pridubas vian honestecon.”

Lenke Szász

Politiko

ĜIHADISMO

Kune kontraŭ ekstremistoj

Kunlabori kontraŭ ĝihadismo interkonsentis kvar EU-ŝtatoj kaj ses landoj el okcidenta Balkanio. Ĉeestis kontraŭterorisman konferencon en Vieno la EU-komisionano pri internaj aferoj, Dimitris Avramopoulos, kaj ministroj de Italio, Slovenio, Kroatio, Aŭstrio kaj de Albanio, Bosnio-Hercegovino, Kosovo, Makedonio, Montenegro kaj Serbio.

Laŭ la aŭstra ministro pri eksteraj aferoj, Sebastian Kurz, identigeblas tri kialoj por okazigi la konferencon “Batali kune kontraŭ ĝihadismo”. Unue, ĝihadismo minacas la internan kaj eksteran sekurecon. Due, ekzistas ligoj inter ekstremistoj en okcidenta Balkanio kaj EU-landoj. Trie, troveblas en la partoprenantaj ŝtatoj problemoj, kiuj favoras krimecon kaj ekstremismon, ekzemple mankantaj perspektivoj por junaj homoj.

Najbaraj

Nepras, aldonis Kurz, ke Aŭstrio subtenu najbarajn landojn en okcidenta Balkanio en ilia batalo kontraŭ ĝihadismo.

Krome, laŭ Johanna Mikl-Leitner, ministrino pri eksteraj aferoj de Aŭstrio, necesas plilarĝigi la EU-registrejon pri kontraŭleĝaj interretaj enhavoj ankaŭ al ŝtatoj de okcidenta Balkanio. Aŭstrio jam proponas al aliaj ŝtatoj informojn de la konsultejo pri ekstremismo, establita en la pasinta jaro, al kiu povas sin turni gepatroj de radikaligitaj gejunuloj.

Aldonis Mikl-Leitner, ke oni pli bone trejnu limgardistojn por malebligi el- kaj en-migradon de perfortopretaj ekstremistoj kaj plifortigi la rilatojn kun la limgarda agentejo Frontex. Endas ankaŭ intensigi kunlaboron kun la eŭropa polica oficejo Europol kaj kun la kontraŭterorisma kunordiganto de EU.

Eksterlandaj

Substrekis Avramopoulos, ke ĝihadismo povas esti solvita nur pere de pli intima kunlaboro de la eŭropaj landoj. Li indikis, ke la nombro de eksterlandaj batalantoj en Sirio kaj Irako kreskas “de tago al tago”.

Ivica Dačić [daĉiĉ], ministro pri eksteraj aferoj de Serbio kaj nuna prezidanto de la Organizaĵo pri sekureco kaj kunlaboro en Eŭropo (OSCE), riproĉis, ke la ĝihadisma minaco longe estis subtaksata. La t.n. islama ŝtato (IS) ekestis en 2006, atentigis Dačić, tamen kontraŭterorisma agado nur en 2014.

Li diris: “Kion ni faris dum tiuj ok jaroj? Serbio avertis, ke Aŭstrio estas centro de vahabitaj ekstremistoj. Hodiaŭ estas en ordo ĉio, kion ni faras. Tamen dum multaj jaroj ni ebligis al ili fortikiĝi.”

Evgeni Georgiev

Korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Antaŭ la komenco de la internacia konferenco “Batali kune kontraŭ ĝihadismo”. Foto kun permeso de la aŭstra ministerio pri eksteraj aferoj.

[FORIGITA!: bildo]

Sebastian Kurz kaj Johanna Mikl-Leitner interparolas en la mezo (de maldekstre dekstren). Foto kun permeso de la aŭstra ministerio pri eksteraj aferoj.

[FORIGITA!: bildo]

Sebastian Kurz, Dimitris Avramopoulos kaj Johanna Mikl-Leitner (de maldekstre dekstren). Foto kun permeso de la aŭstra ministerio pri eksteraj aferoj.

[FORIGITA!: bildo]

Sebastian Kurz, Ivica Dačić, Johanna Mikl-Leitner kaj Dimitris Avramopoulos (de maldekstre dekstren). Foto kun permeso de la aŭstra ministerio pri eksteraj aferoj.

Leteroj

En la nomo de Dio

Mi devas pardonpeti pro erareto en mia lasta letero al vi (Monato 2015/04, p. 6): Bismi’llah ne signifas laŭvorte “Laŭdon al Dio”, sed “en la nomo de Dio”: Isim = nomo, b-isim = en la nomo, b-ism-i = en la nomo de ...

Frieder Weigold

Germanio

Leteroj

Ne la plej alta

Mi dankas al Mireille Grosjean pro la interesa artikolserio pri Svislando, sed mi ŝatus unue montri mian bedaŭron, ke ŝi preterlasis la plej konatan econ de tiu lando, nome ĝian utilon al tutmondaj riĉuloj por kaŝi sian monon. Kaj due mi deziras kontesti la aserton, ke La Chaux-de-Fonds estas la plej alte situanta granda urbo de Eŭropo. Iom pli da loĝantoj kaj iom pli da alteco havas Avilo (Ávila). Pli-malpli similajn altecon kaj loĝantaron prezentas Sorio (Soria) kaj Segovio (Segovia). Kvankam ĉiuj tri diritaj hispanaj urboj estas ĉe ni taksataj kiel urbetoj, ili ja estas ĉefurboj de la respektivaj provincoj. Mi ĵuras, ke mia reago tute ne rilatas al la fakto, ke mi naskiĝis en Segovio.

Manuel Parra

Hispanio

Moderna vivo

FRANCIO-SERBIO

Siringoj kaj ringoj geedzecaj

En la suda Francio vivas ĉirkaŭ 40 000 serboj. En junio en la franca urbo Liono tiuj de miksa franca-serba edzeco loĝantaj aŭ en Serbio aŭ en Francio povas simbole atesti sian edzecan ĵurpromeson. Akompanas la ceremonion muzika spektaklo.

La evento koincidas kun la 765a datreveno de ligoj inter la du ŝtatoj. En 1250 la franca princino Hélène d’Anjou edziniĝis al la reĝo Uroŝ la unua Nemanjiĉo.

La reĝo ĝisatendis sian edziniĝonton en la valo de la rivero Ibar kaj laŭ cento da kilometroj plantis aleon de siringoj kiel simbolon de amo. La societo de la serba-franca amikeco el la urbo Kraljevo ĉi-jaron renovigas la aleon.

Dimitrije Janičić

Korespondanto de Monato en Serbio

[FORIGITA!: bildo]

Ikono en la monaĥejo Studenica montras la reĝinon Jelena, kiel oni nomis ŝin post ŝia edziniĝo al serba monarĥo, kaj ŝian filon reĝo Milutin.

Scienco

KURIOZAĴOJ

Pluveraj veroj

Kiam la unuaj pluveroj falas sur sekan teron, en la aero oni rekonas nekonfuzeblan odoron: tiun de la pluvo. Nun du sciencistoj el Masaĉuseca Instituto de Teknologio (MIT) malkovris kaj priskribis la manieron, kiel ĉi tiu odoro eliĝas en la aeron.

Oni lastatempe malkovris iujn karakterizojn (ĝis nun nekonatajn) de tiu odoro, al kiu fakuloj donis la nomon petriĥoro. Sed pri kio temas precize? Laŭ Isabel Joy Bear kaj Roderick G. Thomas, kiuj priskribis ĝin per gravega artikolo aperinta en la revuo Nature antaŭ 51 jaroj kaj kiuj utiligis unuafoje la grekdevenan neologismon “petriĥoro” (el la grekaj vortoj “petra”, “ŝtono”, kaj “ichor”, “limfo”), la tipa pluv-odoro rezultas el kombinaĵo de vegetalaj oleoj kaj geosmino.

La unuaj (la vegetalaj oleoj) estas produktataj de la plantoj dum senpluvaj periodoj por malplirapidigi la seman ĝermadon. La plantoj eksudas tiujn oleojn, kaj ĉi-lastaj estas poste sorbataj de rokoj kaj argilaj terenoj: la utileco de la oleoj estas “averti” — se tiel diri — la semojn, ke ne estas sufiĉe da akvo por kreski.

La dua (geosmino) estas miksaĵo produktata de pluraj klasoj da mikroboj: ĝi estiĝas je la morto de kelke da bakterioj kaj havas sian propran tipan odoron de tero, fungo kaj ŝimo. Geosmino — pli simple, por nefaka legantaro, tiu miksaĵo, kiu donas al ruĝaj betoj ilian teran guston kaj al karpo kaj katfiŝo ilian odoron de koto — estas identigata de la homa olfakto eĉ je infinitezimaj niveloj. Petriĥoro estas kombinaĵo de vegetalaj oleoj kaj geosmino.

Aerbobeloj

Pli ol 600 fojojn du sciencistoj el MIT, Young Soo Joung kaj Cullen R. Buie, imitis lastatempe la falon de la pluvo sur 28 malsamajn tipojn de surfaco. Ĉiu kolizio estis filmita per altrapida videokamerao (kiu ebligis lantanalizi unuopajn falojn) kaj poste zorge studita. Rezultis, ke la kolizio de pluvoguto kun pora materialo (kia estas tero) aperigas ĉe la kontakta surfaco tre malgrandajn aerbobelojn.

Kiam la bobeloj eksplodas, ili ellasas en la aeron iun aerosolon, kiu estas priskribebla kiel miksaĵo de akvomolekuloj kaj aliaj substancoj surface ĉeestaj. Alivorte, la unua pluvo aktivigas la miksaĵon de vegetalaj oleoj kaj geosmino, kiu estis antaŭe staplita en la tero. La malkovro de tio, ke la pluvo frapante la teron kreas aerosolon, estas konsiderita de la du sciencistoj tre grava aspekto. Kompreni tian sistemon, iliadire, povus helpi klarigi la manieron, kiel iuj infektoj (ekzemple tiu kaŭzata de Escherichia coli) disvastiĝas peraere. La aerosoloj kaŭzataj de la pluvo povas efektive transporti, krom la pluvan odoron, ankaŭ kelkajn malutilajn substancojn.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko Scienco kaj ofta kunverkanto

Scienco

USONO

Estingi fajron per sonoj

Por estingi brulegon kaj limigi ĝiajn damaĝojn ekzistas tri ĉefaj sistemoj: temas pri akvo, aparta ŝaŭmo aŭ kelke da fajrorezistaj kovriloj. Tamen en la lasta periodo du junaj studentoj el la universitato George Mason de Fairfax, ene de la usona ŝtato Virginio, klopodas krei aldonan kaj tre interesan metodon por estingi flamojn. La noviga ideo estas bazita sur la ekspluatado de ... sono!

Fritilo

La aparato, kiun la du studentoj — Seth Robertson kaj Viet Tran, unu 23-jara, la alia 28-jara — prezentis per interreta filmeto, estas la rezulto de universitata projekto. Pri tio ili laboris dum preskaŭ unu jaro, kun mona investo de po 600 dolaroj proksimume. La portebla aparato (konsistanta el unu generatoro de malaltaj frekvencoj funkcianta per kurento, unu amplifilo kaj unu tubo por envojigi kaj enfokusigi sonon) similetas la aparaton de la malnova filmo Ghostbusters (Fantomkaptistoj).

En la publikigita filmeto, oni vidas, ke fajro flamigita per alkoholo ene de fritilo estas estingata danke al la ritma disvastiĝo de malaltaj frekvencoj. Efektive sonaj ondoj, ene de iu preciza bendo, povas pliigi la rapidon de la aeraj korpuskloj estantaj ĉirkaŭ la fajro, kio sufokas la flamojn. Okaze de la fritila testo, la uzita frekvenco estis inter 30 kaj 60 hercoj.

Senhoma aviadilo

La eltrovaĵo ŝajnas interesa, ĉar ĝi estas pli senriska ol la tradiciaj kontraŭbrulaj metodoj. Unu el ĝiaj eventualaj aplikoj povus esti en hejmaj kuirejoj: jen efika kaj pura alternativo por estingiloj, kiuj ofte uzas toksajn kemiajn ŝaŭmojn. Tia sistemo povus montriĝi utila ankaŭ en la okazo de brulo ekestinta en spacaj veturiloj aŭ stacioj. La du studentoj pri elektra inĝenierio opinias sian inventon taŭga eĉ por aplikado al senhoma aviadilo (anglalingve drone). La celo? Estingi kompreneble, helpe de sono, brulegojn en arbaroj aŭ ene de konstruaĵoj, en maniero, kiu ne endanĝerigus fajrobrigadistojn.

Bedaŭrinde nepros plu atendi ĝis la invento iĝos prikomercebla. La pasintan novembron la du studentoj akiris tamen dumtempan patenton: kaj nun ili havas unu jaron je sia dispono por daŭrigi esploradon kaj testadon.

Roberto Pigro

Noveloj

Ĉirkaŭbraku arbon!

Viro havis en sia ĝardeno tre altan kaj dikan arbon. La arbo estis bela, eĉ belega. Ĝi ombris la plej grandan parton de la ĝardeno kaj eĉ parton de la strato ekster la ĝardeno, io, kio plaĉis al veturigantoj, kiuj restadigis siajn aŭtomobilojn ekster la barilo de la ĝardeno, en la malvarmiga ombro de la belega kaj grandega arbo.

La viro, kiu loĝis en la domo situanta en la ĝardeno, eĉ amegis tiun belegan arbegon. Kaj ĉiuj en la sama strato amis la arbon. Ĝi estis do arbo amata, kaj tio ne povas esti malbona.

Pasis la jaroj, tio ofte, fakte ĉiam okazas, kaj la arbo fariĝis eĉ multe pli grandega. Kaj, mi supozas, ke mi ne bezonas diri tion al vi, sed tiu grandega arbego eĉ tre soifis, kaj soifantoj trinkas akvon. Do, la giganto trinkegis ĉiun guton da akvo troviĝanta en la ĝardeno. Nu bone, sed montriĝis baldaŭ poste, ke tio tamen ne estas bona, ĉar forvelkis kaj mortis ne nur la gazono, sed ankaŭ ĉiuj arbustoj kaj floroj.

La kompatinda viro vere ne sciis, kion nun faras saĝulo. Ĉu mortigi sian amikon, la grandegan arbegon? Ne, tion ne faras bonulo. Oni ne mortigu! Kaj cetere, la veturigantoj treege ŝatas la aŭtomobilrestadigejon sur la strato tuj ekster la ĝardenbarilo.

Do, iom post iom la tuta ĝardeno estis formortinta. Kaj neniu rajtas mortigi. Vivis nur la grandega arbego, kaj la malesperanta viro estis vidata de siaj genajbaroj akvumi per fleksebla ĝardena tubo el plasto sian bonan amikegon. La arbo vivis ankoraŭ longe kaj feliĉe. Sed iun nokton blovegis kaj la kompatinda kaj senhelpa arbego perdis kvar el siaj fortaj branĉoj. La ventego portis la dikegajn branĉojn tra la aero kaj faligis ilin sur unu el la aŭtomobiloj, kiuj estis restigitaj tie ekster la barilo de la ĝardeno. Bedaŭrinde okazis granda damaĝo al la aŭtomobilo. Estis decidite de tiuj, kiuj regas, ke la arbego ne plu rajtas daŭrigi sian vivon. Vi, miaj gelegantoj, certe miras, ke iuj rajtas tiel decidi pri la rajtoj de aliaj, sed bedaŭrinde tiuj, kiuj regas, permesas al si decidi la sorton de aliaj. Espereble post cent aŭ ducent jaroj ni homoj estos almenaŭ iomete pli inteligentaj.

Venis iu viro, kiu prezentis sin kiel arbokuraciston. Li ekzamenis la arbegon kaj konstatis, ke ĝi tre terure suferas de iu terura malsano, eĉ fimalsanaĉo. Do, iun tagon alvenis du viroj kun grandegaj motorizitaj segiloj. La viro, kiu posedis la arbegon, emocie adiaŭis sian grandegan amikegon, kaj la arbego same emocie adiaŭis sian multe malpli grandan amikon. Tamen la malpli granda amiko, tiu estas la viro loĝanta en la domo en la ĝardeno de la grandega arbego, ne estis tre malgranda, kvankam li kompreneble estis multe malpli granda ol la arbego.

Unu viro grimpis supren al la supro de la arbego kaj per sia segilo forsegis malgrandan pecon de unu el la supraj branĉoj. Tio ege doloris la arbegon, kiu ne sciis kiel defendi sin. La branĉopeco falis malsupren ĝis la tero. La alia viro portis ĝin al granda ŝarĝaŭtomobilo malplena, sed la plano estis ke ĝi kiom eble plej baldaŭ pleniĝu!

La viro, kies arbego ĝi estis, ne povis ion ajn fari por helpi. Kun larmoplenaj okuloj li pensis pri tempoj pasintaj, antaŭ ducent aŭ eble nur cent jaroj, kiam oni punis tiujn, kiujn oni ne plu amas, se oni entute iam ajn amis ilin, unue forhakante per adzo la brakojn, tiam la gambojn, kaj fine ankaŭ la kapon. Nun oni ankoraŭ tion same faras, sed forsegante unue la kapon. Ĉu io ŝanĝiĝis, ĉu ni intertempe fariĝis almenaŭ iomete pli bonaj, jen grava demando respondinda.

La laborego estis, pro la motorizitaj segiloj, fakte segilegoj, tre bruega. Certe tio ne plaĉis al la genajbaroj, kiuj estis devigataj resti interne de sia domo, ferminte ĉiujn siajn pordojn kaj fenestrojn!

Kelkajn horojn poste, eble kvar aŭ ses, la laborego estis finita kaj la arbego mortinta. Benu ĝin! La viro en la mortinta ĝardeno povis nun, la postan tagon, komenci sian laboregon. Li devis ekde nun eksemi novan gazonon, planti novajn florojn, arbustojn ktp. Pasis la jaroj. La ĝardeno refoje kreskis. Aperis floroj, staŭdoj kaj arbustoj. La viro, kiu loĝis tie, fariĝis iom post iom multe pli feliĉa. Li iris de planto al planto, parolante kun ĉiu el ili. Iun matenon, kiam li parolis kun iu el la arbustoj, kiu estis tre belega, li subite ekploris. Li estis konstatinta, ke la spirito en la arbusto estas tiu sama, kiu antaŭ jaroj elligniĝis el la granda giganta arbego. Nun ĝi, je la grandega ĝojo de ambaŭ, enligniĝis en la plej belegan arbuston de la ĝardeno!

Bob Felby

Moderna vivo

SLOVAKIO

Kafo kun kato

Ekde aprilo Slovakio havas katokafejon, kie gastoj povas ĝui kafon, teon kaj (senglutenan) kukon en ĉeesto de katoj. En la kafejo estas kvar katoj, konstante observataj de bestkuracisto, kiuj estas je la dispono de gastoj.

Iveta Rossová [rosova], la posedantino de la kafejo, diras, ke katoj povas kadre de t.n. felinoterapio nuligi streson kaj kuraci sangopremon, malgrandajn vundojn ktp. Laŭ fakuloj kato kreas oscilojn en intervalo de ĉ. 20 kaj 140 hercoj, kiuj povas kuraci diversajn sanproblemojn.

Karesis

En la kafejo estas bonvenaj precipe gastoj, kiuj pro manko de mono aŭ pro sankialoj ne povas hejme prizorgi katojn. Dum vizito evidentis, ke la katkafejo plenas je gastoj. Dormis unu kato, alian karesis pensiulo kun nepo.

La katkafejo troviĝas en la urbo Martin, ĉ. 230 km norde de la ĉefurbo Bratislavo. Ĝi estas ĉiutage malfermita.

Julius Hauser

Korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La posedantino de la katokafejo, Iveta Rossová, staras antaŭ la enirejo. La afiŝo tekstas: Kato ne estas ludilo. Kato estas majesta, nobla, sendependa persono. Foto: JULIUS HAUSER

Politiko

ALBANIO

La afero Doshi

Eksplodis skandalo ene de la reganta socialista koalicio en Albanio. Deputito, Tom Doshi, cetere probable la plej riĉa homo en la lando, akuzis la parlamentestron, Ilir Meta, pro murdatenco kontraŭ li mem.

Doshi vidigis en televida kanalo konfeson de iu, kiu pretendis, ke Meta pagos ĝis duonmilionon da eŭroj pro la atenco. La deputito aldonis, ke li jam raportis la komploton interalie al la komisiono pri sekureco, kiu tion konfirmis.

Senkrimuligo

Tuj kaptis la okazon la opozicio por substreki la ligojn inter socialistoj kaj krimuloj kaj por insisti pri senkrimuligo de la parlamento.

La polico ĉe la landlimo arestis la supozatan murdonton, kiu neis tion, kion li diris en sia televida “konfeso”. La prokuratorejo esploris la aferon ĉe diversaj deputitoj kaj aliaj altranguloj kaj fine petis permeson aresti Doshi pro falsa akuzo. Li, kaj alia deputito, restas provizore sub hejmaresto.

Bardhyl Selimi

Korespondanto de Monato en Albanio

Scienco

POLUADO

Malpura aero damaĝas infanan cerbon

La konata, prestiĝa usona medicina revuo JAMA (The Journal of the American Medical Association) publikigis ĉi-jare maltrankviligan artikolon. Post zorga kolektado de donitaĵoj plenumita inter la jaroj 1998 kaj 2006, la aŭtoroj konkludis, ke tre verŝajne malpura aero neripareble damaĝas la cerbon de beboj antaŭ ilia naskiĝo.

Malkvieteco

La fakuloj priesploris urbajn infanojn el malriĉaj familioj, kaj oni observis ilin ĝis la aĝo de 9 jaroj. Pere de rafinitaj magnet-resonancaj aparatoj oni studis la strukturon de ilia cerbo kaj poste faris komparadon kun la niveloj de malpura aero, al kiuj la respektivaj patrinoj sin elmetis dum la periodo de gravedeco. Oni trovis malpli elvolviĝintan blankan substancon en la maldekstra cerbohemisfero proporcie kun la kvanto de aermalpuraĵoj ensorbitaj de la patrinoj. Tiu cerba karakterizo povas kaŭzi ne nur parolajn problemojn kaj malkontentigan atenton, sed ankaŭ serion de aliaj neordinaraj kondutoj kaj ĉefe simptomojn de malkvieteco. Ankaŭ post la naskiĝo, cetere, la bebaj cerboj ricevas kromajn damaĝojn, asertas la esploristoj. La malpuraĵoj en la aero estas ĥemie priskribeblaj kiel “policiklaj aromataj hidrokarbonaj” partikloj, kiajn produktas aŭtomobilaj motoroj, tabak-fumado, kamparaj bruloj, hejma hejtado ktp.

Miskondutoj

La nuna esploro estas ankoraŭ nesufiĉe ampleksa por ebligi eltiri definitivajn konkludojn. Tamen, la ĉiea ekzisto de malpuraĵoj en la aero vekas zorgemon pri la infanoj sur la nivelo de publika sano. Jam alia antaŭa esploro ĉe infanoj en Novjorko montris, ke ĉeesto de aermalpuraĵoj rekte rilatas al psikaj problemoj de infanoj en la lerneja aĝo: parola malfacileco, depresio, plurspecaj miskondutoj. Tiu ĉi esploro estas aprobita de la usona registara instanco, kiu zorgas pri medio kaj mediproblemoj.

Paulo Sérgio Viana

Moderna vivo

TEĤNOLOGIO

Neleda LEDo

Inkandeskaj ampoloj donas agrablan lumon, sed bezonas multe da elektro kaj produktas nenecesan varmon. La tiel nomataj energi-ŝpar-lampoj bezonas malpli da elektro, sed enhavas venenan hidrargon. La medi-protekta alternativo estas LED-ampoloj.

La akronimo signifas Lum-Elsenda-Diodo. Lumas ne metalo, kiel en inkandeska lampo, sed gaso. LED malpli varmiĝas ol inkandeska lampo, sed bezonas elektronikan sistemon, kiu limigas la intenson de la elektra kurento. Tial ĝi kostas pli.

Tamen kompareblas kostoj. Inkandeska lampo, lumflukso 1350 lumenoj, povumo 100 vatoj, prezo 2 eŭroj, funkcia daŭro 1000 horoj. Unu kilovathoro da elektro kostas ekzemple 0,20 eŭrojn. Tial 1000 horoj da lumo kostas 22 eŭrojn.

Amortizita

Kontraste same hela LED, lumflukso 1350 lumenoj, povumo nur 15 vatoj, prezo 10 eŭroj, funkcia daŭro 20 000 horoj. Tial 1000 horoj da lumo kostas nur 3,50 eŭrojn. Se oni uzas LEDon tri horojn tage, la investo estos amortizita post kelke da monatoj.

Aktuale jam vendiĝas pli kaj pli da LEDoj. Laŭ prognozo de la esplor-instituto Statista la vendosumo en Eŭropo estos 9 miliardoj da eŭroj en 2016, en 2020 jam 14 miliardoj.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Du LEDaj kaj kvar same helaj inkandeskaj lampoj (lumflukso: 470 lumenoj). Foto: WALTER KLAG

El mia vidpunkto

Facilas priskribi, malfacilas preskribi

Mediteraneo: kion ĝi signifas? Al nord-eŭropanoj, eĉ tiuj ne aparte riĉaj, ĝi signifas du somerajn semajnojn da suno kaj strando, sangrio kaj (se bonŝance) seksumado. Kristalklara, brile blua maro varma forpelas memorojn pri grizaj, nordaj vintraj tagoj, pri oficejoj kaj fabrikoj. Por tiuj ĉi feliĉaj turistoj Mediteraneo fariĝas feriejo, ripozejo ... kaj vasta, bonveniga naĝejo.

Naĝejo, tamen en mala, cinika senco, fariĝas Mediteraneo ankaŭ por alispecaj “turistoj” el pli sudaj landoj. Tiuj vojaĝantoj, same kiel la nord-eŭropanoj, pagas sian monon al perantoj por “ĝui” la maron kaj profiti de ties akvoj. Jen tamen ĉesas la paraleloj.

Ne al turismo-kompanioj pagas sian monon la suduloj, sed al piratoj, hom-kontrabandistoj, pretaj riski la vivojn de la “klientoj” por ilin transmarigi el la ĥaose senespera norda Afriko al la promesita lando de Eŭropa Unio.

Kia vojaĝo! En aprilo pereis ĝis 900 homoj, kiam ilia kaduka, home superŝarĝita eks-fiŝkaptista boato renversiĝis meze de la maro, disŝutante sian kargon el karno kaj sango en Mediteraneon — ĉi-fojon nenian naĝejon, sed dronejon. Eĉ se kelkaj ja volis naĝi, por provi sin savi, tio ne eblis. Centoj estis enfermitaj, sardele kunpremitaj, subferdeke sen eskapilo.

Kalkulite estas, ke en la nuna jaro eĉ antaŭ la aprila katastrofo jam dronis en Mediteraneo plurcentoj da nord-afrikanoj. Spite al tio, kvazaŭ mirakle, sukcese transiris la maron por atingi EU-on 20 000 geviroj kaj infanoj.

Priskribi katastrofon facilas. Preskribi solvon, male. Precipe kiam la problemo ampleksas plurajn politike kaj socie malsamajn landojn, diversajn ŝtatajn kaj aliajn instancojn, kaj dekmilojn aŭ centmilojn da homoj. Verŝajne ne ekzistas unusola solvo, kiu kvazaŭ sorĉbastone formagios la elementojn, kiuj fatale kombiniĝis por estigi la nunan situacion.

Ironie estas, ke, intervenante kontraŭ la tiel nomata Islama Ŝtato (IS) en Libio kaj Sirio, okcidentaj landoj vole-nevole kontribuas al situacio, kiun ili nun, aparte en EU, perplekse kaj fojfoje senkonsile strebas se ne solvi, do almenaŭ mildigi. Detrui hejmojn, laborejojn, lernejojn, malstabiligas komunumojn, tiel ke suferantaj, disŝirataj familioj nepre devas serĉi pli trankvilajn terenojn. Se troviĝas tiaj terenoj transmare, en la ŝajne sekura, prospera Eŭropo, do tiel estu: jen la dezirata finstacio.

Evidente ne tuj ĉesos la milito en Sirio kaj Libio, nek la malsato kaj konfliktoj en aliaj regionoj de la meza kaj norda Afriko. Nepras prefere diplomatie helpi al la diversaj grupoj en la regiono forĝi de interne interkonsenton. Nur kiam revenos paco, se tio entute eblos, kie teritoriaj, religiaj kaj aliaj pretendoj senraciigas kaj brutigas, revenos ankaŭ stabileco kaj, kun ĝi, la homoj.

Alivorte, kiel notis komentisto en la brita gazeto The Guardian, se homoj daŭre sin ĵetas de sur klifo, ne indas prioritate okupiĝi pri la kadavroj. Unuavice gravas starigi barilon supre de la klifo, por ke estu neatingebla la klifrando.

Tial, verŝajne, ne multe helpos, se EU, eĉ kadre de internacia juro, detruos boatojn. Kiel distingi inter nepra fiŝkaptista boato kaj alia, iam uzota de kontrabandistoj? Kaj subvencii karitatajn kaj aliajn grupojn en la afliktataj landoj de norda Afriko entenas riskojn. Floras korupto, tiel ke ne eblas garantii, ke la koncernaj sumoj atingos lokojn, kie plej grandas la bezono.

Lastatempe EU konsentis akcepti 5000 rifuĝintojn. Tio signifas, ke kelkmiloj, kiuj jam atingis Eŭropon, estos revenigitaj kiel kontraŭleĝaj enmigrintoj. Tiel komenciĝos denove la homa kontrabando-karuselo. Dume la mondo estas kondamnita al senpotenca observado. Oni povas nur rigardi, plori kaj esperi, sciante, ke prezidantoj kaj ĉefministroj, kun siaj armiloj, armeoj kaj foje belaj vortoj, same senpotencas.

Aŭ, ĉar ili rekonas la limojn de siaj pretendataj povoj, ili elektas ignori la situacion en la orienta Mediteraneo. Prefere rikolti laŭdojn (kaj voĉojn) pro etaj, realigeblaj, sed finfine bagatelaj sukcesoj, ol politike droni, kiel reale tiom da nord-afrikanoj, en situacio tro kompleksa kaj komplika por tuja solvo.

Paul Gubbins

Ĉefredaktoro de Monato

Leteroj

Kalendaroj (1)

Ĉiu havas respondon al la demando pri tio, kiel oni povas fari regulojn por mezuri tempon, kvankam la kosmo ne ebligas facile fari kalkuladojn pri la movado de la tero ĉirkaŭ la suno. La artikolo de Walter Klag (Monato 2015/4, p. 18) memorigis min pri la propono de Isaac Newton en 1700. Li rimarkis, ke la tempo de la printempa ekvinokso ĝis la aŭtuna estas pli longa ol tiu de la aŭtuna ĝis la printempa. Do li sugestis, ke ĉiu somera monato de aprilo al septembro enhavu 31 tagojn, kaj la vintraj 30. La lasta tago de septembro estu la superjara tago, kaj septembro enhavu 30 tagojn dum ne-superjaroj. Oni povus facile kalkuli superjarojn, ĉar ĉiu kvara estos tia, krom ĉiu centa. Tamen unu el 500 (sed ne el 400 kiel en la gregoria kalendaro) estos tia. Se oni ankaŭ donus al unu el 5000 jaroj unu plian supertagon, oni egaligus unu jaron al mezuma daŭro de 356,2422 tagoj.

Ni ne scias, kial Newton ne antaŭenigis ĝin; tiutempe troviĝis malsamaj taksoj pri la preciza longo de la jaro, do eble li ne estis sufiĉe certa kaj ne volis erari.

Andy Pepperdine

Britio

Leteroj

Kalendaroj (2)

Walter Klag asertas (Monato 2015/4, p. 18), ke alia kalendaro noviga kaj preciza eblas, sed li forgesas diri, ke tia kalendaro logika kaj racia jam ekzistas, kaj estis efektivigita. Temas pri la franca respublika kalendaro, kiu estis oficialigita kaj uzata de oktobro 1793 ĝis decembro 1805. Ĝi estis uzata ankaŭ de la Pariza Komunumo inter marto kaj junio 1871.

Tiu kalendaro enhavas dek du tridek-tagajn monatojn, ĉiujn dividitajn en tri tagdekojn, al kiuj ĝi aldonas kvin (aŭ ses ĉe superjaroj) suplementajn jarfinajn tagojn por festi la jarŝanĝon. Ĉu ne plej simpla, plej logika? Malsimile al la proponita kalendaro de Walter Klag ĝi komencigas la jaron en la aŭtuna ekvinokso, kaj forbalaas la septagan malkonvenan semajnon hereditan de prahistoriaj superstiĉoj. En PIV ĝiaj monatonomoj estas jene esperantigitaj: vendemiero, brumero, frimero, nivozo, pluviozo, ventozo, ĝerminalo, florealo, prerialo, mesidoro, termidoro, fruktidoro.

Tamen, konante la obstaklojn, kiujn ni trovas de baldaŭ cent tridek jaroj por adoptigi la internacian lingvon, mi forte dubas, ke la uzo de tia kalendaro venos antaŭ la paso de kelkaj jarcentoj.

Thierry Tailhades

Francio

Aktuale

Honore kaj kolore

Politiko

BALKANIO

Ŝtato ankoraŭ ne stabila

Post 1991, kiam Makedonio sendependiĝis, la tieaj albanoj esperis, ke ankaŭ ilia politika kaj ekonomia stato pliboniĝos. Tio ne okazis. Sekve albanoj ribelis, aparte post la liberigo de Kosovo en 1999, okazinta danke al trupoj de Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo.

En 2001 eksplodis milito en la okcidenta parto de Makedonio, precipe ĉirkaŭ Tetovo kaj Kumanovo. La ŝtato, dominata de slavomakedonoj, uzis la armeon por subpremi la ribelon kaj por ataki loĝlokojn de albanoj. Denove intervenis la internacia komunumo. Rezulte estis subskribita en 2001 la Interkonsento de Ohrid, kiu donis al albanoj diversajn rajtojn.

La albanoj ekokupis pli da postenoj en ŝtataj institucioj. La albana lingvo fariĝis oficiala en lokoj, kie albanoj konsistigis plimulton, kaj la albanan flagon oni rajtis vidigi okaze de festotagoj. Sed malgraŭ senĉesaj postuloj de albanaj civitanoj, la ĉefaj ekonomiaj instancoj plu restis en la manoj de slavomakedonoj.

Verdiktoj

La ŝtato ne investis tie, kie vivas albanoj kaj limigis laborpostenojn. Severis juĝaj verdiktoj kontraŭ albanoj, kaj centmilo da albanoj ne estis registritaj kaj do ne povis akiri pasporton. Albanojn la ŝtato daŭre diskriminaciis rilate edukadon kaj kulturon.

En 2014 malkontento trafis ankaŭ la slavomakedonojn, aparte opoziciajn socialdemokratojn sub Zoran Zaev. Ne plu tolereblis la volo de la ĉefministro Nikola Gruevski avide arogi al si, simile al Putin en Rusio, ĉiujn povojn.

Krome estis ŝokita la publiko pro tio, ke la ministrejo pri internaj aferoj elspezis 20 milionojn da eŭroj por havigi al si subaŭskultilojn. Kiam malkaŝiĝis la skandalo, albanoj eksciis, ke la ministrino pri internaj aferoj, Gordana Jankulovska, taksas ilin “sovaĝuloj, pro tio oni devas forpeli ilin translimen”.

Tankoj

Tiel, kaj ne hazarde, la ministrejo pri internaj aferoj ĉi-jare komence de majo informiĝis pri neleĝa kunveno de armitaj albanoj en Kumanovo. Tien ĝi sendis dumnokte per 100 busoj 4000 militistojn kun tankoj kaj kanonoj, kiuj pafis kontraŭ civilulaj domoj. Dum 16-hora batalo mortis 8 policanoj kaj 14 ribeluloj kaj la kvartalo estis almenaŭ parte detruita. Multaj civiluloj provis eskapi al suda Serbio, kie loĝas albanoj, aŭ Kosovo.

La registaro deklaris la ribelon subpremita kaj konsentis tute aŭ parte kompensi al tiuj, kies hejmoj estis damaĝitaj. Tamen ne eskapeblas demandoj, kial oni atakis tiel forte kvartalon loĝatan de ĉirkaŭ 20 000 albanoj kaj kial antaŭe oni ne evakuis civilulojn.

Kelkaj argumentis, ke la atako estis ruzo por direkti la atenton for de gravaj politikaj problemoj, inkluzive de subaŭskultado. Ĉiaokaze pro la afero eksiĝis du ministroj: Jankulovska kaj la ministro pri transportado. Tamen plu demandas sin albanoj, kiam vere kaj entute estos aplikata la Interkonsento de Ohrid.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

Granda albana flago portata de protestantoj en la stratoj de Kumanovo.

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Temoj traktataj

Enmigrado, internacia sekureco kaj energio troviĝis inter la temoj traktataj en majo dum kunsido de la slovaka kaj ĉeĥa registaroj. Aldone ambaŭ registaroj anoncis, ke ili volas plibonigi limregionajn fervojliniojn kaj aŭtoŝoseojn.

Subskribita estas memorando inter la financministerioj por likvidi pruntojn. La kunsido, jam la tria tia interregistara sesio, okazis en la ĉeĥa urbo Valtice. La unua kunsido okazis en 2012, la dua en 2014 en la slovaka urbeto Skalica.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Turismo

BRITIO

Scilly-insularo: Eta paradizo

En Irlando ŝajne malmultaj homoj scias, ke tre proksime al ilia lando situas eta insularo kun preskaŭ mediteraneaj pejzaĝo kaj flaŭro. Por tion sperti oni ne bezonas flugi al fora suda feriejo. Ĉi-printempe ni estis invititaj viziti parencojn en okcidenta Anglio kaj decidis profiti la okazon por ekskursi al la Insuloj Scilly (angle Isles of Scilly [ajlz ov sili] kornvale Syllan, esperante verŝajne Silioj), kiuj situas 45 km for de la kornvala duoninsulo.

Kornvalo mem estas la plej sudokcidenta regiono de la brita ĉeftero. Ĝi estas malgranda duklando, kies oficiala reganto kaj posedanto estas la princo Karlo (Charles), plej aĝa filo de la aktuala reĝino de la Unuiĝinta Reĝlando. Kvankam administracie la insularo estas parto de Kornvalo, ĝi havas lokan konsilantaron kaj iom da aŭtonomio.

Alveturo

Por atingi la insulojn ni flugis de Exeter [ékseta] en la angla graflando Devon. La vojaĝo daŭris preskaŭ unu horon. Tamen de Kornvalo al Saint Mary’s [sejnt mejriz], la plej granda insulo, la flugo estas multe pli mallonga. Tiuj, kiuj ne ŝatas vojaĝon en aviadilo, povas veturi surmare ekde la kornvala duoninsulo per la bela ŝipo Scillonian.

La arkipelago konsistas el 5 loĝataj insuloj, 5 neloĝataj kaj 45 rokaj insuletoj. La plej granda (Saint Mary’s, kornvale Ennor, kio signifas “ĉeftero”) havas 1666 loĝantojn kaj areon de 6,29 km2.

Sur la due plej granda insulo Tresco [tresko], kiu estas privata, sed malfermita al la publiko, estas unu el la plej belaj ĝardenoj de Britio, havanta ekzotikajn arbojn kaj plantojn el multaj landoj, inkluzive speciojn el Aŭstralio, Suda Afriko kaj Ameriko. Ĉiu insulo de la arkipelago estas ĉarma kaj florplena.

Saint Mary’s similas bele ordigitan mikrosocion kun du urbetoj nome Hugh Town [hju taŭn] kaj la pitoreska Old Town [old taŭn]. En Hugh Town estas granda haveno, historia fortikaĵo, butikoj kaj kooperativa superbazaro, apoteko, hoteloj kaj gastejoj. Aliloke sur la insulo estas hospitalo, flughaveno, ĉarmaj ĝardenoj, naturpromenejo, bavara kafejo, interesaj arkeologaj restaĵoj, du lernejoj — unu tre granda, por la infanoj de la tuta insularo — preĝejoj anglikana, katolika kaj metodista, puraj plaĝoj kaj esplanadoj, kaj aliaj allogaĵoj.

Saint Mary’s havas fajrobrigadon kaj du policanojn, kiuj subtenas la pacon en la insularo. Estas malmulte da agrikulturo sur la limigita kultivebla tereno. La fundamenton de la insula ekonomio estigas precipe turismo kaj kultivado de narcisoj, eksportataj al la ĉeftero.

De la haveno de Saint Mary’s ekskursboatoj veturigas turistojn al la aliaj insuloj. Do ĉiutage oni povas viziti ilin aŭ ĉirkaŭveturi la insuletojn por observi marbirdojn, fokojn kaj alian maran faŭnon. Kiam la vetero estas malpli bonveniga, oni povas pasigi iom da tempo en la fortikaĵo, la urba muzeo aŭ en unu el la komfortaj trinkejoj, kiuj proponas bongustan manĝaĵon kaj kornvalan tradician cidron, bieron aŭ vinon. Nia gastejo en Saint Mary’s estis tre bona, kaj niaj gastigantoj vere simpatiaj.

Revigligo de la kornvala

Sed nun valoras skribi ion pri la kornvala lingvo. Tradicie oni diras, ke tiu lingvo, kiu apartenas al la tiel nomata P-kelta grupo de la kelta familio de lingvoj, malaperis pro la morto de la virino, Dolly Pentreath, supozeble la lasta denaska parolanto de la kornvala. Tamen estas evidente, ke kono kaj interesiĝo pri la kornvala daŭris dum la 19a jarcento, kaj en la 20a okazis rimarkinda renaskiĝo de la lingvo. Du el la plej aktivaj gvidantoj de tiu renaskiĝo estis Henry Jenner [henri ĝena] (1848-1934), fakulo pri la keltaj lingvoj, kaj Robert Morton Nance [nans] (1873-1959), mara arkeologo.

Nun en la tuta Kornvalo okazas eventoj en kaj pri la lingvo. En preskaŭ ĉiuj urboj en la duklando troviĝas lernejaj klasoj, kie oni instruas ĝin. Kaj lernantoj kaj parolantoj montras grandan entuziasmon malgraŭ la fakto, ke la kornvala ne estas facila lingvo pro sia komplika sistemo de konsonanta ŝanĝiĝo. Ekde la revigligo de la lingvo sufiĉe multaj libroj estis eldonitaj en tiu lingvo, kaj daŭre aperadas pli da titoloj. La nombro de parolantoj konstante kreskas, kaj ekzistas malgranda grupo da denaskaj parolantoj.

La kornvala lingvo estas simila al la kimra kaj eĉ pli al la bretona, kiu fakte devenas de la lingvo de britoj (keltoj), kiuj elmigris dum la frua mezepoko al la franca teritorio, nun nomata Bretonio. La kornvala ne devenas rekte de la antikva gaŭla lingvo. En la jaro 2002, laŭ la dua parto de la Eŭropa Ĉarto pri Regionaj kaj Minoritataj Lingvoj, la kornvala estis agnoskita, kaj en 2009 Unesko rangaltigis sian klasifikon pri ĝi de la kategorio “mortinta” al “endanĝerigita”.

Sur la Insularo Scilly ni trovis indikon pri la influo de la lingvo en la nomoj de pluraj domoj en Saint Mary’s kaj la kornvalaj nomoj de la unuopaj insuloj. Tamen ni aŭdis nur la anglan (kaj fojfoje la polan!).

Kiel postskribo mi menciu, ke antaŭ longe (pli ol 50 jaroj!) ni konatiĝis kun ĝardenisto, kiu estis unu el la tiam ne tre multaj parolantoj de la kornvala en la vilaĝo Perranporth. Li ĝentile invitis nin al sia hejmo, kie lia patrino regalis nin per teo kaj tradicia kornvala safrankuko.

Plie, antaŭ ne tiom longe ni troviĝis en Kornvalo, kaj vizitante la bibliotekon en Newquay [njuki] (kornvale Tewynn Pleustri), la kornvala ĉefurbo, mi surpriziĝis pri la fakto, ke tuŝekrano apud la enirejo estis kaj en la angla kaj en la kornvala lingvoj.

La Insularo Scilly kaj la kornvala ĉeftero estas vere alloga celo por feriantoj.

Garbhan MacAiodh

korespondanto de “Monato” en Irlando

Leteroj

Ja ekzistis diplomatiaj rilatoj

Responde al la komento de Julius Hauser pri mia artikolo Sekretaj kristanoj, ĉu veraj kristanoj? (Monato 2015/03, p. 21-22) mi volas klarigi la rilatojn inter Japanio kaj Nederlando dum ĉirkaŭ du jarcentoj, kaj konstati, ke vere ekzistis diplomatiaj rilatoj inter la du landoj.

Kompreneble, kiel Hauser rimarkigis, la tiamaj interŝtataj rilatoj ne estis tiaj kiel la nuntempaj difinitaj en la Konvencio de Vieno pri diplomatiaj rilatoj (1961). Fakte, inter la tri landoj ekzistis nek ambasadorejoj, nek ambasadoroj laŭ la senco de la Konvencio. Sed, kiel la Konvencio mem menciis en la antaŭvortoj, “... popoloj de ĉiuj ŝtatoj depost la antikvaj tempoj agnoskis la statuson de diplomatiaj agentoj,” en iu ajn tempo. Ekzemple en la moderna tempo ekzistis tiamaj formoj de diplomatio.

En la 17a kaj 18a jarcentoj la Nederlanda Orient-Hinda Kompanio ricevis de la registaro monopolan rajton pri la komerco, sed ankaŭ havis la aŭtoritaton militi, okupi teritorion, emisii monerojn kaj trakti paktojn kun fremdaj landoj en Azio. Tial ankaŭ en Japanio la filio de la Kompanio (la komercdomo) ĉe Deĵima en Nagasaki funkciis komerce kaj diplomatie. La ĉefo de la komercdomo ĉiun jaron vizitis Edo (nun Tokio) kaj ricevis aŭdiencon ĉe la Tokugawa ŝoguno. Precipe grave estas, ke li prezentis al la japana registaro sian raporton pri la tiamaj tutmondaj situacioj, interalie movoj de katolikaj Hispanio kaj Portugalio, kontraŭ kiuj Japanio gardis sin. Do, la komercdomo en Deĵima estis la unusola fenestro, tra kiu Japanio sorbis informojn, sciencajn kaj teknologiajn sciojn de Okcidento.

Fakte, estas sciate, ke dum la jaroj 1811-1816 kiam Nederlando estis okupita de Britio, la nederlandaj flagoj estis oficiale levitaj nur en Deĵima kaj en Elmina Kastelo en la okcidenta Afriko.

Tial konklude, mi opinias, ke tiam Japanio kaj Nederlando havis ne nur ekonomian rilaton, sed ankaŭ, eĉ se maldikajn, solidajn diplomatiajn rilatojn.

Tamen, koncerne Ĉinion, lia komento estas prava, ĉar la rilatoj kun Ĉinio (tiam Qing-dinastio) estis “nur komerco sen diplomatio”. La ĉefa kialo estis, ke la Tokugawa reĝimo havis kompaton al la Ming-dinastio, kiu estis konkerita de Qing en 1644.

Isikawa Takasi

Japanio

Eseoj

NOMBROJ

Dana abako dolorigas la kapon

Unu el la plej junaj anoj de nia familio — malgranda knabo, kiu iĝis bazlernejano antaŭ nelonge — fieras pri la fakto, ke li kapablas kalkuli ĝis dek du en kvar lingvoj: la skotgaela, la angla, la germana kaj la itala. Li cetere scipovas kalkuli ĝis tre altaj nombroj en almenaŭ du el la menciitaj lingvoj.

Triboj

Lastatempe mi legis, ke, laŭ antropologoj kaj lingvistoj, en kelkaj partoj de la mondo estas eĉ plenkreskuloj, kiuj ne scipovas kalkuli preter kvar aŭ kvin, ĉar iliaj idiomoj ne posedas nomon por pli altaj numeraloj. Laŭ iu raporto ekzistas triboj en foraj regionoj de kelkaj landoj, kiel Aŭstralio, Amazonio kaj Nov-Gvineo, kiuj kalkulas jene: “Unu, du, tri ... multo!”. Preter tiu modesta nombra sistemo ili ne kapablas progresi. Tio tute ne signifas, ke tiuj tribanoj estas stultaj aŭ mense malsuperaj; oni fakte konstatis, ke ili havas vastan konon pri sia medio, inkluzive arbojn, plantojn, bestojn, klimaton kaj geografion. Ili scias, ekzemple, kiuj kreskaĵoj efikas kiel kuraciloj, kiuj estas utilaj kaj kiuj estas venenaj. Entute ili estas perfekte adaptiĝintaj al sia propra ĉirkaŭaĵo kaj al la kondiĉoj de la loka vivo. Al ili ne mankas inteligento, sed en la praarbaro aŭ en la aŭstralia dezerto oni tute ne bezonas pli komplikan matematikon. Iliaj tribaj aŭ familiaj grupoj estas malgrandaj kaj ili havas limigitan aŭ nenian kontakton kun homaj amasoj kaj kun ilia tiel nomata civilizacio.

Civilizuloj

Mi legis monografion pri la aŭstraliaj aborigenoj, verkitan de profesoro A.P. Elkin el la Universitato de Sidneo. Li detale priskribas la ege komplikan sistemon de parenceca klasifikado ekzistantan inter la aborigenoj. Temas pri vasta reto de rilatoj kaj interrilatoj, kiun ili povas bone difini kaj renombri, kvankam ili ne uzas matematikon por tion fari pro la simpla fakto, ke ili ne kalkulas preter la unuaj ciferoj. Ni, sinnomantaj civilizuloj, ne kapablus efektivigi ion tian sen la uzado de elektronikaj komputiloj.

Fingroj

Tre primitiva sistemo de kalkulado konsistas el nombrado de la fingroj de la manoj (certe tio estas la origino de nia dekuma sistemo). Kiam la manoj ne sufiĉas, oni povas aldoni la piedfingrojn. Kelkaj homoj, ekzemple (laŭraporte) la tiel nomata jupna popolo de Papuo, asignas nombrojn al ĉiuj partoj de sia korpo — naztruoj, okuloj, cicoj ktp. En Mez-Ameriko la majaa popolo, kies landon eŭropanoj invadis detruante ilian riĉan kulturon, posedis unu el la plej altgradaj matematikaj sistemoj ĝis tiam konataj. Ilia lingvo antaŭvidis nomojn por ĉiuj numeraloj, kaj ili povis nombradi almenaŭ ĝis pluraj milionoj. Pro tio ili sukcesis fari mirinde ekzaktajn astronomiajn kalkulojn.

Prononco

La plimulto de la eŭropaj popoloj uzas la dekuman sistemon, kvankam ne tute kaj ne ĉiam konsekvence. En la plimulto de la hindeŭropaj idiomoj la kalkulado similas tiun de la klasikaj lingvoj, kies numeraloj havas rilaton kun tiuj de la sanskrita. Ekzemple, la unuaj dek numeraloj en la hindustana (hinda-urdua) estas la jenaj: ek, do, tin, char, panch, chhah, sat, ath, nau, das. Ili evidente havas la saman originon, kiel la plimulto de la idiomoj ankoraŭ parolataj en Eŭropo (la ĉefaj esceptoj estas la finna, la estona, la hungara, kvankam ekzistas ankaŭ aliaj). Cetere rimarkindas, ke la pragrekaj numeraloj estas nemulte ŝanĝitaj (malgraŭ iom da simpligoj kaj modifoj rilataj al la prononco) en la novgreka.

Subtraho

La latina nombra sistemo (unus, duo, tres ktp) similas la grekan, sed estas malpli perfekta. Post la numeralo decem sekvas undecim, duodecim, tredecim ktp, sed tiu logika nombrovico estas interrompata de duodeviginti, undeviginti (“dudek minus du”, “dudek minus unu”), kiuj iomete komplikas la ordon por junaj lernantoj kaj devigas ilin fari subtrahon (kio, aliflanke, ja ne estas malbona afero!).

Poezio

La Esperantaj numeraloj estas tute logikaj, kiel la grekaj, dum la ĝermanaj idiomoj iomete inversigas la ordon; ekzemple, anstataŭ la Esperantajn dek tri, dek kvar ktp, la germanoj diras dreizehn, vierzehn, kaj la angloj thirteen, fourteen (“tri kaj dek”, “kvar kaj dek”). Cetere, nesimile al la Esperantaj dudek unu, dudek du, la germanoj diras einundzwanzig, zweiundzwanzig (komparu la fruajn anglajn one and twenty, two and twenty, ankoraŭ troveblajn en poezio).

Kompatindaj infanoj

La francoj saĝe sekvas la decimalan sistemon (do bazitan sur 10) ĝis la numeralo soixante (sesdek), sed poste ili ial devigas la kompatindajn infanojn ŝanĝi al sistemo dudekuma, alivorte bazitan sur 20, tiel ke oni havas: soixante-dix (“sesdek dek”), quatre-vingts (“kvar dudekoj”), quatre-vingts-dix (“kvar dudekoj plus dek”). La franclingvanoj en Belgio kaj Svislando ja pli racie uzas la decimalajn numeralojn septante, octante, nonante.

Konfeso

Mi devas konfesi, ke ni mem, kiuj en nia familio parolas la skotgaelan lingvon, ne rajtas plendi pri la dudekuma sistemo, ĉar ankaŭ ni uzas ĝin. Ĝis la numero dek estas nenia malfacilaĵo. Ni kalkulas: a h-aon, a dha, a tri, a ceithir, a coig, a sia, a seachd, a h-ochd, a naoi, a deich (mi ellasis la akcentojn — ankaŭ ĉe la hindustana antaŭe —, ĉar ili ne gravas). Tamen, post dudek (fichead en la gaela), la afero iom komplikiĝas. Ĝi iĝas: “dudek dek”, “duoble dudek”, “duoble dudek plus dek” (aŭ ankaŭ “duoncent”), “trioble dudek”, “trioble dudek plus dek”, “cent”. Tamen, antaŭ nelonge, la edukadaj instancoj en Skotlando enkondukis pli facilan decimalan sistemon de la gaela nombrado similan al tiu en la moderna irlanda lingvo, kaj nur ĉi-lasta estas nun instruata al niaj infanoj.

Mallongigoj

En la islanda kaj en ĉiuj skandinavaj lingvoj, krom la dana, oni uzas decimalan sistemon de kalkulado. Eĉ en la norvega, kiu en la tempo de Ibsen estis apenaŭ distingebla de la dana kaj estis konata kiel “dananorvega”, la numeraloj estas nun decimalaj. Sed — pro iu (por mi) nekomprenebla kialo — ekde la numero dudek la danoj nuntempe kalkulas tute malsame ol la ceteraj eŭropanoj, jene: tyve, tredive, fyrre, halvtreds, tres, halfjerds, firs, halvfems, hundrede. Se mi bone komprenas, la tieaj numeraloj laŭvorte signifas aferojn kiel: mallongigon de duoble dek, trioble dek, mallongigon de kvaroble dek, dudek kaj duono de trioble dudek, mallongigon de trioble dudek, trioble dudek, trikajduon-oble dudek, kvaroble dudek, kvarkajduon-oble dudek kaj cent ... Ne surprize do la dana ne iĝis mondolingvo.

Proverbo

La 807a proverbo en la zamenhofa Proverbaro estas Kalkuli muŝojn. Kalkulu muŝojn, se vi volas, sed ne en la dana!

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Scienco

MATEMATIKO

3-14-15: la jarcenta pi-tago estis celebrita

Kio okazis sabaton la 14an de marto 2015, je la horo 09:26:53? Kaj kion vi estis faranta tiumomente? Se oni hazarde starigos al vi tian demandon, bonvolu respondi sincere, tute ne timante, ke temas pri triagrada enketado. Verŝajne via interparolanto treege ŝatas matematikon kaj volas nur ekscii, ĉu vi estas informita pri la ekzisto de originala festo: tiu de pi (la konstanto π).

Jam de pluraj jaroj fakuloj rigardas la 14an de marto kiel oficialan pi-tagon. Kaj ne povas manki, en la nuna teknologia epoko, aparta retejo dediĉita al la okazaĵo: http://www.piday.org/. Estas cetere rimarkinde, ke la ĉi-jara 14a de marto estis la plej grava pi-tago de la jarcento: fakte unuafoje ene de cent jaroj (la venonta fojo estos en la jaro 2115) oni povis envicigi la unuajn dek ciferojn, kiuj estigas la konstanton π: 3,141592653. Oni pensu pri la jeno: 3 (tria monato, marto), 14 (tago), 15 (jaro), 9 (horoj), 26 (minutoj), 53 (sekundoj). Estas facile imagi, ke plejaj fanatikuloj zorge atendis eĉ la sekund-milonon 589 (3,141592653589) kaj klopodis malkorki botelon de ŝaŭmvino ĝuste en tiu momento, sed grandaj matematikistoj mem kiel Arkimedo el Sirakuzo (kiu pritraktis la temon en sia verko Pri la mezurado de cirklo, latine: Dimensio circuli) aŭ Pitagoro tian fanatikecan nivelon verŝajne ne atingus.

Relativeco

La pi-tago estas festo komenciĝinta en 1988 en la usona urbo San-Francisko laŭ iniciato de la fizikisto Larry Shaw: li volis trovi apartan daton dediĉendan al la celebrado de matematiko (scienco, kiu ne ofte trovas kialojn por esti solenata). La 14a de marto estas cetere ankaŭ la naskiĝdatreveno de Albert Einstein (la aŭtoro de la teorio de la relativeco): sendube tiu koincido mem ludis gravan rolon por la elekto de la koncerna dato. Iom post iom la okazaĵo fariĝis populara en kaj ekster Usono. Rezulte de tio abundas nuntempe en la tuta mondo la aranĝoj organizataj por celebri la pi-tagon.

Konkurso

En Usono, kie la festo estas plej atendata kaj solenata, oni en pluraj urboj organizas kuradon, kie oni devas laŭiri 3,14-mejlan (5503-metran) distancon, dum kelke da krakmanĝejoj kaj restoracioj proponas menuojn je la simbola kosto de 3,14 dolaroj. Tiaj iniciatoj jam multobliĝas ankaŭ en Eŭropo: ekzemple en la itala urbo Udine estis aranĝita ĉi-jare konkurso, en kiu gajnis premion tiu, kiu kapablis enmemorigi kiel eble plej multe da decimaloj post la komo. La okazaĵo ŝajnas cetere esti inspirita de la historio rakontita en la libro Born on a blue day (Naskiĝinta en blua tago) fare de Daniel Tammet: temas pri la historio de juna handikapulo, kiu lernas parkere dekmilojn da ciferoj, kiuj estigas la konstanton π.

Tortoj

Oni fine priatentu tion, ke en Usono “pi” estas prononcata “paj”, ekzakte same kiel la angla vorto “pie” (“kuko, torto”). Jen la motivo, pro kiu en Usono oni trovas pli kaj pli ofte la 14an de marto tortojn pi-dekoritajn. La festo mem jam estas neeskapeble ligita tie kun la koncepto de torto, kiu aliflanke estas mem cirkla, kio siavice referencas kaj honoras la konstanton π.

Roberto Pigro

estas la redaktoro de la rubriko Scienco kaj ofta kunverkanto

Scienco

JAPANIO

Ekstremaj veter-fenomenoj obliĝas

Lastatempe televidaj kaj radiaj novaĵoj tre ofte komenciĝas per avertoj pri neordinara vetero: printempe ciklono kun ŝtormo kaj fulmoj, somere varmego aŭ tajfuno, aŭtune tajfuno, vintre neĝfalego aŭ frosto. Sekvas avertoj pri rezultontaj inundo, terfalo, trafika interrompiĝo kaj damaĝoj por homoj kaj domoj. Fakte, en ĉiu sezono atakas senprecedenta pluvego aŭ neĝfalego iun lokon nepretan. Tian pluvegon oni nomas gerila pluvego. Tiun ekstreman veteron kaj tiun klimatoŝanĝon dum la lasta jardeko multaj japanaj meteologoj atribuas al la tiel nomata tutmonda varmiĝo. Precipe ili koncentriĝas sur la altiĝon de la temperaturo en la akvoj de la maroj Filipina kaj Japana.

Anticiklono

Estas fakte malfacile science pruvi ligitecon inter unuopaj ekstremaj veteraj okazaĵoj kaj plivarmiĝo. Sed la japana subministerio pri meteologio anoncis, ke dum la lastaj 100 jaroj la temperaturo de la marakvo ĉirkaŭ Japanio ja plialtiĝis je 1,07 gradoj celsiaj. En februaro 2014 la temperaturo meze de la Filipina maro estis pli varma je 0,5 gradoj celsiaj ol kutime. La alta temperaturo daŭris ankoraŭ en la somero, kiam altiĝis la mara temperaturo ĝis ĉirkaŭ 30 gradoj celsiaj, varmigante kaj kreante fortan aerfluon suprenirantan. Male sur la proksima maro de Japanio aerofluo malsupreniris, fariĝante altaerpremo (anticiklono) kaj kovrante la tutan japanan insularon: tie estis sekve tropika varmego tutlande.

Varmofrapo

Tia — varmega — somero jam estas normala fenomeno en Japanio. Rezulte, ĉiujare oni spertas varmofrapon, kaj multaj mortas. Kvankam la preciza nombro de mortoj pro varmofrapo en 2014 ne haveblas, antaŭ 1993 la averaĝa nombro estis 67 jare, sed post 1994 ĝi estis 492 jare. En 2010 la mortintoj atingis 1 745 unuojn. En 2013, cetere, pli ol 408 000 personoj ricevis medicinan kuracadon pro varmoatako.

Marsurfaco

Laŭ la 5a taksa raporto de la Interregistara Spertularo pri Klimata Ŝanĝiĝo aŭ ISKŜ, plivarmiĝo povos malmultigi la ekeston de tropikaj ciklonoj, sed, se ĉi-lastaj iam re-ekaperos, ili povos kreski ege fortaj kaj furiozaj. La kialo? Kiam la supra aero varmiĝas kaj la varmdiferenco kun tiu de la marsurfaco malmultiĝas kaj la aeramaso stabiliĝas, tiam maloftiĝas la ekestiĝoj. Dume, varma vaporo pligrandigas la energion en la aeramaso kaj gigantigas la ciklonojn. Tiu hipotezo eble klarigas la ekeston kaj la fortecon de kelkaj gigantaj tropikaj ciklonoj, kiuj lastatempe frapis Vanuatuon, Filipinojn kaj Japanion.

Retropaŝado

Do, ĉu la varma aeramaso sur la maro alportos varman vintron al la japana insularo? Parte jes, ĉar la averaĝa temperaturo dum vintro iom plialtiĝas. Sed problemo pli serioza estas, ke aeramaso kun multe da vaporo facile faligas neĝon: ofte ciklonoj alportas neĝegon kaj neĝoŝtormojn.

Oni vaste konscias, ke Japanio pro la tutmonda varmiĝo alfrontas apartan riskon, inkluzive de inundoj, alta tajdo, tornadoj, senpluveco, malmultiĝo en la fakoj de agrikulturo kaj fiŝkaptado pro la detruo de la ekologia sistemo. Tial ankaŭ la japana registaro, en la kadro de Konferenco de UN pri klimatoŝanĝo, agadas kaj provas redukti la enaerigon de karbona dioksido.

Tamen, kiam la japana registaro ĉe la konferenco okazinta en Pollando en 2013 (COP19) publikigis sian mezvojan celon ĝis 2020, nome redukton je 3,8 procentoj kompare kun tiu de 2005 (fakte plimultiĝo je 3,1 procentoj kompare kun 1990), multaj registaroj kaj neregistaraj organizaĵoj iritiĝis kaj kritikis Japanion. Ĉar tiu celo estis klara retropaŝado. La nerezoluta konduto de la japana registaro baziĝas sur la fakto, ke ĝi daŭre intencas dependi de nuklea energio, sed ankoraŭ ne povas decidi la proporcion inter la tuta energio kaj la nuklea.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Lingvo

KELTAJ LINGVOJ

Engaĝiĝo ne mankas por savi la manksan

Antaŭ multaj jaroj ni ricevis en nia hejmo viziton de rimarkinda homo. Temis pri Brian Stowell [brajan stoŭel], manks-insulano kaj tiam unu el la ege malmultaj parolantoj de la loka lingvo. Ĝi iam estis la ĉiutaga idiomo de la tuta loĝantaro de la insulo, sed, ekde ĉirkaŭ la lastaj jardekoj de la 20a jarcento, ĝi estis rigardata kiel formortinta lingvo. Ni konversaciis uzante miksaĵon de niaj respektivaj keltaj lingvoj, li en la manksa, ni en la parenca skot-gaela, kaj ni pli-malpli interkompreniĝis.

Kruroj

La manksa insulo, kies areo estas 572 kvadratkilometroj kaj kies loĝantaro estas proksimume 76 000, situas meze de la Irlanda Maro, inter norda Anglio kaj la irlanda respubliko. Ĝi neniam iĝis parto de la Unuiĝinta Reĝolando de Britio, nek estas regata de la brita parlamento, kies dekretoj ĝenerale ne validas sur la insulo. Ĝia statuso estas priskribita en la angla lingvo kiel Crown Dependency, tio estas teritorio sub la aŭtoritato de la brita monarkio. Tial ĝi posedas siajn proprajn leĝojn, parlamenton, monon, flagon (ruĝan, kun bizara simbolo estigita de tri kunigitaj homaj kruroj) kaj nacian himnon (Arrane Ashoonagh dy Vannin, kiu tradukeblas kiel “Manksa Insulo nia Naskiĝa Lando”). La oficialaj lingvoj tie estas la angla kaj la manksa. La insulo ne estas membro de EU. Ĝia nomo en la manksa estas ManninEllan Vannin.

Asocio

La manksa lingvo (sinnomanta Gaelg Vanninagh) formortadis dum la 20a jarcento kiel unua lingvo, sed poste revivigis ĝin lingvoaktivistoj. Ĝia plej proksima parenco estas la skot-gaela lingvo. La manksa, samkiel la skot-gaela, estis iom influita de la antikva skandinava, sed ĝia deveno estas tute kelta. Ankoraŭ en la 18a jarcento ĝi estis lingvo vivanta, kun ĉirkaŭ 20 000 parolantoj — preskaŭ la tuta tiama loĝantaro de la manks-insulo. Tio ŝanĝiĝis ekde 1765, kiam la Brita Reĝolando ĝin aneksis kaj dum pli ol 100 jaroj subpremis la lingvon. En 1899 estis fondita, por la konservado de la lingvo, Yn Cheshaght Ghailckagh (la manks-gaela asocio). La lingvon parolis kiel gepatran lingvon nur kelkaj homoj en la 1930aj jaroj. Esplorantoj klopodis trovi ankoraŭ homojn parolantajn ĝin, sed ilia nombro estis en 1946 ne pli ol 20 personoj. En la 1950aj jaroj la asocio komencis surbendigi la originan prononcon. Laŭraporte, la lasta denaska parolanto de la lingvo, nome Ned Maddrel, mortis en 1974.

Gasto

La plej elstara korifeo de la revigligo estas sendube Brian Stowell, la sama viro, kiu estis nia gasto antaŭ longe, kiam ni estis freŝe geedziĝintaj. Dum jaroj ni ne plu aŭdis ion pri li, sed iutage mi legis gazetaran raporton pri grava evento, okazinta sur la manksa insulo, kiu rilatis al Brian. Ĝi informis, ke en 2010 la manksa parlamento aljuĝis al li la plej altan honoron pro liaj rimarkindaj kontribuaĵoj al la manksa kulturo. Kiam li estis juna, li iĝis flua parolanto de la insula lingvo kaj surbendigis la voĉojn de maljunaj ankoraŭ ekzistantaj denaskaj parolantoj. Plie, li regis la parencan irlandan lingvon kaj tradukis irlandajn lingvokursojn por instrui la manksan. En 1990, Stowell publikigis manksan tradukon de la infana libro Alico en Mirlando kaj, en 2006, estis eldonita lia libro Dunveryssyn yn Tooder-Folley (“La vampiraj murdoj”), la unua plenlonga romano en la manksa. Li plurfoje partoprenas elsendojn de la manksa radio. Li havas la statuson de Yn Lhaihdir (“Legisto” aŭ “Leganto”) de la manksa parlamento.

Lernejo

Dumtempe la nombro de la parolantoj kreskis ĝis kelkaj centoj. La personoj, kiuj parolis la lingvon kiel duan lingvon, estis en 1991 jam 634 el ĉirkaŭ 80 000 loĝantoj. Ekde tiu jaro estas rimedoj por ke ĉiu lernanto studu la manksan lingvon kiel duan lingvon. Jam en la unua jaro vizitis la kursojn 1 400 lernantoj. Nun troviĝas eĉ personoj, kiuj parolas la manksan (kune kun la angla) denaske. La plej aĝa el ili en 2005 havis 14 jarojn. La baza lernejo Bunscoill Ghaelgagh en la urbo Saint John’s estas la sola lernejo en la mondo, kie la lecionoj okazas sole en la manksa lingvo kaj kie la infanoj lernas flue paroli ĝin. De tie la lernantoj povas progresi al mezlernejo (angle: High School), kie ili povas ekde la aĝo de 12 jaroj plustudi la manksan, por akiri la ĝeneralan duagradan atestilon pri edukado en la insula lingvo. Oni konstatis, ke tiuj, kiuj estas dulingvaj, pli rapide kaj facile lernas fremdajn lingvojn.

Literumado

Bedaŭrinde, kiam la Biblio (bazo de la literatura lingvo por multaj lingvoj) estis tradukita manksen (la verko estis plenumita en la jaro 1772), la klerika komitato, kiu entreprenis la taskon, elektis literumadon, kiu imitis la nekonsekvencajn kaj netaŭgajn konvenciojn de la skribita angla lingvo, kun iom da influo el la skribita kimra (ekzemple koncerne la uzadon de la litero y) kaj kun la adopto de la unika kombinaĵo çh, kiu respondas la sonon “ĉ”. Ĝi tute malsimilas la keltan ortografion de la skot-gaela aŭ de la irlanda, do, kvankam parolantoj de la aliaj variantoj de la gaela lingvo kapablas iom kompreni la parolatan lingvon, ili tute ne sukcesas legi tekstojn en la manksa, krom post longa alkutimiĝo al ĝia kurioza literumado. Mi iam menciis tion al Brian, kaj li konsentis, ke la irlanda ortografio, aŭ tiu de la simila skot-gaela, estus multe pli konvena. Unuavide la ortografio de la aliaj gaelaj idiomoj povas ŝajni stranga kaj nefonetika, sed ĝi posedas internan logikon, kiu tute mankas en la manksa skribsistemo. Por esplorantoj de la keltaj lingvoj la manksa literumado estas grava obstaklo, ĉar — kiel ĉe nekonataj vortoj kaj nomoj en la angla lingvo — oni neniam povas esti certa pri la efektiva prononco de manksa vorto. Por plie malfaciligi la legadon de la manksa, en tiu lingvo — same kiel en la ceteraj membroj de la gaela familio de keltaj idiomoj, nome la irlanda kaj la skot-gaela — preskaŭ neniu sono respondas aŭ konformas al sonoj de la angla lingvo, kiu apartenas al tute alia lingva familio: la ĝermana.

Testamento

Mi supre asertis, ke neniu, kiu ne studis la manksan, kapablus legi ĝin, sed en unu sola okazo mi sukcesis kompreni mallongan frazon en tiu lingvo. Iam, kiam mi profesie laboris kiel tradukisto, advokato petis, ke mi traduku kelkajn manksajn vortojn, kiujn li trovis en la teksto de la testamento de forpasinta kliento. Feliĉe mi povis, sed tio estis escepto. Longaj tekstoj en la manksa restas por mi volapukaĵo. Tamen mi tute ne deziras, ke miaj asertoj malinstigu iun ajn lerni kaj uzi la interesan lingvon de la bela manksa insulo!

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Lingvo

OPINIO

Limoj de lingvo, limoj de mondo

Antaŭ nelonge okazis memorsolenaĵo okaze de la 70a datreveno de la liberigo, okazinta la 29an de aprilo 1945, de la iama koncentrejo Dachau [daĥaŭ] fare de usonaj trupoj. Dum tiu ceremonio mi spertis strangan kaj pensigan utiligon de lingvoj. Unue, spite al la multeco de lingvoj reprezentataj de la ĉeestantaj partoprenantoj, oni preferis paroli la anglan, kio verdire okazas kutime kaj miavide tro ofte. Sed estas io plia, kion mi rimarkis.

Okaze de la memorsoleno, kiu ĉi-jare estis plenumita la 3an de majo, venis multnaciaj postvivintoj kaj veteranoj de la iamaj liberigaj usonaj trupoj. Ĉiuj estas nun maljunegaj kaj venis kun parencoj, gefiloj, genepoj kaj amikoj. Dachau estis modela koncentrejo, precipe por anoj de la rezist-movado, sed ankaŭ por translokitoj el aliaj kampoj kaj por militkaptitoj: poloj, judoj, francoj kaj aliaj el multaj landoj.

Kapaŭdiloj

Tial la organizantoj preparis instalaĵon kun kapaŭdiloj, per kiuj oni efektivigos interpretadon de la diversaj paroladoj en plurajn lingvojn, interalie en la germanan (por ke la amaso de germanaj ĉeestantoj komprenu la parolojn de eksterlandaj eminentuloj, veteranoj kaj reprezentantoj de diversnaciaj asocioj), anglan, francan, polan, rusan kaj hebrean. Kvankam Dachau ne estis eksterma ejo kiel la koncentrejo de Treblinka, Aŭŝvico (Auschwitz, Oświęcim) kaj kelke da aliaj, tie ja suferis sennombraj judoj. Pro tio, ĉiujare, atingas ĝin multaj judoj el diversaj landoj kun la celo partopreni la solenaĵon.

Informa ŝildo tiutage indikis, en kiu kanalo oni povas aŭskulti kiun lingvon, ekzemple: Deutsch Übersetzung — Kanal 1, English Translatio — Channel 2, Polskie Tłumaczenie — Kanał 3, Перевод на русский язык — Канал 4, Hebrew Translation — Channel 7. Mi demandis min, kial oni skribis la informon pri la hebrea anglalingve: fakte ĉeestis ne malmultaj judoj el Israelo, kaj antaŭe ĉe la apudaj juda preĝejo kaj memorejo oni estis aŭdinta kaj la germanan kaj la jidan kaj la hebrean lingvojn. Do ne mankis tradukistoj, kiu povus traduki tiun linion.

Hegemonio

Nun mi pensas pri citaĵo el la aŭstra filozofo Ludwig Wittgenstein [ludvik vítgenŝtajn], kiu skribis en sia Tractatus logico-philosophicus, ke “la limoj de mia lingvo signifas la limojn de mia mondo”. Fakte montriĝas, ke la limoj — aŭ, se ni volas, la disvastiĝo — de iu lingvo montras samtempe la teritorion de iu regno aŭ imperio. Tiel estis dum la antikva erao kaj tiel estas ankaŭ nuntempe.

Efektive la angla lingvo (kaj la usona kulturo) estas ĉie ajn. Eĉ germanlingvaj ŝoforoj de aŭtomobilaj vetkuradoj parolas kun germanaj inĝenieroj en la angla lingvo. Germanaj sportistoj uzas ofte en intervjuoj la anglan lingvon kaj preskaŭ ĉiuj kantistoj kaj kantistinoj kantas kantojn kun anglalingvaj tekstoj; iliaj nomoj kaj grupnomoj mem estas, cetere, pruntitaj el la angla. Simile kuracistoj parolas latinlingve pri malsanoj kaj organoj. Unuflanke, tiu sistemo iel ebligas mondvastan interkompreniĝon, aliflanke tamen ĝi montras superregadon aŭ hegemonion de la romia imperio (tradicie) kaj de Usono (nuntempe).

La filozofo miaopinie pravas. La limoj de lingvoj ne nur limigas aŭ plivastigas nian personan horizonton, sed ankaŭ montras la potencon kaj la vastan influon de imperioj.

Jomo Ipfelkofer

korespondanto de Monato en Germanio

Rakontoj

Kiel la aliaj

“Ni estas fremduloj ĉi tie. Ni adaptiĝu.”

“Rigardu la aliajn, kaj agu tiel, kiel ili agas.”

Nun mi staras sola inter la aliaj. Hodiaŭ estas la unua tago. Tiu nova loko estas granda korto. Staras multaj uloj ĉi tie. Ili ne parolas, ili nur staras dise en la vasta korto. Ili ŝajnas malĝojaj. Mi vidas unu, kiu eĉ ploras. Ĉu iu mortis? La etoso estas plena je malĝojo. Mi sentas ĝin. Pro tio mia brusto premiĝas, mi iomete penas spiri.

Subite, ekaŭdiĝas fortega, sibla sonoro. Paniko trafas min. La bomboj tuj falos, necesas kuri kelen! Sed la aliaj ne kuras. Ili estas tre kuraĝaj. Ili kviete paŝas al la rando de la korto kaj eniras pordon. Mi sekvas la vicon. Ni ne malsupreniras al kelo, ni eniras grandan ĉambron.

Tiu ĉambro plaĉas al mi, ĝi estas hela, kun buntaj muroj. Ni ĉiuj sidiĝas. Dolĉa muziko plenigas la ĉambron. Mi tute forgesas la bombojn, la danĝeron. Ina voĉo ekkantas, kaj ĉiuj kunkantas. Mi ne komprenas la vortojn de la kanzono, tamen ankaŭ mi provas kanti.

Silentiĝas. Granda ulino malfermas libron kaj laŭtlegas. Mi ne komprenas tiun lingvon. Plaĉas al mi ŝia harmonia voĉo. Longe daŭras la legado. Mi enuas. Miaj kruroj ŝatus moviĝi.

Denove ekas la forta sonoro. Mi ne plu timas ĝin. Neniu ŝajnas timi ĝin. Ni revenas eksteren, en la grandan korton. La uloj disiĝas. Ili ne plu malĝojas, ili grupigas sin, kunparolas, kelkaj krias aŭ ridegas.

Eta ulino alparolas min, per afabla tono. Mi ne komprenas, mi nur ridetas al ŝi. Pro sia ruĝa robo, ŝi aspektas kiel floro. Ŝi odoras je sapo. Mi ŝatus tuŝi ŝian brilantan hararon. Ŝi ripetas sian frazon. Mi daŭre ridetas al ŝi. Ŝi paŭtas, deturniĝas kaj foriras.

Ulo kuras kriante. Li alproksimiĝas, ekpuŝas min. Mi falas teren. Tuj li frapas min. Li krias, ripetante ĉiam la saman vorton. Certe insulto. Kial li koleras? Ĉu pri la etulino? Kial li batas min? Doloras min la kapo. Mi timas. Neniu interesiĝas, neniu rigardas nin. Ĉu oni kutimas bati unu la alian ĉi tie? Subite mi memoras: “faru kiel la aliaj”. Mi ekstaras, mian koron plenigas granda kolero. Mi frapas, frapas denove lian vizaĝon. Li forkuras. Nu, bone.

Ĉiuj reeniras la ĉambron. Nun, la granda ulino parolas. Mi rigardas ŝin. Mi ŝatas ŝian rideton, ŝiajn pacajn gestojn. Ŝi fingromontras la ŝrankojn en la ĉambro. La aliaj malfermas la ŝrankojn, deprenas objektojn, kaj manipulas ilin. Mi neniam vidis tiajn objektojn. Mi ne komprenas, pri kio temas. Ili koncentriĝas pri tio. Devas esti io serioza. “Faru tiel, kiel la aliaj”, mi memoras. Do mi manprenas du strangajn objektojn kaj movas hazarde miajn manojn.

Tempo pasas. Neniu rigardas min. Mi lasas la objektojn kaj iras al muro. Mi rigardas la muron. Estas multaj fendetoj en la muro. Ili aspektas kiel maldikaj desegnaĵoj. Mi rigardadas. Formiĝas bildoj de arbobranĉoj, de flugantaj birdoj.

La forta sonoro pelas nin en la korton. La granda pordo de la korto nun estas malfermita, ekstere vidiĝas la strato.

Ĉiuj rapide eliras tra la granda pordo. Mi sekvas ilin. Mi ekvidas Panjon, mi kuras al ŝi, ni brakumas.

En ŝiaj brakoj mi flustras en ŝian orelon. “Panjo, mi ne ŝatis la lernejon. Mi ne plu iru tien.”

Laure Patas d’Illiers

Rakontoj

Tri oraj pomoj

En usona monta loko okazas ĉiujare kurado fama, ĉar ĝi estas testo de kuraĝo. Oni devas kuri senĉese dum pli ol kvardek horoj. Tial multaj spektantoj rigardas la kurantojn kaj kruele provas diveni, kiu sportulo haltos antaŭ la fino. Mia ĵurnalo sendis min por verki artikolon. Mi mallonge intervjuis multajn personojn. Finfine mi alparolis junulon, kiu finis la kuradon inter la lastaj. Li estis nigra, granda, maldika, kun longegaj kruroj kaj mallarĝa vizaĝo. Kiel ĉiujn kurintojn, mi demandis lin, kial li partoprenis la kuradon. “Por edziĝi”, li respondis.

Tian respondon mi ne antaŭvidis. Ĵurnalistoj estas scivolaj homoj. Ankaŭ plaĉis al mi lia kvieta rideto. Mi invitis lin en proksiman restoracion. Dum la vespermanĝo li rakontis ĉion. En lia etno en Afriko regas malnovaj kutimoj. Jam de multaj jaroj estis decidite de ambaŭ familioj, ke li edziĝu kun iu nekonata junulino. Por edziĝi li devas pagi doton al la familio de sia estonta edzino. Li estas malriĉa, kaj serĉis rimedon por gajni tiom da mono. Li aŭdis pri tiaj longegaj kuradoj, kie la plej rapida kuranto ricevas grandan premion. Do tutsimple, li decidis trejni sin kaj partopreni en kuradoj, ĝis sukceso. Tiu kurado estas la unua. Li tre fieris, ĉar li finis ĝin. “Mi nun daŭrigos mian trejnadon por progresi”, li deklaris, kun rideto plena je espero.

“Ĉu oni aĉetas virinojn en via lando?” Mi estis ŝokita. “Aĉeti? Kion vi diras? Ne temas pri sklaveco!” Li estis tiel ŝokita kiel mi. Nu, ni bezonis multe da tempo por reciproke klarigi niajn vidpunktojn.

Vere, estas ĉiaj homoj en la mondo, diversaj estas iliaj kutimoj. Ne sufiĉas paroli la saman lingvon por kompreni unu la alian.

Finfine, ni iĝis amikoj.

Mi rakontis al li tre malnovan rakonton el Grekio, la lando de miaj praavoj.

Atalanta estis belega princino, kiun multaj viroj amindumis. Ŝi kutimis forfuĝi, ĉar ŝi timis edziniĝon. Ŝi kapablis kuri tiel rapide kiel vento. Ŝi decidis, ke ŝi edziniĝos al la viro, kiu kapablas kuri pli rapide ol ŝi, sed la viroj, kiujn ŝi venkos, estos mortigitaj. Multaj junuloj provis kaj mortis. Hipomeno estis juna saĝa viro, kiu taksis ilian konduton absurda. Li venis ĉeesti unu kuradon, nur por vidi la belecon de Atalanta. Kiam li vidis ŝin kuranta en mallonga robo, kun la vangoj rozkoloriĝintaj pro la kurado, li tuj enamiĝis. Li prezentis sin al Atalanta, kiel princon de alia reĝolando, kaj kiel kandidaton al la kurado. Atalanta rigardis Hipomenon. Unuafoje en ŝia vivo ŝia koro estis tuŝita. Ŝi ne plu sciis, ĉu ŝi deziras venki aŭ esti venkita.

Hipomeno vokis Afroditon, la diinon de la amo, kaj petis, ke ŝi helpu la amon, kiun ŝi kreis en lia koro. Afrodito donis al li tri orajn pomojn.

La kurado komenciĝis, kaj la gejunuloj ekkuris antaŭ la popolo. Post kelkaj minutoj, Atalanta preterkuris Hipomenon. Tiam, la junulo ĵetis unu oran pomon antaŭ la piedoj de la junulino. Surprizita, ŝi haltis, kliniĝis kaj prenis la pomon. Dume la junulo antaŭkuris. Post mallonga tempo, Atalanta denove estis antaŭe. Hipomeno ĵetis la duan pomon, kelkajn metrojn for de Atalanta, kiu perdis tempon levante ĝin, dum li rapide kuris. La gejunuloj alproksimiĝis al la celo de la kurado. Atalanta estis la unua, sed ŝi ofte rigardis malantaŭe al Hipomeno. Li ĵetis la trian pomon al granda distanco. Tiam Atalanta konscie deturnis sin kaj kuris al la pomo. Portante tri pezajn pomojn, ŝi ne plu kapablis rapide kuri, kaj Hipomeno alvenis la unua al la celo. Tiel li sukcesis gajni kaj la kuradon, kaj la koron de Atalanta.

Multaj monatoj pasis post tiu tago. Mia amiko sendis al mi leteron. Li revenis en sian landon kun iom da mono. Lia familio estas organizanta lian edziĝofeston, kiu okazos la venontan printempon.

Nun mi estas hejme, relegante la leteron. Kiam mi ricevis ĝin, mi decidis sendi al mia amiko miajn bondezirojn, kaj ankaŭ donacon. Sur la tablo brilas tri oraj pomoj. Fakte, ili ne estas tute oraj. Mi ne estas tiom riĉa. Estas pomoj el ordinara metalo, kovritaj per maldika tavolo da oro. Tamen, ili plaĉas al mi. Espereble ili plaĉos ankaŭ al mia amiko. Espereble li komprenos mian mesaĝon.

Laure Patas d’Illiers

Rakontoj

La miraklo de la parolo

Mi diris al panjo, ke mi iras serĉi mian ŝancon en la vivo. Nenion ŝi respondis. Ŝi nur kapjesis. Ŝi sciis, ke mi foriros por ĉiam kaj ŝi restos sola. Ŝi certis, ke tiel devas okazi. Iam antaŭ tre longe, antaŭ mia naskiĝo, ŝi same diris al sia patrino, ke ŝi foriras. Kaj ŝia patrino, mia avino, nenion diris, ne haltigis ŝin. Eble ankaŭ la avino nur kapjesis.

Mi sciis, ke loĝi en granda urbo ne estas facile, sed mi deziris konvinki min mem, ke mi estas forta, ke mi povas naĝi en la ondoj de la vivo kaj mi ne dronos. Mi ekiris de la fundo, kaj mi devis elnaĝi, atingi bordon. Mi ne havis alian eblecon. Aŭ mi restu en la vilaĝo ĉe panjo, aŭ foriru.

La granda urbo estas terura, sed mi diris al mi mem: mi ne ektimu. Mi estu kuraĝa. Mi estis dekokjara. Kiam oni estas dekokjara, oni opinias, ke ĉiuj pretas helpi onin. Mi posedis nenion, nur mian koron. Mi ne havis diplomon kaj monon. Mi estis sola. Mi luktos, neniu helpu min. Mi vidos, ĉu mi venkos.

En ĵurnalo, pli precize sur peco de disŝirita ĵurnalo, mi tralegis, ke en iu privata hospitalo oni serĉas sanitaristinon. Iom malfacile mi trovis la hospitalon. Mi veturis per tramo, per aŭtobuso, poste denove per alia aŭtobuso, kaj fin-fine mi trovis la hospitalon. Ĝi estis preskaŭ ĉe la urborando, proksime al arbaro. Mi eniris ĝin, kaj viro-pordisto haltigis min. Mi montris la peceton el la ĵurnalo, kaj mi diris al li, kial mi venis. La pordisto ekrigardis min de la kapo ĝis la piedoj. Li ne estis juna, lia vizaĝo estis kvazaŭ ĉizita el ŝtono. Liaj nigraj okuloj rigardis min suspekteme. Tutan minuton li silente observis min kaj poste telefonis al iu. Post dek minutoj venis dika virino kun blanka mantelo.

— Venu — diris ŝi al mi, kaj ni iris al ĉambro sur la dua etaĝo.

Ŝi komencis demandi min, kiel mi nomiĝas, de kie mi estas, kial mi deziras labori en hospitalo. Ŝi avertis min, ke la laboro en hospitalo estas tre malfacila. Mi zorgos pri malsanuloj, iuj el ili tre malsanaj, aliaj kapricaj, nervozaj, sincere dirite — frenezaj. La laboro estas malagrabla, malpura, kaj la salajro mizera. Mi respondis al ŝiaj demandoj mallonge. Kiam ŝi demandis min, ĉu mi estas edziniĝinta kaj ĉu mi havas infanojn, mi diris nur:

— Ne.

— Bone — ŝi alrigardis min. — Vi komencos labori ĉi tie. Via plej granda avantaĝo estas, ke vi junas. Ĝis nun venis nur pensiulinoj. Gravas, ke vi junas kaj belas. Ĉi tie, en la hospitalo, devas labori belaj junulinoj kiel vi, kiuj ridetu kaj donu esperon al la malsanuloj. La juneco estas espero, ke la mondo estas ĝojo sen doloro kaj turmento.

Mi komencis labori. Oni donis same al mi blankan mantelon kaj etan blankan ĉapelon. De la kapo ĝis la piedoj mi estis blanka. Kiam mi rigardis min en la spegulo, mi ne povis ekkoni min. Nur miaj okuloj brilis kiel du nigraj butonoj, kaj miaj brovoj similis al komoj.

La laboro ne estis facila, sed mi estis diligenta, ĉar iam panjo ofte diris, ke ne estas hontinda laboro kaj mia pano estos dolĉa, se mi mem perlaboros ĝin. De mateno ĝis vespero mi estis inter malsanuloj, kaj mi provis esperigi ilin, kiel diris al mi la flegistino. Mi ridetis al ili, kaj de mia rideto iliaj vaksaj vizaĝoj ekbriletis, kaj iliaj sekaj lipoj flustris “dankon”. Mi ĉiam estis tie, kie oni bezonis min, kaj mi jam trankvile naĝis en la maro de la vivo, en kiun mi saltis, kiam mi ekiris de mia naska vilaĝo. Mi jam deziris esti flegistino.

Foje la ĉefkuracisto alparolis min. Jam antaŭe li vidis min, sed ĝis nun neniam alparolis min.

— Kio estas via nomo? — demandis li.

Mi levis la kapon kaj respondis:

— Jana.

Li estis nur tridekjara kaj jam ĉefkuracisto. Laŭ ĉiuj en la hospitalo li spertis solvi eĉ la plej malfacilajn problemojn. Li estis alta, svelta kun malhela krispa hararo kaj okuloj, kiuj similis al grandaj vinberoj. Lia nazo estis iom agla, kaj pro tio li havis severan mienon.

— Via voĉo estas bela — diris li, sed kvazaŭ al si mem.

Mi ne komprenis, kial li mencias mian voĉon. Mia voĉo havis nenion komunan kun mia laboro en la hospitalo. Mi lavis, purigis, puŝis invalidveturilojn, kaj mi preskaŭ ne parolis, ne konversaciis. Kial li interesiĝis pri mia voĉo?

Li demandis min:

— Ĉu vi povas legi?

Tio konsternis min. Ĝis nun neniu en la hospitalo demandis, ĉu mi povas legi. Mi alrigardis lin por konstati, ĉu li parolas serioze. Eble li ŝercis, sed en tiu ĉi tago mi ne havis bonhumoron por ŝercoj. Li tamen tiel rigardis min, kvazaŭ li deziris alrigardi mian animon. Mi respondis, ke mi povas legi, ke mi ne estas analfabeta, ke mi finis gimnazion kaj li ne pensu, ke mi estas iu, kiu nenion lernis.

— Bone — diris li. — La junulo, kiu kuŝas en la ĉambro numero kvin sur la dua etaĝo estas senkonscia. Mi havas ideon. Vi ĉiun tagon devas esti ĉe li kaj legi al li voĉe.

— Kion mi legu? — ne komprenis mi.

— Libron.

— Kian libron?

— Romanon aŭ novelaron — diris li iom abrupte. — Mi deziras vidi, ĉu la legado helpos lin rekonsciiĝi.

Mi jam opiniis, ke la doktoro estas tute freneza aŭ ĵus komencis freneziĝi. Ĉu eblas tio? Mi legos, kaj la malsanulo rekonsciiĝos? Kion opinias la ĉefkuracisto? Ja, la kuraciloj ne helpas lin, kaj ĉu la legado helpos? La hospitalo ne estas lernejo. Mi pretis ekridaĉi, sed la doktoro alrigardis min severe.

— Ĉio estas klara, ĉu ne? Morgaŭ matene vi komencos legi!

— Jes, sinjoro doktoro.

— Kaj ne legu rapide. Vi legu malrapide kaj klare.

— Jes, sinjoro doktoro. Mi legos malrapide kaj klare.

Vespere, kiam mi revenis hejmen, mi komencis cerbumi, kian libron mi legu. En la ĉambro, kiun mi luis, mi ne havis librojn. Mi ne alportis el la vilaĝo librojn. De kiam mi estis en la urbo, mi ne aĉetis libron. Mi opiniis, ke mi bezonos nek romanojn, nek novelarojn. Kial necesis al mi libroj, ĉu ili povis helpi min? Subite mi memoris, ke en la unua semajno, kiam mi alvenis en la urbon kaj mi konis neniun, mi estis en la urba bazaro. Mi sidis tie, sur benko; ĉe mi estis miaj du grandaj sakoj. La homoj preterpasis sen alrigardi min. Eble ili opiniis, ke mi sidis por almozpeti. Mia kapo estis klinita, mi estis laca pro la vagado tra la urbo. Subite iu haltis ĉe mi. Estis junulo, iom pli aĝa ol mi, eble studento, vestita en elfrotita nigra jako kun longa ŝalo kaj nigra ĉapelo. Liaj okuloj estis verdaj kiel siropo el mento. Mane li tenis libron kaj donis ĝin al mi.

— Prenu — li diris. — Mi tralegis ĝin, kaj ĝi plaĉis al mi.

Li ŝovis la libron en miajn manojn, kaj li foriris. Mi rigardis lian dorson, meditante, ke la frenezuloj iĝas pli kaj pli. Poste mi alrigardis la kovrilpaĝon. La titolo de la libro estis — Mara Stelo — de Julian Modest. Mi intencis ĵeti la libron en la plej proksiman rubujon, sed mi ne scias, kial, mi metis ĝin en unu el la sakoj. De tiam la libro kuŝis en la sako. Mi forgesis ĝin tie. Nun mi elprenis ĝin.

Venontmatene mi eniris la ĉambron numero kvin, kie kuŝis la junulo. La ĉambro estis hela kun unu lito. La junulo aspektis tridekjara. Lia vizaĝo blankis kiel kreto, kaj liaj okuloj estis fermitaj. Se oni ne scius, ke li estas senkonscia, oni opinius, ke li dormas profunde. Ĉe la lito estis seĝo. Mi sidiĝis kaj komencis legi. Mi tralegis la unuan novelon en la libro. Temis pri knabo, sen gepatroj, en lerneja pensiono. Mi legis sen deziro, kredante, ke estos nenia rezulto de mia voĉlegado. Tamen mi devis legi. La ĉefkuracisto povus veni kaj kontroli, ĉu mi plenumas mian taskon. Mi legis malrapide, kiel diris la doktoro, kaj iom post iom la legado iĝis por mi interesa. Mi imagis la knabon en la lerneja pensiono. Familio el Norvegio adoptis lin. Eble en la mondo vere okazas mirakloj. La knabo estis cigano. La norvega familio adoptis lin, zorgis pri li, li plenkreskis kaj iĝis inĝeniero. Verŝajne kun mi povos okazi io simila. Mi deziras estis flegistino kaj labori en tiu ĉi hospitalo. Poste eble mi edziniĝos al iu juna kuracisto, ni havos infanojn, kaj ni estos bona familio. Mi ne deziris multe de la vivo — nur havi laboron, familion kaj infanojn.

Mi legis dum horo, kaj de tempo al tempo mi alrigardis la junulon. Li kuŝis senmova sur la lito, kaj sur lia vizaĝo, glata kiel porcelano, eĉ ne unu muskolo ektremis. Mi opiniis kun bedaŭro, ke li neniam vekiĝos kaj neniam rekonsciiĝos. Vanaj estas la klopodoj kaj la eksperimento per la legado de la ĉefkuracisto.

La sekvan tagon mi denove eniris la ĉambron, kaj mi denove komencis legi. Mi legis, sed miaj duboj restis. Ĉu la legado havas sencon? Ĉu li aŭdas mian voĉon, aŭ eble lia konscio perceptas tion, kion mi legas, eble li komprenas la historiojn, priskribitajn en la noveloj. Verŝajne mia voĉo emocias lin, kaj li dezirus vidi min. Li dezirus malfermi la okulojn kaj vidi mian vizaĝon, miajn okulojn. Kio estas la senkonscia stato? Kia sekreto, mistero ĝi estas? Kiel la senkonscio trafas la homojn, kaj kiel post longa tempo ili rekonsciiĝas?

Kelkajn semajnojn mi legis, kaj la rakontoj el la libro allogis min. De tempo al tempo mi alrigardis la junulon, kaj mi parolis al li. Mi demandis, kiel li fartas, ĉu la rakontoj plaĉas al li kaj ĉu li kiel mi imagas la heroojn, pri kiuj temas en la rakontoj?

Iun tagon, post unuhora legado, subite ŝajnis al mi, ke la junulo iom moviĝis. Mi alrigardis lin konsternite. Mi sidis senmova sur la seĝo kaj strabis al lia vizaĝo. Ŝajnis al mi, ke li moviĝis, aŭ eble mi ege deziris, ke li ekmoviĝu. Mi denove eklegis, sed mi rimarkis, ke li vere moviĝas. Mi rigardis lin. Tre malrapide li malfermis la okulojn kaj alrigardis la plafonon, poste turnis la kapon al mi. Mi sidis kiel pajloŝtopita, kaj mi ne kuraĝis eĉ spiri. Antaŭ mia rigardo la junulo kvazaŭ reviviĝis.

— Kie mi estas? — demandis li flustre.

— En hospitalo — respondis mi.

— Ĉu en hospitalo? Kial? Kial mi estas ĉi tie?

— Bonvolu ne paroli — diris mi kaj tuj sonorigis por alvoki la deĵorantan flegistinon.

Post minuto ŝi eniris la ĉambron.

— La malsanulo rekonsciiĝis! — preskaŭ ekkriis mi.

La flegistino ne kredis miajn vortojn. Ŝi alrigardis la junulon.

— Jes — diris ŝi kaj tuj vokis la ĉefkuraciston.

Li venis, kaj liaj unuaj vortoj estis:

— Nekredeble! Mia eksperimento per la legado sukcesis!

Mi feliĉis. Mi ankoraŭ ne kredis, ke mia legado vivigis la junulon, aŭ eble ne la legado. Tamen io profunde en mi certigis min, ke la legado faris miraklon, ke la parolo estas miraklo.

Julian Modest

Libroj

Tre bonvena verko, sed ...

Pri la unua mondmilito en Nederlando relative malofte ion oni aŭdas aŭ legas. Nia tiuepoke eble plej fama aŭtoro, Louis Couperus, el la urbo, kie en Germanio li esperis fari brilajn raportaĵojn pri la heroa militado por sia haga taggazeto, verkis pri ĝi iom nostalgie kaj kun seniluziiĝo. Post nelonge li reiris hejmen, al Hago.

Tamen la Granda Milito, kiel prave oni titolis ĝin plurlingve, meritas pli da atento. Tial do estas tre bonvene, ke aperis In Flanders Fields de Herwig Verleyen el Bruĝo, kiu en Toronto fariĝis doktoro honoris causa pro sia multjara dediĉo konigi la verkon kaj vivon de John McCrae en Flandrio. Prave oni donis pro ĉi tiu In Flanders Fields al li la premion de la Asocio de Flandra-Naciaj aŭtoroj.

En la libro troveblas, laŭ mi, ĉio, kion en tia libro oni povas serĉi: la familio de John McCrae, ambaŭ gepatroj (la patrino eĉ legis latine kaj greke!), liaj gefratoj, la familia heredaĵo: estis tradicia tiufamilie la devo servi la patrolandon, sin dediĉi al la apuduloj kaj okupiĝi pri poezio. Ĉiuj tri fadenoj en John kuniĝis: li fariĝis militisto — kun ĉiam pli altaj rangoj, kuracisto — ankaŭ ĉiam pli altrange, kaj poeto, finfine internacie fama, eĉ se nur pro unu poemo.

Militaj spertoj

Liaj unuaj militistaj travivaĵoj, 1899-1901, estis en la milito inter la brita kolonia imperio kaj la sendependiĝemaj buroj. Pro la granda impreso, kiun multloke vekis la prezidanto de la buroj, Paul Krüger — en sia bonvolveka migrado laŭ eŭropaj kortegoj kaj parlamentoj —, kaj pro la relative multaj gazetaj raportaĵoj pri la britaj unuaj koncentrejoj de la mondo, multaj homoj en Eŭropo certe spertis tiun militon multe malpli favore ol John McCrae, kiu vivis la britan flankon. Poste en Montrealo John McCrae rapide avancis kiel kuracisto, laboris pri aŭtopsioj, pri patologio, pri kontaĝaj malsanoj — instruis, verkis studlibrojn ktp. Ankaŭ poemojn fojfoje li aperigis.

En 1914 sekvis Flandrio. La germanaj trupoj, kontraŭe al ĉiu militjuro, ekuzis venengason: la linioj ambaŭflanke apenaŭ milimetrojn moviĝis. Mortis milionoj da homoj. Terura buĉado — John McCrae prizorgis vunditojn, akompanis mortantojn. Tiutempe li verkis sian plej faman poemon In Flanders Fields. Manskribaĵon en la libro oni vidas.

Verleyen detaleme provas montri la ekzaktajn datojn kaj ankaŭ tion, kio plejfunde instigis lin al la verkado ĝuste tiumomente. Post tio li rezonas, kiuj ecoj de la poemo kaŭzis, ke ĝuste ĉi tiu fariĝis la blazona poemo pri la unua mondmilito.

La poemo mem

Kelkaj etaj ĉapitroj montras la postan historion: malsaniĝo de John McCrae kaj morto. Tiam venas pluraj reagaj poemoj al ĉi In Flanders Fields en la angla, plus kelkaj tradukoj en Esperanton.

La dua parto de la libro enhavas plurajn “Rememorojn” pri la aŭtoro kaj la poemo. La tuton sufiĉe trafe ilustras diversaj fotoj. Entute tre inda libro pri fame konata poemo, kiu pripensigas pezajn momentojn el nia homa historio.

Tamena bedaŭro

Pri la traduko kelkfoje mi ne povas fieri: eble plej ĝene estas, ke por la angla larks oni prenas, eble pro sonimito, la vorton “lariksoj”, sed, kiel sciate, tiaj arboj ne flugas. Ankaŭ enestas kelkaj aliaj lingvaj eraretoj, “preĝejo” (konstruaĵo) por “eklezio” (institucio), “presbitera” (“presbitero” estas homo; vidu PIV) por “presbiteriana”, fojfoje “lia”, kie konvenus “sia”, sed, kutime, la eraretoj ne donas kialon miskompreni.

Tamen, la tradukinton mi dankas, ĉar li havigis al nia publiko valoran atestaĵon pri inda poemo pri tiu terura unua mondmilito.

Gerrit Berveling

Herwig Verleyen: In Flanders Fields / En Flandraj kampoj. Eld. FEL, Antverpeno, 2015. 70 paĝoj, binditaj.

Libroj

La lastaj tagoj de Lillo

La minuto preskribita por la sturmo estas sciencfikcia romano. Ĝin verkis la franco Jérôme Leroy ja en la franca lingvo. La originalo La Minute prescrite pour l’assaut publikiĝis en 2008, kaj la elfrancigo, de Armela LeQuint kaj Ĵak Le Puil, aperis en 2014 per la Eldona Fako Kooperativa de SAT, la eldona fako de la sennaciisma organizaĵo. La sama paro, per la sama eldonejo, publikigis en 2010 alian elfrancigon, same sciencfikcian, de la sama aŭtoro: Sonĝoj de kristalo. Tiu de 2010 estas, tamen, nur 90-paĝa novelo, 15,5 centimetrojn alta kaj 11,5 centimetrojn larĝa, dum tiu ĉi de 2014 estas 328-paĝa romano, 20 centimetrojn alta kaj 13 centimetrojn larĝa.

Okazis dum tepida lundmateno. Mi estis en laborejo, kiam la telefono sonoris. Alvenis korespondaĵo al vi, informis mia laborkolegino. Mi iris al la malsupra etaĝo kaj prenis la korespondaĵon. Mi tuj malpakis ĝin kaj jen! Kiom bela ruĝa-griza kovrilo kun titolo en nigraj literoj, bone emfazitaj sur blanka fono! Mi foliumis la libron, kaj mi ŝatis ankaŭ la internon. Mi eĉ montris ĝin al mia kolegino kaj per spontana alparolo, sen celo treni ŝin al la verda sekto, klarigis, responde al ankaŭ spontane estiĝinta demando, kio estas Esperanto.

Ĉiutagaĵoj

Tia eldonaĵo, kiun tiumatene mi ricevis, apartenas al tiaj, kiujn ni portu enmane, se ni volas porti pruvon pri la vivanteco de la lingvo, ĉar en la romano troveblas ĉiutagaĵoj bone konataj de nuntempuloj, kiaj estas, ekzemple, la retpoŝtaĵoj, kies bitajn kestojn, pro longa malĉeesto de la uzantoj, fojfoje plenigas la spamoj proponantaj, inter aliaj gravaj aferoj, la interesan servon igi “plilongigi sian penison” (paĝo 155). La libro estas aktualega romano laŭ la publikigo- kaj pres-datoj kaj temaro. Bonimpresas la kovrilo, la bindo, la folioj kaj la sobra ena redakto de la teksto. Preseraroj malabundas.

Mislego

Mi konfesas, ke, je la unua fojo, kiam miaj okuloj rapide tralegis la priskribon de la libro, kiu troviĝas sur ĝia dorso, kaj kiu ne estas alio ol la komencaj alineoj de la romano, mi, misgvidite de mislego, komprenis, ke “Kleber renkontis Saharon iom antaŭ la fino de la mondo”, kiam vere temis pri “... renkonti Sarahon ...“. Miaj okuloj vidis dezerton, kie devus esti virino. Kaj al la prepozicio ”antaŭ” mia cerbo donis lokan signifon anstataŭ tempan. Pro tiu unua romanlinio, mi ekimagis viron, kiu ekkonis la afrikan dezerton tie, en iu fora, mondfina loko, en loko malproksima de ĉio en la mondo, eble viron starantan sur sahara duno kun mallarĝaj okulkomisuroj, kiuj klopodas vidi fore.

Krome, la librokovrilo (kvankam bela — mi nepre ne stumblu sur kontraŭdiro) ne multe helpis: foto de fortikaĵo meze de nenio, krom seka tero kun malmultaj, malaltaj kaj dise naskiĝintaj arbustoj (aŭ herbaĉoj). Kaj kion miaj neŭronoradoj faris por kunmeti ĉi tiun unuan miskomprenitan linion kun la kunteksto de la sekvaj en senchavan aferon?

Dediĉo

Mi malfermas la libron por serioza, nun sen mislego, plonĝo en la rakonton. La romano estas dediĉita “Al Hugo Cháves” kaj “Al Amy Winehouse”. Kongrua paro, ĉu ne? Ŝajnas, ke sur podio, ĉirkaŭita de ruĝaj standardoj, mi vidas la bolivaran revoluciulon krii akuzon kontraŭ la jankioj. Amy Winehouse, kun cigaredo en la buŝo, ŝvebante en alia realdimensio kaj ĉi tial sen konscii (ĉu konsciante?!), ke ŝia devenlando historie ligiĝas al la kritikatoj, spronas la patoson de la kunulo: jes, patrinfikulo! Fek’ al tiuj fiaj jankioj! La homamas-vivuoj apogeas. Amy Winehouse profitas la amasan frenezon por pugno- kaj pied-bati ajnulon en la publiko. Hugo Cháves plu instigas la tumulton. Kaj ĉio ĉi okazas en la ĉielo, ĉar la omaĝatoj jam mortis (aŭ en la infero, depende de viaj politikaj vidpunktoj kaj via rilato al psikoaktivaj substancoj).

Mondfino

La rakonto komenciĝas (kaj finiĝas) per la mondfino, la tempo kiam “la nomo de la aĵoj daŭris, dum la aĵoj mem de longe jam malaperis” (paĝo 13), la nesalubra tempo, kiam “perfekta mensa sano [...] estas maltrankviliga signo de frenezeco” (paĝo 122). Tiu fino ne estas la rezulto de natura kataklismo, ŝanĝo de la rivoluakso de la tero, abruptaj movoj en la tektonaj platoj, meteorkolizio, invado de aliplaneduloj aŭ io alia neregebla por la homoj.

La finon de la mondo, en la romano de Jérôme Leroy, kaŭzis la homoj mem dum periodo ne multe post la nuntempo, eble dum la 2020aj jaroj (paĝo 291). Tamen fino ekvenis eĉ al ĉi tiu imagita romana mondfino, ĉar la aŭtoro kreis okazontan rakonton kun veraj personoj: en ĝi ankoraŭ vivus Amy Winehouse kaj Hugo Cháves, kiuj mortis respektive en 2011 kaj 2013, ambaŭ post la publikigo de la franclingva originalo. Tie ĉi, la romano iĝis kontraŭvole pli fikcia ol scienca.

Protagonistoj

La protagonistoj estas Kleber, mezaĝa profesoro kaj romanverkisto (kiu volis esti futbalisto, sed iĝis nur artŝatanto, kiu “pli prancas antaŭ pentraĵo ol antaŭ porna TTT-paĝaro” — paĝo 115) kaj Sarah, blonda, granda kaj ankoraŭ ne tridekjara juna virino, kiu estas leŭtenanto. Jérôme Leroy intence inversiis la, de la tradicia socio, atenditajn rolojn, donante al la viro pli kvietan okupon, en “apartamento plenplena da libroj odorantaj katpison” (paĝo 16) kaj al la virino la povon ordoni kaj esti obeata.

“En kiu lernejo vi instruas?” (paĝo 19), demandas Kleber al Sarah. Per tiu ĉi demando, Jérôme volas montri, ke oni kutimas ne atendi, ke virino kapablu fariĝi ano de soldata hierarkio, isto de profesio historie destinita al viroj.

Alia grava rolulo, mi nomu ankaŭ ŝin protagonisto, estas eldonistino en Parizo. Ŝi havas pri Kleber, de kiu ŝi eldonis libron, specialajn sentojn kaj atendis lin kiel savon el la katastrofo, veninta al Parizo. Kleber, aliflanke, kaj kvankam sen forgesi, ke li ŝuldas promesplenumon al la parizanino, travivas la lastajn mallumajn momentojn kun la leŭtenanto Sarah, en la urbo Lillo (kiun, probable la lastan fojon antaŭ la mondfino, vizitis, dum la 100a UK, la esperantistaro). “La kolĥozanino je nudaj mamoj”, nomo de la blogo de la eldonistino, “vagadis sola en la dezerto de apokalipso” (paĝo 75), dum ŝia dezirato estas kun alia virino.

Seksumado kaj drogoj

En la unua parto de la romano, kiu konsistigas la unuan romanduonon, alternas tiuj du scenejoj: la unua en la lilla regiono, kun la paro; kaj la alia en Parizo, kun la eldonistino/blogistino. La intrigo estas superŝutita per cigaredfumoj, alkoholo, seksumado kaj seksrilataj aludoj, drogoj (kaj preskaŭ adoro al la drogdiino Amy Winehouse), altaj dozoj de antianksiiloj kaj pliaj tiaj aferoj, kiujn oni trovus ĉe homoj vivantaj en mondo, kiu alpaŝas al la fino, sendemande, ĉu temas pri tiu fino pli-malpli reala kaj pli-malpli fikcia de la romano, ĉu pri tute reala vivofino (kaj iasence ankaŭ mondofino, ĉar fino de unuopulaj mondoj), alveninta jam al iuj nuntempaj homoj (ĉar por aliaj mondanguloj la fikciaj ladvilaĝoj de romano estas reala fakto).

Ĉu mi estu naiva por distrumpeti hazardan rilaton inter la kongresurbo de la 100a UK kaj la tradukelekto de la romano? La urbo Lillo ne aperas okaze. Ĝi trapasas la tutan romanon. La urbo kaj la ĉirkaŭa regiono, ankaŭ kun mencioj pri Bulonjo-ĉe-maro, donas fonon al granda parto de la rakonto. En Lillo la protagonistoj ekkonas sin la unuan fojon (paĝo 13). En Lillo situas la apartamento de Kleber (paĝo 171), kaj same en Lillo ili por Sarah alian apartamenton serĉas por lui.

Al loko iom post Bulonjo-ĉe-maro, en fuorteto ĉe la marbordo, Kleber kaj Sarah iras por trinki kaj amori (paĝo 65). Diras la romano, ke en la ĉirkaŭaĵo de la lilla metropolo mizeraj ladvilaĝoj, kie troviĝas “ratoj dikaj kiel hundoj” (paĝo 45), multiĝas kiel rezulto de “ĉiudirekta elmigro, furioza, kun etnaj alfrontoj” (paĝo 48). La romano informas, ke Bulonjo-ĉe-maro “iĝis vere sinistra” (paĝo 57). Ke en la stacidomo Lillo-Eŭropo junulo eksplodigis sin dum atenco (paĝo 165). Ke Lillo, malgraŭ la mondfino (kaj almenaŭ por mildigi ĉi fian kadron), ankoraŭ “odoras la historion” kaj la “poezion de urbaj devojiĝoj, trinkejoj najbaraj al noktokluboj kaj noktokluboj najbaraj al trinkejoj” (paĝoj 162/163). Kaj fine ke, je la alproksimiĝo de la fino de la roman-mondfino, Lillo, en kelkaj horoj, senhomiĝis pro amasa formigrado, forfuĝo for de la teruro (paĝo 269). Mi esperas, esperantistoj, ke vi bone ĝuis la lastajn tagojn de Lillo.

Kaj kia homa kataklismo! Estas la fino de civilizo, kiu ne kapablis alveni al konkordo. La rakonto prognozas kaj konturas la ekeston de kripligitaj homoj (pro mutacioj, kiuj estas rezulto de tropleno de radiado en ilia korpo); kompletan civitanan malordon en Francio (de Lillo vi vidis la kaosan situacion); kriman ekzaltiĝon de frenezaj knabetoj, kiuj pasigis horojn antaŭ komputilekrano, enmergiĝintaj en virtualan violentan ludon: intercivitanan militon en Belgio (paĝo 114); reciprokan sinekstermon inter Hindio kaj Pakistano per nukleaj bomboj (paĝo 155), probable pro la limkonflikto en Kaŝmiro (paĝo 91); kaj malintegriĝon de Usono, de kiu estas aparte interesa la politika mondfina konjunkturo.

Usono, kun escepto de Kalifornio, havus en la mondfino eduk- kaj san-indicojn apenaŭ superajn al tiuj de Malio. La lando timus la invadon de Venezuelo, kiu ankoraŭ estus komandata de Cháves (kiu siavice estus amiko de Schwarzenegger — ankoraŭ guberniestro de Kalifornio — ĝis la intimeco donaci kubajn cigarojn). Kaj plu en Kalifornio, en San-Francisko, okazus bombatenco, kiu igus “neloĝendaj” multajn el ĝiaj kvartaloj “dum la cent venontaj jaroj”, devigante la guberniestron formigri elde Usono (paĝoj 174 kaj 177).

Kaj, se ne sufiĉus tio ĉi por nin gapigi, restus io por legi, kio al mi aspektus neimagebla ĝis absurdo: ke ultrareligiaj subŝtatoj de Usono anstataŭigus la konstitucion per Levitoj (paĝoj 93, 174 kaj 175). Mi supozas, ke iuj cirkonstancoj, lokitaj en la romanestonteco, estas aludo al faktoj aktualaj en la tempo, kiam Jerôme verkis la romanon. Ekzemple, la prauloj de la usona prezidanto devenis de Mozambiko (paĝo 218), kio ŝajnas aludi al Barack Obama, kies prauloj venis de Kenjo.

Leginda

Riĉa kaj leginda romano. Temas pri tri centoj da paĝoj, plenaj de citoj pri kantistoj kaj kantoj, skulptistoj kaj skulptaĵoj, verkistoj kaj libroj, aktoroj kaj filmoj, pentristoj kaj pentraĵoj, filozofoj kaj ideoj, politikistoj kaj insidoj. Mi feliĉas, ke mi alproprigis ĉi tiun romanon al mi. Mi sentas, ke, post la finlego, miaj kulturaj bicepsoj larĝiĝis je du centimetroj. Dankon, Armela LeQuint kaj Ĵak Le Puil.

Paulo Silas

Jérôme Leroy: La minuto preskribita por la sturmo.. El la franca tradukis Armela LeQuint kaj Ĵak Le Puil. Eld. SAT-EFK. Paris, 2014. 328 paĝoj, glubinditaj. ISBN 978-2-918053-13-2.

Prezo ĉe FEL: 18 eŭroj + afranko.

Politiko

BRITIO

Malpli malbonaj inter aliaj malbonaj

Dum semajnoj opinio-sondaĵoj prognozis la saman rezulton en la britaj tutlandaj elektoj komence de majo: neniu el la du grandaj partioj, la dekstrema konservativa partio kaj la teorie maldekstrema sed efektive dekstremeta laborista partio, atingos parlamentan plimulton.

Verŝajnis koalicio, eventuale daŭrigo de tiu inter la konservativa partio kaj la pli malgranda kaj centre-maldekstrema liberaldemokrata partio, kiu regis ekde 2010, aŭ eble freŝa koalicio inter la laborista partio kaj la pli maldekstrema skotnacia partio.

Kia surprizo, do, kiam tuja postbalota sondaĵo indikis, ke klare venkos la konservativa partio kaj ties estro, la ĉefministro David Cameron [kamron]. Kaj tiel estis. Britoj, ne tute ĝuste ankoraŭ kulpigante la tiaman laboristan registaron pro la ekonomiaj veoj de antaŭ kelkaj jaroj, ne volis kredi, ke la nuna laborista partio finance fidindas. La partio perdis 24 seĝojn, la konservativuloj gajnis 28, kio prezentis al Cameron malgrandan sed sufiĉan plimulton.

Verduloj

Tamen rolis aliaj faktoroj. En Skotlando perdis la laborista partio ĉiujn deputitojn krom unu. Lavangis la skotnacia partio, kaptante 56 skotajn seĝojn el 59. Tiel ĝi fariĝis en la brita parlamento la tria plej granda partio, forkubutante la liberaldemokratojn, kiuj retenis nur ok el siaj 57 deputitoj. Verduloj kaj la sendependiga partio, kiu kampanjas por eksigi Brition el Eŭropa Unio, rikoltis po unu seĝon.

Tiel nun aspektas la politika mapo de Britio: en Skotlando, la skotnacia partio (flava); en norda Anglio kaj partoj de Londono, la laborista partio (ruĝa); en meza kaj suda Anglio, la konservativa partio (blua). Tiel malfacilas kredi, ke tiu aŭ alia partio reprezentas la tutan (ankoraŭ) Unuiĝintan Reĝlandon.

Malantaŭ la parlamentaj statistikoj kaŝas sin aliaj, pli insidaj ciferoj. Ekzemple, por rikolti siajn 56 deputitojn, la skotnacia partio akiris 4,7 % de la voĉoj. Verduloj ricevis 3,8 %, kiuj liveris nur unu deputiton. La sendependiga partio, la tria plej forta laŭ voĉoj, ricevis 12,6 % kaj, kiel la verduloj, nur unu deputiton.

Krioj

Aŭdiĝis denove, kio ofte okazas post balotoj en Britio, krioj por reformi la evidente maljustan neproporcian voĉdonado-sistemon uzatan dum naciaj elektoj (sed, mallogike, ne dum eŭropaj aŭ, en Skotlando kaj Kimrio, parlamentaj aŭ asembleaj elektoj).

Malgraŭ peticio kun preskaŭ duonmiliono da subskriboj prezentita al la ĉefministro, por postuli reformojn, dubindas, ĉu io ŝanĝiĝos. Klare, la tradicia neproporcia sistemo riĉe servis al Cameron, kies partio regas per 36,9 % de la voĉoj. En Britio tio sufiĉas por determini la direkton de la lando dum la venontaj kvin jaroj.

Planoj

Kiu direkto, tamen, nur parte klaras. Dum la elekto-kampanjo Cameron nur svage parolis pri siaj financaj planoj, dirante nur, ke necesos pli fortranĉi publikajn elspezojn. Jam avertas policestroj, ke ili frontas al pliaj ŝparrimedoj, dum urbaj kaj komunumaj ĉefoj timas, ke ili estos devigataj fermi eĉ pli da bibliotekoj kaj limigi aliajn sociajn servojn.

Kredeble tiuj, kiuj voĉdone apogis la konservativulojn, ricevas salajrojn, relative sekuras en siaj hejmoj, kaj ne dependas de la ŝtato pro senlaboro-, infano- aŭ loĝejo-subtenaj monoj. Ili ne estas devigataj viziti la kreskantan nombron de t.n. manĝaĵo-bankoj por sin aŭ siajn familiojn vivteni. Ili ne estas elmetataj al t.n. nulhoraj kontraktoj, kiuj permesas al dungantoj reteni la servojn de laboremulo sen promeso pri pagata posteno.

La tragedio de la ĵusaj elektoj en Britio, krom evidente la skandalo pri neproporcia voĉdonado, kuŝas en tio, ke britoj, ne tute fidante Cameron pro ties dumkampanja sekretemo, ankaŭ pro ties privilegiaj familiaj kaj edukaj cirkonstancoj, tamen malpli fidis la opozician laboristan partion.

Nacio

Senentuziasme kaj kontraŭvole ili elektis la venkantojn, kiel la malpli malbonajn inter aliaj malbonaj. Nur en Skotlando senteblis, ke oni pozitive, ne negative, voĉdonis, specife por eĉ pli libera kaj sendependa, eĉ tute sendependa nacio kun propraj povoj kaj politikoj.

Super ĉio, tamen, ŝvebas Eŭropo aŭ, pli ĝuste, Eŭropa Unio. Cameron promesas referendumon pri brita membreco, se li ne elvringos koncedojn el Bruselo, ekzemple pri enmigrado kaj popol-movado tra Eŭropo (aŭ al Britio). Jam komenciĝis la luktado: Cameron volas nuligi en Britio la eŭropan konvencion pri homaj rajtoj kaj ĝin anstataŭigi per brita ekvivalento.

Sed intertempe la laborista partio serĉas novan estron, kaj klaran ideologion; la liberaldemokratoj serĉas novan partion, aŭ almenaŭ rekonstruotan; kaj la popolo, almenaŭ la politikaj tavoloj, kiuj konsideras tiajn aferojn, serĉas novan voĉdonado-sistemon. La unua atingeblos, eventuale sen klara ideologio; la dua atingeblos sed nur post du generacioj; kaj la tria ... en la tago de Sankta Neniamo.

Paul Gubbins

ĉefredaktoro de Monato kaj korespondanto en Britio

El mia vidpunkto

Esperantistoj — ĉu kat-enitaj?

Kiam vi legos ĉi tiujn vortojn — se entute vi legas miajn vidpunktojn — vi ĝuos, almenaŭ se en la norda duonsfero, tagojn agrable varmajn, somere ripozigajn. Jen la sezono por sidi en la ĝardeno ĝis la naŭa, deka horo de la vespero kaj trinki vinon, babili, diskuti ... kaj eventuale cerbumi pri aferoj pli intelektaj, pli filozofiaj, ol kutimaj laborejaj taskoj kaj devoj.

Do jen demando por vin okupi dum longaj, lumaj vesperaj horoj. Ĉu enestas en la esperantista karaktero trajtoj pli katecaj, katemaj, ol aliflanke hundecaj, hundemaj? Alivorte: ĉu esperantistoj pli inklinas, eĉ pli similas, al katoj ol al hundoj?

Leviĝis la demando antaŭ kelkaj semajnoj post hazarda interŝanĝo de kat-fotoj kun britaj esperantistoj. “Ĉu”, ni demandis nin, “ekzistas pli da esperantistoj en nia lando kun katoj ol kun hundoj? Se jes, kial?”

Malfacilas tuj respondi la demandojn. Pro tio mi nun ilin prezentas, esperante, ke legantoj de Monato dum la somero cerbumos kaj, post konvena tempo por pripensi, dum aŭtuno leteros al la redakcio kun mature analizitaj kaj argumentitaj opinioj.

Permesu, tamen, ke mi enkonduku la debaton per kelkaj komencaj komentoj. Unue nepras diri, ke mi mem estas katsklavo, posedata de tri miaŭantaj mastroj (verdire unu mastro kaj du mastrinoj). Do nek neŭtrale, nek objektive mi proksimiĝas al la afero.

Tamen restas forta impreso, ke en mia lando pli multnombras katemaj ol hundemaj adeptoj de la verda lingvo. Efektive ensaltas mian menson nur unu brita esperanta hundo-hejmo. Tamen eble mi min trompas: povas esti, ke pro mia katamo mi nature asociiĝas kun aliaj esperantaj katemuloj.

Aliflanke ne trompas faktoj, kiuj, pravigante miajn impresojn, parolas pri si mem. Ekzemple, unu el la kongrese plej videblaj fakgrupoj estas tiu de Rondo Kato, kies anoj kunvenas por diskuti ... nu, evidente, ne rondojn, sed katojn. Ĉu ekzistas ekvivalenta Rondo Hundo? Mi kredas, ke ne.

Ankaŭ literature ne eblas refuti la faktojn. Ĉu hundoj havas sian teatraĵeton, sian biografion? Ankoraŭfoje, mi kredas, ke ne. Sed katoj, jes. En 1959 aperis en la kolekto Virino ĉe la landlimo “fantazia drameto por infanoj” titolita “La fremduloj”. En ĝi rolas abisena, siama, persa, manksa kaj aliaj katoj.

Sekvis en 1964 volumeto Dekdu piedetoj, kiu komenciĝas tiel: “Min havas kato. Tiu ĉi ne estas gramatika eraro. Mia kato estas aŭtokato kaj aristokato. Tiuj ĉi ne estas eraroj de ortografio”.

Verkis kaj la teatraĵeton, kaj la biografion Marjorie Boulton, parenteze prezidanto de Rondo Kato. Certe neniu alia esperanta verkisto tiom katumis, kiom Boulton — eĉ ne Raymond Schwartz, kiu kabaredis ĉe la Verda Kato (notu: ne la Verda Hundo) kaj kiu postlasis sian Verdkatan Testamenton.

Kontribuis al nia literaturo almenaŭ unu alia “kato”, la tradukistino Kate Hall, konata kiel Katelina Halo. Ĉu Hunde Hall? Malgraŭ bela aliteracio, ne.

Sed kial? Kial disponas katoj pri siaj esperantaj ĉampionoj, dum ŝajne hundoj ne? Ĉu enestas io en la psikologio de esperantistoj, kio kongruas kun tiu de katoj? Katoj impresas sendependaj, krom dum nutrohoro, sed samtempe tre lojalas, tre fidelas. Katoj sekretemas, studemas, sed ankaŭ komunikas, agemas. Ĉu tiaj kombinoj karakterizas ankaŭ esperantistojn?

Ne volas mi respondi kaj tiel forpreni de vi, kara leganto, la plezuron rondirigi en via menso gravajn ekzistencialismajn demandojn tiajn, dum vi bierumas, vinumas en via ĝardeno.

Do agrablan cerbumadon pri nia kata enketo, kaj entute agrablan someron, deziras al vi Monato ... kaj ne forgesu dividi kun ni viajn proprajn vidpunktojn pri la kateco de esperantistoj.

Paul Gubbins

ĉefredaktoro de Monato

[FORIGITA!: bildo]

Marjorie Boulton karesas katon en la brakoj de Monato-ĉefredaktoro Paul Gubbins.

Moderna vivo

SLOVAKIO

La jaro de Ľudovít Štúr

En 2015 Slovakio dediĉas la jaron al la memoro de Ľudovít Štúr [ludovit ŝtur], unu el la plej notindaj figuroj de la slovaka nacia historio.

Štúr estas renoma, ĉar li starigis la fundamenton de la slovaka literatura lingvo. Verkisto, filozofo, instruisto, ĵurnalisto, ĉefredaktoro, lingvosciencisto kaj deputito de la hungara parlamento, li formulis nacian demokratan programon. Li rifuzis absolutismon, privilegiojn de la nobelaro kaj postulis suverenecon de la nacio kaj de la konstitucio.

Filozofoj

Štúr naskiĝis antaŭ 200 jaroj (la 29an de oktobro 1815) en la slovaka vilaĝeto Uhrovec (ĉ. 150 km norde de la ĉefurbo Bratislavo) en instruista familio. Li studis teologion en Halle, kie lin multe influis la teorioj de la germanaj filozofoj Hegel kaj Herder. Dum siaj studoj li gvidis literaturan rondeton de junaj poetoj kaj eldonis en 1835 poezian almanakon, Fruktoj.

Kun la slovakaj verkistoj M. M. Hodža [hodĵa] kaj J. M. Hurban li staris pinte de nacireviviga movado. Li agis klerige, kulture kaj politike, kio rezultigis la leĝigon de la slovaka lingvo en 1843. Li estis la ĉefredaktoro de la slovaka nacia gazeto (1845) kaj partoprenis en la slava kongreso en Prago (1848).

Revolucio

Li organizis volontulojn por la slovaka nacia revolucio (1848-49), sed post ĝia sufoko li estis police persekutata. Pro tio Štúr rifuĝis al sia frato en la urbeto Modra, kie li dediĉis sin al literaturo. Li mortis la 12an de januaro 1856 en la aĝo de 40 jaroj, post vundiĝo dum ĉasado.

La domo, en kiu Štúr forpasis, estas hodiaŭ Muzeo de Ľudovít Štúr, deklarita nacia kultura monumento de Slovakio en 1965. La muzeo posedas 20 000 librojn kaj literaturaĵojn ligitajn al la vivo kaj verkaro de Štúr.

Notindas liaj lingvistikaj verkoj La slovaka lingvo kaj la bezono skribi en tiu ĉi lingvo kaj Instruo pri slovaka lingvo. Ĉi tie li klarigis la slovakan literaturan lingvon kaj la neceson pri unueca lingvo por firmigi la nacian identecon.

En La Slavoj kaj la estonta mondo (skribita en la germana lingvo Das Slawentum und die Welt der Zukunft) li kritikis la habsburgan monarkion kaj, laŭ la filozofio de Hegel, skizis sian propran nocion pri ideala slava ŝtato. Aliaj verkoj inkluzivas la kolekton Poemoj kaj kantoj kaj Pri la kantoj kaj rakontoj de la slavaj gentoj.

Muzeoj, monumentoj, stratnomoj kaj publikaĵoj memorigas pri Štúr. En la nuna jaro, dediĉita al li, estas organizataj interalie ĵurnalista konkurso Plumo de Štúr, literatura konkurso Kial mi ŝatas la slovakan lingvon kaj migra ekspozicio pri liaj vivo kaj kreado.

Ankaŭ la ĉeftemo de la ĉi-jara tutslovaka esperanta renkontiĝo havas la titolon Štúr kaj Škarvan — niaj eminentuloj.. Albert Škarvan (1869-1926) verkis la slovakan tradukon de la Fundamento de Esperanto (1907), kiu fariĝis la unua libro slovaklingva pri Esperanto.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La ĉambro, en kiu forpasis Ľudovít Štúr. La mursurskribo tekstas: Ni laboras por la nacio, pro tio ni havas dornoplenan vojon de la vivo. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

La muzeo de Ľudovít Štúr en la urbeto Modra. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

Statuogrupo de Ľudovít Štúr en Modra, konstruita el blanka itala marmoro kaj inaŭgurita en 1938. Ĝin kreis Frico Motoška [motoŝka]. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

Statuo de Ľudovít Štúr en la urbo Žilina (norda Slovakio). La statuto, 5 m alta, estis inaŭgurita en 2012. Ĝin skulptis Ladislav Berak. Foto: JULIUS HAUSER

Spirita vivo

ALBANIO

Batalo kontraŭ la malriĉeco

Post la jaro 1990 la religio en Albanio reakiris sian normalan statuson post preskaŭ 25 jaroj da totala malpermeso fare de la ŝtato komunisma, sin deklarinta ankaŭ per konstitucio “ateista”. En la landon venadis diversaj religiaj misioj diversekleziaj, ĉu kristanaj, ĉu islamaj, kiuj krome notinde helpis per nutraĵoj, vestoj, investaĵoj en la infrastrukturon.

La albanoj tutkore akceptis ilin kaj amase ĉeestis la kunvenojn, la mesojn, la preĝojn en la restarigitaj objektoj de la religia kulto. Ekde tiu tempo ili konatiĝis ankaŭ kun novaj religiaj sektoj kaj grupoj, kiel bahaanoj, jehovanoj, evangeliistoj, protestantoj, same diversaj tarikatoj* islamaj, depende de la lando de kie venis tiuj misioj.

Monaĥinoj

Aparte sindonemaj kaj efikaj estis la monaĥinoj katolikaj, kiuj ĉefe agadis en la nordo de Albanio, kie katolikismo estis tradicie praktikata. Mirdita, Granda Montaro de Shkoder, Montaro de Puka k.a. estis cetere ne nur delonge izolitaj regionoj, sed ekonomie ekstreme malriĉaj; pri ili la diversaj registaroj dediĉis minimuman atenton, kvankam tie la ŝtato elĉerpis ercojn tre valorajn kaj produktis elektroenergion danke al la grandaj akvoresursoj.

Miloj da familioj tie enspezis tre malmulte da mono, kiu apenaŭ sufiĉis por sin vivteni. Ili loĝis en barakoj kune kun la dombestoj, suferis de malsanoj kaj manko de publikaj servoj. La ŝtato donas al tiuj loĝantoj tre malriĉaj nur 4000 lekojn (malpli ol 30 eŭroj) monate, per kio oni apenaŭ povas aĉeti medikamentojn.

Estas admirinda la ekzemplo de la germanaj monaĥinoj Gracia Ruff kaj Bernardet Erbenhof, kiuj pasigis 20 jarojn en la vilaĝoj de Fushë Arrëz (Lumardh, Bardhet, Tuç, Lumbardh, Kodërkeqe, Mollëkuqe, Srriqe dhe Armiraj), helpante iliajn loĝantojn. Ili forlasis siajn proprajn hejmon kaj komfortan vivon en la patrujo por servi al homoj malriĉaj en tre fora marĝenigita regiono.

Novaj domoj

Fondante la mision Sankta Jozefo apud la samnoma preĝejo tie, ili petis monon tra Aŭstrio kaj Germanio, per kiu mono estis konstruitaj 300 novaj domoj por en dignaj kondiĉoj loĝigi milojn da homoj, rekonstruis centojn da aliaj domoj, provizis regule milojn da tre malriĉaj familioj per nutraĵoj kaj medikamentoj, helpis al naskontaj virinoj, al forlasitaj knabinoj, flegadis cent infanojn en nove konstruita infanĝardeno. Nur por transportado de la materialoj al Albanio ili elspezis ĉirkaŭ unu milionon da eŭroj.

Nun al la du monaĥinoj aliĝis la tria, Martina, kio plifaciligas ilian laboron humanan. La misio starigis kursojn por tajloroj, pri fremdaj lingvoj, pri produktado de tradiciaj vestoj de la areo, kie estas dungitaj centoj da virinoj.

Apud la misio oni starigis ankaŭ apotekon, kie oni certigas medikamentojn senpage.

La agado de tiuj honorindaj monaĥinoj jam trovis eĥojn ankaŭ en eksterlandaj amaskomunikiloj.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

* 1. Tarikato: islama ordeno.

Turismo

KULTURA HEREDAĴO

Germanaj defendopreĝejoj en Rumanio

Jam pli ol okcent jarojn germanaj setlintoj precipe el mozelaj kaj rejnaj landoj loĝas en Transilvanio (Rumanio), sub la regado de hungaraj reĝoj, de la Habsburga Imperio, de la komunismo de Ceaușescu [ĉaŭŝesku]. Ili kultivis kamparane la regionon kaj okupiĝis pri minekspluatado kaj komercado. Krome ili gardis la karpatajn pasejojn kontraŭ orientaj rabistoj. Por la protektado de la lando germanoj kreis kaj prizorgis arbar-arbustan limostrion, malfacile traireblan fare de invadaj rajdobatalantoj.

Por la protekto de la propraj vilaĝoj ili konstruis “defendopreĝejojn”, kiuj estis veraj kasteloj, regataj ne de nobeloj, sed de la loĝantaro mem. Tie ili povis kaŝi sin kun familianoj, bestoj kaj transportebla posedaĵo en okazoj de portempaj minacoj. Tamen ofte ili ne povis eviti la forkondukon de homamasoj en la turkan sklavecon.

Malgraŭ fojfoje kruelegaj eventoj kaj la perdo de iamaj privilegioj, tiuj tiel nomataj “Sepkastelaj saksoj” (germane Siebenbürger Sachsen) konservis ĝis la dua mondmilito aŭtentan germanan luteranan kulturon kun daŭraj kontaktoj al la du mil kilometrojn fora patrolando. Tio okazis apud la hungara minoritato kaj plimultiĝanta rumana etno.

Tamen programo de la okcident-germana registaro (1970-1990) celis per konsiderinda monsumo “rehejmigi” tiujn homojn. Sekve de tio la restantoj grave perdis forton samkiel kulturan, ekonomian kaj politikan influon. Sufiĉas mencii, ke multaj antaŭe tute germankulturaj vilaĝoj transiris en aliajn manojn kaj, se milde diri, poste ne spertis saman flegadon kiel en la pasinteco.

Tio koncernas ankaŭ la defendopreĝejojn. El iam ĉirkaŭ 300 restas nun maksimume 150. Inter ili oni prezentas turisme kaj muzee ankoraŭ ses. Ili apartenas al la Monda Kulturheredaĵo de Unesko. Tamen granda kvanto de ili perdis siajn instalaĵojn, valoraĵojn kaj socian signifon. La novaj posedantoj aŭ ne aprezas, ne komprenas la germanan postlasaĵon, aŭ la ŝtato, ĝenerale ekonomie en mizera stato, ne povas kaj emas finance subteni la vivtenadon de la evangelia kultura heredaĵo (kiu ja religie ne estas la ortodoksa-kristana de rumanoj).

Ankoraŭ funkcias restaĵoj de la iam florantaj germandevenaj komunumoj en la regiono, sed malforte kaj reduktite. Kelkaj maljuniĝintaj nostalgiuloj kaj novriĉaj nepoj, revenantaj feriocele por renovigi familian posedaĵon, ne povas kompensi la perdon. Tial disfalas iam bonordaj bienoj kaj detruiĝas la plimulto de la defendopreĝejoj. Apenaŭ estas iu, kiu povus ilin efektive protekti.

En la historio kulturoj daŭre ŝanĝiĝis kaj pereis. Tiu de la Sepkastelaj saksoj ankoraŭ rudimente ekzistas kaj nepre meritas konservadon kaj vizitadon.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

Defendopreĝejo en Tartlau. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

[FORIGITA!: bildo]

Loĝoĉambroj en la defendomuro. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

Turismo

SKOTLANDO

Gaelaj naciaj kostumoj

Longe antaŭe, kiam turistoj unue vizitis Eŭropon aŭ vojaĝis aliloken en la mondo, unu el la plej allogaj tiamaj vidaĵoj estis belaj, buntaj naciaj kostumoj, kiujn diversaj popoloj ĉiutage portis, aŭ en kiuj regule oni aperis okaze de festo aŭ — kiel en kristanaj landoj — dimanĉe. Iuj el tiuj tradiciaj kostumoj ankoraŭ estas uzataj, sed multe pli malofte, kaj en kelkaj lokoj ili tute malaperis. En la pasinta jaro ni feriis en Skotlando kaj observis, ke nemalmulte da homoj estis vestitaj per la tradicia gaela kostumo — nun rigardata kiel la nacia vira vestaĵo de skotoj. La historio de tiu vestaĵo estas plena de peripetioj.

La gaeloj estis la loĝantoj de la montaraj regionoj kaj okcidentaj insuloj de Skotlando, sed iom post iom ili disvastiĝis tra la tuta lando. Ili konsistis el granda nombro da militemaj klanoj, parolantaj la gaelan (keltan) lingvon. Ili portis unikan kostumon, en kiu la plej grava parto estis la tiel nomata “granda kilto” (gaellingve: féileadh mór), nome peza lana kovrilo preskaŭ kvin metrojn kaj duonon longa kaj iom pli ol unu metron kaj duonon larĝa.

Tage tiu lanaĵo kovris la ŝultrojn kaj la talion, sekurigitan per leda zono, kaj nokte ĝi servis kiel dormokovrilo. Ĉar tiu longa drapaĵo ne estis praktika en batalo, ekzistis alia vestaĵo, kiu nomiĝis “malgranda kilto” (gaele: féileadh beag). Tiu lasta estas la origino de moderna civila kilto kaj de milita kilto, portata de la skotaj armeaj regimentoj. Neniu nun uzas la grandan kilton. Hodiaŭ por kilto oni bezonas de 6 ĝis 8 jardoj (5,48 – 7,31 m) da ŝtofo. La tuta kilto, krom la antaŭa parto (nomata la antaŭtuko), estas plisita. La malsupra orlo de la kilto devas nur tanĝi la grundon, kiam la portanto genuas sur unu kruro.

Partoj de la gaela vestaĵo

La tuta kostumo konsistas el la sekvaj pecoj: ĉemizo (gaele: lèine); “malgranda kilto” el tartano (lanŝtofo kun diverskoloraj strioj ortangule kruciĝantaj, gaele breacan); “sporran” (gaele: sporan), monujo el ledo aŭ bestopelto, kiu samtempe retenas la ĝustan formon de la kilto kaj kovras la ingvenon; longaj lanaj ŝtrumpoj kun krurzonoj, ornamitaj per rubandoj; fortaj truigitaj ŝuoj (aŭ dancŝuoj, por festoj) kun kruciĝantaj laĉoj. Fiksita je la supro de unu el la ŝtrumpoj oni portas mallongan ponardon kun nigra tenilo (gaele: sgian dubh).

Laŭprefere oni povas aldoni tradician ĉapon kun kvasto kaj/aŭ rubandoj kaj mezlongan jakon, faritan el manteksita ŝtofo (angle: tweed), kiu devenas de insuloj Lewis kaj Harris (gaele: Leòdhas kaj Na Hearadh).

Kvankam la klansistemo ne plu ekzistas kiel socia organizaĵo, skotoj scias, al kiu klano ili apartenas (se ili estas klananoj). Kaj ĉiu klano havas sian propran tartandesegnon, kiun nur anoj de tiu klano rajtas uzi. Virinoj ne rajtas vesti sin per vira kilto, sed povas uzi longan jupon laŭ la tartano de la familio kaj longan skarpon de la sama tartano, fiksitan je unu ŝultro per granda tradicia kelta broĉo (gaele: dealg gualainn). Fojfoje junaj skotaj dancistinoj portas kilton, sed neniam konvenas, ke ili uzu ledan monujon. Kaj ili neniam portas ponardon.

La vestaĵo de skotaj soldatoj estas simila al la civila kostumo, sed kun milituniforma supervesto anstataŭ jako el tvido, ĉapo, botoj kaj gamaŝoj. Tradicie ne estas permesite, ke la soldatoj uzu subpantalonojn eĉ vintre. Tiun spartan* uniformon portis anoj de skotaj regimentoj en ĉiu milito, inkluzive de la unua mondmilito. Eĉ pli sparta estis kutimo dum batalo, ke kuraĝa kilte vestita nearmita sakŝalmisto (gaele: pìobaire) antaŭeniru kaj konduku siajn kamaradojn por instigi kaj kuraĝigi ilin. Nesurprize, la sakŝalmisto ofte estis la unua soldato, mortigita dum atako.

Detruo de la gaela kulturo

La tuta gaela socio estis detruita post la jakobista ribelo kaj batalo de Culloden (gaele: Cùil-lodair), en kiu la princo Charles Edward Stuart, pretendanto pri reĝeco de Anglio kaj Skotlando, kaj lia armeo el nord-skotaj gaelaj klananoj, estis venkitaj de armeo, konsistanta el angloj kaj malaltlandaj skotoj. Dum la postaj jaroj (1747-1782) la tuta gaela kulturo — uzado de la tartana kilto, rekono de la gaela lingvo, la klansistemo ktp — estis anatemita kaj malpermesita sub mortopuno. Iom stranga escepto estis ĉe la skotaj soldatoj en la oficiala reĝa armeo, kiuj rajtis plu porti la kilton kiel parton de sia uniformo. Okazis kruela, sed ne tre efika persekutado de la altlandaj skotoj kaj de la gaela vivmaniero. La restanta kelta kulturo estis grave vundita, sed iomgrade ĝi daŭras ĝis hodiaŭ.

Tamen dum la regado de reĝino Viktoria la prestiĝo de kilto kaj gaela kostumo altiĝis pro la fakto, ke Viktoria vizitis nordan Skotlandon kaj estis tiom ravita de la tiea pejzaĝo, ke ŝi aĉetis grandan kamparan bienon, kie ŝia germana edzo princo Albert konstruigis luksan palacon en pseŭdoskota stilo. La tuta reĝa familio adoptis iom romantikigitan formon de la altlanda skota kostumo, kaj — laŭ mencio en la eldonita taglibro de la reĝino (Paĝoj el mia altlanda ĵurnalo) — Albert eĉ provis (malsukcese) lerni la gaelan lingvon. Ekde tiam la “malgranda kilto” iĝis moda inter la skota nobelaro, sed neniam plu estis ĉiutaga vestaĵo de la kampara gaela popolo.

Lastatempe, dum la malsukcesa kampanjo por skota sendependeco, estis videblaj sur la stratoj multaj entuziasmaj “jesuloj”, portantaj la kilton kaj svingantaj la skotan flagon. Inter ili ni vidis almenaŭ unu vestitan kiel antikva klanmilitisto.

Postskribo

Dum la periodo post 1745, kiam la uzo de kilto estis malpermesita, la gaela poeto Iain Mac Fhearchair (angle: John MacCodrum) (1693-1779) verkis satiron kun la titolo “Kanto pri la gaela vestaro”. Jen traduko de versoj el tiu poemo:

Mi estas trista, turmentita, langvora, laca,
katenitaj estas miaj membroj, mi ne povas paŝi;
malbenon al la reĝ’, kiu nian tartanon malpermesis;
estu ties tagoj mallongigitaj, tiu, kiu plilongigis niajn ŝtrumpojn;
kvankam nun ŝtrumpo longas kaj krurringo larĝas,
mi ŝatis la kurtegan, kies tuta longo
estis malpli ol span’ de kalkano ĝis krurzono.

Ne estas pli bona vest’ somera ol tartano;
leĝera ĝi estas kaj agrabla, kiam neĝas;
kovril’ ĝi estis iam de l’ herooj viglaj,
kiuj plendas, ekde kiam ĝi al ili mankas;
la vestar’, kiu ŝirmis ĉiun gaelon bravan.
Ho reĝ’, vi malice malpermesis ĝin.

Espereble la popoloj de la mondo ne forlasos, sub influo de la tutmondismo, siajn belajn buntajn naciajn kutimojn, siajn lingvojn kaj dialektojn, kiuj kulture tiom riĉigas la vivon kaj profitdone instigas la turismon.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

[FORIGITA!: bildo]

Granda kilto. Foto: GARBHAN MACAOIDH

[FORIGITA!: bildo]

Malgranda kilto. Foto: GARBHAN MACAOIDH

[FORIGITA!: bildo]

Edziĝkostumo. Foto: GARBHAN MACAOIDH

[FORIGITA!: bildo]

Juna sakŝalmisto. Foto: GARBHAN MACAOIDH

* 1. Sparta: severa kaj rigora kiel la militemaj civitanoj de Sparto, antikva urbo de Helenio.

Politiko

SINDIKATOJ

Unu laborejo — unu tarifkontrakto

Post la dua mondmilito en Germanio en la jaro 1949 estis fondita la sindikato-unuiĝo DGB (Deutscher Gewerkschaftsbund), konsistanta el 16 sindikatoj. Tiuj diferenciĝis laŭ branĉoj. Ties principo: “unu laborejo — unu sindikato”.

Ekzistas tamen kromaj sindikatoj, kiel ekzemple kristana (CGB, Christlicher Gewerkschaftsbund), alia por dungitoj, kiuj ne volis esti rigardataj kiel laboristoj (DAG, Deutsche Angestellten-Gewerkschaft), kaj aliaj por policanoj, por instruistoj de diversspecaj lernejoj kaj por oficistoj.

La konstitucio garantias liberecon fondi sindikatecajn organizaĵojn. Do nuntempe ekzistas memstaraj kaj konkurencaj sindikatoj por specifaj dungitoj, ekzemple pilotoj aŭ lokomotivestroj. Precipe la lasta, GdL (Gewerkschaft der Lokführer), ofte organizis strikojn, fakte en la lasta jaro naŭ fojojn.

Tial la parlamento decidis leĝon kontraŭ etaj sindikatoj. Validas la tarifkontrakto nur de la sindikato havanta la plej grandan nombron de membroj. Aplikeblas la principo: “unu laborejo — unu tarifkontrakto”.

125a datreveno

Plaĉas la leĝo al DGB, kiu ĉi-jaron festis la 125an datrevenon de la fondiĝo de la sindikata movado kaj kiu intertempe, post pluraj fuzioj, enhavas ses unuopajn sindikatojn. Al etaj sindikatoj ĝi malplaĉas.

Tamen protestis ankaŭ la DGB-sindikato Verdi (Vereinte Dienstleistungsgewerkschaft), unuiĝinta sindikato por servoj, en kiu membras ŝoforoj, instruistoj, poŝtistoj, flegistoj, edukistoj k.s. Ĝiaj grupoj kelkbranĉe apartenas al sindikatoj kun malmultaj membroj.

Protestis ankaŭ la politikaj partioj Linke (maldekstruloj) kaj Verduloj. Povas esti, ke plendojn ricevos la konstitucio-kortumo, la plej alta juĝejo en Germanio.

Jomo Ipfelkofer

korespondanto de Monato en Germanio

Turismo

RUMANIO

Savi orgenojn

La orgeno estas la plej granda muzikilo. La komponisto Mozart esprimis sian respekton pri ĝi jene: “La orgeno estas la reĝo de la instrumentoj.” Sed homaj reĝoj same kiel abelaj reĝinoj ne povas vivi per si mem. Ili bezonas daŭran prizorgadon, flegadon, protektadon ktp. Kaj ankaŭ la orgeno — kiel kompareble komplika sistemo — postulas por kontentiga funkciado konstantan observadon, riparadon, agordadon.

Transilvanio

En Transilvanio, hodiaŭ parto de Rumanio, en la urboj kaj vilaĝoj de germandevenaj “Sepburgaj saksoj” oni regule uzis orgenojn por inde akompani la ceremonion en luteranaj diservoj. Tio povis sekure okazi nur sub la habsburga hegemonio kaj post la repuŝo de la osmana agreso. La ekleziaj komunumoj laŭ la cirkonstancoj flegis la instrumentojn. Riĉaj burĝoj donacis novajn instrumentojn. Tiuj bone eltenis ĝis la dudeka jarcento.

Tamen du mondmilitoj kaj la komunismaj jardekoj malebligis la necesan prizorgadon. La instrumentoj tre eluziĝis kaj ne povis plu funkcii. Lastan baton alportis la translokiĝo de granda parto de la etno al Germanio. Poste mankis la homoj, kies strebo ĉiam estis teni la instrumentojn en bona stato.

Ortodoksa

La nuna Rumanio bezonas monrimedojn prefere por konstrui stratojn, instali gas- kaj elektro-kondukilojn, levi la vivnivelon. Krome la nuna ŝtatdoktrino estas ĝenerale ortodoksa, kaj la ortodoksa rito ne bezonas orgenon. Sekve la plej multaj orgenoj, se ili ankoraŭ ekzistas, troviĝas en mizera stato kaj ne funkcias.

Instrucentro

Post kiam eĉ ne unu enlanda orgenriparisto povis oferti servojn, la svisa fondaĵo SSOR antaŭ pli ol dek jaroj komencis savi la tieajn orgenojn. En la vilaĝo Honigberg (rumane Hărman) ĝi instalis instrucentron, en kiu oni kapabligas junulojn por lignaĵistoj, kaj la plej talentajn por orgenkonstruistoj. La studado, konsistanta el praktikaj kaj teoriaj fazoj laŭ la svisa maniero, estas ŝtate agnoskita kaj rezultigis ĝis nun ĉirkaŭ 20 ekzamenitojn. Tiuj homoj post antaŭvidebla ĉesigo de la svisa subteno memstare povos okupiĝi pri la orgenoj de la lando.

Sub la energia kaj lerta gvidado de la svisa orgenkonstrua majstrino Barbara Dutli dum sia ekzistado la instrucentro povis refunkciigi ĉirkaŭ 40 instrumentojn, kiuj denove plenvalore deĵoras en diservoj kaj koncertoj. La bela aspekto en renovigitaj defendopreĝejoj kaj la edifa efiko de la muziko povas iom konsoli konsidere pri la nefunkciantaj orgenoj.

La favora impreso espereble kreos pli vastan komprenon pri la penvaloro konservi la orgenan heredaĵon de la regiono kaj instigos, ke oni konstante flegu la instrumentojn.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

Riparita orgeno in Honigberg. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

[FORIGITA!: bildo]

Orgenriparado in Honigberg. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

Moderna vivo

JAPANIO

Kiel fini la vivon?

Lastatempe, brita filmo Still Life (“Kvieta vivo” aŭ “Muta naturo”) akiris favoron en Japanio. La heroo laboras ĉe loka konsilio en suda Londono. Lia tasko: serĉi parencojn de tiuj, kiuj mortis solaj kaj nezorgataj. Ankaŭ en 2008 japana filmo pri juna funebraĵisto, kiu iom post iom sentis fieron pri sia laboro, ricevis grandan aplaŭdon.

Kredebla kialo de la populareco de tiuj filmoj estas, ke ankaŭ en Japanio, ne nur en grandaj urboj sed ankaŭ en kamparaj regionoj, multiĝas solecaj mortoj. Kaj nun homoj komencas serioze konsideri kiel fini sian vivon, kaj kiel aranĝi la funebran riton kaj tombon.

Ĝis antaŭ ĉirkaŭ 50 jaroj funebrajn ritojn en Japanio prizorgis komunumoj kaj budhismaj temploj, kvankam laŭloke malsimilis tradicioj kaj funebraj manieroj. Najbaroj aranĝis la tutan procezon, gvidate de plejaĝuloj kaj invitante budhismajn bonzojn. Ĉiu familio apartenis al budhisma templo, kie ĝi havis sian familian tombon.

Ne plu prizorgataj

Tamen, pro rapida ekonomia evoluo post la 1960aj jaroj, multaj homoj translokiĝis en grandajn urbojn. Provincaj komunumoj komencis disfali, kaj multaj tomboj ne plu estas prizorgataj. En la urboj ne formiĝis novaj komunumoj kaj malfacilis al urbanoj aĉeti novajn tombojn pli proksimajn.

Kaj en provincoj kaj en urboj la respondecojn de tiamaj komunumoj transprenis komercaj funebraĵistoj. Sed la komercigo de funebroj altigis la kostojn. Raportite estas, ke funebro en Japanio kostas la ekvivalenton de 16 900 eŭroj, kompare kun en Britio 904, Germanio 1 455, Koreio 2 742 kaj Usono 3 265.

Rezulte, en la lastaj kelkdek jaroj multaj homoj, precipe en grandaj urboj, komencis pridubi kaj pripensi la nunajn funebrajn ritojn. Aliaj kritike rigardis la budhismajn templojn, kiuj tradicie monopoligis funebraĵojn.

Laŭmona diskriminacio

Ekzemple, oni atentigas pri tradicio, laŭ kiu mortinto ricevas budhisman nomon, pro kio la familio pagas al la templo. Se ili volas imponan nomon, ili multe pagas, foje ekvivalenton de pli ol sep mil eŭroj. Ĉi tiu laŭmona diskriminacio kontraŭas la instruon de Gotama Budho, la kreinto de budhismo.

Tial, kvankam la plimulto de la japanoj ankoraŭ celebras tradiciajn funebrajn ritojn, multaj ekserĉas novan manieron por elmondiĝi laŭ propra iniciato kaj gusto.

Laŭ enketo, jam ĉirkaŭ 30 % de la mortintoj en Tokio estas kremaciataj sen funebraj ceremonioj. Anstataŭ tradiciaj ritoj, okazas amikara renkontiĝo memore al la forpasinto. Kelkaj preferas, ke iliaj cindroj estu ĵetitaj en la maron aŭ enterigitaj sub arbon ol lasitaj sub malvarma ŝtona tombo.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Politiko

LUKSEMBURGIO

Trifoja neado

La 8an de junio matene per telefonvoko al nia urbodomo mi informiĝis, ke tie oni (ankoraŭ?) ne aprobis la peton ŝanĝi fenestron al pordo sur nia domo. Fakte, se nia luksemburgia najbarino konsentus, urbodoma aprobo ne necesus. Sed ŝi ne konsentas.

Preskaŭ duono — fakte 46 % — de la loĝantoj de Luksemburgio ne povas, ĉar ne rajtas, influi la politikajn decidojn de la lando. La 7an de junio la luksemburgia voĉdonantaro povus aprobi per referendumo, ke tio ŝanĝiĝu. Sed la voĉdonintoj ne konsentis.

Eble mi rakontas malklaraĵojn. Nu, mi klarigu: el la 562 958 loĝantoj de Luksemburgio, 258 679 (46 %) estas eksterlandanoj (pli ol trione portugaloj). Krom tio, la lando ĉiutage (sed ne ĉiunokte) “kreskas” pro la porlabora alveno de ĉ. 167 000 translimuloj.

Laborpostenoj

Tio necesas, ĉar en la lando ekzistas 402 577 laborpostenoj (“nur” 11 % en la financa sektoro, cetere). Tiujn postenojn okupas, pli ol trione, la pendolantaj translimuloj, kaj, po malpli ol trione, eksterlandanoj rezidantaj en Luksemburgio, kaj, fine, la “veraj” luksemburgianoj mem. (En la ĉefurbo nur triono havas luksemburgian pasporton.)

Kiaj estas la tipaj voĉdonrajtuloj, ŝtatanoj de Luksemburgio? Nur duono estas profesie aktiva, kaj 88 % el ĉi tiuj laboras en dungo ŝtata aŭ rekte dependa de la ŝtato. Ili estas mezume pli ol jardekon pli aĝaj ol averaĝa loĝanto de la lando.

La ekonomio de Luksemburgio certe ne funkcius, se ĝi dependus nur de la voĉdonhavantoj. Ĉu do ne logike, ke delongaj loĝantoj de la lando, kiuj ĝin kunkonstruas kaj pagas al ĝi impostojn, rajtu baloti por ties parlamento, same kiel ili jam rajtas partopreni en la lokaj elektoj?

Lokaj elektoj

Ĝuste tiun demandon starigis la referendumo: Ĉu longtempaj (10 jarojn) luksemburgiaj rezidantoj-neŝtatanoj rajtu baloti en parlamentaj elektoj, kondiĉe, ke ili pli frue partoprenis lokajn aŭ eŭropajn elektojn en Luksemburgio?

Kaj krome du aliajn: Ĉu luksemburgianoj rajtu baloti en parlamentaj elektoj ekde la aĝo de 16 jaroj, ne 18 jaroj kiel nun? Ĉu oni limigu la daŭron de seninterrompa aneco en la registaro al 10 jaroj?

La rezultoj, respektive: 78,02 ne; 80,87 ne; 69,93 ne. La sola sendependa granddukujo de la mondo decidis, ŝajne, fidele al sia slogano: “Ni volas resti, kio ni estas.”

Satira romaneto

Tian rezulton jam antaŭtimis la franca/luksemburgia verkisto/aktoro Claude Frisoni, kiu eldonis en marto satiran romaneton Lettre d’amour au peuple qui ne connaissait pas le verbe aimer (Amletero al la popolo, kiu ne konis la verbon ami).

Temis pri la fikcia pacifika insul-ŝtato Vatounu (inspirita de Vanuatuo), kun tre miksita loĝantaro kaj multaj “transinsululoj”. Tie regas granda riĉeco kaj paradizaj cirkonstancoj, ĝis la tago, kiam la “veraj” vatounu-anoj decidas, ke sufiĉis pri tiuj aliinsulanoj ... ke ilia restadloko prefere estu kratero de erupcianta vulkano.

Luksemburgio certe ne staras rande de tia erupcio, sed io subgrunde bolas.

István Ertl

korespondanto de Monato en Luksemburgio

Politiko

ALBANIO

La afero Becchetti

Komence de junio la albanoj ŝokiĝis pro nova skandalo. La prokurorejo sekvestris proprietaĵojn de italo, kiu investis milionojn da eŭroj i.a. en albanlingva televida kanalo “Agon Channel”. Akuzita estas Francesco Becchetti pro monlavado kaj nepago de impostoj.

Ankaŭ en akvocentralo ĉe Kalivaĉ investis Becchetti, ĉefe ekde 2007, sed post tri jaroj ĉesis la laboroj. Protestis kvar albanaj kompanioj kunlaborantaj kun Becchetti. Nun estas konate, ke la italo plialtigis fakturojn pri laboro farita kaj materialoj aĉetitaj: tial la akuzoj pri monlavado.

Becchetti, en Italio, rifuzas paroli kun albanaj prokuroroj. Li asertas, ke la akuzoj estas politike motivitaj, aparte dum antaŭelekta periodo en Albanio. Gazetoj, kiuj apartenas al li, kritikis la albanan registaron. Ankaŭ en Italio leviĝas demandoj pri Becchetti, sed ĝis nun forestas specifaj akuzoj.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

Becchetti havas diversajn komercajn interesojn. Li posedas i.a. britan piedpilkan teamon.

Moderna vivo

AGRIKULTURO

Bera paradizo

Jam en la ŝtonepoko oni manĝis fragojn, sed tiam la fruktoj estis malgrandaj. Hodiaŭ, pro krucado, ekzistas miloj da specoj. Unu el la plej bongustaj kaj vitaminriĉaj estas “Elsanta”.

Ĝin kultivas la firmao Beeradies [béradis], do “bera paradizo”. Tiu entrepreno de la familio Bauer en orienta Stirio (Ost-Steiermark, Aŭstrio) ekzistas ekde 2007.

La bera paradizo estas granda forcejo. La fragoj kreskas en kestoj kaj la plantoj atingas altecon de du metroj. Nek vento, nek hajlo povas damaĝi la fruktojn. Tiel eblas rikolti dum ses monatoj en la jaro.

Akvovaporo

Por ebligi fruan rikolton en printempo la forcejo estas hejtata pere de sunbaterioj kaj bruligado de tergaso. Kiam tergaso brulas, estiĝas akvovaporo (H2O) kaj karbondioksido (CO2). Tiuj du gasoj estas fluigataj en la forcejon, ĉar la plantoj kreskas pli rapide, se la elcentaĵo de karbondioksido estas pli alta ol en la atmosfero.

Por irigacii oni uzas pluvakvon. Kontraŭ damaĝinsektoj, ekzemple araneoj, oni ŝprucas kemiaĵojn nur minimume, sed uzas prefere utilinsektojn.

Fruktoj el Aŭstrio estas pli multekostaj ol ekzemple hispanaj, sed ili povas esti rikoltataj en matura stato kaj tial pli bone gustas. Importitajn fruktojn oni devas rikolti antaŭ maturiĝo, ĉar la transportodaŭro estas granda.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

En la libro Asteriks la Gaŭlo fragoj ludas gravan rolon, sed oni ne nepre bezonas ilin por produkti magian eliksiron. Foto: WALTER KLAG

Scienco

ITALIO

Festanta la revenon de Astrosamantha

La plej fama itala virino — tiu, al kiu la itala gazetaro dediĉis la plej larĝan spacon ekde la pasinta novembro — estas nuntempe nek aktorino, nek kantistino, nek modelulino, nek koramikino de iu dikmuskola piedpilkisto. Temas (kiel malofta afero) pri sciencistino nome Samantha Cristoforetti [samanta kristoforeti]. Ĉu vi ne konas ŝin? Guglu ŝian nomon kaj aperos oceano da fotoj, artikoloj, filmoj pri ŝi kaj ŝia agado: Interreto igis tiun seriozan kaj senŝminkan junulinon vera stelo amaskomunikila.

Ni unue diru, ke ŝi estas unu el la kvar italaj astronaŭtoj dungitaj ĉe la Itala Kosma Agentejo. Naskiĝinta en Milano antaŭ 38 jaroj kaj poste kreskinta inter la valoj kaj la montoj de la norda regiono Trentino — Alto Adige, Samantha Cristoforetti estas ege pli konata en kaj ekster Italio kiel Astrosamantha: tiel, menciante la pli kaj pli popularan pseŭdonimon de ŝia Twitter-konto, la itala ĉefministro Matteo Renzi [mateo renci] mem salutis la italan “kapitaninon” okaze de ŝia alteriĝo.

La sciencistino, magistriĝinta dufoje kaj poste distingiĝinta inter 8500 aspirantaj astronaŭtoj, partoprenis ekde la 24a de novembro 2014 la sciencan mision Futura, efektivigitan ĉe la Internacia Kosmostacio (IKS). Por obteni ĉi tiun postenon, ŝi devis montri sin kapabla plenumi plej diversajn taskojn kaj alfronti iujn ajn problemojn.

“Dum mia restado en IKS”, ŝi deklaris al la itala ĵurnalistino Gaia Giorgetti antaŭ sia forveturo, “mi devos okupiĝi pri simpla bontenado, elektraj problemoj, mastrumado de la provizoj, kiuj alvenos per ŝarĝveturiloj. Sed mia ĉefa rolo estos efektivigi tutan serion da sciencaj testadoj, ok el kiuj organizas Italio. Mi pristudos materialojn, brulaĵojn, kaj mi faros fiziologiajn testojn, kiel eksperimenta kobajo. La kosmo ebligas observi fenomenojn kaj procezojn okazantajn sen la tera gravito.”

Rekordo

Ŝi ne estis sola en tiu ĉi misio: ŝiaj du kunvojaĝantoj el la tero al IKS estis la rusiano Anton Ŝkaplerov kaj la usonano Terry Virts. En IKS ili renkontis tri kromajn sciencistojn. Samantha, kiu regas la anglan kaj la rusan (kio ebligis al ŝi bone komunikiĝi kun siaj kolegoj; ofte ili uzis miksaĵon de la du idiomoj), revenis teren post ekzakte 200 tagoj.

Ŝi alteriĝis la 11an de junio, fiera ne nur pri la tuta ĝenerala sperto travivita, sed ankaŭ pri la rekordo de ŝi freŝe atingita: oni fakte memorados ŝin, ĝis alia esploristino refoje rompos la rekordon, kiel la ino, kiu restis plej longe en la kosmo. La tuta revena operacio estis spektata televide kaj interrete en Italio kaj ne nur. Kiam ŝi alvenis al la bazo, situanta en Bajkonur (Kazaĥio) (el la sama loko ŝi estis ekfluginta en novembro), ŝi esprimis du dezirojn: manĝi finfine freŝan miksitan salaton kaj duŝiĝi: en la kosmo ĉi tio ne eblas, kaj ŝi devis lavi sin per spongo kaj aliaj provizoraj rimedoj.

“Mi ĝojas esti ĉi tie kaj havi la eblon fari veran duŝon, sed mankos al mi la ideo povi ŝvebi libere”, asertis Cristoforetti el Houston post sia alteriĝo. Tie, en Usono, ŝi estas devigita pasigi periodon de readaptiĝo al la vivo sur la tero kaj aparte al ĝia gravito. Pri la famo, kiun ŝi iom neatendite (almenaŭ en tiaj dimensioj) gajnis en la lastaj monatoj, ŝi deklaras sin kontenta, sed jam preta kaj ema reveni al sia normala esplorista vivo: “La tasko de astronaŭtoj ne estas fariĝi famuloj: mi certas, ke tiu ĉi granda bruo baldaŭ finiĝos.”

Fotografaĵoj

Restos longe tamen la mesaĝoj, la fotografado, la intervjuoj al italaj televid-elsendoj (ekzemple en februaro, dum la historia muzika festivalo de Sanremo, kiam ŝi plurfoje rotaciigis la mikrofonon, respondante al la demandoj de la prezentisto), kiuj igis infanojn (kaj ne nur) revi. Samantha aperigis ĉiutage en Interreto plurajn multkolorajn fotojn faritajn el la kosmo: jen insularoj, montoj, riveroj, lagoj, maroj, urboj kaj aliaj homaj konstruaĵoj, kiajn neniu estis antaŭe vidinta. Ĉiu foto estis komentata en Twitter dulingve, en ŝia gepatra lingvo (la itala) kaj en la angla.

Aldonis Samantha: “Kiel lernejano, mi neniam elstaris pri geografio, sed iom post iom la tero iĝis al mi konata, kaj mi sukcesis rekoni ĉe la unua rigardo la diversajn areojn de la planedo.” Post 200 tagoj ŝvebadi iĝas plej normala ago: “Estas eble transdoni objekton al kolego, simple lanĉante ĝin al li. Antaŭhieraŭ mi estis ĵetonta poŝtelefonon al mia kuracisto, sed poste mi haltis, kaj mi ekkonsciis, ke mi ne plu estas en la kosmo!”

Litsakoj

“Mi neniam forgesos la vivon en IKS, je 400 kilometroj super la tero (kiujn veturilo Sojuz laŭiras ene de apenaŭ 8 minutoj je la nekredebla rapido de 27 000 km/horo), dum ĉiuj ĉi monatoj. Mi sentos la mankon de tiu privilegiita fenestro por rigardi la teron.” Kion ŝi manĝis? Ĉefe kvinoon (herbecan jaran planton de la familio amarantacoj kultivatan precipe pro la grajnoj riĉaj je proteinoj), skombron, sed ankaŭ kelkspecajn legomojn. Oni faris teston pri nutrado; pli precize pri la rilato inter nutrado kaj sano. Pri dormado, la astronaŭtoj dormis ene de ŝvebantaj litsakoj alkroĉitaj al muro. Filmo kun detala priskribo haveblas ĉe la retpaĝo https://youtu.be/YlUzva6lRQQ.

Sunleviĝo(j)

Kiujn karakterajn ecojn devas, fine, havi astronaŭto? “Li/ŝi devas elteni la longecon kaj la malfacilecon de la trejniĝo: ĝi estas ne malsama ol maratono, do bezonatas daŭraj sinkoncentrado kaj sindediĉo.” La trejniĝo, al kiu Samantha Cristoforetti aludas, daŭris ĉirkaŭ 2,5 jarojn: en la unuaj ok monatoj oni studas la teorion, la funkciadon de la diversaj IKS-aparatoj.

Poste venas la praktika parto: oni devas scipovi interveni kun la celo savi la vivon de la kolegoj kaj ĝenerale gardi la kosmostacion. Oni imitas rutinon kaj neantaŭviditaĵojn, lernigante la manieron savi, se necese, la deĵorteamon (en januaro Samantha kaj ŝiaj kolegoj devis vere alfronti iun danĝeran situacion) kaj solvi eventualajn averiojn.

La plej signifoplenaj momentoj estis, laŭ Samantha, la alveno al IKS, la komenca konstato pri la foresto de pezo, samkiel la fina vojaĝo, “kiam la veturilo Sojuz disiĝis kaj ni vidis nian lastan kosman sunleviĝon”. (Penvaloras tie ĉi atentigi, ke pro la konstanta moviĝo de la IKS la astronaŭtoj spertis 16 ektagiĝojn kaj 16 sunsubirojn ĉiutage.)

La sciencistoj nun priesploros ĉiujn kolektitajn donitaĵojn kaj tio bezonos kelkan tempon.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Scienco

RADIOAKTIVECO

La akcidento de Ĉernobilo 30 jarojn poste

Pasis preskaŭ 30 jaroj, sed multaj legantoj certe memoras, kio okazis la 26an de aprilo 1986: en Ĉernobilo, ukraina urbo ĝis tiam sena je aparta famo, eksplodis nuklea reaktoro (kiun oni kutimas indiki per la siglo RBMK) havanta altan koeficienton de potenco. Temas pri la plej serioza nuklea akcidento iam okazinta en la homa historio.

Estis tiam eligitaj 5,2 milionoj da terabekereloj. (Bekerelo estas la mezurunuo de radioaktiveco, el la nomo de la franca fizikisto Antoine Henri Becquerel, kiu en 1896 hazarde malkovris radioaktivecon.) Por kompreni la gravecon de tiu akcidento, la radiado provokita de la atomaj bomboj ĵetitaj sur Japanion dum la dua mondmilito havis apenaŭ centonan intensecon.

Malvarmiga akvo

La kaŭzoj de la akcidento estis pluraj: unue kulpis erara projektado de la centralo, sed ludis rolon ankaŭ serio da gravaj homaj eraroj. Dum rutina kontrolo rilate al la kapablo de la sistemo funkcii je malalta povumo, la reaktoro fariĝis nestabila, ĉar ĝi ne ricevis sufiĉe da malvarmiga akvo. Oni estis malaktiviginta kelkajn gravajn funkciojn de la sistemo, kiuj rilatis interalie al la eblo de aŭtomata estingado. Kiam la situacio forglitis el la manoj de la laboristoj, ili estis devigitaj klopodi haltigi la reakcion per alternativaj rimedoj.

Radioaktiva brulaĵo

Dum tiu fina kaj senespera provo ili tamen kaŭzis potenc-pinton: ĉi-lasta do deĉenigis eksplodon, kiu dissaltigis la supran (ŝtalan) protektoplaton kun proksimuma pezo de 1000 tunoj. Sekve de tio liberiĝis radioaktivaj vaporoj kaj fisiaj produktoj en la atmosferon. Post kelkaj sekundoj sekvis kroma eksplodo, kiu elĵetis fragmentojn de brulaĵo el la kerno de la reaktoro.

La reaktoroj de la klaso RBMK estis projektitaj sen la sekureca volbo el ŝtalo kaj betono, kiu ekzistas sur la plimulto de nukleaj instalaĵoj: tial post la eksplodo absolute neniu mekanismo povus iom reteni la radiadon. La reaktoro brulis dum dek tagoj, eligante almenaŭ kvin elcentojn de la 192 tunoj da radioaktiva brulaĵo tie ĉeestaj.

Vastaj areoj de la ĉirkaŭanta teritorio estis frapitaj: pli precize, 150 000 kvadrataj kilometroj da teritorio en Ukrainio, Belorusio kaj Rusio estis preskaŭ tuj deklaritaj poluitaj (kun niveloj de radiado, kiuj atingis 38 000 bekerelojn por kvadrata metro), ĉefe fare de izotopoj de cezio, stroncio kaj jodo.

30-kilometra radiuso

La deviga evakuado estis poste etendita al areo de 4300 kvadrataj kilometroj, kaj oni devis permanente reloĝigi 336 000 personojn aliloke. Tri jardekojn post la akcidento la registaro de Ukrainio plue malpermesas vivi ĉirkaŭ la centralo en 30-kilometra radiuso. La nombro de la homaj viktimoj de la katastrofo estas temo de debato. En la loko de la akcidento du laboristoj mortis tuj, kaj 28 pliaj mortis ene de tri monatoj post sia elmetiĝo al 20-siverta radiado.

Tamen estas klare, ke la realaj ciferoj pri la mortintoj estas ege pli altaj. Ne ĉiam facilas kvantigi la efikojn de ies elmetiĝo al radiado: ĉe individuoj, kiuj estis en altaj radiad-niveloj, ne nepre ekestis sanaj problemoj, kiel ekzemple kancero, sed, kiam kancero okazis, ne facilas kompreni, ĉu la kaŭzo de la malsaniĝo ja estis la elmetiĝo al radiado aŭ alia ago, kiel fumado.

Imagaj simptomoj

La Monda Organizaĵo pri Sano siaflanke asertas, ke tiu katastrofo estas provokinta aŭ iel ajn provokonta la morton de 4000 homoj, kaj ke, sekve de ĝi, la ĝenerala ofteco de kancero jam pliiĝis je 3 procentoj; la sama organizaĵo argumentas, tamen, ke la ĉefaj problemoj por la publika sano estas la psikologia deprimiĝo por tiuj devigitaj forlasi la domon en la poluitaj areoj, samkiel la plimalboniĝo de ilia ekonomia kondiĉo, kaŭzita de tiu transloĝiĝo.

Oni ankaŭ atentigas pri la emo, komuna al multaj uloj, pritimi malsanojn surbaze de nur imagaj simptomoj. Aliflanke, fakuloj de tiel nomata Academy of Science (Akademio de Scienco) en Novjorko rimarkas, ke la Internacia Atom-Energia Agentejo (IAEA) kaj la Monda Organizaĵo pri Sano, inter aliaj, grandparte subtaksis aŭ tute malagnoskis la rezultojn de multaj esploroj plenumitaj de sciencistoj el orienta Eŭropo. Ili aldone kalkulis, ke pli ol 985 000 homoj jam mortis kiel rezulto de la akcidento en Ĉernobilo.

Maltrankviliga aspekto

La plej maltrankviliga aspekto estas, ke la plimulto de la radioaktiva materialo plu kuŝas ene de la reaktoro. Ĝi estas protektita de “sarkofago” ŝtala kaj betona, konstruita kiel portempa solvo tuj post la katastrofo. Tamen tiu ujo estas laŭgrade difektiĝanta kaj el la centralo ja elfluas kelke da radiado. Oni do planis instaladon de nova uja strukturo ĝis la fino de 2015, kio protektos la ĉirkaŭan medion kaj la homan sanon dum tuta jarcento.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Politiko

JAPANIO

Ĉu finiĝis la postmilita periodo?

Ĉi-jare, en 2015, okazas tutmonde ceremonioj por memorigi la 70an datrevenon de la fino de la dua mondmilito kaj de la liberigo el faŝismo kaj koloniismo. Kaj en Eŭropo kaj en Azio politikistoj kaj gvidantoj de la koncernaj landoj kuniĝas por ne forgesi la militon kaj por ĵuri kunlabori por monda paco.

Kvankam veras, ke en la nuna mondo daŭras bataloj kaj konfliktoj, almenaŭ kelkloke ja videblas provoj limigi suverenajn rajtojn cele al komuna agado, ekzemple Eŭropa Unio. Membroj saĝe pritraktis la finon de la milito, ne plu luktante, sed diskutante.

Kia, tamen, estas la situacio en orienta Azio? Ĉu finiĝis la postmilita periodo? Tute ne. La cikatroj de la dua mondomilito ankoraŭ videblas, eĉ doloras kaj sangas. Ekzemple, la korea duoninsulo restas duonigita inter norda kaj suda partoj kaj daŭre minacas nuklea konflikto.

Disputoj

Rilate Japanion, la ĉefrolulon en la invada milito en Azio, ankoraŭ ekzistas teritoriaj insulo-disputoj kun tri najbaraj landoj, Ĉinio, Koreio kaj Rusio. Tiaj landaj problemoj estis ĝenerale solvitaj kadre de la sanfranciska pactraktrato de 1951, kiam Japanio fordonis ĉiujn teritoriojn, kiujn ĝi forrabis aŭ alimaniere akiris.

Sed nek Ĉinio, nek Koreio, nek Rusio partoprenis la kunsidojn en Sanfrancisko kaj do ne subskribis la traktaton. Ili poste kaj aparte starigis rilatojn kun Japanio, tamen la teritoriaj disputoj ankoraŭ pendas. Kaj dume en tiuj ĉi landoj furiozas naciismo, kio ne ebligas seriozajn traktadojn por solvi la situacion.

Per la traktato Japanio ŝajne regajnis sian suverenecon kaj do sendependiĝis. Al Unuiĝintaj Nacioj (UN) ĝi aliĝis en 1956. Sed verdire la sendependiĝo estis nur supraĵa, ĉar daŭre okupis la landon Usono.

Soldatoj

Subskribitaj estis la traktato pri sekureco inter Japanio kaj Usono kaj la akompana traktato pri la statuso de la usona armeo en Japanio. Ili pli pezas ol la japana konstitucio. Rezulte ekzistas 132 usonaj militbazoj kaj ĉ. 50 000 usonaj militpersonoj en Japanio. Ili ĝuas eksterteritoriajn rajtojn, tiel ke ekzemple la japana polico ne povas prienketi krimojn de usonaj soldatoj sen konsento de usonaj aŭtoritatoj.

En la gubernioj Tokio kaj najbara Kanagawa troviĝas grandegaj bazoj: la aerbazoj Yokota kaj Acugi kaj la haveno de Yokosuka, la hejma haveno de usona aviadilportanta ŝipo. Por tiuj aerbazoj Usono okupas vastan aerspacon etendiĝantan de la okcidenta parto de Tokio al la najbaraj ok gubernioj je alteco de 2400 m — 7000 m. Japanaj aviadiloj devas akiri permeson de la usona aerarmeo por flugi en tiu ĉi aerspaco, kio ne eblas al komercaj aviadilo-kompanioj.

Do ĉiuj flugoj el la flughaveno Haneda, Tokio, al la okcidento, inkluzive de Osaka, Kyushu, Koreio kaj Ĉinio, devas ekflugi orienten, kaj poste turni sin okcidenten. Pro tiu ĉirkaŭiro komercaj aviadilaj kompanioj perdas jare ekvivalenton de pli ol 200 milionoj da eŭroj.

Militaviadiloj

Usonaj militaviadiloj, kiuj de- kaj al-teriĝas, ne flugas super la domojn de usonaj militpersonoj, sed super tiuj de japanoj. Tio estas diskriminacio kaj grava atenco kontraŭ la homaj rajtoj. La damaĝo severas en Okinavo (“Sendependiĝo — ĉu senbaza?” Monato 2015/4, p.8).

Okinavanoj kaj aliaj japanoj petis la Konsilion pri Homaj Rajtoj de UN, ke ĝi agu. Tamen tiuj petoj ne estas akceptitaj pro artikolo 107 de la UN-ĉarto kaj la laŭa statuso de Japanio kiel dummilita malamika ŝtato.

Japanio pagas 20 % de la tuta buĝeto de UN, plej multe post Usono, sed ankoraŭ estas traktata kiel triaranga ŝtato. En 1995 la Ĝenerala Asembleo de UN decidis per pli ol du-triona plimulto aboli la artikolojn pri malamikaj ŝtatoj (Germanio, ekzemple, ne plu estas tiel konsiderata).

Tamen por ratifi la decidon necesas la apogo de du trionoj de la membro-ŝtatoj, inkluzive de ĉiuj anoj de la Sekureca Konsilio, kio longe daŭros.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Scienco

BRITIO

Nova fakejo vid-al-vide de renoma eldonejo

Dum kelka tempo, en la angla urbo Oksfordo, oni povis observi viglan konstruadon en la strato Walton, vid-al-vide de la renoma eldonejo Oxford University Press. Nun, finfine, aperas tie nova kaj nekutima konstruaĵo, kiu igas homojn scivolaj. Kio ĝi estas? Temas pri la plej juna “ido” de la oksforda universitato, pri la nova hejmo de Blavatnik School of Government (Esperante: Lernejo Blavatnik pri Regado), loko, kie kunfandiĝas multnacia kapitalisma agado, filantropia bonkoreco kaj scienca studado.

Malavara donaco

La fakejo estis fondita en la jaro 2010 kiel internacia scienca institucio, kiu celas al mondo pli bone gvidata, servata kaj regata. Laŭ aserto de universitata informisto, ĝiaj studentoj (38 en 2012, 120 en 2015) plibonigos tutmonde kaj la kvaliton de registaroj kaj ilian publikan politikan agadon, pere de instruado, esplorado kaj partoprenado. Ĉio ĉi eblas danke al malavara donaco fare de Leonard Blavatnik. Naskiĝinte en la urbo Odeso kaj kreskinte en Moskvo, li poste fariĝis usona civitano kaj estas nun rigardata kiel la plej riĉa homo vivanta en Britio.

Kiel entreprenisto kaj bonfaranto, kiu plenumis siajn studojn en la universitatoj Harvard kaj Columbia, li akiris sian monon pere de tutmondaj industrioj interalie en la fakoj mina, kemia kaj telekomunika. Lia propra kontribuo al la nova lernejo estis 75 milionoj da pundoj (proksimume 102 milionoj da eŭroj aŭ 114 milionoj da usonaj dolaroj).

Modernaj teknologioj

Ĝis nun la centro okupis tri malsamajn lokojn. La nova konstruaĵo, kiu oficiale malfermiĝos ĉi-aŭtune, estos hejmo por la tuta fakejo. Ĝin dizajnis la mondfama arkitekturejo Herzog and de Meuron, kiu famiĝis interalie pro la dizajno de la pekina sporta stadiono en 2008. La impresa konstruaĵo estis speciale dizajnita por ebligi malfermajn diskutadon, interagadon kaj kunlaboradon. Ĝi enhavos grandan prelego-teatron kaj lernoĉambrojn, de diversa grandeco, ekipitajn per plej modernaj teknologioj. Malferma forumo (angle: open forum) aparte invitos pro sia abunda natura lumo. Ĉi tie estos spaco por ekspozicioj, diskutoj kaj prezentoj.

Ekologiaj ideoj

Cetere la tuta entrepreno meritas atenton pro siaj ekologiaj ideoj. Hejtado kaj freŝaerprovizo funkcios plej energiŝpareme. Oni utiligos sunpanelojn kaj geotermian energipumpilon. La pluvakvo, siavice, estos kolektata. Jen, sume, plia lumturo en la medio de universitata instruado.

Jens Spillner

korespondanto de Monato en Britio

Moderna vivo

JAPANIO

Junaj demandoj por maljunaj socioj

En 2012 la plej granda farejo de paperaj vindaĵoj en Japanio raportis, ke la produktado de vindotukoj por maljunuloj superas tiun por beboj. Tiel maljuniĝas la japana socio. En 2060 du el kvin japanoj (39,9 %) estos 60-jaraj aŭ pli.

Hodiaŭ maljuniĝas la popolo de multaj evoluintaj landoj, tamen nenie pli rapide ol en Japanio. Fakuloj nomas socion, kies loĝantaro pli-ol-65-jara atingas 14 % de la tuta popolo, “maljuna socio”, kaj ĉe 21 % “supermaljuna socio”.

Japanio bezonas nur 13 jarojn por fariĝi supermaljuna socio, dum Germanio bezonas 41, Francio 44 kaj Britio 54 jarojn. Ĉi tiu rapida ŝanĝo, en kiu la popolo maljuniĝas, donas malluman, eĉ mornan perspektivon pri la estonteco, kaj prezentas problemojn malfacile solveblajn.

Vartejoj

Ĉar multaj maljunuloj ne povas vivteni sin en sia domo, kaj familianoj ne povas ilin apogi, ili volas aŭ devas loĝi en maljunulejoj. Sed pro manko de maljunulejoj, nun en Japanio pli ol duonmiliono atendas por esti akceptitaj en tiuj ĉi relative malaltkostaj vartejoj.

Krome mankas prizorgantoj kaj flegistoj, ĉar salajroj kaj laborkondiĉoj en maljunulejoj ne bonas. Antaŭvideble, laŭ la japana bonfara ministerio, en 2025 mankos ĉirkaŭ 300 000 flegistoj kaj aliaj helpantoj. Alia problemo: la nombro de maljunuloj suferantaj pro demenco aŭ Alzheimer-malsano.

Leviĝas la demando, kiu ne nur fizike, sed ankaŭ finance subtenos maljuniĝantan popolon. En 1960 unu emeriton subtenis 11,1 pli junaj homoj (inter 20 kaj 64 jaroj). En 2025 estos nur 1,8 “junuloj” por ĉiu emerito. Nun oni demandas sin, kiel la japana socio povos elteni tian ŝarĝon.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Moderna vivo

JAPANIO

Ono da kimono-portantoj

La japana vestaĵo “kimono” prezentas simbolon de la landa kulturo. Tamen malpliiĝas la nombro de kimono-portantoj. Kvankam antaŭ 30-40 jaroj japanaj maljunuloj ĝin surhavis, nun normalas, ke ili portas okcidentajn vestaĵojn. Oftas, ke junuloj neniam surhavis kimonon.

Kimono kaftane aspektas kaj montras diverskolorajn bildojn aŭ desegnaĵojn. En la japana “kimono” signifas laŭvorte “surhavaĵo” aŭ “vesto”.

Aĉeti kimonon malsamas ol aĉeti okcidentan veston. Unue, ĝi ne vendatas en normala fasonejo, sed en fakfasonejo nur por kimonoj, nomata gohukuja. Due, ĝi estas fasonata el plena vestoŝtofo laŭ la korpo de la mendinto kaj necesas preskaŭ unu monato por ĝin finfari. Ĝi kostas minimume 30 000 enojn (proksimume 220 eŭrojn).

Ceremonio

Nuntempe malmultas okazoj, kiam japanoj surhavas kimonon. Temas pri tradiciaj aŭ memorigaj okazaĵoj, kiel novjara vizito al sanktejo aŭ geedziĝa ceremonio laŭ tradicia maniero. Sed eĉ tiam oni ofte ne plu portas kimonon.

Raportite estas, ke kriziĝas la kimono-industrio. En 2011 la brita novaĵo-servo BBC informis, ke, ĉar oni ne aĉetas kimonojn, la laboristoj ne povas sin vivteni kaj ne venas junuloj por lerni kiel fasoni kimonojn. Aliflanke la estonteco ne tute nigras. Gazeto en Finnlando raportis, ke ĝinzoŝtofa kimono videblis dum modo-foiro.

Hodiaŭ ne necesas vivi kiel la prapatroj kaj, ekzemple, porti kimonon en ĉiutaga vivo. Eblas nun ĝui nunajn kaj novajn kimonoformojn. Ne malpliiĝis okazoj por ĝin surhavi, kaj kimonon porti ebligas al junuloj sperti popolvestaĵon.

Seŝimo Masaja

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Mankas intereso inter junuloj por lerni la arton fasoni kaj krei tradician japanan kimonon. Foto: Seŝimo Masaja

Leteroj

Bela vestaĵo

Mi gratulas vin pro la grafike belaspekta maja numero de nia kara revuo Monato. Nun, krom bona enhavo, ĝi havas ankaŭ belan vestaĵon.

Benedito de Paula

Brazilo

Moderna vivo

VEGETARISMO

Libro pri kunsento

Fine de 2014 aperis en Slovakio La libro pri kunsento (ISBN 978-80-8149-027-9). La 223-paĝan volumon verkis Milan Šišmiš [ŝiŝmiŝ]. Ĝia subtitolo tekstas Tradicioj kaj personoj (ne nur) de la slovaka vegetarismo.

La libro estas dividita en ses ĉapitrojn, kiuj pritraktas diversajn temojn de vegetarismo. Leganto trovas tie verajn kaj ankaŭ ridigajn rakontojn, mallongajn citaĵojn, fotojn ktp, kiuj enkondukas la historion de vegetarismo en Slovakio kaj en la mondo.

Dinamika

Fakuloj taksas la volumon (haveblan nur en la slovaka lingvo) valora konsultlibro. Ĝi estas verkita en facila lingvaĵo sed laŭ dinamika maniero. Ĝin eldonis Slovaka Nacia Biblioteko kaj Nacia Biografia Instituto en la urbo Martin.

Menciita estas la Tutmonda Esperantista Vegetarana Asocio (TEVA), la slovaka magazino Esperantista Vegetarano, kaj la nomoj de slovakaj esperantistoj-vegetaranoj (Peter Baláž, Ján Maliarik, Stano Marček, Albert Škarvan, Arnošt Váňa).

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La kovrilo de la slovaklingva libro pri vegetarismo. Foto: Julius Hauser

Scienco

ESTINGIĜO

Ĉu la homojn trafos la fino de la dinosaŭroj?

La tero eniris en novan estingiĝan fazon, la sesan de ĝia historio. Dum pasintece, antaŭ 65 milionoj da jaroj, simila estingiĝo frapis dinosaŭrojn, ĉi-foje oni devas esti ege pli maltrankvila. Ŝajnas, ke inter la unuaj viktimoj de la minacanta malapera epoko estos alkalkulitaj la homoj mem. Se la esploro ne venus el tri el la plej prestiĝaj usonaj universitatoj (Stanford, Princeton kaj Berkeley), oni ja rajtus pensi pri intrigo de nova filmo sciencfikcia. Sed la afero estas tute serioza. Sciencistoj el la menciitaj nord-amerikaj universitatoj konstatis, ke vertebruloj (al kies familio ni, dupieduloj, apartenas) malaperas je rapido 114-oble pli alta ol la normala.

Fosilioj

“Se oni faros nenion por ĉesigi tiun ĉi procezon, la homa specio ne nur malaperos, sed verŝajne estos unu el la unuaj, kiuj estingiĝos”, klarigis al BBC la respondeculo de la esploro Gerardo Ceballos. La studaĵo, eldonita en la revuo Science Advances, konsideris la estingiĝan indicon de vertebrulaj specioj. Kiel? Simple per analizo de la fosilioj de la specioj jam estintece malaperintaj. Ekde 1900, laŭ la esploro, pli ol 400 vertebruloj malaperis, kaj la rapido de tiu fenomeno nun pliiĝas.

Abeloj

La kaŭzoj estas diversaj kaj inkluzivas interalie klimatan ŝanĝiĝon, poluadon kaj senarbarigon. Ofte citata ekzemplo: la esploristoj asertas, ke ene de apenaŭ tri homaj generacioj perdiĝos la nekalkuleblaj profitoj rezultantaj el la polenado en la agrikultura fako. Fakte abeloj sur la tero estas, laŭ ĉi-rilata taksado, pereantaj.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko Scienco kaj ofta kunverkanto

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Pinta renkontiĝo

Sekureco de energi-fontoj, klimato-politiko kaj ekonomia kresko troviĝis inter la ĉefaj temoj traktataj dum somera pintkunveno de la ĉefministroj de la Viŝegrada Grupo, aŭ V4, konsistanta el Ĉeĥio, Hungario, Pollando kaj Slovakio.

Kun la franca prezidanto François Hollande ili diskutis la komunan sekurecan kaj defendan politikon de Eŭropa Unio (EU) kaj la sekurecan situacion en Ukrainio. Diskutataj estis ankaŭ enmigrado kaj la financaj problemoj de Grekio. La kunsido okazis en la slovaka ĉefurbo Bratislavo en junio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Moderna vivo

FINANCO

Ŝpari energion — ne monon

Malpli ol unu elcento da interezoj por mono en ŝparlibro aŭ ĝirokonto en Aŭstrio — kaj de tiu sumeto unu kvarono iras al la ministro pri financo. Restas preskaŭ nul. Ĉu kaŝi la kapitalon sub matraco aŭ en ŝtrumpo? Aŭ malŝpari la monon por rapida aŭto kaj vojaĝo ĉirkaŭ la mondo?

Multaj havas pli bonan ideon. Ili renovigas, pligrandigas aŭ eĉ novkonstruas domon. Bona investo estas la izolado de domo kontraŭ varmoperdo. Sekve la hejtkostoj estas nur unu triono aŭ kvarono kompare kun neizolita domo. Krome en somero la varmego restas longe ekstere de la muroj. Nemirinde, ke nun ĉie en Vieno oni vidas konstruejojn, skafaldojn kaj gruojn.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Pli profitodona ol la banko: domo-renovigo en Vieno. Foto: WALTER KLAG

Leteroj

Kial tiom da fotoj?

Mi legis kun intereso la junian numeron de Monato, precipe la artikolojn pri la persona instigilo kaj pri la Loreta Vojo. Belaj koloraj fotoj (ne nur front-paĝe!), sed kial tiom grandaj? Krome mi rimarkis, ke ne pli ol 12 personoj kontribuis, el kiuj la ĉefredaktoro kaj Roberto Pigro (dufoje). Ĉu mankas al Monato kontribuantoj kaj kontribuaĵoj?

Pierre Grollemund

Francio

Leteroj

Gratuloj

Oni ĵus enmanigis al mi la majan numeron de Monato. Dankon pro la sendado. Kaj krome, ĝi estas belega! Gratulojn!

Alberto García Fumero

Kubo

Politiko

OPINIO

Simpla kalkulo

Grava principo de Monato estas, ke kontribuantoj traktu propralandajn aferojn. Mi, laŭradika germano apud la franca landlimo kun dugeneracia antaŭscio, neniam aŭdacus skribi pri Grekio. Sed jam delonge la ĉiutagaj frumatenaj novaĵoj puŝis min al la komputilo.

Tamen mi rezistis ĉiutagan efemeran komentadon neniam aktualan por nia magazino, dece atendante la solvon de la greka tragedio. Ankaŭ en la nunaj tagoj, fine de junio, ne videblas fino. Evidentiĝas nur kulmino de nesolvebla krizo, eble eklipsa punkto (denove greka pruntovorto).

La hodiaŭa informo estis, ke post la eŭropa internministra konferenco, kiu rifuzis novajn trukoprovojn deflanke de la greka registaro, por Germanio restos porgreka garantio de 80 miliardoj da eŭroj (el la tiulandaj ŝuldoj de entute 320 miliardoj).

Estu feliĉa, se vi ne estas eŭropano. Se ne, kara eŭropa kuncivitano, bonvolu kalkuli kun mi: 80 miliardoj dividite per 80 milionoj da germanlandaj loĝantoj sekvigas 1000 eŭrojn por ĉiu persono, certe ne pluse. Kaj tiu kalkulo rajtigas min skribi pri Grekio, ĉar ĝi koncernas min.

Simpla kalkulo por via estonteco sub la sanktaj signoj de Bruselo: dividu la miliardojn per mil, kaj vi vidas la milionojn da eŭroj, kiujn vi bezonas rilatigi al la loĝantoj de via lando. Tiam vi scias, kiom da ŝuldoj via registaro surmetos sur vian dorson nur por tiu ĉi eta afero aktuale diskonigita. Kaj pripensu, ĉu vi kiel ordema civitano volas tian politikon.

Cetere, la konduto de la greka registaro, kiu laŭte parolas pri la digno kaj la honoro de la greka popolo, kvankam temas nur pri ŝuldoj kontrakte repagendaj, senhonorigas ĉiun eŭropan civitanon, kiu ne pretendas, ke iu alia transprenu la proprajn ŝuldojn.

Kaj ankaŭ la aliaj registaroj en EU simile senhoneste agadas, daŭre dorlotante malbonkondutan membron. Krome, en Eŭropo estas pluraj landoj, kiuj pene sanigis sin mem, kaj aliaj, kiuj estas ankoraŭ en pli mizera stato ol la greka ŝtato.

Ĉiu humanisme edukita eŭropa burĝo povas nur miri, ke la hodiaŭaj grekoj kredas, ke por la laŭdira lulilo de la demokratio validu aliaj reguloj ol por la cetera mondo. Jes ja, Eŭropo estas kulture ligita terpeco jam de tri jarmiloj.

Sed se oni vere intencas starigi funkciantan ekonomian eŭropan pakton, tiam regu reguleco, sincereco kaj honesteco, por ĉiu nedisputeblaj.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

Ekonomio

Litovio

Malsukcesa aviado

Du okazaĵoj en la litovia aviado de la pasinta printempo pruvas, ke tiu sektoro en Litovio ne prosperas: aviadilo falis, kompanio bankrotis ...

Malaperis aviadilo

La 16an de majo 2015 en Litovio estis tragika informo — super Balta Maro dum favoraj veterkondiĉoj malaperis aviadilo. Ĝi apartenis al eta kompanio Klaipėdos avialinijos (Fluglinioj de Klaipėda), kiu aktivas precipe sur agrikultura kampo (sterkoŝutado), sed ankaŭ ofertas servojn de aera fotado kaj filmado kaj transportado de paraŝutistoj. Tiu ĉi en la jaro 1981 produktita unumotora rusa aviadilo An-2 flugis de la sveda urbo Gotenburgo al Klaipėda. La litova kompanio ĝin aĉetis en Svedio, kaj du pilotoj devis transporti ĝin al Litovio.

La taskon plenumis la du plej kvalitaj litovaj pilotoj Adolfas Mačiulis [maĉjulis] kaj Alvydas Selmistraitis. Ili jam estis en la aerspaco de Litovio, je preskaŭ 97 marmejloj de la ĉemara urbo Palanga, kiam la kontakto kun la aviadilo subite malaperis. Des pli strange estis, ke la aviadilo estis teknike en ordo kaj ke la pilotoj havis kune 40-jaran sperton.

Tuja serĉado per aviadilo ne estis fruktodona. Ĉu la pilotoj saviĝis aŭ ne, longe ne estis klare. Kial la aviadilo malaperis, nur ili povus respondi. La aviadilon serĉis litovoj kaj latvoj en siaj respektivaj akvoteritorioj. Tri tagnoktojn oni bezonis, ĝis finfine la aviadilon oni trovis je pli ol 100 km for de la marbordo, je profundo de 124 metroj. Oni petis la nederlandan kompanion Mammoet organizi observlaborojn de la falinta aviadilo. Nederlandaj spertuloj levis la flugmaŝinon al profundo de 5-10 m kaj observis ĝin. Oni konstatis, ke ene estas la korpo de nur unu piloto.

Kio estis la kialo de la katastrofo, ĝis nun ne estas klare. Medicinspertuloj post la observo de la trovita korpo de Adolfas Mačiulis konstatis, ke en lia sango estas 0,77 promiloj da alkoholo. Onidire, ne li pilotis la aviadilon, sed lia kolego. Kie estas la dua piloto, ĝis nun ne estas klare, kaj probable tiu demando ankoraŭ longe restos enigmo en la litova aviadhistorio.

Bankrotis flugkompanio

Tagmeze de la 22a de majo 2015 la litova flugkompanio Air Lituanica informis, ke pro financaj problemoj ĉiuj flugoj ne plu estos efektivigataj. Onidire pasintjare la kompanio spertis malprofiton de ĉirkaŭ 10 milionoj da eŭroj. Tamen oni sukcesis trovi solvon por la pasaĝeroj: ilin transportis la latva flugkompanio Air Baltic.

Air Lituanica estis la kompanio, kiun en 2013 kreis la municipo Vilnius. De tiam ĝi neniam estis en prospera situacio kaj senĉese bezonis financajn injektojn. La problemoj akriĝis, kiam ŝanĝiĝis la urbestro de Vilnius. La nova urbestro Remigijus Šimašius [ŝimaŝjus] rimarkis, ke la sindevigoj de la kompanio pli ol trioble superas la posedaĵon. En tia situacio neniu privata investanto volas subteni ĝin, kaj la municipo ne havas sufiĉe da financaj rimedoj por nutri la malprosperantan kompanion.

Dume la eksa urbestro kaj kreinto de Air Lituanica Artūras Zuokas asertis, ke la decido fermi la kompanion estas pure politika. Post la bankroto ŝtataj organizaĵoj komencis pli aktive diskuti pri tio, kiel plibonigi la atingeblojn de Litovio. Oni decidis krei specialan fonduson por altiri novajn flugojn al Vilnius. La nova urbestro diris, ke la registaro tiucele povus investi ĉirkaŭ unu milionon da eŭroj kaj similan sumon povus investi ankaŭ la urbo.

Post la malapero de Air Lituanica ekis negocado kun la latva flugkompanio Air Baltic pri eventuala komuna flugkompanio de ĉiuj tri baltaj landoj: Latvio, Litovio kaj Estonio. Tuj post la malapero de la litova kompanio la latva anoncis ses novajn flugdirektojn el Vilnius.

Kial la litovoj malprosperas?

Litovaj aviadspertuloj daŭre penas respondi al la demando, kial spite al multjaraj malprofitoj la estona flugkompanio Estonian Air kaj la latva Air Baltic plu funkcias, sed litovaj kompanioj unu post la alia fermiĝas. Iam la litovoj fieris pri sia aviado.

La unuaj aviadiloj el Kaunas komencis flugi en 1919, kaj la unua pasaĝera linio inter Königsberg (la nuna Kaliningrado) kaj Kaunas kun germanaj aviadiloj estis inaŭgurita la 26an de julio 1921. En 1938 estis fondita la kompanio Lietuvos oro linijos (Litovaj fluglinioj) kun du seslokaj aviadiloj Percival Q.6.

Tuj post la ŝtata resendependiĝo sur la bazo de la loka branĉo de la sovetia flugkompanio Aeroflot kreiĝis Lithuanian Airlines. Antaŭ 15 jaroj ĝi havis dekon da itineroj al diversaj urboj de Eŭropo, sed la reto konstante disŝiriĝis. En 2005 la flugkompanio estis privatigita kaj ŝanĝis la nomon al FlyLALLithuanian Airlines. Ĝi funkciis ĝis sia bankroto en 2009.

Intertempe kreiĝis ankaŭ kelkaj aliaj etaj kompanioj, kiuj funkciis mallonge, estis malprofitaj kaj finfine bankrotis.

Ekonomikistoj kredas, ke litova komerca modelo ne estas praktika kaj agadorientado nur al Litovio aŭ Vilnius estas tro malgranda, por ke ĉi tie povu prosperi kompanioj. La plej bona solvo estus havi unu komunan kompanion en ĉiuj tri baltaj landoj aŭ subvencii ceterajn itinerojn laŭ aŭkcia modelo. Oni rimarkas ankaŭ, ke litovoj ĉion emas rapide ĉesigi. Dume la latva kompanio prosperis kaj daŭre plilarĝigas sian agadon.

Ankaŭ la estona Estonian Air spertis malprosperajn momentojn, sed poste ĝi reviziis sian agadon kaj efike korektis ĝin. Ankoraŭ unu grava aspekto: en Latvio kaj Estonio rimarkeblas vere forta ŝtata subteno de la naciaj fluglinioj.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

La litova flugkompanio FlyLAL — Lithuanian airlines bankrotis en 2009. La litovan Air Lituanica fondis la municipo Vilnius, sed ĝi ne sukcesis ekprosperi. Ĉu la latva Air Baltic iĝos la kompanio de la tri baltaj landoj, estas diskutata afero.

Moderna vivo

AŬSTRIO

Celataj: malpli altaj luprezoj

Kreskanta urbo — malabundaj loĝejoj: Jen la situacio en Vieno, la ĉefurbo de Aŭstrio. La loĝantara kresko estas la sekvo de daŭra enmigrado el aliaj landoj de Eŭropa Unio, Afriko kaj la Proksima Oriento.

Baldaŭ loĝos en Vieno du milionoj da homoj. Sekve la prezoj de loĝejoj kreskas. Nuntempe por luata loĝejo oni pagas ĉiumonate 10 ĝis 20 eŭrojn por ĉiu kvadrata metro, kaj por propra loĝejo 2000 ĝis 5000 eŭrojn por kvadrata metro — plej ofte sumon nepageblan por juna familio.

Kooperativoj

Privataj firmaoj kaj kooperativoj konstante konstruas loĝejojn, sed ne sufiĉe. Tial la komunumo Vieno, post kelkjara paŭzo, baldaŭ konstruos loĝejojn kun la celo malaltigi la luprezojn. Ĝis la jaro 2018 estiĝos 2000 novaj loĝejoj, kies subvencio atingos 25 milionojn da eŭroj.

La monata luprezo estos maksimume 7,50 eŭroj por ĉiu kvadrata metro. La politikistoj de la Verda Partio kritikis tiun planon de la socialdemokratoj. Ili volas 1000 loĝejojn pli.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Karl Marx-Hof en la 19a distrikto de Vieno. Tiu 1100 m longa konstruaĵo estiĝis en la malfruaj 1920aj jaroj. Tie loĝis 5500 personoj en 1382 loĝejoj. Financis ĝin la tiama socialdemokrata registaro de Vieno el imposto por loĝej-konstruado. Ĉiu loĝejo havis antaŭĉambron kaj kuirejon — tiam revolucia progreso. Post ripetataj renovigoj ĉiu loĝejo havas nun banĉambron. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

OPINIO

Faŭsto hodiaŭ

La faŭsta dilemo hodiaŭ verdire ĉieas. De ĉiuj anguloj vokas, alloge palpebrumas diversformaj revoj pri io granda, io pli.

Mono senĉese bruas. Loterioj, terure alte salajrataj sportistoj aŭ filmaktoroj, la pli kaj pli dominanta plago de spekulado, la senĉesa priekonomia gurdado de politikistoj. La bruo de televido, de kinostelaj amoj, tritagaj youtube-famuloj.

La perfida allogo de la ŝtata povo. La ĉiopova tento de “sekurecaj” agentejoj, komputilaj manipulantoj, misinformaj “servoj”. La sirena alvoko de ĉarlatanaj religiaj misgvidantoj ktp, ktp. Ni vivas tagon post tago skuataj, premataj, se ne taŭzataj, de tiuj mil voĉoj, tiroj, puŝoj, karesoj, tuŝetoj.

Verdire nenio esence novas en ĉio ĉi. Sed la skalo, kiun atingas nun la tuta fenomeno, ne imageblis en antaŭaj epokoj.

Ni vivas, mi dirus, en baze kaj esence faŭsta epoko. Eĉ la scienco ne eskapas la ondegon — aparte ĉar nia ampleksiĝanta konaro kerne rolis kaj rolas en la estiĝo mem de tiu ĉio-platiganta torento.

Pri ĉio ĉi, tamen, kion diri, kio ne estus mem parto de ĝi? Kiel alternativi, subeniri, liberiĝi, sen fariĝi nur unu plia pepeto meze de la milvoĉa koruso? Eble ĝuste en tio troviĝas la vera nuntempa faŭsta turmento.

Atentu tamen, ke la deziro de “io pli” estas en si mem neniel malestiminda. Male, ĝi fundamentas en la homa koro. La paradokso estas, ke el ĝi fontas la plej alta kaj plej terura en la homa konduto.

Tamen kiom el ni kapablas sufiĉe klare percepti la diversajn fadenojn de sia propra koro, por povi almenaŭ iugrade, iusence seniĝi de sklaveco? Kaj, ho ve, ĉu eble tiu deziro mem estus nur unu plia reveto inter la miloj kaj miloj?

Francisko Lorrain

Kanado

Moderna vivo

LITOVIO

Ambicia plano

Litovaj politikistoj subite rimarkis, ke draste malgrandiĝis la enlanda loĝantaro. En 2001 oni kalkulis 3 483 972 personojn, sed komence de 2015 temis pri nur iom pli ol 2 921 000. La kialoj estas elmigrado kaj malgranda naskokvanto.

En la litova parlamento la estroj de ses politikaj partioj subskribis interkonsenton pri elmigrado. Celate estas, ke en la jaro 2025 vivu en Litovio 3,5 milionoj. Tio signifas, ke elmigrado estu malaltigita de 18 al 9 elcentoj.

Reveni

Samtempe oni strebos krei longdaŭran programon por atingi pozitivan bilancon inter elmigrado kaj (re)enmigrado. Nepras krei favorajn kondiĉojn, kiuj instigu elmigrintojn reveni, labori kaj vivi en sia lando. Laŭ la interkonsento: “La nuna elmigrado fatale minacas detrui la rilatojn inter homoj kaj de la patrujo”.

La interkonsenton ne subskribis la opoziciaj partioj. La estro de la parlamenta konservativa frakcio Andrius Kubilius kritikis la dokumenton. Li taksis ĝin ridinda, aparte por afero tiom grava.

last

korespondanto de Monato en Litovio

Politiko

ENERGIO

Daŭripovaj energioj por universala evoluo

Energio-efikeco, ŝtata-privata partnereco, daŭripova transporto kaj novigantaj financaj mekanismoj por daŭripova energio staris meze de konferenco okazigita en la aŭstra ĉefurbo Vieno. Partoprenis en la kvara Viena Energia Forumo (VEF) 2015 pli ol 1500 reprezentantoj de 60 landoj, inkluzive 24 ministrojn.

Enkadrigitaj en la konferenco, kun la temo “Daŭripova energio por universala evoluo”, estis specialaj programeroj, kiel “Voĉoj de ĉefoj pri energio”, “Klimata lernejo”, retaj sesioj pri “Virinoj por daŭripova energio”, kaj ministra aranĝo por progresigi puran energion.

Avantaĝoj

La forumo celis kontribui al la post-2015-evoluo kaj klimataj procezoj, emfazante iliajn kunajn avantaĝojn kaj indikante plej bonajn praktikojn kaj agadojn.

La forumo, kiu okazas ĉiun duan jaron, estis lanĉita en 2008 de la aŭstra registaro, Internacia Instituto pri Aplika Sistemanalizo (IIASA) kaj Organizaĵo de UN pri Industria Disvolvado (UNIDO).

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Kvara VEF 2015: Reprezentantoj de la kunorganizantoj dum gazetara konferenco. En la mezo: Li Yong, ĝenerala direktoro de UNIDO. Foto: UNIDO.

[FORIGITA!: bildo]

Parolas Li Yong, ĝenerala direktoro de UNIDO. Foto: UNIDO.

[FORIGITA!: bildo]

Parolas Tania Rödiger-Vorwerk, ĝenerala vicdirektorino en la ministrejo pri ekonomia kunlaboro kaj disvolvado. Foto: UNIDO.

Noticoj

AŬSTRIO

Ampolaj paretoj

Ili venis el Munkeno (Germanio) kaj disvastiĝis en Vieno okaze de la tiel nomata Vivobalo kaj de la kantokonkurso. Eble en la tuta mondo ili aperos: verdaj kaj ruĝaj ampolaj paretoj, kiuj montras al piedirantoj, ĉu iri aŭ halti.

Ofte oni vidas ampolan paron el viro kaj virino. Fojfoje estas du viroj aŭ du virinoj. Tiel Vieno volas montri al la mondo, ke la aŭstra ĉefurbo estas tolerema kaj kosmopolita.

Intertempe la paroj aperas ankaŭ sur turista brikabrako: T-ĉemizoj, kruĉoj, magnetoj por fridujo kaj bildpoŝtkartoj. Kelkaj ridas pri tiu ludilo — bone, ke oni ne havas aliajn problemojn. Kaj de ie devas veni la fatraso.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Ampolaj paretoj en Vieno: verda por iri, ruĝa por halti. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

RIFUĜANTOJ

Statistikoj pensigaj

Pro la politika kaj milita krizo en Sirio, kiu estigis ĉirkaŭ kvar milionojn da rifuĝintoj, Unuiĝintaj Nacioj (UN) petis, ke membro-ŝtatoj akceptu laŭeble plej multe da sirianoj. Germanio allasis ĉirkaŭ 20 000 dum Japanio nur tri.

En 2014 petis enirpermeson en Japanion ĉirkaŭ 5000 rifuĝintoj, precipe el Nepalo, Turkio, Srilanko, Mjanmaro kaj Vjetnamio. El tiuj 11 estas akceptitaj. En la sama jaro, Germanio, Usono, Britio kaj Koreio akceptis respektive 33 310, 21 760, 10 725 kaj 87.

La 20a de junio estis la Monda Tago de Rifuĝintoj. Tuj antaŭ la tago, la Alta Komisiito pri Rifuĝintoj ĉe UN anoncis, ke fine de 2014 mondskale ĉirkaŭ 60 milionoj estis elpelitaj el sia hejmo pro milito aŭ persekutado.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Lingvo

ARGENTINO

La kimra lingvo en Patagonio

Antaŭ jaroj mi loĝis kun mia familio en Argentino. Pro mia laboro mia edzino kaj mi entreprenis rondvojaĝon tra Patagonio, la konusforma suda ekstremaĵo de la amerika kontinento. Tie vivas posteuloj de kimraj enmigrintoj, kiuj ankoraŭ konservas siajn lingvajn kutimojn kaj tradiciojn.

Por tiuj, al kiuj la nomo kimroj estas nekonata, temas pri keltaj loĝantoj de Kimrio, regiono (fakte nacio) situanta en la sud-okcidenta parto de la britaj insuloj. Dum jarcentoj, kiam Kimrio estis regata de anglaj gereĝoj, la kimra lingvo estis subpremata, kaj oni trudis la anglan lingvon al la loĝantoj. Eĉ ĝis la unuaj jardekoj de la 20a jarcento, infanoj, kiuj parolis la kimran, ricevis severan punon.

Barda seĝo

Jam en la urbego Bonaero ni havis kontakton kun patagoniaj kimroj. Unu el niaj amikoj estis kimro, kiu antaŭe laboris kiel provaĵkorektisto ĉe kimralingva ĵurnalo en Patagonio. Alia kimro montris al mi bardan seĝon, kiun parenco lia gajnis dum la patagonia eisteddfod. Ĉi-lasta estas tradicia kimra festivalo de muziko, poezio kaj literaturo, kiu okazas ĉiun jaron. Grava parto de la festivalo estas poezia konkurso. La poeto, al kiu estas aljuĝata la unua premio, estas kronata en solena ceremonio, dum kiu li ricevas ornamitan lignan seĝon: la t.n. “bardan tronon”.

Kelkaj urboj en argentina Patagonio estis fonditaj de kimraj enmigrintoj kaj tial havas nomojn, kiuj devenas de la kimra lingvo. Ekzemple Esquel [eskel], el la kimra vorto Yscol [iskól], “lernejo”, kaj Trelew [treléŭ], kies nomo devenas de la kimra Tre(f), “urbo”, kaj de Lew, mallongigo de la persona nomo Lewis, “Luiso/Luizo”. En Trelew, ni trovis viron en la flughaveno, kiu vendis tradiciajn kimrajn kukojn. Poste, kiam ni estis en alia suda urbo, ni vidis afiŝojn de politikaj kandidatoj por venonta balotado.

Ruĝa drako

Pluraj havis kimrajn nomojn, kaj al ni ŝajnis iom kurioze legi sloganojn en la hispana kiel Voĉdonu por Gwynfor Lewis!. Alia surprizo en la patagonia urbo, kiun ni vizitis, estis malgranda placo, kie staris monumento kun bildo de ruĝa drako, la simbolo de Kimrio, kaj la kimra devizo Y Ddraig Goch Ddyry Cychwyn [i ðrajg goĥ ðiri kiĥuin], “La ruĝa drako instigas al agado”.

La kimra komunumo (kimre: Y Wladfa Gymreig, “La kimra kolonio”) estis fondita en 1865, precipe laŭ la atlantika marbordo de la provinco Chubut, en la izolita sudo de argentina Patagonio. En la 19a kaj frua 20a jarcentoj, la registaro de Argentino instigis enmigradon el Eŭropo, por loĝigi la teritorion ekster la regiono de Bonaero. Enmigrado el Kimrio komenciĝis per malgrandaj grupoj, kiuj establiĝis en diversaj lokoj, sed precipe en Chubut, kun centroj en Gaiman, Trelew kaj Trevelin. Komence de la 21a jarcento, proksimume 50 000 loĝantoj de Patagonio estis de kimra origino.

Lingva diskriminacio

Kutime, homoj elmigras por trovi pli bonan materian vivon, kaj tio validas ankaŭ por la kimroj, kiuj eniris Argentinon. Tamen, ilia ĉefa motivo estis kultura. En sia hejmlando, la kimroj — multaj ministoj laborantaj en severaj kaj danĝeraj kondiĉoj — ja ambiciis eskapi el malriĉeco kaj el industria ekspluatado, sed ili precipe suferis pro lingva diskriminacio. Ili deziris loĝi en lando, kie ili havus plenan rajton paroli sian lingvon kaj instrui ĝin al siaj infanoj. Ilia unua celo estis Usono aŭ Kanado, sed ili baldaŭ konstatis, ke la tieaj angleparolantaj aŭtoritatoj, samkiel en la kimra hejmlando, trudas la anglan lingvon, do ili akceptis la proponon de Argentino.

Kondiĉoj en Patagonio estis seniluziige malfacilaj, ĉar granda parto de la regiono estas duondezerta, senakva kaj malfekunda. Plie, ĝi estis tiam loĝata de indiĝenoj Tehuelche. Tamen, malsame ol aliaj homoj eŭropdevenaj, kiuj volis ekstermi la indiĝenojn — kaj pliparte sukcesis —, la kimroj kaj la indiĝenoj amikiĝis. El la indiĝenoj la kimroj lernis, kiel vivteni sin en la malmilda teritorio, kaj danke al la iniciato de kimra virino, Rachel Jenkins [rejĉel ĵenkinz], ili lernis ekspluati la riveron Camwy — kiu sporade transbordiĝis kaj inundis la ĉirkaŭaĵon — por irigacii la grundon. Pro tio, la kimra kolonio en Patagonio iĝis unu el la plej verdaj kaj fekundaj regionoj en la tuta teritorio.

Metodista konfesio

La kolonio jam devis decidi kiun formon de la kimra lingvo uzi kaj instrui. Sub la angla regado Kimrio estis efektive disigita en du partojn, nome Nordan Kimrion kaj Sudan Kimrion, kun iom malsamaj dialektoj. Leviĝis la demando, kiun dialekton paroli. La decido estis aŭdaca. La plimulto de la enmigrintoj apartenis al la metodista konfesio kaj alkutimiĝis al la alta literatura formo de la lingvo, nome tiu de la Biblio. Ĉi tiu lingvo iĝis la komuna idiomo de la komunumo. Rezulte, la patagonia kimra estas rigardata kiel la plej pura, ĝusta kaj altkvalita varianto de la kimra lingvo, tre respektata eĉ en la hejmlando.

Kredeble la patagoniaj kimroj ne estas la solaj, kiuj, adoptante literaturan idiomon en sanktaj skriboj, solvis la problemon de komunikado. Eble komparebla estas la uzado de la klasika araba de la Korano inter popoloj parolantaj la diversajn — ne ĉiam interkompreneblajn — regionajn arabajn dialektojn.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de “Monato” en Irlando

Scienco

KUBO

Denaskaj aidoso kaj sifiliso neniigitaj

Fine de junio 2015 la Tutamerika Organizaĵo pri Sano oficiale agnoskis Kubon kiel la unuan landon en la mondo sukcesintan forigi la denaskajn aidoson kaj sifilison. Tiu ĉi sukceso meritis la laŭdojn, interalie, de Anna Lucía D’Emilio, reprezentanto de UNICEF en Kubo.

La agnosko sekvas la viziton de spertuloj de la Tutamerika Organizaĵo pri Sano, okazintan en la pasinta marto kun la celo konstati la faktojn kaj analizi raporton tiurilate submetitan al ĝi fare de la kuba ministerio pri sano.

Ceremonio

En la jaroj post 1970 Kubo lanĉis programon, kiu celis la reduktadon de la kunnaskita sifiliso. Oni sukcesis iom post iom malaltigi la nombron de la kazoj ĝis inter 0 kaj 0,04 por ĉiu milo da novnaskitoj. Dum la agnoska ceremonio, la kuba ministro pri sano Roberto Morales Ojeda, insistis pri la daŭra neceso kunlabori en tiu fako kun aliaj landoj.

Alberto García Fumero

korespondanto de Monato en Kubo

El mia vidpunkto

Popolo 1, Eŭropa Unio 0

“Damne ... mi ne plu volas aŭdi pri Grekio.” Jen la vortoj de usonano, en kies lando mi gastas kaj kie mi nun enkomputiligas ĉi tiujn liniojn. Facile imageblas, ke ne nur usonanoj tiel opinias. Ankaŭ multaj eŭropanoj, kies gazetoj (se tiujn ili entute legas) same kiel la televidaj kaj radiaj novaĵelsendoj jam de semajnoj plenas je opinioj, fojfoje malpli ol je faktoj.

Tamen por eŭropanoj gravas la krizo en Grekio — ne nur por tiuj, kiuj ĉiutage uzas eŭrojn, kaj demandas sin eventuale ne ĉu, sed kiamaniere la valuto eltenos, sed ankaŭ por tiuj, kies registaroj kaj bankoj pruntedonis monon al Grekio.

Ekonomiko, almenaŭ al ne-ekonomikistoj, estas komplika, mistera afero. La skota verkisto Thomas Carlyle [kalajl] nomis ĝin “scienco morna”. Ŝerce, aŭ eble ne tute, oni diras, ke kieas kvin ekonomikistoj, tieas ses opinioj. Do eble ankaŭ ekonomikistoj taksas sian sciencon, se ne morna, do komplika kaj almenaŭ iom mistera.

Pro tio, eble, la krizo estas simpligita kaj komprenebligita, kvazaŭ temus pri futbal-matĉo. Jen unuflanke la heroa, kuraĝa sed subfinancata greka teamo, kun ludantoj apenaŭ trejnitaj; jen aliflanke la potenca, riĉega eŭropa teamo, kun konataj punŝotistoj kiel Merkel kaj Hollande.

Kaj, kiam venkis en la referendumo la 5an de junio la grekoj, kaj maldece fingrumis al la eŭropa teamo, indikante, ke ili ne plu volas ludi laŭ la eŭropaj reguloj, ekhurais la fejsbukaj spektantoj.

Grekoj parolis (kvankam voĉdonis nur duono de la popolo) ne nur por si, sed ankaŭ por opresata, subtretata kaj finance ekspluatata eŭropa popolo, jubilis la komforte enfoteligita fejsbukanaro. Hura! Popolo 1, Eŭropa Unio 0.

Sed futbalo ĝi ne estas. Kaj rigardi ĝin tia bagateligas la tutan malfeliĉan aferon. Kial, kiel argumentas en ĉi tiu numero nia germana korespondanto Franz-Georg Rössler, liaj samlandanoj (kaj ne nur) konstante per siaj impostoj financu grekojn, kiuj ŝajne, kvankam finance draŝataj, malemas entrepreni fiskajn kaj aliajn reformojn? Reformoj, cetere, kiujn landoj en similaj, sed ne tiom ekstremaj pozicioj, kiel Irlando, senbrue englutis?

Aliflanke, kial EU ne pli entuziasme kaj malavare intervenis? Per eble ne tute fidinda fonto mi informiĝis, ke Grekio bezonas ekvivalenton de 370 miliardoj da dolaroj. Tamen la registaroj (t.e. impostopagantoj, do vi kaj mi) preskaŭ senlime subvenciis bankojn kaj aliajn financajn institutojn por ilin savi: 2513 trilionoj por Citybank, 2041 por Morgan Stanley, 1344 por Bank of America — 354 bilionoj eĉ por Deutsche Bank.

Verdire nek grekaj politikistoj nek EU gloron rikoltas pro la disputo. Ili ambaŭflanke nutras la miopajn ambiciojn de tiuj, kiuj volas frakasi la union, detrui la eŭron, kaj reveni al epoko de malgrandaj ŝtatoj, eterne militantaj.

Evidente, la unio ne estas perfekta. Neniu sistemo politika perfektas. Tamen anstataŭ hurai kaj jubili el la sekureco de niaj fejsbuk-paĝoj, ni eŭropanoj kunlaboru por la eterna ben’ de ni ĉiuj.

Ja pli facile skrib- ol realig-eble ...

Paul Gubbins

ĉefredaktoro de “Monato”

Libroj

La tuta vivo rigarde el prizono

Sten Johansson estas unu el la plej fekundaj beletristoj en la nuna Esperantio, aŭtoro de pli ol deko da libroj. Skabio estas lia 8a romano. Tial mi ne devas speciale laŭdi la stilon kaj lingvaĵon de la libro — ili estas senriproĉaj kaj plaĉaj, kiel kutime por tiu aŭtoro. Estas uzataj pluraj neologismoj, sed ĉiuj klarigataj en glosaro fine de la teksto, kaj jam menciataj en diversaj vortaroj. Nu, duono el ili estas kompreneblaj el la kunteksto. Do ankaŭ tio ne elvokas iun specialan proteston eĉ de lingvaj puristoj. Tial por analizo de la libro necesas koncentriĝi nur je la enhavo.

Psikologia romano

La libro apartenas al la ĝenro de pure psikologia romano. La protagonisto Stefan partoprenas en renkontiĝo de la lernejaj samklasanoj, kiujn li ne vidis 25 jarojn, kaj poste li subite estas arestita pro tio, ke li post foriro de la aranĝo ĉu-murdis iun sian iaman kamaradon. Do li pasigas la tempon en izola karcero, dum daŭras la polica esploro.

Turmentoj de izolo kondukas lin al rememoroj pri la tuta vivo kaj ĉefaj personaj travivaĵoj. La teksto prezentas ilin ne sinsekve, sed poepizode en iom libera ordo, ĝenerale kondukante al ĉiam pli profunda pasinteco. El tiuj fragmentoj devus kolektiĝi, kiel mozaiko aŭ puzlo, plena bildo de lia vivo. Por psikologia romano necesus, ke tia bildo donu koheran komprenon pri la personeco de la protagonisto kaj (se temus pri krimo vere farita de li) — klarigu la internajn kaŭzojn de ĝi.

Ordinara viro

Tamen, laŭ mia percepto, tiel ne okazas. Ni plej ofte vidas pli-malpli ordinarajn travivaĵojn de pli-malpli ordinara viro, kiu ne estas tro bona aŭ tro malbona, kun certaj malfacilaĵoj pro la karaktero, jen miskomprenata de la proksimuloj, jen miskomprenanta ilin ... Sed nenio speciala. Poiomete klarigeblas, ke certaj malfacilaĵoj kaj misoj en lia komunikemo fontas en la infanaĝo, kiam lin forlasis la patrino, kaj en la adoleska aĝo, kiam li travivis de la patro tion, kion li taksis kiel plenan perfidon. Eble, tio estus bona materialo por psikoanalizo, sed ĝi tute ne klarigas, kial li trafis al tiu situacio, en kiu li troviĝis — al la prizono.

Kun lia persona karakterizo ankaŭ ne estas ligitaj liaj profesiaj okupoj pri demografio; la leganto povas eksupozi, ke la profesio por Stefan estas elektita de la aŭtoro nur por komuniki siajn proprajn ideojn pri certaj demografiaj kaj proksimaj problemoj! Sekve, la kohera bildo de la personeco ne rezultis, kaj en tiu senco la tasko de psikologia romano ne estas ĝis la fino plenumita, kvankam ĉiu aparta epizodo estas verkita majstre.

Skabio, kiu obsedas Stefanon en la prizono, estas jen menciata, jen tute forgesata de la aŭtoro, kaj ĝia simbola signifo por ion malkovri en la personeco de Stefan restas iom nebula. Tio, laŭ mi, montras, ke Sten Johansson estas pli granda majstro kiel aŭtoro de ne tro longaj rakontoj ol kiel romanisto.

Plusoj

Estas kelkaj ĝuigaj plusoj en la romano — malmultaj (bedaŭrinde!) akcesoraj pensoj de la aŭtoro pri iuj aferoj, ne havantaj rilaton al la enhavo. Ekzemple, al mi — eble, pro tio, ke mi, kiel Stefan, devas fojfoje instrui al studentoj sciencologion — tre plaĉis komparo de la filozofio de K. Popper kun unu ideo de Winnie-la-Pu: “Ŝajne li adoptis la Pu-an filozofion pri tio kiel serĉi kaj trovi. Iam Pu kaj amikoj ne trovis la vojon hejmen, sed ĉiam revenadis al la kavo, de kie ili ekiris. Tiam Pu proponis anstataŭe serĉi tiun kavon, por trovi ion, kion ili ne serĉis, kio eble estos tio, kion ili ja serĉis, ekzemple la hejmon.” (p. 35). Nu, mi nepre mencios tian traktadon al miaj studentoj sekvontfoje!

Do, ĝenerale, mi povas konkludi, ke la libro apartenas al la bonstila esperantlingva literaturo, sed kiel psikologia romano ĝi ne estas tre sukcesa.

Nikolao Gudskov

Sten Johansson: Skabio. Eld. Mondial, Nov-Jorko, 2015. 180 paĝoj broŝuritaj. ISBN 978-1-59569-300-6.

Prezo ĉe FEL: 17,30 eŭroj + afranko.

Politiko

DEFENDADO

Armitaj amikoj

Militan kunlaboron diskutis en julio la slovaka ĉefministro, Robert Fico, kun sia pola kolego, Ewa Kopacz.

Subskribita estas interkonsento pri komuna produktado de batalveturiloj de la tipo Rosomak-Scipio 8 x 8. Pollando liveros ĉasiojn kaj Slovakio senhomajn batalturojn. Krom tio, Slovakio riparos haŭbizojn, tankojn kaj kanonojn de siaj polaj partneroj.

Laŭ komunikaĵo post la renkontiĝo de la ĉefministroj, la du landoj progresigos kunlaboron de militaj industrioj kaj de modernigo de armiloj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Scienco

EKOSISTEMO

Homo (urinanta) enmare!

Multaj tion faras, malmultaj — pro hontemo — tion agnoskas: levu la manon tiu, kiu neniam en sia vivo urinis enmare! Dum la baniĝo kaj ĉefe en plaĝoj, kie mankas tualetejoj, ne malofte okazas, ke oni sentas la bezonon malplenigi la vezikon. La bontono certe ne rekomendus urini dum la naĝado, sed, koncerne al la medio, estas nenia kontraŭindiko. Asertis lastatempe ĉi tion prestiĝa fonto, la tiel nomata American Chemical Society, kiu supozigas, ke el homa urinado povas eĉ iumaniere profiti la mara ekosistemo.

Simileco

La unua kialo, pro kiu oni ne kaŭzas damaĝon, estas la simila naturo de marakvo kaj urino. Tiu ĉi lasta, fakte, konsistas plejparte (proksimume 95 %) el akvo kaj krome enhavas natrion kaj kloridon. Ankaŭ la marakvo, siaflanke, konsistas el akvo (96,5 %) kaj entenas natrion kaj kloridon, kvankam en pli alta koncentriĝo. Ambaŭ enhavas kalion. Do, finfine, urino ne tro malsamas ol la marakvo.

Ureo

Alia konsiderinda elemento, ĉeesta en urino sed (normale) ne en la mara akvo, estas ureo, la homa ĉefa forĵet-produkto. Ĝia kvanto, tamen, estas nepriskribeble malalta kaj tial neglektebla kompare kun la akvo de maroj kaj oceanoj. Aldone, la ureo, kiun oni liberigas enmare, enhavas multe da nitrogeno, kiu kombiniĝas kun la akvo por produkti amonion. La amonio, siavice, nutras marajn plantojn, do ĝi estas tre utila. Oni fine ne forgesu, ke ĉiuj bestoj, kiuj vivas en la oceano, urinas en ĝi, sen iu katastrofo por la ekosistemo. Baleno, ekzemple, povas produkti eĉ 970 litrojn (!) tage. Tute aliaj, sume, estas la danĝeroj por la mara medio. Fakuloj tamen avertas: “Oni prefere ne urinu en golfetoj kaj precipe en naĝejoj”.

Hormonoj

Penvaloras memorigi, ke homoj forigas per urino ankaŭ minimumajn kvantojn de aliaj elementoj: ekzemple, produktoj, kiuj havas ligon kun la malkomponiĝo de medikamentoj. Ekzistas studoj, kiuj atestas la in-iĝon de kelkaj fiŝoj sekve de la enakva ĉeesto de hormonoj por la limigo de naskiĝoj. Krome, estas observitaj okazoj de ŝanĝoj en la konduto de fiŝoj, kiuj senvole elmetis sin al malaltaj kvantoj de kontraŭanksiaj medikamentoj. Pro tiuj kialoj, estas pli bone kaj prudente eviti urinadon en malgrandaj mar-sekcioj, kie la akvo ne havas la eblon cirkuli kaj la urino ne povas facile disperdiĝi.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Moderna vivo

NARKOTAĴOJ

Kvaronmiliardo da narkotuloj

Dum malpliiĝas la kokain-konsumo, kreskis tiu de haŝiŝo kaj opioido*, laŭ raporto pri narkotaĵoj por 2015 de la UN-Oficejo pri Narkotaĵoj kaj Krimado (UNODC).

La raporto, prezentita en Vieno, notas rekordan opi-produktadon. Tutmonde estas laŭtakse 250 milionoj da narkotuloj, kaj en 2015 forpasis 190 000 homoj pro narkotaĵoj. Laŭ la direktoro de UNODC Jurij Fedotov, nur unu el ses narkotuloj havas aliron al kuracado.

La nombro de narkotuloj pliiĝis je tri milionoj kompare kun la pasinta jaro. Tamen, konsiderinte la kreskon de la monda loĝantaro, la raporto konstatas, ke la nombro de narkotuloj, taksata je 246 milionoj en 2015, restis stabila. Problemojn pri narkotaĵ-konsumo spertas 27 milionoj da homoj.

Opiopapavo

UNODC mencias 32,4 milionojn da opioid- kaj 16,5 milionojn da opi-konsumantojn tutmonde. La nombro de kokain-konsumantoj estas taksata je 17 milionoj. Kultivado de opiopapavo por kruda opi-produktado, la baza substanco por heroino, atingis en 2014 laŭ la raporto la due plej altan staton ekde 1930. En Afganio, kiel ĉefa regiono de kultivado de opiopapavo, la produktado atingis historie plej altan punkton.

UNODC emfazis la signifon de aliaj enspezaj fontoj por kamparanoj, kiuj ĉi-momente dependas de produktado de kontraŭleĝaj narkotaĵoj. Tamen establi aliajn fontojn postulas multe da tempo.

Monrimedoj

Oni plendas pri manko de sufiĉa financa subteno por tiaj evoluprojektoj. La landoj de la Organizaĵo por Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo malpliigis ĝin de 2009 ĝis 2013 je 71 %. Tiucelaj monrimedoj nun konsistigas nur 0,1 % de la tutmonda evoluhelpo.

Granda ĉapitro en la raporto estas dediĉita krom al la “naturaj” ankaŭ al la t.n. sintezaj narkotaĵoj, antaŭ ĉio al metamfetamino. La konsumo de kristala metamfetamino kreskas en Eŭropo kaj Norda Ameriko. Laŭ UNODC, en decembro 2014 identigeblis 541 t.n. psikoaktivaj substancoj, je 20 % pli ol dum la pasinta jaro.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Vieno

* 1. Opioido estas psikoaktiva kemiaĵo, kiu funkcias per ligado al opioidaj receptoroj, kiuj troviĝas ĉefe en la centra kaj periferia nerva sistemo kaj la gastrintesto. (Vikipedio)

Scienco

KLIMATŜANĜIĜO

Ĉu la vera kialo de la romia falo?

Kio determinis la finon de la romia imperio? Se legi ajnan libron pri historio, la respondo estas, ke kulpis la barbaraj invadoj. Sed verŝajne piednoto, aŭ pli ampleksa aldono, estos baldaŭ bezonata: Esploro lastatempe eldonita en la scienca revuo Nature fakte asertas, ke la barbaroj ne agis solaj. Ili ricevis rimarkindan eksteran helpon, konsistantan el tuta serio de naturaj katastrofoj, kiujn malbridis fortaj vulkanaj erupcioj. Tiuj kaŭzis malfavorajn veterkondiĉojn, malsaton, epidemiojn, kiuj faligis imperion jam malstabilan.

Kiel la studo montras, 15 el la 16 plej varmaj someroj okazintaj inter 500 a.K. kaj 1000 p.K. antaŭis notindaj erupcioj. Aliflanke, kvar el la plej malvarmaj someroj en la sama periodo venis tuj post erupcioj. Oni atingis tiujn konkludojn danke al la eltirado — en Gronlando kaj Antarkto — kaj la posta analizado de pli ol dudek glaciaj cilindroj. Tio fortigas la sciencan teorion, kiu vidas ligitecon inter vulkana aktiveco kaj klimata ŝanĝiĝo. Oni multe diskutas pri la origino kaj la konsekvencoj de la ŝajne eksterordinaraj klimatŝanĝiĝoj.

Laŭ la aŭtoro de la esploro, d-ro Michael Sigl, laboranta ĉe Desert Research Institute de Reno kaj en la svisa Paul-Scherrer-Institut, tiuj tuŝis Eŭropon kaj Mez-Orienton en la epoko de la romia falo kaj komenciĝis per la tiel nomata “mistera nubo” de 536 p.K.

Ĉenreago

Estas konataj minimume du grandaj vulkanaj erupcioj en tiu historia periodo. Ja ŝajnas, ke la tiama malaltiĝo de la temperaturo sur la tero rilatis al eroj de vulkana sulfato, kiuj kovris la supran parton de la atmosfero kaj tiel filtris la sunradiojn. La malfavoraj veterkondiĉoj sekve provokis ĉenreagon, kiu rezultigis malsaton, malsanon, detruon, ruinon, sekecon. Krome ne forgeseblas la tiel nomata “pesto de Justiniano”, inter 541 kaj 542 p.K. Tiu mortigis trionon de la loĝantaro de la eŭropa kontinento.

Malforteco

Kasiodoro (politikisto, verkisto kaj historiisto, kiu vivis dum la tiel nomata rom-barbara ostrogota reĝado kaj kiu estis prefekto komence de la 6a jarcento p.K.) skribis, en la jaro 536 p.K., ke Italio spertis vintron sen tempestoj, malmildan printempon kaj nevarman someron. Do estas pravigeble hipotezi, ke malfavora klimato ja aldonis sin al la milita malforteco, kiu jam karakterizis tiutempe la imperion. Pluraj historiistoj konsideras la peston kiel la finofaran baton, kiu finfaligis imperion jam senfortigitan, pro tio, ke ĝi perdis povon kaj politikan influon pro la venkoj de barbaraj armeoj.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Eseoj

SCIENCO

Kredoj blindaj je faktoj dubindaj

Ĉu Jesuo Kristo vere ekzistis? Kiu li estis en la realeco? Kiam ekskribis la homaro? Ĉu William Shakespeare mem verkis siajn teatraĵojn? Ĉu la murdinto de la franca reĝo Henriko la 4a agis sola? En kiu fako la 20a jarcento indas la nomon “granda jarcento”? Ĉu la kvin plej grandaj (laŭ la angula grandeco) planedoj de la sunsistemo (Merkuro, Venuso, Marso, Jupitero, Saturno) estis ĉiam videblaj en la ĉielo? Jen kelkaj tiklaj demandoj, kiuj ŝajnas kontraŭbati la tradicie akceptitajn opiniojn.

Multaj historiaj temoj estas konataj al ni danke al lerneja instruado aŭ pere de la tiel nomataj amas-komunikiloj. Fojfoje estas tamen malfacile distingi mitojn de tio, kion ĝis nun klarigis la historiaj aŭ la sciencaj esploroj. Esperantistoj mem ofte frontas personojn, kiuj kredas, ke ilia internacia lingvo estas artefaritaĵo, neniam, nenie kaj de neniu parolata kaj aldone sena je propra kulturo. Kaj tiuj personoj firme opinias, ke iliaj kredoj spegulas la realon.

La vero estas, ke la plimulto de la homoj estas tre malofte informita pri sciencaj esploroj koncerne temojn jam delonge konsideratajn firmigitaj. Kial ne provi rekonsideri ilin kun objektiveco, komparante la faktojn, sur kiuj sin apogas disaj opinioj? Ja la faktoj, ne la kredoj, konduku onin al ia opinio.

Alproksimiĝo

Ĉu ni vere scias, kiu do estis, en la historio, Jesuo Kristo; ĉu ni ŝuldas la inventon de la skribado al la sumeranoj, 3500 jarojn antaŭ la komuna erao; ĉu ekzistas raciaj argumentoj por pledi por la ekzisto de iu perdita kontinento, kies nomo estis Atlantido; ĉu la planedo Venuso estis ĉiam videbla? Pri tiaj temoj (kaj aliaj) oni rajtas pensi kaj serĉi realecajn elementojn por starigi al si propran opinion, sendepende de la influo de la tradicio, de sciencaj dogmoj kaj similaj aferoj.

Ĝuste ĉi tian alproksimiĝon montras aliflanke André Cherpillod en sia libro Mensogoj kaj sekretoj de la historio. Kiel ateisto, Cherpillod ne timas prikonsideri religiajn temojn, sed li klopodas, sen antaŭjuĝoj, konsideri nur historiajn elementojn. Unua ekzemplo estas la serĉado de faktoj certaj pri la persono de Jesuo Kristo, mortigita de la romianoj.

Mortotuko

Alia ekzemplo, parte ligita al la antaŭa, rilatas al la mortotuko konservata en Torino, pri kiu la romkatolika tradicio asertas, ke ĝi spegulas la vizaĝon de la mortinta Kristo: Cherpillod alvenis al la konkludo (surpriza, eble ankaŭ por li mem), ke nenio malhelpas tian eblon. Fakte, la konata datado de tiu tuko per karbono 14 estis plenumita sub vere dubindaj kondiĉoj: la esploro, kiu datis la mortotukon, okazis cetere en la mezepoko. Tamen, spite al la manko de fina pruvo, multaj faktoj sciencaj (ekzemple la naturo de la tuko) kaj historiaj montras, ke tiu objekto ja povas esti la mortotuko de viro krucumita en la 1a jarcento de la komuna erao, eble Jesuo Kristo mem.

Kelkaj tre malbone konataj temoj estas koncize priskribitaj en la menciita libro, kiel la eltrovo de prahistoriaj skribaĵoj en okcidenta Eŭropo sur ostoj aŭ ŝtonoj datiĝantaj de la paleolitiko. Sed la tradicio asertas, ke la skribado (pli precize, oni aludas al la kojnoforma skribaĵo) unue aperis en la sumera periodo, 3,5 jarmilojn antaŭ la komuna erao!

Kleopatra

“Etaj kaŭzoj kaj grandaj konsekvencoj”. Jes, se la nazo de Kleopatra ne estus tiom longa (kaj bela!), la historio eble estus alia. Kaj oni povus sin demandi: “Kio okazus, se ...”, sen tamen havi la eblon alveni al certa respondo. Iel ajn, libroj tiaj, kiel ĉi-lasta de André Cherpillod, kondukas nin rekonsideri konatajn temojn kaj kuraĝigas nin pensi aŭtonome. Kiel kutime ĉe tiaj verkoj, la legado estas agrabla kaj vekas reagojn en la leganto, ĉu konvinkita pri la teorioj de la aŭtoro, ĉu ne. Sed ĝuste tiu estas la celo: komprenigi, ke eĉ pri laŭŝajne certaj aferoj ofte ne ekzistas certeco kaj ke, sekve, ĉiu rajtas dubi pri ĉio.

Pierre Grollemund

korespondanto de Monato en Francio

André Cherpilllod: Mensogoj kaj sekretoj de la historio. Eldonis la aŭtoro. 173 paĝoj. Glubindita. ISBN 978-2-36620-028-7.

Prezo ĉe FEL: 12 eŭroj + afranko.

Leteroj

Dankon pro la koloroj

Mi ricevas Monaton danke al la helpo de donacantoj, kiuj tre ĝentile abonas nin, nepagipovajn esperantistojn. Mi planas sendi denove artikolojn pri Kubo, kiel mi faris en pasintaj jaroj. Mi ĝojas, ke vi pensis pri ni, kiuj ricevas la paperan version, kaj ke finfine ankaŭ ĝi estas tutkolora. La junia numero estas tre bela kaj interesa.

Yoandra Isabel Rodríguez

Kubo

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

“Espero por la tuta mondo”: irana interkonsento

Post longdaŭraj kunsidoj oni fine interkonsentis pri la irana nuklea programo. Federica Mogherini, la alta reprezentanto pri ekstera politiko de Eŭropa Unio, deklaris, ke temas pri signo de espero por la tuta mondo.

Kiel historian eventon kaj novan ĉapitron de espero priskribis la interkonsenton la irana ministro pri eksteraj aferoj, Mohammad Javad Zarif.

La traktato draste limigas la iranan nuklean programon. Tiamaniere oni celas malhelpi la Islaman Respublikon konstrui atombombon. Tamen ĝi povas plu uzi nuklean energion civilcele.

Sankcioj

Interŝanĝe estos forigataj iompostiome la sankcioj de okcidentaj landoj kontraŭ Irano. Se Irano rompus la traktaton, la sankcioj revalidus antaŭ la forpaso de 65 tagoj. La malpermeso de UN, ke Teherano aĉetu armilojn, restos dum la sekvaj kvin jaroj.

Laŭ la 100-paĝa teksto de la traktato la interkonsento inkluzivas tri bazajn kondiĉojn: redukti la iranan atom-programon dum minimume 10 jaroj, forigi la internaciajn sankciojn, kaj plifortigi kontrolojn de la Internacia Atom-Energia Agentejo (IAEA).

Kondiĉo

Laŭ fakuloj la traktato ĉiel konvenas. La irana atom-programo ne estos tute ĉesigita, sed restos ĉefa kondiĉo, ke Irano nek produktos, nek aĉetos en iu lando atomajn armilojn. Kontrolistoj de IAEA ricevas la rajton inspekti iranajn instalaĵojn, inkluzive militajn. Se Irano tion ne permesus, estus enkondukataj novaj sankcioj.

Rilate la laŭŝtupan forigon de la sankcioj, Irano konsentis ne pliriĉigi uranon je pli ol 3,67 % dum 15 jaroj. IAEA devas ĝis la fino de tiu jaro komplete esplori ĉiujn aspektojn de la irana atom-programo. Laŭ la traktato, Irano allasos inspektistojn de IAEA al ĉiuj instalaĵoj, tamen la kontrolistoj antaŭe anoncu siajn vizitojn.

Kritiko

El Israelo venis akra kritiko. La israela ĉefministro Benjamin Natanjahu nomis la traktaton “malbona eraro”. Pere de ĝi oni malfermas al Irano sekuran vojon por produkti atomajn armilojn.

La laŭpaŝa forigo de sankcioj kontraŭ Irano povas nur ĝojigi negocistojn, kaj ĉefe naftoproduktantojn. Kelkaj jam preparis sian revenon al Irano, dum aliaj eĉ ne forlasis la landon, postlasinte reprezentejojn sub aliaj nomoj.

Ĉi tiu lasta etapo de la priatomaj intertraktadoj laŭ la formulo EU3 + 3 (Britio, Francio, Germanio + Ĉinio, Rusio, Usono) kaj Irano okazis en Vieno. Okazis sesioj ankaŭ en Laŭzano.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Iranaj intertraktadoj en Vieno. Foto: DRAGAN TATIC/AŬSTRA MINISTREJO PRI EKSTERLANDAJ AFEROJ

[FORIGITA!: bildo]

John Kerry (Usono) en la mezo interparolas kun siaj kolegoj: de maldekstre Philip Hammond (Britio), Frank Walter Steinmeier (Germanio), Laurent Fabius (Francio) kaj Sebastian Kurz (Aŭstrio). Foto: DRAGAN TATIC/AŬSTRA MINISTREJO PRI EKSTERLANDAJ AFEROJ

Ekonomio

JAPANIO

Post ni, la diluvo!

Antaŭ nelonge la tuta mondo spirretene rigardis la evoluadon de la financa krizo de Grekio. Ankaŭ en Japanio oni ĵurnale kaj televide raportis la politikan negocadon inter Grekio kaj Eŭropa Unio kaj la konfuzon en la socio kaj la popolo.

Ŝajnas, ke la japanoj cinike rigardis la aferojn en Eŭropo kaj priridis la grekan tragedion, sed ĉu la japanoj povas fajfi kaj rigardi la aferojn de Grekio kiel fajron trans la bordo? Ni rigardu la ciferojn.

En marto 2015 la ŝtata ŝuldo de Japanio atingis 1053 milionojn da miliardoj (1 053 000 000 000 000) da enoj (JPY), tio estas 7750 miliardojn da eŭroj. Alivorte, ĉiu naciano ŝuldas po 8,3 milionojn da enoj (61 089 eŭroj), kaj la ŝuldo, kiel procentaĵo de ĝia malneta enlanda produkto (MEP), estas 246 %, dume tiuj por Grekio, Germanio, Francio kaj Italio estas 172 %, 75 %, 117 % kaj 133 % respektive. Ĉu la situacio por Japanio estas malpli bona ol tiu de Grekio? Jes kaj ne.

Por repagi la ŝuldon, ankaŭ la japana registaro devas praktiki severan ekonomian politikon inkluzive de altigo de impostoj kaj malaltigo de la nivelo de sociala bonfarto, kaj ekzistas risko, ke la prezo de la japanaj ŝtataj obligacioj subite plonĝos kaj ke la interezo altiĝos.

Tamen estas granda diferenco inter Grekio kaj Japanio: plejmulto de la kreditoroj de Grekio estas alilandanoj, nome eksterlandaj financaj institucioj, dum la japana registaro ŝuldas plejparte al sia popolo kaj al enlandaj bankoj. Tial la japana registaro ne estas premata de alilandanoj pri redukta ekonomia politiko kaj povas daŭre elspezi multe pli ol enspezi.

Alia diferenco estas, ke ekde la 1990aj jaroj Japanio ĉiujare akumuladis ŝtatan ŝuldon, dum Grekio komencis ŝuldegi nur post la tutmonda financa krizo en 2008. Nu, por kio la japana registaro tiom elspezis? Precipe por la sociala bonfarto kaj stimulado de la konjunkturo. La plimulton de la sociala bonfarto okupas pensioj, medicino kaj maljunulvartado, alivorte socialaj servoj al maljunuloj.

Denove vidu la internacian komparon. Inter du el naŭ kampoj de ŝtata elspezo, nome por maljunuloj (diversaj disdonoj por maljunuloj) kaj por familioj (infanvartado aŭ instigo de plimultigo de naskiĝoj) Japanio disdonis 46,5 % por maljunuloj kaj 5,7 % por familioj, dume Britio 28,7 % kaj 16,9 %, Germanio 32,0 % kaj 8,4 %, Francio 39,9 % kaj 9,4 % kaj Svedio 34,1 % kaj 13,2 % respektive laŭ la raporto de OEKE (Organizaĵo por Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo) en 2011.

Evidentiĝas, ke en nuna Japanio maljunuloj havas sufiĉe agrablan socialan sekurecon koste de gejunuloj. Kelkaj kritikantoj diras, ke tiu politiko estas atenco aŭ krimo kontraŭ la nunaj gejunuloj aŭ la venonta generacio. Sed la politikistoj tute ne zorgas, ĉar ili konscias nur pri la nuna tempo kaj scias, ke neniu respondecas pri la eventuala krizo aŭ kaoso.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Leteroj

Dikaj kaj glataj

Bele, ke Monato nun estas komplete kolora. Tio estas tre salutinda kaj ĝojiga. Tamen iom ĝenas min, ke nun ĉiuj paĝoj estas same dikaj kaj glataj kiel la kovrilpaĝoj. Tio ne estas vera manko, kompreneble, sed mi mem preferus iom pli maldikajn foliojn ene de la revuo.

Franz Kruse

Germanio

Scienco

MEMORO

Studas fakuloj movojn okulajn

Kiam ili devas retrovi antaŭe enmemorigitajn informojn en la meandroj de la memoro, la homaj okuloj funkcias kiel du zorgaj celumistoj. Nia cerbo registras ĉiujn donitaĵojn, ordigante ilin de maldekstre al dekstre, kaj, kiam ni bezonas trovi ion gravuritan en nia memoro, ni movas la okulojn en la sama direkto por skani nian mensan spacon. Jen la rezulto de esploro eldonita en la revuo Cognition, plenumita de la itala universitato de Milano-Bicocca kunlabore kun la svisa universitato de Zuriko.

La esploristoj — sciigas la universitatoj per pria komunikaĵo — analizis pere de specialaj okulvitroj la spontaneajn movojn de la okuloj, kiam oni enmemorigas kaj kiam oni rememoras informojn, kiuj koncernas la tiel nomatan mallongdaŭran memoron. La esploro konfirmas la fakton, ke nia cerbo pli facile memoras informojn, se ĝi estas staplinta ilin de maldekstre al dekstre. Unuafoje ĉi tiu hipotezo estas konfirmita danke al la analizado de la spontaneaj okulaj movoj, kiuj akompanas la serĉadon kaj la postan reakiradon de enmemorigitaj informoj.

Sekvenco

La fakuloj petis dek partoprenantojn enmemorigi sekvencon de kvin numeroj, kiuj aperis unu post la alia centre de iu ekrano, kaj, en posta momento, montris al ili aliajn numerojn (de 1 ĝis 10) petante, ke ili indiku parole, ĉu la ĵus aperintaj numeroj apartenas aŭ ne apartenas al la sekvenco iom pli malfrue staplita. En la fina stadio de la testado la partoprenantoj devis ripeti ĉiujn nombrojn voĉe, laŭ la ordo de la staplado.

Strategio

Ekspluatante la metodon EyeSeeCam — temas pri transruĝa sistemo, kiu kaptas la pozicion de la okuloj —, la esploristoj registris kiel eble plej precize la spontaneajn okulmovojn por studi la strategion, kiun oni adoptis por efektivigi la taskon. Analizante ĉe la partoprenantoj la movojn de la okuloj, oni vidis, ke ili utiligas difinitan kaj similan vidan strategion por esplori la respektivan memoron. Pli precize, la okuloj movis sin de maldekstre dekstren, kio sugestas ne nur tion, ke ordaj sekvencoj estas space organizataj ene de nia memoro, sed ankaŭ tion, ke ni movas niajn okulojn por esplori la spacon uzitan por enmemorigi informojn.

Bretaro

Ĉi tiuj rezultoj — volis klarigi Luisa Girelli kaj Luca Rinaldi, la aŭtoroj de la esploro — montras, ke nia cerbo uzas kaj vidajn kaj spacajn strategiojn por kodi kaj reprezenti al si mem ajnan informon ricevitan. Ŝajnas, ke la okuloj estas utiligataj kiel aktiva instrumento por serĉi en la memoro informon ĵus lernitan kaj staplitan sur “bretaron” space aranĝitan.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Scienco

DENTKURACADO

Malkovron pri kario faris teamo el Italio

Se kredi la proverbon “sufero duopa, sufero duona”, la jenan novaĵon rigardos konsola multaj legantoj, aŭ minimume tiuj, kies inkubo estas la trepano, la injektilo kaj la restanta instrumentaro je dispono de dentistoj. Jam en tre antikva epoko, kario frapadis niajn pragepatrojn, tiel ke kelkfoje ili bezonis turni sin al prauloj de modernaj dentkuracistoj.

Oni kredis, surbaze de la ĝisnunaj konoj, ke la plej antikvaj dentaj terapioj datiĝas de la neolitiko (antaŭ 7-9 jarmiloj). La freŝa malkovro okazinta en tiel nomata Riparo Villabruna, en la nord-itala valo Rosna, ebligas tamen pli frue dati dentkuracadon je 5000 jaroj, iam en la frua paleolitiko (aŭ praŝtonepoko): tion sciigas teamo de fakuloj el la italaj universitatoj de Bolonjo kaj Feraro, pere de artikolo publikigita de la revuo Scientific Reports.

Molaro

La sciencistoj priesploris karian lezon ĉeestan en la suba molaro (mueldento, maĉdento) de viro enterigita antaŭ 14 000 jaroj en la menciita ejo. La analizoj konfirmas, ke, por purigi ĝian infektitan histon, oni intence traktis la karian kavon ene de lia buŝo. Kiumaniere? Helpe de beko el ŝtono.

Ĉi tiu malkovro pliampleksigas la homajn sciojn pri la historia evoluo de dentkuracaj proceduroj. Ŝajnas, ke tiuokaze oni sagace adaptis la jam konatan metodon de dentpikado, konsistanta el la ekspluatado de lignaj aŭ ostaj bastonetoj (utiligataj, laŭ niaj scioj, jam antaŭ du milionoj da jaroj) kun la celo forigi malgrandajn pecojn de manĝaĵo restintaj inter dentoj.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Leteroj

Ne kapablaj

Responde al Facilas priskribi, malfacilas preskribi de Paul Gubbins (Monato 2015/06, p. 5) mi volas diri, ke dum multe da jaroj mi ĉiam denove aŭdas la devizon “Afrikaj solvoj por afrikaj problemoj”. Ŝajnas al mi tamen, ke Afrika Unio ĝis nun simple restas silenta kaj rifuzas akcepti la respondecon pri sia propra kontinento. La eskapado de la rifuĝantoj al Eŭropo trans Mediteraneon montras, ke la afrikanoj grandparte ne estas kapablaj mastri la radikojn de siaj propraj problemoj sen fremda helpo.

Mikaelo Sims

Anglio

Leteroj

Katenita katprefero

Kun granda plezuro mi legis la artikolon Esperantistoj, ĉu kat-enitaj? (Monato 2015/07, p. 5). Interesa demando, ĉar tio ne nur diras iom pri esperantistoj sed, eble, ankaŭ pri ilia lingvo. La lingvo formas siajn parolantojn, ĉu? Mi mem, dum mia vivo, iam havis du hundojn kaj iam la honoron servi du katojn.

Por akiri respondon ni bone observu la du bestojn kaj iliajn ĝeneralajn karakterojn. Oni ĉiam diras, ke hundoj estas fidelaj. El tiu ĉi vidpunkto oni povus diri, ke esperantistoj estus pli hundemaj, ĉar ankaŭ ili estas fidelaj ... almenaŭ por nia lingvo. Sed tio ne veras. Hundoj estas fidelaj, ĉar ili ne povas esti malfidelaj; fideleco estas ilia naturo, ilia karaktero, kaj ne ilia volo libera. Kompreneble, veras, ke ankaŭ la plej granda parto de la esperantistoj estas nature fidelaj, sed sendube ili estas fidelaj, ĉar ili ĝin volas kaj ne devas. Ĉi tie tio restas la granda diferenco inter la fideleco de esperantistoj kaj hundoj.

Katoj estas individuoj, se ne individuegoj. Ili iras sian vojon kaj kunvenas nur kiam ili tion volas, fojfoje por miaŭi kune. Ankaŭ esperantistoj devas esti grandaj individuoj, alie ili neniam lernus nian belan sed strangan lingvon! Ankaŭ partopreni en iliaj kunvenoj por paroli esperante kune restas libere.

Resume, estas klare, ke esperantistoj ĝenerale preferas katojn!

Ronald ter Haar

Nederlando

Moderna vivo

KOMUNIKILOJ

Vifio — ankoraŭ defio

Komence de la somero estis lanĉita en Kubo vifio-servo en 35 publikaj lokoj. Antaŭe sendrata aliro al Interreto ekzistis nur en hoteloj kaj apartaj lokoj, kiel ekzemple la ĉefurba kongresejo Palacio de Convenciones, sed nur dum eventoj.

La servo nun alireblas ĉe pluraj parkoj, placoj kaj bulvardoj, aŭ ofte vizitataj partoj de Havano. Temas pri servo ankoraŭ ĝerma kaj restas multo farenda.

La servo haveblas al ĉiu kun konto (portempa aŭ konstanta) ĉe la servo “Nauta” (= maristo). Antaŭe ĝi funkciis sufiĉe multekoste kaj nekontentige nur ĉe la oficejoj de la nacia telefonentrepreno ETECSA, kie eblis aliri al ret-poŝto kaj -krozado.

Modifis

Poste la servon oni modifis por ebligi aliron per poŝtelefonoj, ankaŭ ne ĉiam kontentige. Fine oni ampleksigis la servon, por ke ĝi funkciu ankaŭ ĉe aliaj aparatoj.

Ricevinte signalon kaj entajpinte wifi etecsa (identigilo de la vifio), oni eniras la servon. Provante aliri al difinita retpaĝo, oni estas sendata al portalo. Necesas nun enmeti rajtigan kodon, kiun oni ricevas per karto antaŭe aĉetita.

Ofte tamen malhaveblas kartoj, ĉar kelkaj homoj akiras kiel eble plej multajn por poste revendi. Kaj, kvankam rabatita, la tarifo ankoraŭ estas alta kaj kostas ĉiuhore du konverteblajn pesojn. Se oni aliras al vifio per poŝtelefono, la pago deprenatas de la karto kaj ne de la poŝtelefona servo.

Pliboniĝis

Tamen ankoraŭ restas problemoj. Ekzemple, ne ĉiuj poŝtelefonoj taŭgas por Nauta, tamen pliboniĝis la situacio pro pli modernaj aparatoj. Krome, kvankam bonas la ideo havi retaliron ĉe parkoj kaj placoj, kutime ne sufiĉas benkoj kaj sidlokoj. Uzantoj estas ofte devigataj sidi sur trotuaroj, gazonoj, kie ajn.

Cetere dumnokta aliro al vifio estas aparta problemo ĉe multaj lokoj, ĉar mankas stratlampoj, kaj oni timas rabistojn. Nur en kelkaj el la plej gravaj lokoj videblas policanoj.

Plendas

Ankaŭ raportite estas, ke malfortas signaloj. Oficiale eblas al 100 homoj samtempe retumi, sed ofte temas pri nur 50. Malrapidas la aliro, kiu kelkfoje dumnokte fiaskas. Ankaŭ kelkaj uzantoj plendas, ke, malŝaltinte la konekton, ili tamen restas konektataj kaj do devas pagi ne plu bezonatan servon.

Nepras plibonigi kaj pligrandigi la servon (ekzemple ĉe universitatoj kaj bibliotekoj) kaj, paralele, malaltigi kostojn. Endas diskuti, ĉu la servo fariĝu senpaga aŭ rabatita (aparte por studantoj kaj esploristoj). Necesas tiaj ŝanĝoj kadre de la socia kaj ekonomia vivo de Kubo.

Alberto García Fumero

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

JAPANIO

Pikas la Olimpikoj

Ĉu la Olimpikaj Ludoj en 2020 en Tokio estas malbenitaj? En septembro 2013 la japana ĉefministro, Abe Shinzo, sukcese invitis al sia lando la ludojn. Li asertis i.a., ke la situacio ĉe la de cunamo detruita atomcentralo en Fukuŝimo estas bonorde regata. Malkonsentis multaj japanoj. Nun, du jarojn poste, estiĝis aliaj problemoj.

Unue, la kosto de la nova ĉefstadiono: En 2012 la Japana Sporta Konsilio (JSK), duonŝtata organizaĵo respondeca pri la stadiono, kalkulis la koston je 130 miliardoj da enoj (943 milionoj da eŭroj). La konsilio okazigis internacian konkurson por desegni la stadionon, kies unuan premion kaj kontrakton kun JSK gajnis Zaha Hadid, irak-devena arkitekto en Londono.

Duobliĝis

Ŝi proponis grandioze modernan stadionon kun du arkoj. Tamen ĉi-jaron evidentis, ke la kosto pli-malpli duobliĝis. Kulpas altigitaj konstruprezoj kaj aldonaj ekipaĵoj. Furiozis la japana popolo pro la sumo elspezota, kiu preskaŭ egalis la kunajn kostojn de la kvin antaŭaj olimpikaj stadionoj en Sidnejo en 2000, Ateno en 2004, Pekino en 2008, Londono en 2012 kaj Rio-de-Ĵanejro en 2016.

La ĉefministro devis do nuligi kaj la premiitan planon kaj la buĝeton. Tio signifas, ke JSK denove okazigas internacian konkurson kaj decidos pri la kompanio, kiu konstruos la stadionon, en printempo 2016. Tuj komenciĝos la laboroj, tiel ke pretos la stadiono teorie en printempo 2020. Multaj japanoj dubas, ĉu la projekto laŭplane iros, kaj kredas, ke denove altiĝos la kostoj.

Dua problemo

En aŭgusto 2015 konstateblis dua problemo. Akuzis belga desegnisto, Olivier Debie, ke la olimpika emblemo, kreita de Sano Kenĵiro kaj elektita en konkurso fare de la Japana Olimpika Komitato (JOK), estas plagiato de blazono lia por teatro en Lieĝo, Belgio.

Debie ekprocesis ĉe belga kortumo kontraŭ JOK, postulante, ke oni ne plu uzu la olimpikan emblemon. La japana desegnisto kaj JOK kontraŭe argumentis, sed necesos tempo por solvi la disputon.

La supraj du problemoj rilatas al homoj kaj estos iel solvitaj laŭ tempo kaj mono. Tria problemo rilatas al la naturo kaj ne facile solveblos. La tokiaj ludoj okazos en 2020 inter la 24a de julio kaj la 9a de aŭgusto. Tiam estas la malplej taŭga sezono por eksterdomaj sportoj.

Suferos

Oni timas, ke ludantoj kaj spektantoj suferos pro varmo kaj humideco. Ĉi-jaron, ekzemple, dum la sama periodo la temperaturo en Tokio atingis ĉiutage pli ol 30 oC. Fakte, la 20an de julio, ĉe la Internacia Junulara Piedpilka Konkurso en Niigata, ĉirkaŭ 280 km for de Tokio, du ludantoj de la serba teamo kolapsis pro la varmego. La matĉo estis nuligita.

Leviĝas la demando, kial oni elektis tian malfavoran sezonon. La lastaj olimpikaj ludoj en Tokio, en 1964, komenciĝis en oktobro. Nuntempe, tamen, oni elektas la monaton ne por komplezi al sportistoj sed al televidaj stacioj kaj al profitoj.

Fakuloj komencis konsideri kiel mildigi la efikojn de altaj temperaturoj. Ili pensas pri varmobaraj surfacoj por maratonaj vojoj, pli fruaj startoj, kaj arboj por ŝirmi kontraŭ la suno.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Lingvo

KELTAJ LINGVOJ

Panoramo pri la manksa kaj kornvala literaturoj

Dum ekskurso al la urbo Galivo (gaele Gaillimh), situanta en okcidenta Irlando, mi vizitis Charlie Byrne Bookshop, unu el la plej interesaj lokaj librovendejoj. Tie mi trovis du unikaĵojn: 242-paĝan libron pri Esperanto, skribitan en la irland-gaela, kaj alian libron germanlingvan kun la titolo Keltische Sprachinseln (“Keltaj lingvoinsuloj”). Ĉi-lasta, eldonita de Frieling und Partner (berlina eldonejo), estigas antologion de skribaĵoj fare de modernaj keltaj aŭtoroj, kaj enhavas tradukojn en la germanan. La aŭtoro/kompilinto estas Sabine Heinz.

Por ĉiuj, kiuj ŝatas literaturon, tiu antologio ja estas aĉetinda; la unua libro menciita, iom malpli. Sabine Heinz inkluzivigas en sia verko kaj poezion kaj prozon en kvar keltaj idiomoj, tio estas la bretona, la irland-gaela, la skot-gaela kaj la kimra. Mi legis ĝin kun plezuro, sed bedaŭris la mankon de mencio pri malpli konataj keltaj lingvoj kiel la kornvala kaj la manks-insula.

Mi supozas, ke ne multaj homoj scias (eĉ en la britaj insuloj aŭ en Irlando), ke ekzistas moderna literaturo en tiuj endanĝerigitaj (kaj, ĝis antaŭ nelonge, supoze mortintaj) idiomoj. Tamen, en la lastaj jaroj, entuziasmuloj provis veki intereson pri sia lingva heredaĵo, kaj certagrade sukcesis revivigi ĝin. Ĉi-sube mi do provos ŝtopi la manklokon, prezentante la titolojn de kelkaj specimenoj de la kornvala kaj manksa literaturoj.

Predikaĵoj

Koncerne la kornvalan lingvon, ekzistas kelke da restaĵoj el ĝia mezepoka literaturo. La plej frua (temas pri longa poemo titolita Pascon agan Arluth, “La Pasiono de nia Sinjoro”) datiĝas plej verŝajne de la 14a jarcento. Aliaj antikvaj verkoj konsistas el religiaj dramoj, predikaĵoj, poemoj kaj dialogoj. Pluraj prozaĵoj estis verkitaj dum la postaj jarcentoj, ĝis la 18a, kiam la nombro de la denaskaj parolantoj komencis malkreski. Tamen, en la lastaj jaroj de la 19a jarcento, aperis denove verkoj, ĉi-foje skribitaj de ne-denaskuloj. Inter la plej fruaj skribaĵoj de tiu periodo estas menciebla la tiel nomata Cranken Rimo verkita de John Davey [ĝon dejvi], unu el la lastaj personoj kun ankoraŭ iom da tradicia kono pri la lingvo. La koncerna poemo estis eldonita en 1892 kaj estas eble la lasta specimeno de iu tradicia literaturo en la kornvala.

Legendo

Komence de la 20a jarcento, iom da nova vivo spertis la verkado en la kornvala, konsistanta precipe el poezio. Ne estas senprecedence, ke iu antikva aŭ apenaŭ parolata lingvo estas iam restarigita, sed ŝajne estas malpli ofta la fakto, ke oni rekomencis verki en lingvo jam rigardata kiel formortinta. Konataj kornvalaj aŭtoroj de tiu epoko estas interalie Edward Chirgwin [edŭad ĉegŭin] kaj Arthur Saxon Dennett Smith [afa saksan denet smif], kies epopeo Tristan hag Isolt, reverkaĵo de la legendo Tristano kaj Izolda, estas plej grava ekzemplo de la revivigita kornvala literaturo. Alia signifoplena teksto estas la teatraĵo Beunans Alysaryn, “La vivo de Alisarino”, aperinta en 1941 kaj verkita de Peggy Pollard [pegi polad] surbaze de iu tradicia religia teatraĵo el la 16a jarcento. La aŭtoro John Hobson Matthews [ĝon hobson mafjuz] verkis poezion, ekzemple la poemon Can Wlascar Agam Mamvro (“Patriota kanto de nia patrolando”). Du personoj tre influhavaj enkadre de la movado por restaŭri la kornvalan estis Henry Jenner [henri ĝena] kaj Robert Morton Nance [robat motan nans]. Ĉi-lasta kreis kolekton de versaĵoj, ekzemple Nyns yu Marow Myghtern Arthur (“Reĝo Arturo ne mortis”), pri la legenda senmorteco de tiu kelta heroo.

Romanoj

Kiam la nombro de legantoj en iu lingvo malgrandas, estas malfacile aperigi romanojn; tamen, en la okazo de la kornvala, kelkaj ja estis eldonitaj. La plej frua estis An Gurun Wosek a Geltya (“La sanga krono de la keltaj landoj”), aperinta en 1984 kaj verkita de Melville Bennetto [melvil beneto]. Poste Michael Palmer [majkal pama] publikigis Jory (1989) kaj Dyroans (1998). Pluraj romanoj en la kornvala aperis en 2009, kune kun libroj por infanoj. Troviĝas en Interreto listoj de libroj en — kaj pri — la kornvala.

Tradukoj

Inter la nuntempaj poetoj verkantaj en la kornvala menciindas la nomoj Tim Saunders [tim sondaz] kaj Nicholas Williams [níkolas ŭíliamz]. Pluraj homoj tradukis aldone fremdlingvajn verkojn en la kornvalan. Ekzemple, Jowann Richards [ĝeŭan riĉadz] kreis la kornvalan version de La robaioj de Omar Ĥajam (1990).

Biblio

Ĉar la kornvala estis la sola kelta lingvo, kiu ne posedis version de la Biblio, oni komencis en la jaro 2000 traduki ĝin. La unua kompleta traduko de la Nova Testamento (Testament Noweth agan Arluth ha Savyour Jesu Cryst) en la unuiĝintan kornvalan lingvon estis eldonita en 2002; kaj alia versio, en la tiel nomata komuna kornvala, aperis en 2004. Nuntempe, grupo de tradukantoj pretigas version de la tuta Biblio.

Literumado

Se transiri nun al la manksa lingvo, la plej frua datebla teksto (konservata en manuskripto de la 18a jarcento) estas poezia historio de Manks-insulo, ekde la enkonduko de kristanismo. La plej malfrua taksata periodo de ties apero estas la 16a jarcento. Kristanismo multe influis la manksan literaturon, do religiaj skribaĵoj estis oftaj, dum sekularaj estis ege pli sporadaj. En la 17a kaj 18a jarcentoj oni tradukis la anglikanan Libron de Komuna Preĝo kaj la Biblion. La unua Biblio en la manksa estis presita inter la jaroj 1777 kaj 1819. Bedaŭrinde (por la teksto), la tiamaj tradukistoj adoptis tute malkonvenan literumadon, bazitan sur la malkonsekvencaj kaj nelogikaj konvencioj uzitaj por skribi la anglan lingvon, anstataŭ imiti la ortografion de la irlanda aŭ de la parenca skot-gaela. (La manksa estas kelta lingvo plej simila al la skot-gaela.) Rilate al kelta ortografio, la manksa pruntoprenis de la kimra nur la literon y, uzatan en neniu alia gaela lingvo, por indiki la neŭtralan vokalon (ŝvaon). Tiu efektiva fuŝaĵo igas la skribitan manksan tute neklara al parolantoj de la aliaj variantoj de la gaela: la angluma literumado fariĝis fakte la normo por la manksa skribado. Do irlandaj kaj skotaj gaeloj ja kapablas iom kompreni la parolatan manksan, sed — sen aparta studado — ili ne scipovas ĝin legi.

Kateĥismo

Tradiciaj religiaj kantoj, nomataj karval, evoluis verŝajne en la periodo antaŭ la Reformacio. Ĝis la 18a jarcento la aŭtoroj de la “karvaloj” kutime estis membroj de la klerikaro, sed dum la 19a jarcento oni aldonis novajn tekstojn al la popularaj melodioj, por uzado en preĝejoj. La unua presita verko en la manksa, nome Coyrle Sodjeh, tradukaĵo el la angla de preĝlibra kateĥismo, aperis en 1707. La vikario Thomas Christian [tomas krístian] faris mallongigitan manksan version (Pargys Caillit) de la verko Paradizo perdita de la poeto John Milton [ĝon milton]. La manksa traduko estis eldonita en 1796.

Fiŝkaptisto

Edward Faragher [edŭad fáraĥa], mankse konata kiel Neddy Beg Hom Ruy, vivinta inter 1831 kaj 1908, estas rigardata kiel la lasta grava indiĝena verkisto en la manksa lingvo. Ekde la aĝo de 26 jaroj li verkis poemojn pri religiaj temoj, el kiuj kelkaj aperis en la ĵurnaloj Mona’s Herald kaj Cork Eagle. Li verkis ankaŭ rakontojn, kiuj respegulas lian vivon kiel fiŝkaptisto. En 1901 publikiĝis lia traduko, titolita Skeealyn Aesop, de kelkaj fabloj de Ezopo.

Ŝafoj

Post la lastatempa revigligo de intereso pri la manksa lingvo, estas rimarkinda la apero de nova literaturo originala kaj tradukita, inkluzive de Contoyryssyn Ealish ayns Cheer ny Yindyssyn: temas pri la manksa versio de la infanlibro “Alico en Mirlando”. La traduko estis prizorgita de Brian Stowell [brajan steŭel], unu el la plej gravaj korifeoj de la reviviga movado. En marto 2006 aperis la unua plena romano en la manksa, nome Dunveryssyn yn Tooder-Folley (“La vampiraj murdoj”), same verkita de Brian Stowell. La unua filmo en la manksa estas male Ny Kiree fo Niaghtey (“La ŝafoj sub la neĝo”): unuafoje prezentita en 1983, ĝi estis enskribita en 1984 por la 5a kelta filma kaj televida festivalo en Kardifo (Kimrio).

Konkludo

Kompreneble, kiel de minoritata lingvo parolata de tre malgranda nombro da homoj, la literaturo en la manksa ne abundas; tamen la fakto, ke ankoraŭ estas homoj, kiuj deziras paroli ĝin, verki en ĝi kaj publikigi librojn en ĝi, montras, ke daŭras vigla intereso pri la lingvo. Tio validas kaj por la kornvala kaj por la manksa.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Noveloj

La hundido kaj la ŝtelistoj

Unu tagon, antaŭ longe, kiam mi unue malfermis mian bestkuracistan entreprenon, mi eniris mian ekzamenoĉambron kaj trovis malkutiman aferon. En la seĝo antaŭ mia ekzamenotablo, maljuna nigra viro sidis, kiu havis, laŭŝajne, parton de aŭtomotoro sur siaj genuoj. Li diris al mi, “Doktoro! Vi devas helpi al mi. Mi pensas, ke mia hundido baldaŭ mortos!”, kaj li levis la aŭtoparton kaj metis ĝin sur mian ekzamenotablon. Klonk! Mi sekve povis vidi, ke la aŭtoparto estis transmisiila tegaĵo. Mi povis ankaŭ vidi etan kapon ene, kaj etan korpon malantaŭe.

“Ŝia kapo estas kaptita en tiu tegaĵo. Mi ne povas eltiri ŝin. Mi provis tuttage, Doktoro, kaj nun ŝia kapo ŝvelas, kaj mi timas, ke ŝi baldaŭ ne povos spiri!”

Mi turnis la tegaĵon al la lumo, kaj mi povis konstati, ke la vizaĝo de tiu hundido estas ja ŝvelinta. Fakte, ŝiaj okuloj estis tre ruĝaj, kaj ŝia spirado estis jam pena pro la ŝvelinta kolo en la truo de la tegaĵo. Mi rimarkis ankaŭ, ke la hundido ŝajne ne zorgas. Ŝi provis nur leki mian vizaĝon, kaj ŝia vosto svingegis, kvankam ŝi ne povis levi sian kapon de sur la tablo. Ŝi provis boji, sed pro la premo sur ŝia kolo, nur eta pepo eliris el ŝia buŝo. Tio tute ne malkuraĝigis ŝin, kaj, kiam mi metis mian manon en la tegaĵon por palpi ŝian kolon kaj la grandecon de la truo, multaj pepoj rezultis. Ŝi estis la plej gaja mortanta hundido, kiun mi iam vidis.

Tamen mi opiniis, ke, se mi ne povos liberigi ŝin tre baldaŭ, ŝi malrapide strangoliĝos.

Mi rimarkis, ke mia mano, post mia ekzameno, estis tre ŝlima kaj nigra. La hundido-posedanto vidis mian manon kaj diris: “Kiam mi trovis ŝin, mi provis eltiri ŝin, sed ne povis. Do mi verŝis nafton sur ŝin kaj provis denove. Sed ŝia kapo estis jam tro ŝvelinta, kaj mi ankoraŭ ne povis eltiri ŝin.”

Nu, mi tuj forĵetis mian propran planon por verŝi lubrikaĵon sur ŝin. Mi ne povis imagi, kiel ŝi povus esti pli ŝlima, ol ŝi jam estis. Mi pensis, ke eble mi povus tranĉi la tegaĵon de sur ŝia kolo, sed ekzameno de la tegaĵo certigis, ke tio ne eblas pro la dikeco de la metalo. Mi havis metalsegilon, kaj mi provis segi ĝin, sed post kvin minutoj mi eĉ ne skrapvundis ĝin. Mi konstatis, ke tio postulus horojn, kaj mi havis nur minutojn.

Mi elparolis miajn pensojn: “Se mi nur havus elektran metalsegilon!”

Trankvila, ĝentila voĉo, kun hispana akĉento, el mia atendoĉambro demandis: “Ĉu tiu hundido mortos?”

Mi turnis min al la voĉo, kaj rimarkis tre hardaspektan, haŭtpentritan junulon en mia atendoĉambro. Li portis “roto-kaptukon” kaj havis senemocian vizaĝon. Fakte, li ŝajnis iom danĝera, kaj mi maltrankviliĝis, kiam pli frue li eniris tiumatene.

“Se mi ne povos eltiri ŝin aŭ forhaki tiun tegaĵon de sur ŝi tre baldaŭ, jes”, mi diris al li.

Li rigardis la plankon momente, kaj poste li diris: “Mi pensas, ke mi konas iun, kiu povas helpi. Lasu min telefonvoki.”

En tiu tempo malhaveblis poŝtelefonoj, do li uzis nian telefonon sur la skribotablo. Li premis kelkajn numerojn, kaj atendis momenton. Laŭŝajne, li sukcese konektiĝis, kaj parolis tre rapide hispane. Mi povis aŭdi ridon de la alia ulo, sed la junulo estis tre emfaza, kaj post kelkaj aliaj rapidegaj hispanaj vortoj, li finis.

“Ili helpos al vi. Mi kondukos vin al la adreso. Lasu min paroli, kaj ne diru ion, ĉu bone? Kaj, Doktoro, estus bone, se poste vi ne plu memoros la adreson, ĉu?”

Do, mi, mia kliento, kaj la junulo, nomita Alejandro, portis la tegaĵon kun la hundido al mia ŝarĝaŭto. Mi kaj la hundido sidis en la kargujo, dum Alejandro stiris, kaj la posedanto sidis apud Alejandro.

Ni veturis tra la stratoj al tre malriĉa parto de la urbo Mobile. Mi estis tre nervoza, ĉar ĉiuj, kiuj rimarkis nin, malamike mienis pro nia ĉeesto. Finfine ni haltis antaŭ mezgranda konstruaĵo kun granda rulpordo. Mi konstatis, ke Alejandro verŝajne kondukis nin al aŭtoŝtelistoj, kaj ĉi tiu konstruaĵo estis loko, kie ili dishakas aŭtojn en pecojn por vendi la partojn. Anglalingve, tio nomiĝas chop shop. Certe ili havas la ilojn por liberigi la hundidon, kaj miaj esperoj leviĝis iomete. Alejandro eniris la konstruaĵon tra normala pordo apud la granda pordo.

Post kelkaj momentoj la granda pordo leviĝis kun multe da batadoj kaj bruoj. Mi ne povis vidi enen, ĉar la suno brilegis ekstere, kaj estis tre mallume ene. Malrapide, kelkaj junuloj eliris. Ili ĉiuj portis samajn rotokaptukojn kiel Alejandro kaj havis multe da haŭtpentraĵoj. Ili ĉiuj ŝajnis tre danĝeraj kaj certe ne kontentaj pro la ĉeesto de mi kaj mia kliento.

Junulo alproksimiĝis kaj indikis per kapklino al la tegaĵo sur miaj genuoj. Mi memoris, kion Alejandro instruis al mi, kaj mi diris nenion. Mi malrapide turnis la tegaĵon por pli bone montri la etan kapon de la hundido ene. La junulo etendis sian manon, kaj la hundido provis leki liajn fingrojn kaj malforte pepis. La vosto de la hundido malforte svingis unu-dufoje. Mi timiĝis pro la malforto de la respondo, kaj mi sciis, ke ni ne havas multe pli da tempo.

Mi fikse rigardis tiun junulon kaj trankvile diris: “Ŝi mortos baldaŭ. Bonvolu, ĉu vi povas helpi?”

Li kapjesis, kaj lia hardaspekta vizaĝo subite rompiĝis pro grandega rideto. Li turnis sin kaj kriis: “Ni savos la hundidon!”

Tuj, ĉiuj aliaj junuloj komencis ridi kaj rideti. Multe da rapida hispana lingvo fluis ĉirkaŭ mi, kaj du junuloj prenis la tegaĵon kun la hundido en la aŭtomobilejon.

La unua junulo turnis sin al mi kaj la posedanto kaj diris, tre ĝentile: “Ĉu vi volas eniri? Estas tre varme hodiaŭ. Venu kaj sidiĝu en klimatizita ĉambro. Mi havas kokakolaon aŭ teon, se vi soifas.”

Ni eniris, kaj povis vidi, tra fenestro, Alejandron kaj tri aliajn junulojn kun grandega, elektra segilo. Ili metis bantukon ĉirkaŭ la kapon kaj korpon de la hundido, kaj subite la aero estis plenplena je fajreroj kaj kriĉanta bruo, kiam ili komencis segi. Unu el la junuloj kuŝis surplanke kaj karesis kaj parolis kun la hundido, por ke ŝi ne estu tro timigita.

Alejandro estis laŭŝajne mastro de tiu segilo, kaj post nur kelkaj momentoj ili turnis la tegaĵon kaj la hundidon al la kontraŭa flanko, kaj komencis segi denove.

Subite la bruo haltis, kaj la silento estis tre bonvena post tiu grandega kriĉado. Ŝajnis, ke Alejandro tre lerte regis sian tranĉon. Li haltis, tuj antaŭ ol tute trapenetri la tegaĵon. Nun li prenis metalĉizilon en unu manon kaj grandan martelon en la alian. Mi devis konstati, ke li aspektis kiel kirurgo en operaciejo. Tre zorge, li metis la ĉizilon en la tranĉaĵon kaj frapetis unu, du fojojn per la martelo. Li ripetis tion laŭ la tranĉaĵo kaj poste iomete pli enprofundigis la ĉizilon.

Kun laŭta krakado kaj Klonk!, la duonoj de la tegaĵo falis surplanken, kaj ĉiuj el tiuj junuloj hurais. Alejandro turnis la kapon al ni kaj mansvingis kun grandega rideto sur la vizaĝo. Ne zorgante pri la nafto, kiu malpurigis liajn ĉemizon kaj brakojn, li lulis la hundidon, kaj portis ŝin al ni.

“Ĉu ŝi estos en ordo, Doktoro?”

La ĉambro estis tute silenta, dum tiuj duonsovaĝaj junuloj atendis mian respondon. Mi rimarkis, ke la okuloj de la hundido jam estas malpli ruĝaj, kvankam ŝia tuta kapo estis grave ŝvelinta. Sed ŝi tuj provis leki mian vizaĝon, kaj provis gaje boji. Ŝi ankoraŭ povis nur pepi, sed estis tiom ĉarme, ke ĉiuj el tiuj malmolaj junuloj ridis kaj hurais denove.

Nia gastiganto subite aperis, portante botelon da tekilo, bovlon da limeopecoj, kaj salujon. Ni ĉiuj celebris nian venkon per kelkaj “pafoj” de tekilo, limeopeco kaj salo. Ni ĉiuj bone festis. Poste, nia gastiganto petis, ke mi donu al li la numerojn de ĉiuj el miaj aŭtoj. Li diris, ke mi neniam devos zorgi pri miaj aŭtoj post hodiaŭ. (Fakte, mi neniam zorgis, ĉar miaj aŭtoj estis tiom malnovaj kaj kadukaj, ke, se ŝtelistoj provus ŝteli unu el ili, ili verŝajne lasus al mi kelkajn dolarojn sur seĝo pro kompato. Iamaniere, neniu el miaj aŭtoj iam ŝteliĝis ekde tiam.)

Do, duonebrie, mi veturis reen al mia kuracejo kun la hundido kaj la posedanto. Enirante la antaŭan pordon, mi vidis la sereniĝintan vizaĝon de mia akceptistino.

“Mi tre ĝojas revidi vin. Mi preskaŭ vokis policistojn. Kio okazis?”, ŝi demandis.

Mi rakontis ĉion, eble iomete ebriavoĉe, kaj ŝi ridis multe.

“Mi supozis, ke mi devos nuligi la ceteron de via tago, ĉu ne?”

Mi konsentis, kaj, sentante la komencon de grandega kapdoloro, mi ridetegis kaj diris: “Mi certas, ke mi havas la plej bonan laboron en la tuta mondo!”

John Bentley

Moderna vivo

ĈINIO

Judaj rifuĝintoj en Ŝanhajo

Quan Furong, 92-jara, elkore ridetas, montrante la tri-etaĝan domon sur la strato Zhoushan, kie loĝis Michael Blumenthal, eksa ministro pri financo de Usono, dum la plej malbonaj tagoj de la dua mondmilito.

La domo troviĝas en la centro de la loĝkvartalo en la distrikto Hongkou, nordorienta Ŝanhajo, kiu fariĝis “regiono difinita por senŝtataj rifuĝintoj”, aŭ, pli neoficiale, la ŝanhaja geto, en 1943. Dum la milito kaj posta tempo, tie estis rifuĝejo de ĉirkaŭ 23 000 judoj, inkluzive de membroj de la familio de Blumenthal, kiuj fuĝis el Germanio kaj aliaj eŭropaj landoj dum la holokaŭsto.

Ĉe la vojkruciĝo de la vojoj Zhoushan kaj Huoshan, Quan montras alian imponan tri-etaĝan domon kun abrupte oblikva tegmento. “Tio estas mia hejmo,” li diras.

Gastigis

La familio de Quan ekloĝis en la domo en fine de 1942, kiam li estis 20-jara, nelonge antaŭ ol la judkvartalo akiris oficialan statuson kiel rifuĝejo el la japanaj invadantoj. En tiu ĉi domo ili gastigis judajn familiojn dum la milito. Nun, tiel multajn jarojn poste, ĝi restas tie, kie aliaj homoj, kiuj deziras pli bone kompreni la historion de tiu loko, kontaktiĝas kun Quan por lin intervjui aŭ nur babili.

Post la malvenko de Japanio en 1945 la judaj rifuĝintoj komencis iri el Ĉinio — multaj al Ameriko aŭ Aŭstralio, dum aliaj revenis al Eŭropo. Hodiaŭ, la malnova juda geto estas okupata de ĉinaj loĝantoj, kies familioj tien transloĝiĝis post la milito.

Longa tempo estas 70 jaroj. “Plejmulto da homoj, kiuj tiam tie loĝis, jam forpasis, kaj tiuj, kiuj estis ĉi tie, estis tre junaj siatempe, kaj ne povas vere memori ion,” diris Kitty Han, direktoro pri publikaj rilatoj en la Ŝanhaja Muzeo de Judaj Rifuĝintoj. “Sed Quan estas malsama. Li estis pli-ol-20-jara tiam, kaj povas klare memori ĉion, kio okazis.”

Luis

“Ses judaj familioj loĝis en nia domo. Ni havis tre grandan domon, kaj ni luigis la ĉambrojn aparte al la judoj,” Quan diras. En la militaj tagoj, lia familio, kiu posedis tajloran negocon, kaj okupis tutan tri-etaĝan konstruaĵon, havis sufiĉe grandan spacon por loĝigi multajn judajn rifuĝintojn.

“Tiutempe ni ne konsciis la koncepton de geto,” Quan diras. “Ni sciis, en kiu regiono estas multaj judoj, kaj en kiu regiono estas malpli.” Li aldonis, ke el la pli grandaj avantaĝoj dum la milito en Ŝanhajo estis, ke la urbo grandparte subtenis sian entrepreneman spiriton malgraŭ la okupado de Japanio.

“En Ŝanhajo la judaj rifuĝintoj rajtis labori kaj prosperi, kaj multaj el ili havis laborojn,” Quan diras. “Ekzemple, iu juda virino pli-ol-40-jara loĝis en mia domo. Ŝi laboris por Jardine Matheson, parto de la brita Jardines (unu el la plej grandaj fremdlandaj komercaj firmaoj tiam en Azio), sur la Pekina Vojo.”

Pendigis

La luantoj de Quan estis tre bonŝancaj. La judaj rifuĝintoj kutime pendigis ŝildojn sur si. La ŝildoj, ofte unu antaŭe, alia malantaŭe, estis reklamoj de la okupo de la posedanto kun la vorto kiel ekzemple “tajloro” aŭ “barbiro”. “Tio estis ilia maniero de memreklamado,” Quan diras.

La reklamoj efikis. Multaj judoj ja trovis tiumaniere laborojn. Eĉ tiuj, kiuj ne povis esti regule dungitaj, ofte akiris sufiĉe da enspezoj por subteni la ĉiutagan vivon. La familio de Quan iam dungis judan farbiston pli-ol-50-jaran, kiu portis tiajn ŝildojn. “Li laboris senĉese de mateno ĝis tagmezo, haltis por tagmanĝo, kaj daŭrigis la laboron ĝis vespero,” Quan memoras. “Li laboris tre bone.”

Traktis

Quan ripetas komplimentojn, kiam li parolas pri la diligenteco kaj konfidindeco de la judoj. “Ili estis tre laboremaj kaj fidindaj, kaj traktis sian laboron serioze kaj sincere. Judoj ofte diris al mi, ke tiuj, kiuj havas siajn proprajn kapablojn, povas trovi laboron ie ajn en la mondo. Kaj mi tute konsentas,” Quan diras.

La rememoroj pri la geto estis neniam pli fortaj ol nun de post la milito. Registara fonduso savis diversajn malnovajn konstruaĵojn en la regiono kaj renovigis la malnovan sinagogon kiel muzeon de geto.

“Kiam Ĉinio malfermis siajn pordojn al la ekstera mondo, multaj judoj revenis ĉi tien ekde la 1990aj jaroj, kaj demandis, kie estas la sinagogo,” li diras.

Rekonstruis

“Do ni trovis la originalan planon de la sinagogo en la Ŝanhaja Arkivo, kaj rekonstruis la sinagogon laŭ la dizajno,” Kitty Han diras. “Ni pensas, ke tio estas tre grava scenejo por internaciaj rilatoj, kaj ni havas la devon rakonti la historion.”

Tiusence, Quan ankoraŭ havas gravan mision en sia vivo. Kiel unu el la tre malmultaj homoj, kiuj povas plastike priskribi la historion de la ŝanhaja geto, li rakontas, ke dekmiloj da homoj sukcese eskapis el masakro, kiu mortigis milionojn da homoj.

Ĉirkaŭ la distrikto Hongkou estas pli kaj pli multaj modernaj ĉielskrapantoj. Tial la domo de Quan kaj la aliaj konstruaĵoj restantaj en la iama geto fariĝis ŝirmiloj kontraŭ la homa tendenco forgesi la pasintecon kaj antaŭeniri.

Alice Liu

korespondanto de Monato en Ĉinio

[FORIGITA!: bildo]

QUAN Furong: unu el la malmultaj, kiuj konservas memorojn pri la juda pasinteco en Ŝanhajo.

[FORIGITA!: bildo]

Konstruaĵo de la juda geto.

[FORIGITA!: bildo]

Ĉiutaga vivo de judoj en Ŝanhajo.

[FORIGITA!: bildo]

La Ŝanhaja Muzeo de Judaj Rifuĝintoj.

[FORIGITA!: bildo]

Konstruaĵoj de judoj en Ŝanhajo. Tie vivis multaj rifuĝintoj el Eŭropo.

[FORIGITA!: bildo]

Konstruaĵoj de judoj en Ŝanhajo. En la geto loĝis Michael Blumenthal, poste usona trezoreja sekretario.

Leteroj

Kial tiom da fotoj? (2)

Mi devas gratuli vin pro la nova aspekto de Monato, kun belaj fotoj. Tamen, same kiel unu el viaj legantoj, Pierre Grollemund el Francio, mi ne komprenas kial estas nun tiom grandaj fotoj, kaj, sekve, pli mallongaj tekstoj. Ĉu Monato fariĝu magazino pli rigardinda ol leginda, t.e. malpli aboninda por mi?

Germain Pirlot

Oostende

Leteroj

Miliardo da pardonpetoj

En El mia vidpunkto (Monato 2015/08-09, p. 5) vi skribas pri miliardoj kaj bilionoj (da dolaroj) laŭ du malsamaj nombrosistemoj.

Laŭ la originala sistemo ankoraŭ uzata en la kontinenta Eŭropo, biliono estas miliono da milionoj, triliono estas miliono da bilionoj, ktp. Kaj mil milionoj estas miliardo. Bedaŭrinde en Usono oni fuŝis tiun simplan sistemon, dirante “biliono” por miliardo, “triliono” por biliono ktp. Kaj poste Britio sekvis.

En la artikolo vi mencias miliardojn da dolaroj por Grekio, do laŭ la eŭropa sistemo, sed bilionojn kaj trilionojn por savi diversajn bankojn, do laŭ la usona/brita. Tre konfuze!

Douglas Draper

Norvegio

El mia vidpunkto

Revuon redakti ... kaj ranoj

Dum la somero la redakcio de Monato ricevis plurajn komentojn pri la nova aspekto de la magazino. Legantoj ĝenerale laŭdis la grafikajn ŝanĝojn, dirante, kiom plaĉas la kvalito de la papero, kaj aldonante, ke la artikoloj pli klare, pli facile legeblas.

“Mi devas gratuli vin pro la nova aspekto de Monato, kun belaj fotoj,” komentis unu leganto. Alia mesaĝis, por “gratuli pro la daŭra kvalito, kaj lastatempa pli bela aspekto, de Monato, kiun mi ĉiam legas kun granda plezuro”. Tria lakonis: “Belege!”

Tamen ne por fanfaroni, ne por distrumpeti la talenton de Monato-kunlaborantoj (kiuj aplaŭdojn ja meritas, aparte nia grafikisto Ferriol Macip), mi nin tiel laŭdas. Ĉar, kun la laŭroj, venis ankaŭ dornoj — ne multaj, tamen ili piketis.

Temas pri la fotoj. Laŭ unu leganto, kiu ja gratulis pri la aspekto: “Mi ne komprenas, kial aperas nun tiom grandaj fotoj, kaj, sekve, pli mallongaj tekstoj. Ĉu la magazino fariĝas pli rigardinda ol leginda, t.e. malpli aboninda por mi?”

Nepras tuj respondi al la demando: ne. Certe Monato ne celas pli rigardindigi ol legindigi la magazinon: kun televidaj novaĵ-elsendoj ne eblas, kaj certe ne deziratas, konkurenci.

Sed restas fakto, ke en kelkaj someraj numeroj de Monato troveblis paĝoj dominataj ne de vortoj, sed de fotoj. Kaj, jes ja, kontraste, mallongis pluraj artikoloj.

Parte kulpas mi. Fojfoje mi koncizigas kontribuaĵojn senditajn de korespondantoj, ĉar la temo ne meritas longan pritraktadon. Artikolo pri, ni diru, tertremo vaste kaj aktuale priraportita en naciaj gazetaro kaj televido, balastas, se ni regurdas en Monato tion, kion ni jam scias pri evento jam de longe pasinta. Ne tiom gravas la tiama “kio”, resumebla per unu memoriga frazo; gravas la nuna “kio”: kiel reagas la homoj suferantaj, kion faras la registaro ktp.

Simile, en raporto pri naciaj elektoj, internacia legantaro ne bezonas informojn pri ĉiu etpartia kandidato, kiu fine rikoltis nur du elcentojn de la voĉoj. Gravas enlande, jes, sed eksterlande nepras scii pri la politiko de la nova registaro. Do tiel eblas, ja nepras, koncizigi kaj legindigi raportojn.

Tamen — kaj jen konfeso — tiel mi jam de jaroj pritraktas artikolo-proponojn. Do la fenomeno de mallongaj, koncizaj raportoj certe ne novas. Flanke mi diru, ke vere malmultaj aŭtoroj plendis pro mia metafora ruĝa, redaktora krajono: ne malofte ili dankas, ke mi tiel poluris ilian prozon.

Kio novas, kaj pli gravas, estas malpli manko de kontribuaĵoj ĝenerale (proponoj alvenas kelkfoje lavange, kelkfoje ne: malfacilas prognozi kaj plani; eĉ ne ĉiam prosperas al ni ricevi komisiitajn artikolojn) sed pli manko de eseoj, komentarioj, do longaj, analizaj pecoj. Raporto pri tertremo, balotoj aŭ aliaj aktualaĵoj efektive ne bezonas multe da vortoj: male, zorge kaj funde elpensita esploro de difinita evento aŭ situacio. Kun kelkaj valoraj esceptoj, mankas ĝuste tiaj tekstoj.

Kial, mi ne scias. Ŝrumpas la libera tempo pro tio, ke almenaŭ en okcidentaj landoj malŝrumpas ebloj ĝin plenigi. Premas laboraj, familiaj, sociaj taskoj kaj devoj. Krome ni vivas en mondo jam novaĵo- kaj informo-riĉa, danke al amaskomunikiloj, Interreto ktp.

Mi iafoje demandas min, ĉu troe informi signifas fakte mal- aŭ ne-informi: niaj cerboj ne povas reteni tiom da informeroj en komplika, fojfoje ĥaosa, rapide ŝanĝiĝanta mondo. Ĉi-someron, varbante por Monato, mi petis, ke oni verku por la magazino. Venis respondo: “Mia lando tro grandas, por ke mi komprenu, kio okazas en ĝi. Kiel do prie verki?”

Tamen ŝtopeblas la komentario-, la analizo-breĉo en Monato. La solvo kuŝas en viaj manoj, do en tiuj de la legantoj. Admonas Julio Baghy en “Rankvarteto”:

Tio pruvas: se dum pluvo,
staras sub tegment’ la kuvo,
Ranoj vane kvaki povas,
se je salto sin ne movas.
Do ne kvaku kiel ranoj,
karaj gesamideanoj!

Alivorte, karaj gelegantoj, ne plendu. Eksaltu ... kaj ekverku!

Paul Gubbins

El mia vidpunkto

Poŝkomputiloj kaj klasĉambroj

Dum la somero mi ĝuis la privilegion instrui Esperanton (jam la kvaran fojon) ĉe la Nord-Amerika Somera Kursaro (NASK) ĉi jaron okazigita en Nord-Karolino. Se vi ankoraŭ ne spertis ĉi tiun intensan, ok-tagan kurson (kun aŭ sen mi!), mi ĝin rekomendas. Alia pluso: ĝi kunligiĝas kun Kino-Teatro-Festivalo (KTF) — stimula kaj krea evento.

Sed, momenton. Jam aŭdiĝas plendoj. Ĉu Monato ne fanfaronas esti peresperanta, ne priesperanta revuo? Kial, diable, aboni (aŭ pruntepreni), se mi povas legi la samon en primovada revuo?

Paciencon, mi petas. Evidente la ĉefredaktoro de Monato tre bone scias, kian revuon li ĉefredaktas. Ĉu ne ĉiun matenon, antaŭ ol matenmanĝi, mi ripetadas la mantron “peresperanta, ne priesperanta”?

Tamen gravas la esperanta, nord-amerika fono. Ĉar, instruante en Nord-Karolino, mi spertis unuafoje la ... kion? ... povon? utilon? konkurencon? tiranecon? de la enklasĉambra poŝkomputilo.

“Poŝkomputilo”. Oni parolas pri “saĝtelefono”, pri “poŝtelefono”, sed ĝenerale ĝi uzatas ne telefone sed komputile. Krome “saĝa” ĝi ne estas: nur homoj ĝin saĝigas aŭ, miaokaze, pro nelerto, ĝin malsaĝigas.

Evidente, ĉe la universitato, kie mi instruas en Britio, la studentoj enĉambrigas diversspecajn komputilojn. Malgraŭ malfortaj, malsukcesaj provoj, ne eblas malpermesi elektronikajn aparatojn. Registritaj estas 15 % de la studentoj (la nombro jaron post jaro kreskas) kiel psike aŭ korpe handikapitaj. Oftas disleksio, sed ne nur: aŭtismo aŭ sindromo Asperger notindas. Do pro medicinaj kialoj multaj nepre uzu komputilojn.

Krome raportas studentoj, ke ili preferas fari dumprelegajn notojn komputile, ne mane. Malofte ili manskribas, sed ofte komputilas. Apenaŭ imageblas la vekrioj pri dolorantaj manoj, kiam studentoj dum du-hora ekzameno devis skribi mane. Nur bierskatolojn ili tenas, ne skribilojn.

Sed, kaj jen la diferenco inter mia kutima brita sperto kaj mia nekutima nord-amerika, miaj universitataj studentoj ankoraŭ ne uzas siajn komputilojn por kontroli, kion mi diras. Jes, ili skribas siajn notojn, jes ili kaŝe, subtable, tekstas, pepas, fejsbukas ... tiel ke, ilin vidante, mi fojfoje demandas min, kiel fakte ili subtable okupas siajn fingrojn.

Tamen ĝis nun ili neniam, mi ripetas, neniam, levis la manon por interveni per freŝaj faktoj, korektitaj konoj, tuj ĉerpitaj el Interreto.

Aliflanke la spertaj, engaĝitaj esperantistoj, kun kiuj mi plezure kunlaboris ĉe NASK, pli avangarde, pli saĝe, aplikis siajn poŝkomputilojn. Kiam vorto diskutendis, jen tuja PIV-difino; kiam romano-titolo, dato serĉendis, jen tuja informo; eĉ, kiam mi fuŝis statistikojn, tuj ekvibris la komputileto en mia poŝo — iu, kiel mi poste konstatis, tre diplomatie kaj ne publike, sendis la ciferojn, kiujn mi vane provis eltiri el mia kompatinda, neelektronika menso.

Jen, por mi, nova kaj, sincere, iom timiga spertaĵo. Inter amikoj, inter esperantistoj, mi povas pli facile akcepti tion, kaj danki pro la riĉigo de la klasĉambra interŝanĝo de ideoj. Ekster la esperanta klasĉambro, tamen, ekzemple kun miaj kutimaj studentoj, mi ne tiom certas.

Dum 40 jaroj en diversaj instruejoj mi kutimis — ĉu bone, ĉu malbone — suvereni. Nepras, aparte en lernejoj, eventuale malpli en universitatoj, ke instruatoj fidu instruantojn. Se malaperas tiu ĉi fido, se lernantoj ekopinias, ke danke al poŝkomputilo ili subite pli scias ol la pedagogo, aŭ — terure! — malice plagas tiun per kromaj kaj aldonaj scioj, riskas kolapsi la klasĉambra disciplino.

Mi vidis la klasĉambran estontecon, kaj mi ne scias, ĉu ĝi plaĉas. Intelekte mi scias, ke necesas brakumi progreson, ke enestas en dumleciona poŝkomputilo-uzo multo aprobinda. Sed emocie ... jen io alia. Cedi lokon al poŝkomputilo, almenaŭ kun ĝi konkurenci ... prefere, ne.

Jen defio por nova instruisto-generacio: kiel primajstri ĉi tiun klasĉambran koboldon. Defio verŝajne ne por mi. Pli kaj pli mi sentas min pelata al la pordo de la emeritiĝo. Ne tuj, kvazaŭ sendata poŝkomputila mesaĝo, sed baldaŭ.

Paul Gubbins

Politiko

JAPANIO

Ne plu tiom bonŝanca

La japana ĉefministro Abe Shinzo estas bonŝanca politikisto. En 2007 li subite rezignis pri sia ĉefministra posteno unu jaron post enoficiĝo pro malsano de la dika intesto.

Sed danke al nova medikamento li resaniĝis kaj reokupis la postenon kiel prezidanto de sia Liberal-Demokratia Partio (LDP). Ĉe elektoj de la Ĉambro de Deputitoj en decembro 2012 venkis LDP la Demokratian Partion (DP), kiu ĝis tiam dum tri jaroj regis. Pli precize DP malvenkis pro fiaskintaj politikoj kaj skismoj kaj dispartiĝo.

Trupoj

Ĉar nun LDP kaj aliancaj partioj disponas pri pli ol du trionoj de la seĝoj en ambaŭ parlamentaj ĉambroj, Abe aŭdace kaj senprokraste antaŭenpuŝas siajn politikojn. Plej gravas konstitucia ŝanĝo, kiu permesas, ke japanaj trupoj militservu ie ajn en la mondo kun armeanoj de Usono, kaj refunkciigo de nukleaj centraloj.

Tiuj ĉesis funkcii post la katastrofo en Fukuŝimo. Kontraŭ ambaŭ proponoj montras sin la plimulto de japanoj.

Kunlaboro

Dum la lastaj 70 jaroj, post la dua mondmilito, Japanio nek mortigis eĉ unu alilandan soldaton nek perdis unu el siaj soldatoj en milito. Pro nemilitista, ekonomia, teknologia, edukada, medicina kunlaboro kaj helpo, bazitaj sur la “pacema konstitucio”, Japanio ĝuas en la mondo reputacion kiel neagresema ŝtato.

Verŝajne tamen, pro la absoluta parlamenta plimulto estos aprobitaj la ŝanĝoj proponataj de Abe. Kontraŭe, tamen, preskaŭ 95 % de la profesoroj kaj politikaj fakuloj opinias, ke la kabineta decido kaj la sekvantaj leĝprojektoj lezas la konstitucion.

Protestas ankaŭ ordinaraj homoj. Ĉiutage amase kaj kriante manifestacias kontraŭuloj ekster la parlamentejo. Cetere laŭ opinio-sondoj ŝrumpis la popola subteno por Abe. Nun oni sin demandas, ĉu la bonŝanco de la ĉefministro fine elĉerpiĝas.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Noticoj

Aristok(r)atoj

Sukceson rikoltis slovakaj katbredistoj ĉe dutaga internacia katekspozicio en la urbo Žilina [ĵilina] (ĉirkaŭ 200 km norde de la slovaka ĉefurbo Bratislavo). Ses hejmaj katbredistoj gajnis kvin orajn kaj unu arĝentan medalojn.

Okazas ĉiujare speciala katekspozicio sub la egido de la Internacia Kat-federacio (FIFe, france Fédération Internationale Féline). En Žilina partoprenis 85 katbredistoj el kvin landoj.

La ekspozicio estis dediĉita al persaj, britaj kaj senharaj katoj, kiuj apartenas al la plej konataj kaj plej popularaj katoj inter slovakaj bredistoj.

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Katoj el Ĉeĥio, Hungario, Pollando, Rusio kaj Slovakio konkursis en la ekspozicio. Foto: SONA HAUSEROVA

Leteroj

Suverenas parlamento, ne popolo

Bonvolu permesi al mi aldoni ion al la bonega artikolo de Paul Gubbins Malpli malbonaj (Monato 2015/07, p. 6).

Demokratio signifas, ke la popolo estas suverena. Sed en Britio, eĉ laŭ registaraj oficistoj, suverenas la parlamento, alivorte la politikistoj. Decidas ili, ne la popolo.

Politikistoj asertas, ke la popolo siajn reprezentantojn elektas. Ne tute veras. La registaro tiel aranĝas aferojn por maksimume profiti ĉe la urnoj. Tion agnoskis unu el la plej altrangaj registaraj juristoj, dirante, ke tio estas la “akceptita konstitucia doktrino de la lando”.

Fine kaj emfaze, mi interesiĝas sole pri povo-akirado kaj -reteno flanke de politikistoj. Mi ne atentas iliajn partiojn. La pretendoj de “niaj amikoj en altaj lokoj” primokas demokration.

Dennis Coulson

Britio

Politiko

RIFUĜANTOJ

Supo, panoj kaj bananoj

La 7an de septembro 2015. Mi eniras la Okcidentan Stacidomon (Westbahnhof) en Vieno. Tuj alparolas min juna siriano. Li venis per trajno de Budapeŝto. Por daŭrigi la trajnveturon al Germanio li bezonas monon, sed li havas nur 10 eŭrojn. Ni trovas standon, kie oni kolektas monon por aĉeti trajnbiletojn.

Ĉe kajo 1 staras trajno. Ĝi estas plena. Ekveturon atendas 300 personoj. Atendas sur la kajo pliaj 200 homoj, ĉefe el Sirio, kelkaj el Irako kaj Afganio. Multaj estas junaj viroj, sed oni vidas ankaŭ tutajn familiojn kun etaj infanoj.

Daŭre venas ĉaretoj kun mineralakvo, varma supo, panoj kaj bananoj, kiujn oni senpage disdonas al la atendantoj. Ĝenerale la rifuĝantoj aspektas inteligentaj kaj flegitaj. Multaj estas bonhumoraj, ĉar ili eskapis el milito kaj persekutado.

Ĉie oni vidas inform-afiŝojn en la araba, angla aŭ germana lingvo. Evidente regas ordo kaj ne kaoso. Multloke helpas policistoj, kunlaborantoj de bonfaraj organizaĵoj kaj kunlaborantoj de Aŭstra Fervojo ÖBB.

La trajno ekveturas. Ĉiuj huraas kaj aplaŭdas en la trajno kaj sur la kajo. La trajno malfruas je 222 minutoj. Egale! Jam post kelkaj horoj ili estos en Germanio.

Al kajo 2 alvenas ĉiuhore trajno el Nickelsdorf [níkelsdorf], vilaĝo antaŭ la landlimo inter Aŭstrio kaj Hungario, kun 300 rifuĝantoj, kiuj venis el Proksima Oriento tra Hungario. Nur malmultaj petas azilon en Aŭstrio. La celo estas Germanio, fojfoje Svedio.

Mi veturas per metrotrajno en la vienan urbocentron. Apud mi sidas du knabinoj, kiuj parolas pri rifuĝanto, kiu serĉas laborlokon en Aŭstrio.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Kolektado de mono por trajnbiletoj ĉe la Okcidenta Stacidomo en Vieno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Por rifuĝantoj ekveturas de Vieno al Germanio speciala trajno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Du knabinoj el Sirio ĉe la Okcidenta Stacidomo en Vieno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Venko! Li trovis lokon en trajno al Germanio. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Familio el Sirio kun infanetoj atendas la sekvan trajnon ĉe la Okcidenta Stacidomo en Vieno. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

CERAMIKO

Fajro, forno, fervoro

Vivi en loko kun prestiĝa kaj riĉa universitato ĉiam donas bonan ŝancon sperti ion interesan. Ekzemple, projekto en la arbaro Wytham [ŭajtm], kiu apartenas al la Universitato de Oksfordo, Britio.

Konstruita en la arbaro estas speciala forno por krei ceramikaĵojn. La t.n. Anagama kiln estas speco de dekliva tunela forno, uzata en Azio jam de la kvina jarcento. La oksforda forno estas tradicie konstruita per plektaĵo salika kaj per dika argila mantelo. En ĝi eblas baki ĉirkaŭ 200 potojn je temperaturo de 1150 oC. Bezonataj estas ok tunoj da ligno kaj la forno funkcias dum pluraj tagoj.

Japana majstro

La projekto estas iniciato de la universitata etnografia muzeo Pitt Rivers kune kun japanaj ceramikistoj, kiuj ankoraŭ uzas tiajn fornojn. La majstro Kazuya Ishida kontribuis siajn potojn por la unua bakado. Kunfondis la projekton la brita ceramikisto Jim Keeling [kiling]. Laŭ Keeling, tiu ĉi simpla teknologio estas ĝis nun iom neglektata.

En aŭgusto komenciĝis la unua bakado. Ceramikistoj kaj volontuloj dum unu semajno tage kaj nokte prizorgis la fajron, ĝis ĝi atingis optimuman temperaturon. Tiam la skipanoj elprenis kelkajn potojn kaj ilin enmetis en ujojn plenajn je lignaj rabotaĵoj.

Festivala etoso

Tamen la forno ankoraŭ bezonis kelktagan prizorgadon ĝis fina bakado. Devis sekvi malvarmiĝo, antaŭ ol kontroli la potojn. Dume regis kvazaŭ festivala etoso, kaj venis la publiko por spekti, paroli kun la fakuloj, kaj informiĝi pri aziaj kaj britaj ceramikaĵoj. Regis ankaŭ zorgoj, ĉu la eksperimento sukcesos.

Fine oni povis malfermi la bakujon. Zorge elprenataj estis la ceramikaĵoj. Ĝoje kaj dankeme la skipanoj rigardis la belajn potojn. Ĝenerale la surfacoj bone aspektis, kaj la cindroj de la ligna brulaĵo kreis ie tie interesan glazuron, kiu harmoniis kun pli krudaj partoj.

Kelkaj ceramikaĵoj estos ekspoziciataj en la universitata muzeo. Krome, apud la ekzistanta forno, la japanoj konstruis duan Anagama. Ili uzas brikojn kaj la bakujo eltenos dum almenaŭ 25 jaroj. La dua bakujo estos esplorocele uzata. Restos la unua por komunuma uzo, kio instigos al ceramika kreado.

Jens Spillner

korespondanto de Monato en Britio

[FORIGITA!: bildo]

Kelkaj el la diversaj potoj kreitaj en Oksfordo laŭ tradiciaj aziaj teknikoj. Foto: JENS SPILLNER

[FORIGITA!: bildo]

Potoj bakitaj en Britio per ĝis nun neglektata azia arto. Foto: JENS SPILLNER

[FORIGITA!: bildo]

Salikon oni uzas por konstrui la unuan el du t.n. Anagama-fornoj. Foto: JENS SPILLNER

Aktuale

Kotizu tuj kaj ŝparu monon

Pro la ekonomia situacio en kelkaj landoj kaj pro la altigo de la poŝttarifoj, ankaŭ Monato devos adapti siajn kotizojn por iuj ŝtatoj la 1an de novembro 2015. Ĉiu, kiu tamen antaŭ tiu dato pagas sian kotizon, ĉu por unu, tri aŭ eĉ kvin jaroj, ĝuas la nunan tarifon, kiun vi povas trovi sur paĝo 4 de tiu ĉi numero. Kotizu do nun, ĉu rekte al Flandra Esperanto-Ligo, ĉu al unu el niaj perantoj, kaj vi ŝparos!

La eldonejo

Arto

MUZIKO

Talentulo ne forgesita

Naskiĝis en Oksfordo, Britio, antaŭ 70 jaroj, eble unu el la plej renomaj violonĉelistoj de la mondo. Jacqueline du Pré [ĵaklín dupré] enmondiĝis la 26an de januaro 1945. Ŝia patrino Iris du Pré instruis ĉe la Reĝa Akademio pri Muziko en Londono.

Kiam ŝi estis 10-jara ŝi gajnis junularan muzik-premion. Poste instruis ŝin majstroj de la violonĉelo kiel Pablo Casals kaj Mstislav Rostopovich. En 1961 ŝi ricevis 300-jaran Stradivari-violonĉelon.

Internacian rekonon ŝi rikoltis i.a. pro interpretado de la konĉerto por violonĉelo de la angla komponisto Edward Elgar. Ŝi konatiĝis kun multaj pintaj muzikistoj, inkluzive de la pianisto kaj dirigento Daniel Barenboim. Li diris, ke ŝi estas la plej talenta muzikisto, kiun li konas. Ili geedziĝis en 1967.

Lamigas

En la fruaj 70aj jaroj du Pré rimarkis malfunkcion de siaj fingroj kaj piedoj. Jen la komenco de multloka sklerozo, kiu lamigas la centran nervan sistemon. Pro la malsano ŝia koncerthala kariero ĉesis, sed ŝi daŭre instruis ĝis sia morto en 1987 en la aĝo de 42 jaroj.

Oni memoras ŝin en Oksfordo pro koncertejo konstruita antaŭ 20 jaroj ĉe kolegio de la universitato. La konstruaĵo portas ŝian nomon. Tie oni prezentas i.a. la tiel nomatajn kuseno-koncertojn, kiuj celas junan publikon.

Jens Spillner

korespondanto de Monato en Britio

Noticoj

Pinta grimpinto

Inter la slovakaj montaraj gvidistoj de la 20a jarcento okupas apartan lokon Ján Počúvaj [jan poĉuvaj]. Li estis la unua, kiu surgrimpis la plej altan montopinton de la slovakaj Altaj Tatroj (kaj ankaŭ de la montaro Karpatoj), nome Gerlachovský štít (esperante Montpinto de Gerlachov), altan 2655 metrojn.

Počúvaj naskiĝis en 1886 en la slovaka montvilaĝeto Nová Lesná [nova lesna], ne malproksime de la urbo Poprad en kamparana familio.

Savoservo

Kiel 22-jaraĝulo li fariĝis la plej juna montara gvidisto. En 1931 li estis prezidanto de tatraj montgvidistoj. Dum la lastaj jaroj de sia vivo li laboris en montara savoservo. Počúvaj mortis en 1969 en la aĝo de 82 jaroj.

En lia naskiĝvilaĝeto troviĝas lia 1,5 metrojn alta statuo, kreita de la slovaka akademia skulptisto Štefan Hudzík [ŝtefan hudzik]. La statuo estis feste malkovrita en julio okaze de la 700a datreveno de la fondiĝo de la vilaĝo.

Lian nomon portas parto de montmasivo en Altaj Tatroj, la t.n. Počúvajov žľab (esperante Defluejo de Poĉuvaj).

Julius Hauser

[FORIGITA!: bildo]

Statuo de Ján Počúvaj en la vilaĝeto Nová Lesná, inaŭgurita en julio 2015. Ĝin kreis la skulptisto Štefan Hudzík. Foto: SONA HAUSEROVÁ

Spirita vivo

OPINIO

Jesuo fuĝas en Egiption, kiel ankaŭ aliaj nun fuĝas

“Jozefo prenis la knabeton kaj lian patrinon nokte, kaj migris en Egiptujon.” Jen la enhava kerno — se preterlasi Diajn intervenojn kaj Malnovtestamentajn profetaĵojn — de la versikloj 13-18 en la dua ĉapitro de la evangelio laŭ Sankta Mateo.

Ekzegezistoj kaj pentristoj el tiu teksto formis en la menso de la kredema popolo preskaŭ idilian scenon: Sub steloplena ĉielo Sankta Jozefo migras kviete tra nokta pejzaĝo. Post si li gvidas azenon, sur kiu duondorme sidas Sankta Maria, kun en la brakoj la beba Jesuo. Fore anĝelo lumigas la vojeton. Sed — se entute —, tamen pli realisme okazis tiel: Jozefo hastis antaŭ la persekutado fare de la tirano Herodo. Al ĉelima gardostaranto li kaŝe enmanigis konsiderindan sumon kaj poste malaperis anonime en proksima urbo, por tie pene perlabori kiel domkonstruisto la vivbezonaĵojn de la familio.

Aktuale multege da homoj el la Proksima Oriento kaj Norda Afriko migras en Eŭropon, por tie ekloĝadi. Intertempe oni sendistinge nomas ilin “rifuĝantoj”. Inter ili estas sendispute la vere persekutitaj personoj, kiuj meritas klasikan azilon. Sed granda kvanto venas pro aliaj kialoj (tie ĉi ne aparte listigendaj). Pri tio nun daŭre okazas disputoj en Eŭropo inter homoj / partioj, kiuj volas vaste malfermi la propran landon / tutan Eŭropon, kaj aliaj, kiuj pli sobre pripensas la situacion rigarde al la eblo ĉiun migremulon akcepti, al la propra religio / kulturo kaj al la morgaŭo, kiu alportos eble eksplodan plimultiĝon kaj senfinan grandkvantan alvenon. Ĉar tiaj konsideroj estas pli fortaj en religie solidaj regionoj, la malfermemuloj, kiuj opinias sin la veraj bonaj homoj, draŝas per la idilia bildo supre montrita certajn eŭropajn kristanojn: “Jen eĉ via kara Jesuo devis fuĝi. Kaj vi restas ŝtonkoraj antaŭ la mizero de freŝe alvenintaj homoj.”

Tamen, la situacio ne estas tiel simpla, kiel volas dedukti el la biblia bildo la plej ofte senreligiaj akuzantoj. En la germana Bavario oni devis forpreni la krucojn de sur la lernejaj vandoj, sed ĉirkaŭe kreskas moskeoj kaj islama vivostilo. Pollando, post longa subpremo, konsolidiĝis kadre de la katolika konfesio, fronte al la rusa ortodoksa mistiko kaj la pruse protestanta militemo. Ĉu mirinde, ke ili aktuale volas akcepti nur kristanajn azilpetantojn?

Kion pri la baltaj ŝtatoj, kiuj ankoraŭ luktas kun la problemoj de la rusa enmigrado dum la sovetia tempo? Kion pri Hungario ekzemple, kiu spertis post 1526 preskaŭ plenan detruiĝon fare de la osmanaj trupoj; pri Hispanio, kiu bezonis pli ol 700 jarojn por repeli la arabajn invadintojn? Serbio ĵus perdis ne nur siajn praserbajn monaĥejojn al Kosovo. Kiu rajtas postuli, ke tiuj landoj varme akceptu islamanojn, eble kun militista fono ĉe IS, Boko Haram aŭ aliaj grupoj?

La germanaj Verduloj hurlas, se homoj en tiu lando preferus akcepti mortminace persekutitajn kristanojn el Sirio anstataŭ sendistinge apliki “bonvenigan kulturon” al homoj kun plene aliaj vivmaniero kaj religio. Ja kompreneble, ĉar la partiestro kaj multaj ŝtataj “respondeculoj pri integrado” jam estas islamanoj.

Kaj nenie leviĝas la demando, kial islamanoj el la koncernaj regionoj ne pretendas protekton ĉe la samkredantoj en la riĉegaj Emirlandoj kaj Sauda Arabio. Aŭ kial tiuj landoj ne finas la kruelajn agadojn de certaj trupoj en Sirio kaj Irako ne nur kontraŭ kurdoj, kristanoj kaj jezidoj, sed ankaŭ kontraŭ islamaj samreligianoj.

Jes ja, Jesuo diris: “Kion vi faris al la plej mizera de miaj fratoj, tion vi faris por mi.” Sed Sanka Mateo daŭrige raportas ankaŭ, ke Jozefo remigris post la minaco en sian patrujon kun Maria kaj Jesuo. Kaj ili estis nur triope, sen poŝtelefono. Tion prisilentas la homoj, kiuj ja asertas: “Ni (!) estas malferma lando kaj bonvenigas ĉiun, kiu volas vivi ĉe ni”, sed ne volas antaŭvidi la konsekvencojn de eksponenta enmigrado, kiuj subfosos la leĝan azilrajton kaj okazigos la plenan transformiĝon de la aŭtentaj eŭropaj kulturoj, la rapidan renverson de longtempe kreskintaj religiaj strukturoj. Kiam la aktuala mono elĉerpiĝos, ne plu estos demando de kulturo kaj religio, sed de sociaj kaj interetnaj konfliktoj terene de Eŭropo sub la sanktaj signoj de kruco kaj duonluno.

Franz-Georg Rössler

Politiko

BRITIO

“Jes ni povas” ... kaj ili povis.

Dum pli ol tri jardekoj li restis ordinara, ekster parlamentaj rondoj apenaŭ konata membro de la brita ĉambro de deputitoj, ribelema (jam pli ol 500 fojojn li defiis siajn partiestrojn), politike maldekstra, ĉiam ŝajne senzorge vestita: nun tamen Jeremy Corbyn [ĝéremi korbin] trovas sin, en la aĝo de 66 jaroj, je sia granda surprizo (kaj tiu de siaj samlandanoj), ĉepinte de la brita laborista partio.

Pro skua malvenko dum naciaj elektoj en majo (Monato, 2015/07, p.6-7) tuj eksiĝis la tiama partiestro. Nepris elekti alian. Prezentis sin tri kandidatoj de la dekstro/centro de la teorie maldekstra, socialisma partio: nur lastminute estis nomumita kiel kandidato Corbyn, ĉar manpleno da deputitoj deziris, ke dum la debato pri nova partiestro estu aŭdata alternativa, maldekstra voĉo.

Ekde la unuaj debatoj, kiam la kvar kandidatoj sin televide aŭ kunvene prezentis, evidentis, ke Corbyn ne parolas la lingvon de la aliaj. Ili elgurdis la samajn melodiojn, kiuj tiom misagordiĝis en la oreloj de elektuntoj en majo.

Bankistoj

Provante loki la partion en la centron de la politika spektro, ili ripetis esence la ideojn de la reganta, dekstra konservativa partio: bankistoj kaj entreprenistoj riĉigas la landon, do nepras ilin finance apogi; la rolo de la ŝtato estu minimumigata favore al privataj kompanioj; retenata estu nuklea defendo-(atako-)kapablo.

Pro tio, almenaŭ parte, la laborista partio suferis ĉe la urnoj en majo. Kial voĉdoni por pala centrisma/dekstreta imitaĵo, kiam eblas dekstra realaĵo?

Tamen Corbyn, kvazaŭ memorante, ke la t.n. laborista partio reprezentu unuavice laboristojn, substrekis la ligojn inter la partio kaj la jam de jardekoj flankenpuŝataj sindikatoj. Li promesis aserti la rolon de la ŝtato, ĉesigi la iom-post-ioman privatigon de la nacia sanservo kaj aliaj tradicie ŝtataj funkcioj, kaj reŝtatigi la privatigitajn fervojojn (kiuj, ironie, apartenas kelkokaze al ŝtate posedataj nebritaj fervojoj).

Samtempe li montris sin kontraŭulo de la registara ŝpar-politiko. Laŭ Corbyn, dum ekonomia krizo la ŝtato investu, ne tranĉu. Pro tio aplaŭdis la elekton de Corbyn la estro de la spirite parenca hispana partio Podemos, Pablo Iglesias. “Nia rolo estas reprezenti la socian plimulton, la homamasojn pistitajn de registara modelo favora al la financaj elitoj kaj iliaj klientoj,” skribis Iglesias en brita gazeto.

Platformo

Sampartianoj, inkluzive de iamaj estroj kaj ĉefministroj kiel Tony Blair kaj Gordon Brown, atakis la platformon de Corbyn. Ili taksis lin neelektebla kiel estontan ĉefministran kandidaton kaj kredis, ke li detruos la laboristan partion — almenaŭ la dekstretan, kiun ili konstruis.

Malkonsentis la popolo. Rekorde oni aliĝis al la laborista partio simple por povi partopreni en la partiestraj elektoj. Aparte junuloj, ĝenerale indiferentaj rilate politikon (ĉio samas) kaj politikistojn (ĉiuj mensogas), entuziasmiĝis. Ili vidis en Corbyn (malgraŭ lia aĝo, malgraŭ tio, ke li prezentas ideojn ofte de la 1980aj kaj pli fruaj jaroj) ion freŝan, honestan kaj fidindan. Krome — granda pluso — li nek sonas nek aspektas kiel profesia politikisto.

Videblis T-ĉemizoj kun devizo aludanta al la antaŭnomo de la kandidato: “Jez we can” (“Jez [jes] ni povas”). Jen Podemos denove: ankaŭ tio signifas “Ni povas”. Kaj fine la Corbyn-adeptoj ja povis. Venkis ilia heroo en la unua baloto kun preskaŭ 60 % de la voĉoj.

Gazetaro

Tuj, tamen, videblis fendoj en la laborista partio. La potenca dekstra alo, kun tradiciaj blair-ecaj granduloj, rifuzas kunlabori kun Corbyn. Oni flustras jam pri puĉo, por ke Corbyn ne estru la partion okaze de venontaj naciaj elektoj en 2020.

Ankaŭ la konservativa kaj dekstrega nacia gazetaro en Britio atakas lin. Jam legeblas, ke ĉefministro Corbyn lasos la landon sendefenda, senprestiĝa, se tiu ĉi “komunisto” rezignas, kiel li volas, pri la brita nuklea arsenalo.

Ĉio ĉi restas en la estonteco. Nun, tamen, ne nur maldekstremuloj sed ankaŭ tiuj, kiuj opinias, ke politikistoj ilin prifajfas, bonvenigas la alvenon de Corbyn. Fine, ili kredas, aŭdiĝos denove voĉo, kiu honeste, nehipokrite, parolos kun kaj por la marĝenigitaj etulo-tavoloj en Britio.

Paul Gubbins

ĉefredaktoro de Monato kaj korespondanto en Britio

Politiko

NORVEGIO

Floras “veraj” verduloj

Dum jaroj la norvega Verda Partio (Miljøpartiet de Grønne) ricevis nur malmultajn elcentojn de la voĉoj. Sed en la ĉi-septembra komunuma baloto ĝi finfine klare videblas sur la politika scenejo kun 4,2 %. En la ĉefurbo, Oslo, ĝi eĉ iĝis kun 8,1 % la trie plej granda partio.

Tio donas pli da potenco ol supozigas la nudaj ciferoj: En Oslo, kaj en 12 aliaj komunumoj, nek la socialisma nek la konservativa alianco ricevis absolutan plimulton en la komunuma estraro. Tial ambaŭ partioj devos intertrakti kun la verduloj por provi starigi urboregistaron.

Kunfandi

Tutlande la Verda Partio, fondita en 1988, havos ekde la novjaro pli ol 200 reprezentantojn en la 428 komunumoj (kiujn oni cetere proponas kunfandi al ĉ. 100).

Krom kutimaj lokaj temoj — publika transporto, lernejoj, malsanulejoj — aparte aktuala dum la antaŭbalotaj semajnoj estis debato pri la kapablo de la komunumoj loĝigi la multajn rifuĝintojn el interalie Sirio.

Esperi

La Verda Partio havas nun (ekde la parlamenta baloto en 2013) unu reprezentanton en la parlamento. Sed partioj, kiuj tutlande ricevis pli ol 4 % de la voĉoj, ricevas ekstrajn parlamentajn seĝojn kompense distribuotajn al partioj alie subreprezentotaj. Tiel la verduloj povas esperi ok parlamentanojn (el 169) en 2017.

Diference de Svedio kaj Germanio, la norvega Verda Partio ricevis en la unuaj jaroj malmultan subtenon pro konkurenco kun aliaj partioj, kiuj jam prezentis sin “verdaj”.

Sed en la hodiaŭa mondo ilia verdo ne sufiĉas. Nun floras “vera” verda partio ankaŭ en Norvegio.

Douglas Draper

korespondanto de Monato en Norvegio

Moderna vivo

OPINIO

Kial ne manĝi hundaĵon?

Kritikata estas Japanio pro tio, kie ĝiaj civitanoj kaptas kaj manĝas balenojn kaj delfenojn (vidu Monato, 2014/6, p. 9). Lastatempe aŭdiĝas ankaŭ riproĉoj, ke en orienta Azio, en partoj de Ĉinio, Koreio kaj Vjetnamio, oni manĝas hundan viandon.

Manĝantoj kaj amantoj de tiaj viandoj siavice protestas, demandante: “Kial ne hundaĵo? Kio pri bovaĵo aŭ porkaĵo? Lasu nian tradician gastronomian kulturon!”

Se diri ĝenerale, oni respektu la manĝkutimojn de aliaj nacioj. Tamen estas dezirinde ne manĝi la viandon de bestoj, kun kiuj multaj homoj simpatias. Mi persone manĝas viandon de bovoj, porkoj, kokoj kaj fiŝoj, sed ne tiun de baleno, delfeno aŭ hundo.

Koro kaj animo

Tamen mi ne certas, kial oni manĝu bovaĵon, porkaĵon aŭ kokaĵon, sed ne balenaĵon aŭ hundaĵon. Ĉu ĉar balenoj kaj delfenoj estas mamuloj saĝaj? Ĉar hundoj estas amikoj de la homo? Ĉar bovoj, porkoj kaj kokoj estas ekde la komenco kreitaj por nutri la homaron, aŭ estas industriaj produktaĵoj kvazaŭ sen koro aŭ animo?

Tiuj supremenciitaj kialoj ne ĉiun konvinkas. Homoj havas diversajn religiajn, filozofiajn, historiajn kaj tradiciajn kutimojn kaj morojn. Ne eblas morale kaj klare distingi inter manĝado unuflanke de hundoj kaj delfenoj kaj aliflanke de porkoj kaj bovoj.

Kelkaj insistas, ke delfenoj estas saĝaj kaj do tial oni ilin ne mortigu. Sed studaĵoj indikas, ke ĉiuj specioj “saĝas” kaj adaptiĝas al ŝanĝiĝantaj naturaj medioj. La polpo estas eble la plej saĝa animalo. Sed neniu argumentas, ke oni ne manĝu polpaĵon.

Ŝanĝi kaj detrui

La homaro, sukcese irante sur du piedoj, uzante ilojn kaj kunlaborante inter si, efike kaptis bestojn kaj kultivis plantojn, tiel ke ĝi staras pinte de la nutroĉeno. Nun la homaro regas la mondon, kun potenco eĉ ŝanĝi la klimaton kaj detrui sian medion kaj eĉ per nuklea bombo sin mem.

Ni scias, ke la homaro respondecas pri la terglobo kaj pri alispecaj vivaĵoj. Sed ni scias ankaŭ, ke la homaro ne povas vivi eĉ unu tagon sen manĝo de alia vivaĵo, ĉu planto, ĉu besto.

Konscio pri la homa pozicio kaj pri la rilato kun aliaj vivaĵoj kondukas min (kaj multajn japanojn) al jena sinteno kaj praktiko: ĉetable, antaŭ ol manĝi, mi, kunmetante la manplatojn, dankas al ĉiuj vivuloj, kiuj min nutras.

Isikawa Takasi

korespondanto de “Monato” en Japanio

Scienco

AKTUALECO

Virinoj abortigas, nombroj pensigas

Dek kvin jarojn post la komenciĝo de la 21a jarcento, milionoj da virinoj tra la tuta mondo daŭre submetiĝas al abortigo kaj al ĉiuspecaj riskoj, kiujn tio ĉi entenas. Sufiĉas rapida analizo de la tutmondaj nombroj pri la jaro 2012 por konstati, ke en tiu jaro pli ol 7 milionoj da virinoj estis oficiale akceptitaj en malsanulejoj, klinikoj aŭ similaj institucioj kun la celo ĉesigi la propran gravedecon.

Ĉi tio signifas, alivorte, ke mezume 6,9 el ĉiu milo da virinoj (inter 15 kaj 44 jaroj) ricevis en la koncerna jaro medicinan traktadon cele al abortigo. Estas rimarkinde, ke tio signifas 40-elcentan kreskon kompare kun la jaro 2005. La plej ofte uzata rimedo por abortigi? Englutado de medikamento nomata misoprostol kaj konsiderata ege malpli riska ol aliaj: ĝi kaŭzas kuntiriĝon de la utero, sed verdire ne ĉiam sukcesas eligi la tutan embrion, tiel ke la eventuala restaĵo ja povas kaŭzi gravan enan infekton.

Rekordaj nombroj

Oni notas neneglekteblajn malsamojn de lando al lando: fakte la mezuma kvanto de abortigoj estis plej malalta en Etiopio, Maŭricio kaj ĉefe Brazilo (lando de la verkanto), kaj plej alta en Pakistano, Kenjo, Malavio kaj Ugando. En pluraj afrikaj — kaj ankaŭ en iuj latinamerikaj — landoj, la gravedec-ĉesigoj proksimiĝis al rekordaj nombroj. Oni eltiris ĉiujn suprajn nombrojn el tutmonda esplorado efektivigita de faka medicina revuo (nome BJOG) kaj disvastigita de la medicina retpaĝaro medscape.com en aŭgusto 2015. La nombroj rilatas al 26 landoj situantaj en diversaj kontinentoj.

Punebla krimo

Se oni konsideras, ke nur 60 elcentoj de la virinoj, kiuj spertas komplikaĵojn kaŭze de riskaj abortigoj, sin turnas al hospitalo por medicina traktado, tiam eblas konkludi, ke la tuta kvanto de abortigoj verŝajne estas multe pli granda. Krome la registrado de abortigantaj pacientoj en landoj, en kiuj la memvola gravedecĉesigo estas punebla krimo, povas esti kelkfoje kaŝita, por eviti ekzemple problemojn kun la polico.

Paulo Sérgio Viana

korespondanto de Monato en Brazilo

Medio

POLUADO

Ruĝaj ŝlimoj en Mediteraneo

En suda Francio, apud Marsejlo, uzino de baŭksito elverŝas la restaĵojn (ruĝajn ŝlimojn) en Mediteraneon, nun en naturan rezervejon.

Iom da historio

Baŭksito estas ekspluatata en Provenco ekde 1894. De pli ol 70 jaroj uzino Pechiney [peŝiné], nun Alcan, kun komplezo de la ŝtato enverŝas la restaĵojn de la pritraktado en grandan maran foson apud Cassis [kasí]. Tiu foso estas 300 metrojn profunda kaj 2000 metrojn longa.

Ĉar sciencistoj prave diris, ke maro mem resaniĝas, neniu havis moralan problemon daŭrigi la poluadon. De 1966 subtera kaj submara tubego, 47 kilometrojn longa, portas la poluaĵojn en la foson. Sed intertempe validiĝis en 1978 la Konvencio de Barcelono por protektado de Mediteraneo, kaj la ŝtato la 1an de julio 1996 devigis la ekspluatanton ĉesigi la enĵetadon la 31an de decembro 2015. Des pli, ke tiu foso enestas en la Nacia Rezervejo de la Fjordetoj (Parc national des Calanques), la sola en Francio apud granda urbo (Marsejlo) kaj la sola tera kaj mara.

Kia poluado

Kune kun fero, kiu donas la belan ruĝan koloron, estas enmarigataj natro (NaOH), aluminio (Al), titano (Ti), kromo (Cr), kadmio (Cd), hidrargo (Hg), arseno (As) kaj aliaj pezaj metaloj, danĝeraj por la sano, kiuj havas grandan efikon sur la flaŭro kaj faŭno kaj jam senvivigis grandan zonon inter Ĝenovo en Italio kaj Montpeliero en Francio.

De 900 000 tunoj en la 1970aj jaroj reduktiĝis la enĵeto al 300 000 tunoj en 2004. Tamen restas ĉirkaŭ 20 ĝis 30 milionoj da tunoj da poluita materio. Verŝado de 270 m3 da elfluaĵo hore signifas 180 000 tunojn jare. Sekve, en 2007 estis instalitaj filtriloj-premiloj por redukti la poluon al 35 mg litre. Aperis ruĝa polvo, kiun oni stokas en la apudeco de la uzino.

Laŭ la industriisto, natro, kiu nature troviĝas en la mara salo, stokas inertan hidrokalciton, kiu kaptas la pezajn metalojn. Tio ne estas la opinio de la fiŝkaptistoj, kiuj konstatas, ke kiam blovas la norda vento, la ruĝaj ŝlimoj alsurfaciĝas.

Nuna debato

Ĉar finiĝos la permeso ekspluati, iuj proponas simple fermi la uzinon, kaj tiam oni ĉantaĝas pri la perditaj laborpostenoj (750) en regiono, kie mankas laboro, dum neniu kalkulis, kiom da postenoj de fiŝkaptistoj malaperis pro la poluo de la maro. Alia timo estas, ke, ĉar la baŭksito venas el Gvineo, eblos instali tian uzinon aliloke en la mondo, kie la normoj ne estas tiom rigoraj kaj la popolo ne estas tiom sentema.

Iuj proponas teknike kaj ekonomie plu esplori, ĉar granda parto de la poluo koncentriĝas en malgranda volumo. La ministerio pri ekologio petis kromajn esplorojn; sciencistoj bedaŭras, ke ilia voĉo ne estas aŭskultata kaj ke la kontroloj estas farataj de la ekspluatanto mem kaj ne de sendependaj fakuloj. La loĝantaro de la 13 koncernaj urboj devas doni sian opinion, sed apenaŭ disponas pri taŭgaj dokumentoj aŭ informoj.

Tiu debato estas vere nuntempa: kiel pluekspluati, reduktante maksimume la konsekvencojn por la mara medio? Kiel savi nian planedon, tamen daŭrigante nian konsumapetiton?

Renée Triolle

korespondanto de Monato en Francio

Noticoj

Verda ringo

“Misuzo de la rajto manifestacii!” — tiel reagis aŭtantoj, kiuj ne povis veturi laŭ la viena Ring-strato, kiu ĉirkaŭas la centron de la urbo. La 22an de septembro 2015, de la 10a ĝis la 22a horo, nur tramoj kaj biciklantoj uzis la straton. Aŭtoj devis trovi alian vojon.

Antaŭtagmeze lernantoj metis rul-gazonon sur la asfalton. Multaj homoj poste uzis la sentrafikan spacon por pikniki kaj promeni, aŭ simple sidi sur seĝoj kaj benkoj propramane starigitaj.

La spektaklon organizis la “Platformo Senaŭta Urbo”, kiu kontraŭas konstruadon de nova aŭtoŝoseo tra apud-danuba arbaro sud-oriente de Vieno.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Gelernantoj metas rul-gazonon sur la Ring-Straton en Vieno. Foto: WALTER KLAG

Scienco

TEKNOLOGIO

Poŝtelefona helpilo por blinduloj

En la lastaj monatoj de 2015 estis oficiale lanĉita Aipoly, interesa programo por poŝtelefonoj, sendube ĝojigonta la tutmondan blindulan komunumon. Temas ne pri kroma amuza kaj tempoperdiga videoludo, sed pri speco de artefarita okulo kapabla rekoni, prilabori kaj eĉ parole priskribi vidaĵojn fotitajn per sia telefon-kamerao.

La invento estas alskribenda al Alberto Rizzoli, itala civitano apenaŭ 22-jara kaj filo de la eldonisto Angelo Rizzoli, forpasinta en 2013. Kun li kunlaboris ankaŭ Marita Cheng, junulino el Aŭstralio jam premiita en 2012 en sia lando kiel plej promesplena sciencistino. Antaŭ la oficiala ekapero de la programo, ĝi estis laŭdeve testita ĉe okdeko da blinduloj; la komentoj de ĉi-lastaj — pri la eblo havi finfine je propra dispono instrumenton utilan por tuja ekkono de la ĉirkaŭanta mondo — estis tre flataj, kio konvinkis la teamon, ke la tempoj estas jam maturaj por disvastigi kaj komercigi la programon, kvankam io ankoraŭ plibonigeblas.

Datumbazo

La funkciado de Aipoly estas simpla: oni fotas ion kaj, post maksimume 20-sekunda atendo, alvenas detala kaj zorga priskribo de la foto. Kiumaniere tio eblas? Unue la poŝtelefono sendas pere de Interreto la foton al reta servilo, kiu komparas la ricevitan bildon kun milionoj da bildoj ĉiuspecaj, registritaj kaj kolektitaj en aparta datumbazo kaj koncernantaj pli ol 300 000 malsamajn objektojn kaj situaciojn.

Detaloj

La unuaj rezultoj ŝajnas esti treege pli bonaj ol tiuj ĝis nun atingitaj de similaj ekzistantaj programoj, multnombraj kaj fojfoje senpagaj, sed ne bone funkciantaj. La novigeco konsistas ne en la konceptado mem de tia programo, sed en la precizeco de la priskriboj, kelkfoje kun nekredeblaj detaloj. “Vi nun vidas viron ridetantan, kiu surmetis grizan buton-ĉemizon kaj enmane tenas glason da fruktosuko”: jen ekzempla priskribo.

Financado

Rizzoli, nuntempe dungita ĉe Guglo, ricevis financadon de 30 000 eŭroj por evoluigi sian ideon ene de tiel nomata Singularity University. Temas pri instituto subtenata kaj sponsorata de Guglo mem, kiu elektas entreprenistojn el la tuta mondo kun la ambicia celo helpi ilin plenumi projektojn, kiuj povos plibonigi la vivkvaliton de miliardo da homoj ene de jardeko.

Konuso

La ideo krei tiun programon naskiĝis post la konstato, ke robotoj kaj komputiloj, kvankam tre evoluintaj, malfacile scipovas vidi kaj “legi” hom-maniere la realan mondon. Mankas fakte al ili la fleksebleco necesa por elekti, kion puŝfaligi surstrate (kompreneble kiam tio estas neevitebla), ĉu infanon aŭ oranĝan konuson. Aipoly male inteligente analizas, rekonas kaj priskribas iun ajn bildon, kiun oni submetas al ĝi: kie oni sin trovas, kiuj koloroj videblas, kiun agon oni faras (ekzemple ĉu iu kuras aŭ sidas, ridetas aŭ ploras).

Superbazaro

Ene de malgranda tempodaŭro, blinduloj povas scii, kiujn kaj kiajn vestojn surmetis iliaj gefiloj, samkiel rekoni eventualajn stratajn indikojn, lokalizi malproksimajn objektojn aŭ, pli simple, ekscii, je la kioma horo la venonta aŭtobuso pasos aŭ kiu estas la prezo de ero vendata en superbazaro. Ĉio ĉi, notinde, sen nepra helpo de akompananto kun karno kaj ostoj.

Bildarkivo

La programo, jam efika — kiel dirite — el pluraj vidpunktoj, kompreneble ankoraŭ havas kelke da plibonigotaj aspektoj. Grupo da programistoj nun laboras je la pliriĉigo de la bildarkivo. Penvaloras tion fari, ĉar en la mondo vivas 285 milionoj da blindaj personoj kaj, ĝis 2020, oni kalkulas, ke triono el ili estos ekuzinta inteligentan poŝtelefonon. Ene de malmultaj jaroj, ĝi do povus vere ŝanĝi la vivon de blinduloj, enirante ilian ĉiutagecon kiel altvalora helpilo, sed eble ankaŭ tiun de vidantaj personoj, ekzemple se oni lernas fremdan lingvon kaj deziras ĝin praktiki en originala maniero.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Anoncetoj

125 jarojn Esperanto en Munkeno

Noticoj

De famo al fako

En Albanio, post la 1990aj jaroj, multaj fakuloj fariĝis politikistoj. Ekzemple la prezidanto kaj ĉefministro ĝis 2013, Sali Berisha, estis kardiologo. La nuna ĉefministro, Edi Rama, estis pentristo kaj instruisto en la Akademio de Artoj.

Ne okazis inverse, tamen, ke politikisto fariĝis fakulo — ĝis antaŭ ses jaroj Ndre Legisi, deputito de la Socialista Partio kaj iama ŝtata sekretario ĉe la ministerio pri internaj aferoj, fariĝis bienisto.

Seniluziiĝinte pri politiko, Legisi kun sia familio ekkultivis fruktojn kaj legomojn kaj ekbredis kaprojn kaj ŝafojn, ankaŭ abelarojn. Baldaŭ kreskis lia kapraro de 30 ĝis 700 bestoj. La ĉirkaŭaj kampoj, forlasitaj de tiuj, kiuj serĉis laboron en la urboj, plenis de olivarboj.

Ĵurnalistoj kaj amikoj, vizitantaj la eksan deputiton, konstatas ĉe li entuziasmon kaj kuraĝon por daŭrigi la novan vivon inter homoj, kiuj produktas kaj enspezas per sia propra laboro.

Bardhyl Selimi

Noticoj

KATOLIKISMO

Vizito benita

Ĝojis kaj feliĉis kubanoj pro kvartaga papa vizito en septembro. Francisko restis en Kubo kiel “misiisto de mizerikordo” kaj gvidis diservojn en tri urboj: Havano, Holguín kaj Santiago de Kubo.

Jam ekde lia alveno ĉe la flughaveno “José Martí” kaj dum la 18-kilometra vojaĝo ĝis la apostola nunciejo en Havano kubanoj montris al sia eminenta vizitanto korinklinon, respekton kaj gastamon. Ankaŭ dum la ceteraj tri tagoj ĉie evidentis tiaj elkoraj kaj entuziasmaj sentoj.

Francisko estas la unua papo de latin-amerika deveno. Li ne estas la unua, tamen, kiu vizitis Kubon. La papoj Johano Paŭlo 2a en 1998 kaj Benedikto 16a en 2012 vizitis ĉi tiun plej grandan kariban insulon.

La papo alportis al Kubo amon al la proksimulo, fidon, rekonon kaj saluton al infanoj, maljunuloj kaj handikapuloj. Vizitinte Kubon, Francisko pluvojaĝis al Usono, kie li kunsidis kun la prezidanto Barack Obama kaj formale alparolis la membrojn de la usona parlamento.

Juan Carlos Montero Medina

Anoncetoj

De kie ni venis? Kien ni iras?

Moderna vivo

AŬSTRIO

Helpo sen diskuto

“Jes, sinjorino Bock [bok] jam atendas”. Sinjorino Sabine Pinterits, kiu laboras en la Ute Bock-Domo en Vieno, gvidas min en malgrandan ĉambron.

Ute Bock sidas post apopleksio en decembro 2013 en rulseĝo. Sed ŝiaj voĉo kaj manpremo estas fortaj. De jardekoj ŝi helpas al ĉiuj, kiuj “falis el la sociala sistemo” de Aŭstrio.

Aktuale multaj venas el Sirio. Antaŭ la milito en tiu lando la rifuĝintoj, ofte neakompanataj infanoj, venis ĉefe el la balkanaj landoj. Azil-petantoj bezonas loĝadreson en Aŭstrio. Kiu ne havas daŭran loĝejon, povas loĝi en la domo aŭ havi tie poŝtan adreson.

Buŝ-al-buŝa

La domon ĉe Zohmanngasse 28 multaj trovas simple per informado buŝ-al-buŝa. Bock helpas, se iel eblas. Hodiaŭ 76 viroj kaj nur 2 virinoj el 26 landoj loĝas en la domo. Ili restas monatojn aŭ jarojn. Ĉiu havas unu-litan loĝejeton. Ekzistas du komunaj kuirejoj en ĉiu etaĝo, sed multaj hejmanoj volonte mem kuiras en la propra ĉambro.

Familioj loĝas en alia domo. Ankaŭ aliloke troviĝas hejmo por infanoj sen gepatroj kaj por lernantoj kun lernejaj problemoj. La domo iam estis hejmo por meti-lernantoj, gvidata de Bock. Post renovigado ĝi servas kiel hejmo por rifuĝintoj kaj senhejmuloj. Bock pensiiĝis en 2000 kaj ekde tiam laboras kiel volontulo.

Civilservantoj

Helpas al ŝi ses civilservantoj (kiuj ne volas arme-servi), kelkaj oficistoj kaj instruistoj — ili peras la germanan lingvon kaj instruas komputikon. La lernantoj, aktuale pli ol 300, ricevas ateston pri finfarita kurso.

La mono venas el donacoj de privatuloj. Krome oni kolektas vestaĵojn, kovraĵojn, tukojn, higien-artiklojn kaj konserveblajn nutraĵojn: faruno, rizo, oleo, nudeloj.

Bock ricevis 15 premiojn pro sia humaneca agado, interalie la oran merit-medalon de Respubliko Aŭstrio.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

La domo Ute Bock bonvenigas ĉiujn, kiuj elfalis el la sociala sistemo, inkluzive de rifuĝintoj kaj lernantoj. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

: Maldekstre s-ino Pinterits, dekstre s-ino Bock en la domo, kiu portas ŝian nomon. Nuntempe loĝas tie homoj el 26 landoj. Foto: WALTER KLAG

Medio

SUD-ORIENTA AZIO

Kiam finiĝos la fumego?

Antaŭ nelonge aperis tre densa fumo en la ĉielo de la insulo Sumatro. Mi nomas ĝin “fumego”. Ĝi ja ne estas normala fumo. Ĝi kovras la tutan areon de kelkaj partoj de okcidenta Indonezio, speciale en la regiono Ĝambio kaj Riaŭo, Sumatro. Ĝi eĉ jam atingis Malajzion kaj Singapuron, kaj kelkajn partojn de Brunejo, Tajlando kaj Filipinoj.

Tiu ĉi internacia katastrofo ekestis meze de aŭgusto kaj malpliboniĝas. La ĉefa kaŭzo estas arbarbrulego sur la insuloj Sumatro kaj Borneo. Tiu ĉi brulego okazis ne pro naturaj kialoj. Oni kredas, ke fiuloj faris tion, celante praktiki la metodon “hakado kaj bruligado” por krei pliajn kampojn. Malfeliĉe, pro la seka sezono ĉe la ekvatoro, oni ne povas regi la fajron kaj ĝi pligrandiĝis, kaŭzante brulegon. Cetere la fenomeno El-Ninjo kaŭzis, ke ne pluvis dum tiu ĉi periodo.

La fumego jam estigis sanproblemojn por la loĝantaro en Ĝambio kaj Riaŭo. Laŭ la indonezia sistemo de poluada indico, la nombroj de 0 ĝis 50 signifas bonan, sanan aeron kaj super 300 signifas danĝeran aeron venenan. En la regiono Riaŭo, la indico atingis 984 kaj en centra Kalimantano 1986. Pro pluraj spiraj kaj okulaj malsanoj suferas la loĝantaro. Krome oni ne povas labori aŭ studi, ĉar la aero estas tiel danĝera, ke neniu povas iri eksteren.

Ekonomio

La malavantaĝoj ne nur rilatas al la sano. Ankaŭ la ekonomio en Sumatro kaj Kalimantano ne funkcias. Multaj flugoj estas nuligitaj pro limigita vida distanco. Turistoj mankas, ĉar ili ne povas atingi turismejon, kaj eĉ se tio eblus, ili povus nenion vidi tie. Resume, la du plej gravaj malutiloj koncernas la sanon kaj la ekonomion.

Internacia katastrofo

Krom Indonezio ankaŭ la najbaraj landoj spertas la malavantaĝojn. La poluada indico en Brunejo atingis 68 kaj iom influas la sanon de la popolo. En Malajzio la polua indico eĉ atingis 252. Tial tie la lernejoj ne funkcias por gardi la sanon de la lernantoj, kaj kelkaj flugoj estis nuligitaj. Ankaŭ en Singapuro, kies polua indico atingis 341, lernejoj estis fermitaj kaj kelkaj eventoj en la monda ĉampionado pri naĝado estis nuligitaj pro la malbonaj vetero kaj aero.

Simile la ĉielo de Tajlando estas kovrita de fumo pro tiu arbarbrulego en Sumatro kaj Borneo. Cetere, la filipina registaro supozas, ke la fumnebulo, kiu atingis Ĉebuon, devenas de Borneo, ĉar ĝi ne malaperas dum kelkaj tagoj. En Filipinoj la fumego kaŭzas nuligon de kelkaj flugoj. Do tiu ĉi katastrofo suferigis ses landojn: tre granda problemo en sud-orienta Azio.

Kion faru la registaroj?

Multaj homoj kritikas la indonezian registaron, ĉar ĝi ne sukcesas venigi la suspektatojn pri la bruligoj antaŭ la tribunalon. La kritiko aperis, ĉar similaj problemoj ripetiĝas ĉiujare. Oni opinias, ke neniu plu bruligos arbarojn, se la registaro povas juĝi kaj puni la suspektatojn. Dume la indonezia armeo faras ĉion eblan por ĉesigi la brulegon, kaj prezidanto Joko Widodo promesas, ke en tri jaroj la registaro povos ĉion solvi. Cetere Malajzio kaj Singapuro jam pretas helpi Indonezion.

Kvankam la registaroj provas ĉion, la popolo jam multe suferas, speciale infanoj kaj maljunuloj, kaj multaj el ili ne plu povas atendi la freŝan aeron. Indonezio estas fama pro la freŝa aero en kelkaj regionoj, pro la ekzisto de multaj arbaroj. Sed kion fari, kiam la arbaroj malrapide malaperadas pro brulego? La popolo suferas, la registaro ĉion provas. Sed kiam la fumego finiĝos? Ŝajnas, ke ni povas nur atendi.

Syauqi Ahmad Zulfauzi Stya Lacksana

korespondanto de Monato en Indonezio

Lingvo

INDONEZIO

Pontolingvo en sud-orienta Azio

Jam de longa tempo la insulara regiono de sud-orienta Azio havas unu komunan lingvon, specon de loka Esperanto: temas pri la malaja lingvo. Unu el la malgrandaj dialektoj de la malaja lingvo, kiu estis uzata dum la Sriviĝaja Regno en la regiono Riau (Sumatro), evoluis kiel lingvo de la tuta Indonezio ekde la 7a jarcento p.K. Kiel tio okazis?

Triboj

Indonezio estas vastega lando, kiu konsistas el pli ol 17 000 insuloj kaj nombras pli ol 300 tribojn kaj pli ol 700 lingvojn. Se la indonezia lingvo ne estus kreita, sendube la loĝantaro ne povus bone interkomunikiĝi. En la ĉefa insulo, Javo, ekzistas fakte minimume dek lingvoj. En kelkaj regionoj ĉiu provinco havas sian lingvon. Rimarkinda estas la insulo Nov-Gvineo, kie ĉiu vilaĝo (!) havas propran lingvon: rezulte de tio ekzistas en tiu ĉi insulo centoj da idiomoj.

Tiaj estas la kialoj, pro kiuj oni konstatas en Indonezio tiom da malsamaj lingvoj. Kelkaj el la plej gravaj? Estu ĉi tie menciitaj la java, la sunda, la madura, la balia, la malaja, la batakaj lingvoj, la minankabaŭa kaj la tiel nomata ĉinida lingvogrupo.

Varieco

Kvankam la plimulto de la tieaj lingvoj apartenas al la sama — aŭstronezia — lingvaro, multaj el ili ne estas interkompreneblaj. La papuaj idiomoj, kiuj tiom kontribuas al la loka lingva varieco, eĉ ne apartenas al la sama lingvaro kiel la indonezia lingvo. Do, ili estas tute nekompreneblaj por la parolantoj de aligrupaj lingvoj.

Promeso

Kion eblas fari, kiam oni volas havi ŝtaton, en kiu estas parolataj pli ol 700 lingvoj? Oni starigas komunan lingvon. La indonezia jam delonge estas konsiderata la loka pontolingvo. La agnosko de la indonezia lingvo kiel nacia lingvo okazis en la jaro 1928 per la Sumpah Pemuda (junulara promeso) dum la Dua Indonezia Junulara Kongreso, en kiu ĉeestis gejunuloj el la tuta regiono de Nederlanda Hindio, kaj ĉiuj konsentis, ke la indonezian lingvon oni subtenu kiel nacian lingvon. La indonezia lingvo estis oficiale agnoskita tuj post la sendependiĝo de Indonezio, tio estas la 17an de aŭgusto 1945.

Lernejo

Tamen, spite al sia oficiala statuso, la indonezia estas plejparte dua lingvo por indonezianoj. Kutime ilia unua lingvo, ilia gepatra lingvo, estas la propra etna lingvo. Nur en posta momento la indonezianoj studas, en la lernejo, la komunan indonezian, ĉar ĝi estas la oficiala instruada lingvo en Indonezio. Eblas facile kompreni, ke multaj indonezianoj estas do almenaŭ dulingvaj; multaj cetere parolas ankaŭ aliajn etnajn (kaj eĉ kelkajn fremdajn) lingvojn.

Registroj

Nuntempe parto de la junularo rigardas la lokajn/etnajn lingvojn kiel nemodernan aferon, kaj multaj jam forlasis sian etnan lingvon, kvankam ili ĝin komprenas. La kreskanta rolo de la indonezia lingvo iom malpliigis la uzadon de etnaj lingvoj: eĉ inter homoj, kiuj havas la saman etnan lingvon, ofte oni preferas uzi la indonezian. La etnaj lingvoj aliflanke estas relative malpli facilaj ol la indonezia, kaj bezonatas tempo por pensi kaj komunikiĝi en etnaj lingvoj. Tio okazas, ĉar en etnaj lingvoj ekzistas diversaj registroj, kaj oni parolas alimaniere al aliaj uloj.

Turism-areoj

Cetere, la vasta disvastiĝo kaj utiligo de la angla lingvo en grandaj urboj kaj en la ĉefaj turism-areoj pligrandigas la popularecon de la angla, ekzemple en Ĝakarto, Bandungo, Balio kaj iuj aliaj regionoj. Tio influas pli kaj pli malfavore la situacion de la etnaj lingvoj. Pro la kreskanta uzado de la indonezia kaj angla lingvoj nuntempe oni opinias, ke etnaj lingvoj ne plu necesas kaj tial forlasindas. Pro tio kelke da etnaj lingvoj preskaŭ mortis, kaj rezistas nur malmulte da parolantoj.

Iniciatoj

Tamen pluraj homoj konscias, ke etnaj lingvoj estas grava parto de la indonezia kulturo, do plenvaloras provi konservi ilin. Ekzemple, en kelkaj regionoj oni starigis specialan tagon por komunikiĝi pere de etna lingvo: tio okazas i.a. en la urbo Bandungo, kie oni estas vokata paroli la sundan ĉiumerkrede. Oni kredas, ke per tiaj iniciatoj eblas helpi kaj savi la etna(j)n lingvo(j)n.

Esperantistoj

Plure da esperantistoj, kiuj ŝatas la indonezian, diris al mi: “Mi ŝatas ĉi tiun lingvon, ĉar ĝi estas tute simila al Esperanto, do certe la lingvo de Zamenhof havas ŝancon sukcesi en la estonteco.” Nu, tio estas nur parte vera. Pro la bezono efike ligi homojn, kiuj parolas tre malsamajn lingvojn, la indonezia lingvo ja pruntas multegajn vortojn el pluraj lingvoj, ne nur el etnaj lingvoj, sed ankaŭ el fremdaj idiomoj. Iu diris al mi, ke “se iu parolas la sanskritan, la nederlandan, la anglan kaj la araban, tutcerte tiu komprenas la indonezian”. Efektive la indonezia havas multajn vortojn sanskritajn, nederlandajn, anglajn kaj arabajn. Tamen la influo de etnaj lingvoj ne neglektendas, aparte koncerne la influon de la java, sunda, malaja kaj minankabaŭa lingvoj.

Gramatiko

La indonezia lingvo, krome, iom varias de loko al loko pro la forta influo de la etnaj lingvoj. Ekzemple, por sundanoj ne eblas prononci la sonojn [f] kaj [v], do ili uzas anstataŭe la sonon [p] preskaŭ regule. Javanoj, siaflanke, uzas aspiraciajn sonojn — [ph], [bh], [gh] — anstataŭ la ordinarajn [p], [b] kaj [g]. La malsameco rilatas ankaŭ la gramatikon: tiuj, kies etnaj lingvoj apartenas al la papuaj lingvoj, uzas iom “strangan” gramatikon kompare al tiu de la indonezia lingvo, sed ja eblas ilin kompreni.

Variantoj

Pro la supre priskribitaj aspektoj la indonezia estas sufiĉe simila al Esperanto: ĝia vortotrezoro devenas rekte de aliaj lingvoj kaj ekzistas diversaj lokaj variantoj pro la influo de subtavolaj lingvoj. Tamen la indonezia estas pli natura lingvo. Ĝi estas ne tute artefarita, kiel oni kredas. La indonezia nature evoluis el la komenca riaua malaja lingvo, pruntis multajn vortojn, estis agnoskita kiel nacia lingvo kaj fine oni komencis ĝin utiligi laŭ la nuntempa uzo. Do, tiaj opinioj, ke la indonezia estas tre simila al Esperanto, estas nur duonveraj.

Konkludo

La Respubliko Indonezio havas sian piĝinon, aŭ intergentan lingvon, kiu konektas la 250 milionojn da homoj tie vivantaj. Mi volis paroli pri ĝi en ĉi tiu ejo, ĉar ĝia celo spegulas tiun de Esperanto, kiu similmaniere volas komunikigi kaj interkomprenigi la homaron: ĉi tion efike kaj delonge faras en sud-orienta Azio la indonezia.

Syauqi Ahmad Zulfauzi Stya Lacksana

korespondanto de Monato en Indonezio

Lingvo

PIĜINOJ

La berbera, lingvafrankao vera

Vere leginda verko, por ĉiuj ŝatantaj lingvosciencon kaj ne nur, estas la itallingva monografio La lingua franca barbaresca, fare de profesoro Guido Cifoletti. Temas pri lingvisto el la itala universitato de Udine (urbo situanta en la regiono Friulo, apud Aŭstrio kaj Slovenio), kiu jam de duona jarcento okupas sin precipe pri lingvoj ŝemidaj. Li tamen havas unu kroman, kaj gravan, lingvistikan intereson: piĝinoj, intergentaj lingvoj. Kaj al tia aparta lingvo, ja atestita siatempe en norda Afriko kaj de tie — sen tamen neatakeblaj pruvoj — disvastiĝinta ankaŭ aliloke, li dediĉis la menciitan esploron.

Kio estas piĝino, intergenta lingvo aŭ lingvafrankao? Ĉefe ĉi-lasta estas esprimo, kiu ĉiam interesis kaj allogis eŭropanojn kaj ajndevenajn personojn “emajn serĉi la fantomon de lingvo, kiu ebligu al homoj, kvazaŭ pro magiaĵo, superi ĉiuspecan disiĝon”. Temas tamen pri esprimo inflaciita kaj fojfoje devojiga, kiun uzas netaŭge libroj kaj televidaj raportoj por aludi al lingvaj fenomenoj efektive tre malsimilaj unu al la alia (ekzemple la pragreka kaj la latina en la antikva erao; la tiel nomata Russenorsk, kune kun la angla kaj Esperanto en la moderna aŭ nuntempa mondo; sed ankaŭ tuta serio de piĝinoj el ĉiu loko kaj epoko). Oni, aldone, ne malofte utiligas tiun esprimon por indiki aferojn, kiuj havas absolute neniun rilaton kun lingvistiko (ekzemple, kiam oni priskribas eŭron kiel “lingvafrankaon” de la eŭropaj ekonomio kaj financoj).

Mediteraneo

Guido Cifoletti prizorgis manlibron, kiu finfine klarigas, kio estas lingvafrankao el nure scienca vidpunkto. Ŝajnas, ke iu intergenta lingvo estis iam disvastiĝinta en la tuta Mediteraneo (oni utiligas ĉi-rilate la nomon “mediteranea lingvafrankao”), sed ne estas konate, ke nur en iuj areoj de norda Afriko ĝi lasis rimarkindajn spurojn el kvalita kaj kvanta vidpunktoj. La libro, eldonita en 2010 kiel pliboniĝo de ties antaŭa versio, estis difinita de profesoro Harro Stammerjohann, verkinto de la enkonduko, kiel “la plej kompleta priskribo kaj klarigo de lingvafrankao iam aperinta”, ĉio ĉi plivalorigita de la agrabla, neformala, fojfoje eĉ duonŝerca stilo de la aŭtoro.

Krucmilitistoj

La libro konsistas el du partoj, unu teoria (dediĉita al la ena strukturo de la lingvafrankao mem kaj al ĝiaj karakterizoj) kaj unu praktika, riĉa de realaj dokumentoj kaj materialoj. Profesoro Guido Cifoletti havas la humilecon, ne tre komunan, korekti kelkajn asertojn pasintece faritajn kaj regalas la legantaron ankaŭ per vortaro, unuafoje eldonita, pri sabiro. Li rimarkigas, ke eĉ renomaj fakuloj, ekzemple Robert A. Hall Jr., pioniro de studoj pri la kreola lingvaĵo, parolis pri “lingvafrankao” sen fari precizan esploron pri la temo, kvazaŭ sekvante tiamajn onidirojn. Disvastiĝinta opinio, kiun profesoro Cifoletti hastas dementi, estas tio, ke la lingvafrankao utiligata iam de krucmilitistoj devenas de nord-italaj kaj provencaj/okcitanaj dialektoj. Eĉ pli erara estas la elvokiva teorio, ke la mediteranea lingvafrankao estis uzata kiel “komerca lingvo” fare de plej diversaj popoloj aŭ religiaj komunumoj (hebreoj, maronitoj, grekoj, italoj, katalunoj ...). La aŭtoro starigas plurajn rezervojn pri tio, substrekante, ke la lingvafrankao de li analizita (la unusola, pri kiu ekzistas konkreta kaj tuŝebla materialo, nome la piĝino uzata ĝis 1830 en Berberio: vasta areo, kiu inkluzivis Alĝeron, Tunizon kaj Tripolon) montras nenian (kaj estu klare: nenian) ateston pri ĝia utiligo enkadre de komerca agado.

Motoro

“Stabila piĝino nomebla historie kaj lingvoscience lingvafrankao estas atestita abunde kaj daŭre nur en la berberaj regionoj, dum aliloke (ekzemple en Venecio aŭ en Mez-Oriento) verŝajne ekzistis lingvaj realoj pli malfortaj kaj nefacile priskribeblaj (la fontoj ne transigas dokumentojn precizajn pravigantajn lingvistikan pritraktadon pri ili). Alivorte, mi ne neas la ekziston de iu tut-mediteranea lingvafrankao, kun variantoj ligitaj al diversaj epokoj kaj lokoj, sed mi asertas, ke la berbera piĝino agis kiel propulsa kerno, kiel centra motoro, por ĝi”, deklaras Cifoletti en sia libro.

Gramatiko

La ĉefaj karakterizoj de la berbera lingvafrankao estas la jenaj:

1) ofte mankanta distingo inter singularo kaj pluralo: “l’amigo” signifas kaj “la amiko” kaj “la amikoj”;

2) la verboj antaŭvidas — por prezenco, preterito kaj futuro — la saman formon ne fleksiitan (ne konjugitan) por ĉiuj personoj: “questi Signor star amigo di mi”, “ĉi tiuj sinjoroj estas amikoj de mi” (en Esperanto, kiel ni vidas, okazas la samo);

3) la imperativo egalas al la infinito, kvankam ĝi ofte antaŭvidas la uzon de subjekto;

4) por preterito oni uzas perifrazan formon kun helpverbo: ekzemple “mi estar andato/andado” (“mi estas irinta”, do “mi iris”). “Estar” (“esti”) estas, kiel en Esperanto, la regula helpverbo;

5) la adjektivoj distingas viran kaj inan formojn, krom se ilia finaĵo estas “-e” (ĉi lasta validas por ambaŭ genroj, kiel en la itala kaj la hispana);

6) ankaŭ futuro antaŭvidas iun perifrazan formon: “bisogno mi andar” (kio laŭlitere tradukeblas kiel: “bezonas mi iri”, do “mi iros”);

7) en demandaj propozicioj la vortordo ne ŝanĝiĝas; kio ŝanĝiĝas, estas nur la tono de la voĉo, krom — kompreneble — tiam, kiam oni utiligas demand-vorton: “cosa ti ablar?” (“kion vi parolas?”, do “kion vi diras?”);

8) la vortprovizo estas miksaĵo de la itala, franca kaj hispana, en multaj okazoj kun la ĉeesto de pluraj konkurencaj formoj (bono/bueno, “bona”; testa/cabeza, “kapo”);

9) fojfoje okazas ankaŭ inversiĝo de literoj (“crompar”, “aĉeti”) kompare al la originalaj lingvoj, kiuj alpruntis iujn vortojn, kaj oni preferas paratakson ol hipotakson, sen ke ĉio ekskludas fojfojan utiligon de pli kompleksa sintakso.

Zamenhof

Ne eblas, pro kompreneblaj kialoj, republikigi ĉi tie la tutan libron skribitan de la nord-itala interlingvisto, sed estas rekomendinde, ke ĉiu persono, al kiu plaĉas piĝinoj, legu tiun verkon. Esperanto-parolantoj cetere trovos plurajn similaĵojn, rilate al gramatiko, leksiko kaj prononco, inter la berbera lingvafrankao kaj la internacia lingvo kreita en 1887 de Zamenhof, kio igos sendube la legadon pli absorba kaj fascina.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Lingvo” kaj ofta kunverkanto

Moderna vivo

MUZEOJ

Aktivas la bonaj amikoj

Por indonezianoj, muzeo ofte estas konsiderata kiel io malmoderna, teda kaj seninteresa. Sed en la urbo Bandung aktivas junuloj por revivigi muzeon.

Temas pri la Muzeo de la Azia-Afrika Konferenco. La muzeo estis konstruita memore al la konferenco kaj malgraŭ tio, ke pasis jam 60 jaroj post la konferenco, la muzeo neniam silentis.

La azia-afrika konferenco estis la unua, kaj plej granda, kunveno inter neblankuloj. Ĝi okazis en aprilo 1955, kaj ĝin organizis Barato, Birmo, Indonezio, Pakistano kaj Srilanko. Ĉeestis delegitoj el 29 landoj, kiuj reprezentis pli ol la duonon de la mondcivitanoj.

Principoj

La konferenco celis liberigi aziajn kaj afrikajn naciojn de imperialismo kaj koloniismo, kaj krei ekonomian kaj kulturan kunlaboron inter la koncernaj landoj. Rezultis la t.n. 10 principoj de Bandung (dasasila Bandung). Temis pri rezolucioj pri paco kaj kunlaboro por la mondo kaj ĝiaj civitanoj.

La spirito de la konferenco neniam foriris. La konferencejo, situanta ĉe la plej grava strato en la centro de Bandung, daŭre ekzistas kiel muzeo. Preskaŭ ĉiutage ĝi ricevas vizitantojn, kiuj interesiĝas pri la historio kaj la gravaj eventoj tie okazintaj, aŭ kiuj simple volas fari fotojn en la ĉirkaŭaĵo.

Gravas, tamen, ke interne de la konstruaĵo ekzistas komunumo, kiu aktive agadas en, por kaj pro la muzeo. La aktivuloj nomas sin la bonaj amikoj de la muzeo de la Azia-Afrika Konferenco, aŭ SMKAA, sahabat museum konferensi Asia-Afrika

Kluboj

La “amikoj” okupiĝas ne nur pri la muzeo. Ili okazigas klubkunvenojn, por ke junuloj pliprofundigu siajn kapablojn, ekzemple lingve. Eblas lerni la araban, francan, japanan, mandarenan kaj ankaŭ Esperanton. Kluboj ekzistas ankaŭ pri lokaj kulturoj, ĵurnalismo, ĉiĉeronado, komputado, skoltado kaj radio-anoncado.

Okazas ĉe la muzeo aliaj internaciaj renkontiĝoj, ekzemple fine de aprilo la dua Azia-Afrika Studenta Konferenco. Ĉeestis 210 studentoj el 19 aziaj landoj kaj 29 afrikaj landoj, kiuj diskutis politikon, kulturon, instruadon, ekonomion kaj teknologion.

Lokaj kaj internaciaj agadoj vivigas la muzeon. Tio gravas aparte por junuloj, kiuj fojfoje disponas pri tro da libera tempo kaj maltro da okupoj.

Syauqi Ahmad Zulfauzi Stya Lacksana

korespondanto de Monato en Indonezio

[FORIGITA!: bildo]

La ekstero de la Muzeo de la Azia-Afrika Konferenco. Interne okazas kunvenoj por plenkapabligi la junulojn de la urbo Bandung. Foto: JAGAWANA

Politiko

ENERGIO

Antaŭen malantaŭen

Pro la akcidento en Fukuŝimo en marto 2011, kaj pro la posta travivaĵo de la japana socio, frakasiĝis tri mitoj pri nuklea energio en Japanio: 1. Nukleaj centraloj estas sekuraj; 2. La nuklea elektroproduktado estas la plej malmultekosta; kaj 3. La japana industrio kolapsos sen nuklea elektroproduktado.

Do, tute nature, la plimulto de la japana popolo ne volas, ke refunkciu la atomcentraloj, haltigitaj post la akcidento. Ili volas, ke Japanio ekspluatu la renovigeblajn energio-fontojn kiel la sunan aŭ la ventan, aŭ la tervarmon.

Kritikantoj

Tamen, malgraŭ la popola volo, la registaro komencis laŭvice aprobi la refunkciigon de la centraloj. Krome ĝi pripensas energio-produktadon ĝis la jaro 2030. Kiel rimarkis kritikantoj, la registara plano ŝajne retenos nukleo- kaj karbo-energion, samtempe neglektante kaj senkuraĝigante renovigeblajn fontojn. Tiel oni revenos kvazaŭ al la tempo antaŭ la akcidento.

Ĝis 2005 elektroproduktado per sunvarmo kaj ĝia merkato en Japanio estis la plej granda en la mondo. Pro registara neglekto kaj rezisto de la elektraj kompanioj, Japanio nun postrestas, dum aliaj landoj ŝanĝiĝas favore al pli mediokonsciaj energi-fontoj.

Konfuzo

En 2012 Japanio enkondukis sistemon por aĉeti “renovigeblan” elektron laŭ fiksita prezo. Sed, ĉefe pro la mallerta aranĝo de la prezo, estiĝis konfuzo. La elektrokompanioj ĉesis tiel aĉeti elektron. Plie ili insistas limigi la aĉetadon de tia elektro, ĉar persuna kaj perventa elektro estas malstabilaj.

Fakuloj argumentis, ke la problemo pri varia kurento-provizo solveblas per moderna teknologio kaj per pligrandigita elektroreto inter elektrokompanioj.

En la fono de tiu pasiva politiko troviĝas fortika “kvadrata” komunumo, aŭ “atomvilaĝo”, konsistanta el politikistoj, burokratoj, profesoroj kaj industrio. En la centro situas la elektrokompanioj, kiuj abunde ŝutas monon en la komunumon. Ili apenaŭ lernis el la katastrofo de Fukuŝimo kaj, spite de la popola voĉo, kroĉiĝas al la nuna, kaj propra, intereso.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Scienco

FIZIKO

Ŝtonĵeto sen cenzuro

En la pasinta oktobro, patro de itala lernejano konsternite aperigis en Interreto bildon, kiun tuj republikigis multaj aliaj, same indignaj, homoj. Temis pri foto el la paĝo 216 de licea fiziklibro titolita La realtá e i modelli della fisica (“La realeco kaj la modeloj de la fiziko”). La eldonejo estas la brita Linx-Pearson.

Ponto

La menciita paĝo de la libro prezentas fizikan problemon, kies teksto estas laŭlitere la jena: “Ŝtono estas lanĉata de ponto 12 metrojn alta, vertikale, de supre malsupren, kun rapido de 1,8 metroj en sekundo, dum aŭtomobilo alvenas. Se la aŭtomobilo troviĝas tiam je distanco 82-metra de la ponto kaj veturas je la konstanta rapido de 125 kilometroj en horo, ĉu la ŝtono frapas aŭ ne frapas la aŭtomobilon?”.

Senkonscienculoj

Nu, la problemo reelvokas malnovajn italajn novaĵojn pri nigra kroniko: en la 1990aj jaroj, ĵetadi ŝtonojn de pontoj estis kvazaŭ modo inter enuantaj junuloj, senkonscienculoj kaj vandaloj. Kaj, kvankam poste la fenomeno iom post iom regresis, plejparte la vundoj provokitaj de tiuj agoj estas ankoraŭ dolorigaj. Tiam iuj personoj perdis sian vivon en aŭtomobilo, kiun frapis ŝtono, ĵetita de idioto. Iliaj parencoj ankoraŭ pliploras ilin kaj funebras.

Imitado

Oni demandas sin nuntempe en Italio, ĉu estas vere necese, ke scienca libro destinita por la junularo utiligu ĝuste tian ekzemplon por instrui la leĝojn de la fiziko. La celo de ajna libro, de iu ajn lernejobjekto, estu unue la instruado de laŭleĝeco. Timante imiton, la plej multaj homoj malaprobas la ideon enmeti en ankoraŭ nematurajn mensojn la imagon de terura krimo, ofte plenumata kaj apenaŭ malhelpebla.

Lifto

La opinioj de la italoj estas disaj: iuj konsideras la ĉeeston de la koncerna problemo en lernolibro vera honto. Parlamentanoj anoncis tiurilate baldaŭan demandon al la ministrino pri instruado Stefania Giannini [stefanja ĝanini], Ŝi klarigu, kiel eblis, ke libro cirkulanta en italaj lernejoj enhavas aludon al fia agado.

Aliflanke, subtenantoj de la scienco kaj liberpensuloj asertas, ke la problemo devas esti rigardata el nure fizika vidpunkto, ne el tiu morala, sen ke ĝia signifo estu trograndigita. Cetere, la kalkulado de la rapido kaj de la forto de ŝtono ĵetata de ponto povas helpi la konstruantojn de aŭtomobiloj produkti pli rezistantajn glacojn. Oni devas ne havi tabuojn, kelkaj asertas. Iu memorigas, ke Albert Einstein mem, por prezenti sian teorion pri relativeco, parolis pri lifto falanta en la vakuon. Tamen neniu plendis pro tio, ke kelke da uloj perdis la vivon ĉi tiel.

Pinkonuso

La malsamo estas, ke lifto povas fali en vakuon sekve de nedezirata akcidento, dum ŝtonon de sur ponto oni lanĉas nur konscie, kun la celo krimi. Eble estintus pli ĝuste pripensi pli inteligentan formuladon. Eblis skribi pri granda hajlero (pri kies falo neniu, krom la naturo, respondecus) aŭ pri frukto/pinkonuso falanta el arbo situanta ĉe la vojrando: en tiuj okazoj, cetere, okazus neniu serioza akcidento; rezultus maksimume kelkaj fendoj aŭ skrapoj. La lernejanoj solvus la problemon kaj komprenus la saman fizikan mekanismon, sen esti rekte aŭ nerekte instigitaj endanĝerigi homojn por ripeti la eksperimenton kaj kontroli la ĝustecon de la respondo donita (kiu, por legantoj scivolaj, estas aliflanke nea: la ŝtono ne frapas la aŭtomobilon!).

Abomenaĵo

La fratino de Maria Letizia Berdini [maria leticja berdini] (31-jara virino mortinta en 1996 pro ŝtono, kiu falis sur ŝian aŭtomobilon, dum veturado sur aŭtovojo), pridemandita rilate al ĉi tiu temo, ne ekskludas procedi per juraj rimedoj kontraŭ la eldonisto kaj la aŭtoro, nome James S. Walker. “Kio okazis al mia fratino estas abomenaĵo, kiu ne ripetiĝu. Lerneja libro ne rajtas prezenti problemon, kiu elvokas la aĉan ideon ĵeti ŝtonojn. Nia familio rigardas tiun problemprezenton tute netaŭga kaj miseduka”, ŝi diris. Oni petas, ke la eldonejo modifu aŭ tute malaperigu la ekzemplon, kiu provokis sur la itala duoninsulo tiom da polemiko. Ĉu ĝi estos preta cenzuri?

Krutegaĵo

Ne mankas en tiu ĉi debato personoj, kiuj tute senkulpigas la verkinton, la eldoniston kaj la ministerion pri instruado, kiu aprobis la libron: en fiziklibroj abundas, laŭdire, aŭtomobiloj koliziantaj, vagonaroj frapitaj de rokoj kaj similaj aferoj. “Mi instruis fizikon dum multaj jaroj kaj ofte uzis aŭtomobiletojn por komprenigi al miaj klasoj kelkajn principojn de la kinematiko. Kelkfoje aŭtomobileto falis kaj tio klarigis bremsotempon, froton kaj aliajn komplikajn konceptojn. Miaj lernejanoj estas nun adoltoj, geedzoj kaj gepatroj. Neniu efektivigis la enklasan bremsan teston ĉe reala krutegaĵo”, skribas la uzanto vetiver6201 en la retejo de la itala gazeto Repubblica, dum la diskuto en la tuta lando — spite al la bezono, ke politikistoj verdire okupu sin pri iom pli gravaj kaj urĝaj problemoj — nehaltigeble flamas.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Noticoj

Vieno restas ruĝa-verda

Voĉdonado la 11an de oktobro 2015 en la lando Vieno, unu el la naŭ federaciaj landoj de Aŭstrio: Sur la unua loko restas la “ruĝaj” socialdemokratoj SPÖ. Ili havos 44 lokojn en la parlamentejo (minus kvin kompare kun 2010). Pleje kreskis la Libereca Partio FPÖ, kies ĉeftemo estis rifuĝantoj: 34 lokoj (plus sep). La trian rangon atingis la Verda Partio (10 lokoj, minus unu). La Popola Partio ÖVP havos nur sep lokojn (minus ses) kaj la partio NEOS (Das neue Österreich, La nova Aŭstrio) ricevis kvin lokojn (ĝi ne kandidatis en 2010).

Komunistoj, piratoj kaj aliaj malgrandaj partioj restis sub la kvinelcenta limo kaj ne estos reprezentataj en la viena parlamento. Jam kvin jarojn regas koalicio el socialdemokratoj kaj verduloj. Plej verŝajna estas daŭrigo de tiu koalicio. La partumo en tiu elekto estis 74,8 %, do pli ol en 2010 (71,2 %).

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

La grekdevena Maria Vassilakou estas la ĉefino de la viena Verda Partio.

Diskoj

Spiritisma nova epoko

Karakterizante iom (tro) simple ĉi tiun albumon, sintezon inter hinda (barata) stilo kaj tipe okcidentmonda aranĝado, mi nomus ĝin “Nova Epoko” (angle New Age), la muzikĝenro konata pro sia “spiritisma” muzikstilo. Forte portas la muzikon la gitarludado de Jim Petit, sed ankaŭ la elektronika sintezilo (bedaŭrinde fojfoje tro forta laŭ mia gusto).

Ŝatantoj de tiu muzikstilo certe amos la albumon, sed sciu, ke temas pri plejparte instrumenta albumo kaj tre malmulte da (esperantlingva) kantado. Kurioze tamen, kelkfoje aperas partoj, kiuj forte memorigis min pri la progrok-stilo, specife la brita rokbando Pink Floyd (por mi la plej agrabla parto de la disko, mi konfesas).

Sonĝoj

Sur la diskokovrilo la dua “kanto” estas listigita kiel longa, unusola muzikaĵo (de pli ol 30 minutoj), sed fakte ĝi estas 19-parta sekvenco, sub la titolo “sonĝoj pri koncertanta naskiĝo”. Tiu titolo donas jam impreson de tutplena spiritisma vojaĝo, dum la muziko fluas inter stiloj diversaj, jen trankvilaj kaj gajaj, jen fortaj kaj “pezaj”, eĉ tristaj. Tio donas al miaj “okcidentaj” oreloj pli agrablan miksaĵon ol donus unustila 32-minuta “meditado”, sed mi imagas, ke tiu rompado de rapideco ĝenus homojn, kiuj ŝatas specife tiun meditan aspekton de barata muziko.

Bona koncertanto

Krom eblaj pripensaĵoj de la muzikĝenro mem, kiun certe ne ĉiu ŝatos, la ĝenerala sono kaj produktado de la albumo estas sufiĉe riĉaj kaj profesie faritaj, kaj mi certas, ke Jim Petit estas tre bona koncertanto, kiun mi esperas iam aŭskulti “viva”.

Kevin de Laet

Jim Petit: Karma. KD. 2014. 40 minutoj.

Prezo ĉe FEL: 17,20 eŭroj + afranko.

Leteroj

Ne nur animalo sed senvertebrulo

En mia artikolo Kial ne manĝi hundaĵon? (Monato 2015/11, p.16) estis eraro. “La polpo estas eble la plej saĝa animalo” devas esti “... la plej saĝa senvertebrulo”.

Isikawa Takasi

Japanio

Politiko

UNUIĜINTAJ NACIOJ

Novaj planoj pri daŭripova evoluo

Malsaton kaj ekstreman malriĉon volas forigi la internacia komunumo laŭ ambicia programo akceptita de Unuiĝintaj Nacioj (UN) en Vieno. La programo celas la periodon 2015-2030, kiam ĉiuj en la mondo havu aliron al pura akvo, deca necesejo kaj senpaga elementlerneja klereco.

La listo de 17 evoluigaj celoj daŭrigas tiujn de la periodo 2000-2015, kiam laŭ UN okazis la plej sukcesa programo kontraŭ malriĉo en la historio de la mondo.

La t.n. jarmilaj evoluigaj celoj, laŭ UN, kunhelpis savi milionojn da homoj el malriĉo, rajtigi knabinojn kaj virinojn, kaj plibonigi sanon kaj bonfarton. Ekzemple, la nombro de homoj, kiuj vivas en ekstrema malriĉo, pli ol duoniĝis, de 1,9 miliardoj en 1990 al 836 milionoj en 2015.

Egaleco

La mondo spertis ekde 2000 draman plibonigon ĉe la seksa egaleco en lernejoj, aparte en bazaj lernejoj, kaj pli multaj knabinoj frekventas lernejojn. Krome, en la lastaj 20 jaroj, virinoj en preskaŭ 90 % de la 174 landoj, kiuj liveris informojn, pli bone reprezentiĝas en parlamentoj.

Ekde 1990 pli ol duoniĝis la nombro de mortintaj infanoj sub kvin jaroj, de 90 al 43 el 1000 novnaskitoj. La nombro de mortintaj patrinoj montras tutmonde malgrandiĝon de 45 %.

Pli ol 6,2 milionoj da malario-mortoj estis malhelpitaj inter 2000 kaj 2015. Krome per tuberkulozo-profilaktiko, diagnozado kaj kuracado, oni savis la vivon de 37 milionoj da homoj inter 2000 kaj 2013.

Konfliktoj

Tamen progreso malegalas en diversaj regionoj kaj landoj, kie restas signifaj mankoj. Konfliktoj prezentas kiel antaŭe la plej gravan minacon al homa evoluo, ĉar malstabilaj kaj militantaj landoj havas la plej altan malriĉon.

La novaj 17 celoj estas direktataj al malegalecoj, ekonomia kresko, urboj kaj homaj vivospacoj, industriigo, energio, klimatŝanĝiĝo, daŭripovaj konsumado kaj produktado, samkiel al paco kaj justeco.

La programo devigas ĉiujn landojn aktive agadi ne nur por elimini la kaŭzojn de malriĉo, sed ankaŭ plialtigi ekonomian kreskon kaj plibonigi sanprotekton, klerigon kaj sociajn servojn, protektante samtempe la naturmedion.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

Scienco

OPINIO

Sciencisto kritikita pro bunta birdo mortigita

En oktobro 2015 la internacia gazetaro aperigis en sciencaj rubrikoj diskutigan novaĵon: post multjara serĉado, la sciencisto Chris Filardi finfine trovis maloftegan specon de alciono (science: Actenoides bougainvillei excelsus) kaj poste mortigis ĝin, laŭdire je utilo de la scienco.

Jam de du jardekoj la fakulo estis serĉanta tian blu-lipharhavan birdon, similan — dirus multaj geknaboj — al amuza kaj alloga pupo. Oni sukcesis ĝin malkovri ene de arbaro situanta sur insulo de la Pacifika Oceano, en la oceania mondparto. Temas pri subspeco fakte vivanta nur en Guadalcanal, en la insularo de Salomonoj.

Binoklo

Oni taksas, ke estas restintaj malpli ol mil ĉi tiaj birdoj. Masklo de tiu speco estis observita pasintece tre malofte, kaj neniu ĝis nun estis eltirinta ties foton. Oni sukcesis kapti nur du inajn blu-lipharhavajn alcionojn, precize en la 1920aj kaj 1950aj jaroj.

Fine de septembro 2015, Chris Filardi, direktoro de la Pacifika programo ĉe la Centro por la konservado kaj la biodiverseco (parto de la Usona muzeo pri natura historio en Novjorko), aŭdis kaj rekonis la tipan “kokoko-kieŭ”-an logon de maskla alciono, dum li sin trovis en arbaro. Kion li do faris? Li hastis flanke lasi sian binoklon kaj foti ĝin, sed post ties kaptiĝo li ne plu liberigis la simpatian birdeton.

Bestoprotektemuloj

En unua fazo, en sia reta taglibro, la fakulo ne klarigis, ke li mortigis la beston. La elekto de Filardi kaj de liaj kolegoj disigis la sciencistan komunumon. Marc Bekoff, etologo kaj biologo, emerita profesoro ĉe la universitato de Kolorado, bedaŭris, ke la mortigo de bestoj je scienca utilo estas praktiko tre komuna, al kiu tamen oni devus baldaŭ meti finon. La novaĵo cetere kolerigis multajn bestoprotektemulojn kaj uzantojn de Interreto.

Iuj kritikis la vere nenecesan mortigon de tiel malofta birdo. Danke al Filardi, laŭ kelkaj sciencistoj, oni tamen povos priskribi kaj analizi detale la anatomion de la koncerna birdo, ĝis nun nekonata: kio estas bona afero. “Spite al tio, ke la ekvidoj kaj la informoj pri tia alciono estas tute ne ĉiutagaj, la birdo mem ne estas rara. Ĝi ne riskas tujan malaperon”, pravigis sin Filardi. Laŭ taksado de ekologiistoj, ekzistas inter 250 kaj 1000 birdoj tiaj: nemulto, sed ankaŭ nemalmulto. La fakto, ke oni kaptis kaj “buĉis” unu el ili havos grandajn avantaĝojn por la ceteraj, laŭ iuj sciencistoj. Oni povos fakte plenumi ties zorgan analizon kaj pristudi la homan kolizion kun tiu speco, por ebligi ĝian travivadon. Alivorte: oni mortigas unu kun la celo savi mil.

Planedo

Intervjuate de Monato, gejunuloj el pluraj landoj loĝantaj en Kipro konfirmas, ke ĉi tiaj pravigoj fare de Filardi ne tute (aŭ tute ne) kontentigas. “Estas multaj aliaj manieroj por pristudi novan aŭ maloftan specon. Mortigi beston devus esti la lasta eblo, kiam mankas ajna alternativo. Tio, kion la sciencisto faris, ne estas aparte profesia. Li devus konscii pri tio ĉi, ĉar temas pri elementa scio”, asertis Matija, junulo serbdevena loĝanta en Limasolo. “Mi ne akceptas la kruelecon kontraŭ bestoj. Ĝi estas senkiala. Bestoj tute rajtas vivi sur tiu ĉi planedo, samkiel ni homoj. Multaj homoj argumentas, ke ni simile mortigas bestojn ĉiutage por ilin manĝi. Sed temas pri du malsamaj aferoj, pri du malsamaj mortigoj. Manĝi estas fakte natura bezono, dum torturi bestojn ne. Ni ne scias, ĉu kaj kiom bestoj toleras doloron”, deklaris Olja, el Ukrainio.

Libereco

“Mi rigardas lian deklaron, laŭ kiu li mortigis la birdon pro la bono de la homaro, tre maltrankviliga. Estas multe da homoj senkoraj, kiuj mortigas sen kompreni la gravecon de tiu ago. Bestoj volas kaj rajtas sian liberecon. Mi opinias, ke la fakuloj havis neniun kialon por agi tiumaniere”, diris Maria, duone kimra kaj duone grekkipra junulino.

“Mi estas kontraŭ scienca testado ĉe bestoj, ĉar ili tre suferas dum tiu agado. Nepras pensi, ke bestoj mem havas animon, kiel homoj, kaj ke certe ne plaĉus al ni esti en la sama situacio”, opinias Andria, 19-jaraĝulino. “Pluraj sciencistoj — kiel la neforgesita Konrad Lorenz — pristudis la konduton de bestoj sen mortigi ilin kaj eĉ sen meti ilin en kaĝon. Sufiĉas aliflanke ringoj sur iliaj piedoj por koni iliajn kutimojn kaj ilian teniĝon en la ĉirkaŭanta medio. La kialoj donitaj de tiu sciencisto estas miaopinie bagatelaj. Lia scivolemo simple helpos tiun specon malaperi pli rapide”, deklaris samnoma junulino el la mediteranea insulo.

Sentokapablo

“Miaflanke, mi kredas, ke la kialoj, kiuj puŝis Chris Finardi mortigi la alcionon, ne estis gravaj. Mi opinias, ke plej multaj homoj ne havas sentokapablon: oni neglektas la fakton, ke bestoj mem havas koron. Ne estis devige mortigi tiun belan birdon”, aldonis Vassilia, ankaŭ el la kipra respubliko.

“Mi estas konvinkita, ke la anatomio kaj la konduto de iu birdo ne ludas gravan rolon en la mondo. Estas multaj ege pli seriozaj problemoj en la mondo: pasigi tiom da jaroj serĉante maloftan birdon por poste ĝin mortigi (!) estas nelogike. Cetere, birdoj mem rajtas vivi: ĉi-okaze ja la sciencistoj kondutis kiel bestoj!”, kredas Francesca, duonrumana knabino.

Kreitaĵoj

“En la nuntempa mondo, pluraj opinias, ke bestoj estas malpli dignaj ol homoj. La sciencistoj ne komprenas la perforton, kiun ili provokas al bestoj. Ĉi-lastaj ne multon deziras: sufiĉas montri al ili amon, ili postulas nenion alian”, deklaris Maria, kipranino rusdevena. “Ĝenas min tio, ke kelkaj homoj ne respektas la naturon. Ĉi tiu tero estas kreita por ĉiaj vivantaj kreitaĵoj, ne nur por homoj”, verdiktas fine Karlo, libandevena (kaj marona) knabo.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Moderna vivo

AŬSTRIO

Novaj rajtoj, novaj devoj

Jam en 1912 ekvalidis leĝo pri la islama religio. Ĝis 1918 Aŭstrio-Hungario estis granda ŝtato, en kies kadro troviĝis la nunaj Bosnio kaj Hercegovino, kie loĝis multaj islamanoj.

Ekde tiam islamo “laŭ la hanafisma rito” estas agnoskita religio. Hanafismo estas unu el la grandaj juraj skoloj de la sunaisma islamo kun adeptoj ekzemple en Turkio, Afganio, Barato kaj Ĉinio.

Ekde marto 2015 validas nova islam-leĝo en Aŭstrio. La 600 000 islamanoj havas nun pli da rajtoj. Dek islamaj festotagoj en la jaro estas nun oficialaj kaj la apartigo de religio kaj la ŝtato estas klare esprimita. Aliaj ŝtatoj ne plu rajtas sendi instruistojn de la islama religio al Aŭstrio, kion akre kritikis Turkio.

Permeso

Sed estas ankaŭ pli da devoj. Ekzemple, oni rajtas uzi la nomon de la komunumo de la islamanaj kredantoj nur kun permeso de tiu komunumo; religiaj funkciuloj devas esti eksoficigitaj, se punitaj de ŝtata juĝejo (karcera punodaŭro de pli ol unu jaro); entombigoj estas principe por ĉiam, eltombigo bezonas permeson de la religia komunumo.

En oktobro 2015 ĉiutage venis al Aŭstrio pli ol 1000 islamanaj rifuĝantoj, venantaj tra Hungario, ofte el Sirio. La plimulto pluveturas al Germanio kaj Svedio. Kelkaj restas kaj petas azilon en Aŭstrio. Se ili rajtos resti, ili profitos de la nova leĝo.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Infanoj antaŭ la plej granda moskeo de Vieno.

Medio

AKTUALE

Interrilato de la oceano kaj klimatŝanĝiĝo

Komence de decembro de ĉi tiu jaro okazos kunsido de la Konferenco de la Partioj (COP21), en kiu ĉiuj landoj de la mondo devus akcepti pakton pri klimatŝanĝiĝo. La celo estas limigi la tutmondan varmiĝon de la tero ĝis 2oC kompare kun la nivelo de la antaŭindustria epoko.

Forcejaj gasoj

Ekde ĉirkaŭ 1750 p.K. homoj signife influas la klimaton tutmondan. El la bruligado de fosiliaj brulaĵoj rezultas altiĝintaj koncentriĝoj de forcejaj gasoj, inter ili karbondioksido (CO2). Ĉi tiuj forcejaj gasoj povas sorbi infraruĝan radiadon, kiu estas elsendata de la tero. Konsekvence, parto de la radiado estas sendata ree al la surfaco, kio signifas, ke parto de la varmo estas konservata. Pro tio la averaĝa temperaturo de la atmosfero kaj de la supraj 700 m de la oceano rimarkeble leviĝis. Laŭ libro aperigita en 2014, la oceano ensorbis ĉirkaŭ 93 % de la plia varmo kaŭzita de la plimultiĝo de forcejaj gasoj.

La rolo de la oceano kiel parto de la klimato estas preskaŭ ĉiam subtaksata. Pro la vasteco de la oceano kaj ties povo sorbi CO2 malaperas triono ĝis duono de la homfarita CO2. Akvo havas grandan specifan varmon, kio signifas, ke la oceano havas grandegan varmokapaciton. Pro tio, krom la homfarita CO2, ankaŭ multe da homfarita varmo malaperas en la oceanon. La oceano acidiĝas. Fakte, la averaĝa pH-valoro malpliiĝis de 8,1 ĝis 8,0 ekde la antaŭindustria epoko.

Acidiĝo

La CO2 en la aero emas al ekvilibro kun la CO2 en la supra stratumo de la oceano. Pro tio la oceano sorbas CO2. Tiu gaso estas acido en akvo, do la oceano acidiĝas. Fakte, 40-50 % de la konservado de la homkaŭzita karbono okazas en la oceano, dum la resto konserviĝas en la ter-biosfero.

Pro la varmiĝo kaj la acidiĝo de la oceanoj ekosistemoj ŝanĝiĝas. Multaj specioj malaperas, sed aliaj specioj prosperas. La rezulto estas malkresko de la biodiverseco. Ankaŭ fiŝkaptado el la oceano povas kontribui al tio. Tre konata definitiva efiko de homfarita CO2 estas la fakto, ke en la daŭro de kelkaj jarcentoj ni bruligis fosilian brulaĵon, kiu bezonis milionojn ĝis centmilionoj da jaroj por formiĝi. Ni devos atendi milionojn da jaroj, antaŭ ol signifaj kvantoj da karbono estos amasigitaj (temposkalon de pli ol 100 000 jaroj ni povas nomi “definitivaĵo”).

Sur pli mallongaj (sed ja longaj) temposkaloj kalcia karbonato estas konservata en la sedimentoj de la oceano. Kiam organismoj kun kalcikarbonataj skeletoj (kiel kokolituloj, kiuj fiksas CO2 per fotosintezo) mortas, ili subakviĝas al la profundo de la oceano. Kvankam parto solviĝas en la marakvo, alia parto iras en la sedimenton. Ĝis kiu grado kalcia karbonato solviĝas en la profunda oceano, dependas de la premo (do profundo) kaj de la pH-valoro. Ju pli da CO2 troviĝas, des pli da kalcia karbonato solviĝas.

Bufro

En partoj de Pacifiko la skeletoj tute solviĝas je granda profundo. Pro tio neniu kalcia karbonato enfosiĝas. En Atlantiko tio ne okazas: tie la kalcia karbonato atingas la profundon de la oceano. Rezulto de la enfosado de kalcia karbonato estas, ke ĝi funkcias kiel bufro kontraŭ oceanacidiĝo: pro solvado de kalcia karbonato el la sedimento malpliiĝas la CO2-koncentriĝo en la marakvo, pro kio kokolitoj solviĝos malpli rapide. Pro la acidiĝo de la oceano eblas, ke Atlantiko iĝas kiel Pacifiko: la tuta kalcia karbonato solviĝus antaŭ ol atingi la sedimenton. Rezulte malpli da karbono enfosiĝus kaj pli da CO2 pli longe restus en nia klimatsistemo. Mallonge, la aldonatan CO2 kaj la varmon sorbas la oceano, kio havas signifajn efikojn sur kaj mallongaj kaj longaj periodoj. Kelkaj efikoj estas neinversigeblaj (aŭ, pli precize, restas dum tre longega tempo en nia klimatsistemo). Plej bone estas ekstreme malpliigi la CO2-eligon, aŭ eĉ eligi negative, tiel ke la damaĝo estos limigita.

La ideo vidi la klimatsistemon kiel ne pli ol la atmosferon, kaj eventuale la teron, do malĝustas. Ĉi-jara publikaĵo montras koncize la rilaton inter la oceano kaj la klimato kaj donas konsilojn por la COP21.

Komputilsimuladoj

La rakonto ĉi tie ne estas nova. Jam en raporto el la jaro 1979 oni konsideris la efikojn de klimatŝanĝiĝo. Komputilaj simuladoj enhavis la oceanon, kompareble kun tio, kion faras klimatsciencistoj hodiaŭ, kvankam nun pli detale. La rezulto de la esploro, komisiita de la usona registaro, estis, ke pli realismaj modeloj prognozis plivarmiĝon de la tersurfaco de inter 2oC kaj 3,5oC. Tio estas pli-malpli la sama konkludo, kiel tiu de la lasta raporto de la Interregistara Grupo pri Klimatŝanĝiĝo (angle: Intergovernmental Panel on Climate Change [IPCC]). Tio signifas, ke la klimatesplorado de ĉi tiu jarcento havas la saman prognozon kiel antaŭ tridek jaroj (ĉar la IPCC-raporto nur estas taksado de la koncerna scienca literaturo).

La koincido de la necertecoj rilatas al la fakto, ke ni nun havas pli da scio pri la klimatsistemo kaj ankaŭ pri ĝiaj necertecoj, sed evidentas, ke ni jam sciis la problemojn kaj jam havis la sciencan bazon. Oni eĉ povas retroiri al la fino de la 19a jarcento, kiam jam klaris, ke CO2 estas forceja gaso kaj ke nia eligado iĝos pli kaj pli amasa.

Marco van Hulten

korespondanto de Monato en Nederlando

Ekonomio

FERVOJOJ

Litovio relas al Eŭropo

Meze de oktobro 2015 oficiale estis inaŭgurita parto de la transeŭropa fervoja linio Rail Baltica inter la pola ĉelandlima urbo Suwałki kaj la litova Kaunas. La konstrulaboroj komenciĝis en 2013 kaj kostis entute 364,5 milionojn da eŭroj, 8,6 milionojn malpli ol estis planitaj.

Tra 120 km estis konstruita nova eŭropnorma trako kaj apud ĝi estis renovigita la ekzistanta rusnorma trako. En la tuta linio estis uzitaj 233 km da novaj reloj. La eŭropnorma fervojlinio Rail Baltica kun distanco de 1065 km kunligos la baltajn landojn kaj Finnlandon kun la aliaj landoj de Eŭropa Unio (EU). Preskaŭ ĉiuj EU-landoj uzas 1435 mm larĝan ŝpuron, dum en Litovio ĝis nun oni uzis rusdimensian (1520 mm) ŝpuron. Tiu diferenco malpermesis al baltaj landoj aliĝi al la fervoja reto de EU.

Dum la solena inaŭguro, kiu okazis en la fervoja stacidomo de Kaunas, altpostenuloj de la Eŭropa Komisiono kaj de Litovio rimarkis, ke Rail Baltica estas vere grava projekto, kiu ebligos al ĉiuj baltaj landoj integriĝi al la komuna merkato de EU.

Malgraŭ tio, ke la laboroj en Litovio estas finitaj, gravaj obstakloj restas trans la limo en Pollando. Ĉi-momente ne estas klare, kiom longe povos daŭri vojaĝo inter Kaunas kaj la pola urbo Białystok, nek kiam komenciĝos regula pasaĝera ligo. La konstrulaboroj en Pollando ankoraŭ ne estas finitaj. Trajnoj inter Suwałki kaj Białystok en iuj lokoj povas veturi nur je rapideco de 30 km/h anstataŭ la meza rekomendata de 160 km/h por pasaĝeraj trajnoj. Tio signifas, ke glata fervoja kunligo inter la du najbaraj landoj ankoraŭ estas problema.

Algirdas Butkevičius, la ĉefministro de Litovio, esprimis la esperon, ke ankaŭ la polaj partneroj celos al moderna fervojlinio inter Varsovio kaj la estona ĉefurbo Talino. “Por ni estas tre grave, kune kun la partneroj en la regiono krei novan loĝistikan ĉenon, direktitan al kvalitaj servoj de pasaĝera kunligo kaj vartransportado inter la baltaj landoj, Pollando kaj ceteraj EU-anoj. Ĉiu kilometro de Rail Baltica proksimigos la baltan regionon al Eŭropo kaj EU-civitanoj ĉi tie estos pli kaj pli oftaj gastoj, kaj ankaŭ kreskos la amplekso de la vartransportado”, diris Butkevičius.

Projekto en estonteco

En la sekva etapo la konstrulaboroj ekde Kaunas devus moviĝi al Latvio, kie tra la latva ĉefurbo Rigo ili celos al Talino. La longeco de Rail Baltica en Litovio estas 366 km: ekde la pola ŝtatlimo ĝis Kaunas 120 km kaj de Kaunas ĝis la latva ŝtatlimo 246 km.

Rail Baltica estas parto de la internacia transporta koridoro North Sea-Baltic, kiu kunligos la landojn de Benelukso, Germanion, Pollandon kaj Litovion, kaj sekve Latvion, Estonion kaj Finnlandon.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Rail Baltica” kunligos la baltan regionon kun aliaj partoj de Eŭropa Unio.

Moderna vivo

OPINIO

Ne tiom “tiranas” la aŭto

Ĝis antaŭ 1990 Albanio estis verŝajne la sola ŝtato en la mondo sen privataj aŭtoj. Fakte ĉio — apartamentoj, laborejoj, kampoj, servoj — estis ŝtata.

La lando malriĉa disponis pri nur tre malmultaj veturiloj, luksaj aŭtoj por anoj de la tiel nomata politburoo aŭ pli modestaj por la ceteraj altaj funkciuloj. Ekzistis busoj, kutime malnovaj, kamionoj kaj policaj veturiloj. Ordinaruloj uzis biciklojn aŭ fojfoje motorciklojn.

Certe mi ne nostalgias pri tiu tempo kaj esperas, ke ĝi neniam revenos. Sed la aero-poluo kaŭzata de tro da veturiloj, plejparte eluzitaj kaj ofte enlanden kontraŭleĝe enportitaj, nun igis la vivon pli danĝera. Suferas la publika sano.

Urbodomo

Pro tio oni bonvenigis iniciaton limigi la nombron de aŭtoj en la centro de la ĉefurbo Tirano. Decidis la urbodomo, ke ĉiumonate, dum almenaŭ unu aŭ du dimanĉoj, ne trafikos aŭtoj en la urbocentro. La iniciato komenciĝis en oktobro.

Agrable estis vidi la placon, la grandan bulvardon kaj la ĉirkaŭaĵojn de la ĉefaj ministrejoj kaj institucioj liberaj je aŭtoj. Miloj da familianoj promenis, bicikladis, ludis, spektis teatraĵon kaj butikumis en senaŭtaj spacoj. Espereble aliaj albanaj urboj agos same.

Bardhyl Selimi

korepondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

Biciklantoj okupas la senaŭtajn stratojn en la centro de la albana ĉefurbo Tirano. Foto: BARDHYL SELIMI

Noticoj

UN-ika vizito

Terorismo, klimat-ŝanĝiĝo kaj rifuĝintoj estis inter la temoj diskutataj en oktobro dum oficiala vizito al Slovakio de la Ĝenerala Sekretario de Unuiĝintaj Nacioj (UN).

Ban Ki-moon renkontis altrangajn slovakajn politikistojn inkluzive de la prezidanto, la parlamenta prezidanto, la ĉefministro kaj aliaj ministroj. Dum la tri-taga vizito Slovakio libervole kontribuis 2 600 000 eŭrojn al fondusoj kaj programoj de UN.

Ekspozicio

Kun la ministro pri eksterlandaj aferoj Ban Ki-moon malfermis en la slovaka ĉefurbo Bratislavo ekspozicion pri la 70a datreveno de UN. En la universitato Komenio li ricevis honoran doktorecon kaj prelegis pri la jarmilaj evoluigaj celoj de UN.

Ankaŭ la mezepokan urbon Levoĉa kaj kastelon Spiš, ambaŭ Unesko-mondheredaĵojn, vizitis Ban Ki-moon. Krome, kun la ministroj pri internaj aferoj de Slovakio kaj Aŭstrio, li vizitis rifuĝintejon en la urbeto Gabčíkovo [Gabĉikovo], ĉ. 50 km sude de Bratislavo.

Julius Hauser

Leteroj

Ne mortas la kimono-kulturo

Io mankas en la artikolo pri eksmodiĝo de kimonoj en Japanio (Monato 2015/11 p. 15): la aŭtoro forgesis indiki, ke li mem kutime surmetas kimonon. Dum irana Esperanto-kongreso en Teherano Seŝimo Masaja ĉiutage surmetis kimonon kaj havis grandan sukceson, i.a. kiam li improvize kaj iranritme dancis. Ankaŭ ĉe la turo Milad, unu el la plej altaj turoj en la mondo, multaj vizitantoj volis foti lin aŭ esti fotitaj kun li, precipe dudeko da entuziasmaj studentinoj. La sukceso estis tiom granda, ke supozeble restis por li malmulte da tempo kaj energio por serene admiri la belan panoramon de la irana ĉefurbo!

Yves Nicolas

Francio

Moderna vivo

JAPANIO

Gvatkameraoj gvatataj

Hodiaŭ funkcias tri milionoj da tiel nomataj gvatkameraoj en Japanio. Kiam okazas krimo, la polico analizas la filmerojn, kio ofte ebligas kapti suspektatojn.

Ekzemple en la urbego Osako, en aŭgusto 2015, estis mortigitaj du geknaboj. La murdo ŝokis la japanojn: la viktimoj estis 12- kaj 13-jaraĝaj. Ili tranoktis en strato apud la stacidomo, kiam ilin trovis 45-jaraĝa viro. Tiu invitis la geknabojn en sian aŭton, forveturis, kaj poste ilin murdis. Gvatkameraoj registris la aŭton, kio ebligis identigi la mortiginton.

Tekniko

Jen favora efiko de gvatkameraoj. La tekniko, tamen, ne ĉion solvas. La mortigitajn geknabojn neniu plenaĝulo helpis. Kelkaj ja vidis la infanojn, sed neniu alparolis ilin aŭ vokis la policon.

Jen rezulto de socia ŝanĝo. Nuntempe oni instruas al gejunuloj: “Se nekonato vin alparolas, ne respondu. Uzu zumilon kaj forkuru.” Zumilon, porteblan alarmon, kunhavas preskaŭ ĉiu infano en japana elementa lernejo. Ĝi laŭte sonas, kiam oni puŝas la butonon aŭ tiras la laĉon.

Pro tio, ke regas suspektemo en la menso de la gejunuloj, plenkreskuloj estas fojfoje kondukataj al policejoj, pro tio, ke ili simple demandis geknabojn pri la vojo aŭ ilin salutis. En la nuna japana socio, kie eĉ bonkora alvoko ofte estas miskomprenata, “interveni” en la konduton de geknaboj postulas grandan kuraĝon.

Honto

Povas esti, ke, okaze de la du mortigitoj en Osaka, tiuj, kiuj flanke staris, neglektante meze de la nokto du infanojn, simple ne kuraĝis alproksimiĝi. Tial ili detale priskribis al ĵurnalistoj tion, kion ili vidis, tute sen honto aŭ peko-sento.

Do gvatkameraoj tre efikas postkrime, sed malofte antaŭkrime. Ili vane registris du geknabojn noktomeze vagantajn. Post la murdoj komentis profesoro: “Ni vivas en erao, kiam indiferento kontraŭ aliaj garantias senkonfliktan kaj agrablan vivon”.

Kamerao ne kapablas paroli, alvoki al minacatoj. Por preventi krimon, necesas varma homa koro.

Kawai Yuka

korespondanto de Monato en Japanio

Eseoj

LITERATURO

Retrovo de forgesitaj literaturaĵoj

OSSIAN

En la jaro 1790 la skota poeto James Macpherson [ĝejmz makferson], gaele: Seumas Mac a phearsain, publikigis en la angla lingvo la unuan parton de sia longa epopea poemaro Ossian, kiu laŭ lia pretendo estis traduko de originalaj versaĵoj el la gaelaj tradicioj el Skotlando, kaj el Irlando, devenhejmo de la skotgaeloj kaj de ilia lingvo. Fakte, en ambaŭ landoj, la buŝa kaj skriba literaturoj de la popolo inkluzivas legendojn, poemojn, kantojn, proverbojn kaj aliajn aludojn al la rolantoj kaj herooj de la keltaj sagaoj, el kiuj multaj estas menciitaj en Ossian.

Aŭtenta kompilaĵo

Macpherson pretendis, ke la poemaro estis verkita de la poeto Ossian (skotgaele: Oisean, irlandgaele: Oisín), filo de la heroo Fionn mac Cumhaill, ofta protagonisto kaj en la irlanda kaj en la skota mitologioj. Macpherson prezentis sian verkon kiel aŭtentan kompilaĵon de tiaj tradicioj, iom kompareblan kun la klasikaj epopeoj de aliaj nacioj. Preskaŭ ekde la tago de la unua eldono de la verko, la publiko akceptis ĝin kun aklamo kaj febra entuziasmo. Nelonge poste ŝajnis, ke la tuta Eŭropo — se ne la tuta mondo — fervoris pri Ossian. Finfine oni asertis, ke la gaela etno posedas sian propran Iliadon, Odiseadon, sian Luziadon ...

Iom post iom aperis versioj de la verko en ĉiuj literaturaj lingvoj de Eŭropo. Ĝi estis ege influhava en la evoluo de la romantika movado, kaj en la revigligo de la gaela lingvo. Pentristoj faris bildojn inspiritajn de la roluloj kaj okazaĵoj priskribitaj en Ossian. Komponistoj verkis muzikaĵojn laŭ temoj sugestitaj de la epopeo. Tiom granda estis la estimo de la publiko al Macpherson, ke kiam li mortis, li estis enterigita en Poets’ Corner (angulo de la poetoj), inter la eminentaj poetoj en la abatejo Westminster en Londono, honoro aljuĝita nur al la plej elstaraj literaturaj eminentuloj de Britio.

Fraŭdo kaj trompo

Sed ve! Oni baldaŭ komencis akuzi Macpherson pri fraŭdo kaj trompo. Nenie troviĝis aŭtenta gaela originalo de la epopeo. La verkisto respondis per aperigo de pretendita gaela teksto. Li asertis, ke li unue verkis ĝin en la skotgaela, sed devis publikigi ĝin en angla traduko pro tio, ke la eldonisto opiniis, ke neniu volus legi ĝin, se ĝi estus presita en la gaela. Tiam — kaj eĉ ĝis la mezaj jardekoj de la 20a jarcento — la gaela, lingvo de la aŭtoroj de la antikvegaj manuskriptoj de Irlando, de kie devenis la formo de la gaela parolata en Skotlando, estis malestimata, kaj rigardata kiel barbara, nur buŝa idiomo de needukitaj kamparanoj. Tion asertis, en sia tempo, la leksikografo de la angla, doktoro Samuel Johnson, unu el la plej ferocaj kritikintoj de Ossian (kiu, parenteze, sciis nenion pri la gaela lingvo).

Nun, io pri la teksto mem: Ossian konsistas el tri sekcioj, kun la sekvaj titoloj: Fingal, gaele: Fionnghal, havanta 3 Duain (kantojn); Temora, gaela: Taighmora (8 Duain); kaj Conloch kaj Cuhona, gaele: Conlaoch ’us Cuthonna (nur unu Kanto). La poemaro ne konsistas el sinsekva rakonto, kvankam la samaj mitologiaj rolantoj reaperas en la teksto, kaj la verko provizas la leganton per nenio pri la historio, religio aŭ popolaj kutimoj de la gaeloj.

La ĉefaj korifeoj estas Ossian (Oisean) mem (kiu rakontas la historiojn, kiam li estas maljuna kaj blinda), lia patro Fingal, libere bazita sur la irlanda heroo Fionn mac Cumhaill, lia filo Oscar, kaj la amantinoj de Oscar, Malvina kaj Fiona (ambaŭ nomoj inventitaj de Macpherson). La rakontoj konsistas el “senfinaj bataloj, kaj malĝojaj amoj”, sen kunteksto aŭ klarigo pri la kaŭzoj de la konfliktoj. Do la teksto ne povas pretendi esti eĉ parte historia aŭ realisma.

Ankoraŭ estis iom da disputo pri la aŭtenteco de la poemaro. En la jaro 1952 la poeto Ruaraidh Mac Thòmais, profesoro pri keltaj lingvoj ĉe la Universitato de Glasgovo kaj denaska gaelparolanto, konstatis, ke “Macpherson kolektis skotgaelajn baladojn, kaj dungis skribistojn por registri ĉiun tradician materialon, kiu estis buŝe konservita, samtempe ordigante ĉi-rilatajn manuskriptojn, sed li adaptis tiajn tradiciojn kune kun la originalaj rolantoj kaj ideoj, enkondukante multajn ideojn siajn”.

Eble oni povas kompari tiun procedon kun la kompilado de la verko Kalevala fare de Elias Lönnrot, el buŝa karelia kaj finna folkloroj kaj mitologioj, rigardata kiel la nacia epopeo de Finnlando.

Plie, je la fino de la 18a jarcento oni malkovris manuskripton (konatan kiel la manuskripto de Glenmasan), kiu enhavas version de irlandgaela rakonto iom similan al unu el la poemoj de Macpherson.

Kuraĝiga konstato

Iam, kiam mi feriis sur eta gaela insulo en Skotlando, mi trovis en la insula biblioteko lukse binditan volumon de Ossian (gaele: Oisian) en la gaela lingvo. Ĉar ĝi kuŝis, evidente neglektita kaj polvokovrita sur ŝranko, estis verŝajne, ke neniu estis leginta ĝin. Ekde tiam mi deziris posedi ekzempleron de tiu pretendita originalo. Tamen, same kiel multe da interesaj libroj eldonitaj en la pasinteco, ĝi ne estis facile trovebla.

Antaŭ nelonge mi faris kuraĝigan konstaton. Per la reto mi eksciis, ke ekzistas pli ol unu entrepreno aŭ societo, kiu eldonas reproduktaĵojn de valoraj, sed nun elĉerpitaj kaj forgesitaj, originalaj literaturaĵoj, ekzemple Miréio en la originala provenca, kaj — je mia granda surprizo — Ossian en la gaela. La lasta estis laŭaspekte fidela represaĵo de la gaela teksto farita de Macpherson.

Flua kaj poezieca

Do mi sukcesis aĉeti ekzempleron de la reproduktita verko. Ekde la momento, kiam mi komencis legi la gaelan tekston, estis evidente al mi, ke temas pri valorega literaturaĵo. Mi kunlegis la akompanantan anglan, kiu — en sia angla vesto de la 18a jarcento, aspektis kaj sonis bombasta kaj, laŭ moderna gusto, tro ornama kaj malnatura. Macpherson ne provis rimi la anglan versaĵon. Kontraste, la gaela teksto estis flua kaj poezieca. La gaelaj versoj estis jen en samsona rima formo (finaĵa kaj interna), jen asonanca (en kiu nur la vokaloj rimiĝas), ĉiuj tre komunaj kaj karakterizaj verskonvencioj en la barda gaela prozodio. Elementoj de tiu barda tekniko tute mankas en la angla teksto. Kvankam mi ne estas sperta juĝanto de epopea lingvaĵo, mi estis konvinkita, ke la gaela teksto de Macpherson estas nekompareble supera al lia angla teksto.

Tiel prezentas sin la demando: Kiel supozata traduko fare de lerta dulingva aŭtoro povas esti lingvaĵe, poezie, kaj belsone admirinda, dum la pretendata unua teksto, farita de la sama verkisto, ŝajnas peza, ankiloza kaj senkolora kompare kun la alia.

La plej granda poeto

Por esti justa, oni devas agnoski, ke verko rigardita de kelkaj el la plej kleraj homoj en Eŭropo kiel grava literaturaĵo (nome, la teksto de Ossian en angla formo) meritas respekton. Napoleono kaj Diderot tre admiris la verkon. Thomas Jefferson, la tria prezidanto de Usono, opiniis, ke Ossian estas “la plej granda poeto, kiu iam ekzistis”. Li eĉ asertis, ke li intencas lerni la gaelan por povi legi la originalon. La fama skota romanisto Walter Scott estis influita de la poemaro, ankaŭ la germanoj Johann Wolfgang von Goethe kaj Johann Gottfried Herder. Furoris la opero Ossian, ou les Bardes de Le Sueur, kiam ĝi estis prezentita ĉe la Pariza Operejo en 1804. Aliaj komponistoj, kiuj ricevis inspiron de la verko, estis Franz Schubert kaj Felix Mendelssohn.

Oni apenaŭ povas nei, ke Macpherson, ĉu trompisto, ĉu honestulo, estis kapabla poeto. En la kompilaĵo Cambridge History of English Literature (Kembriĝa historio de angla literaturo) la kontribuinto W.P. Ker rimarkigas, ke “La tuta ruzo de Macpherson, kiel filologa trompanto, nenion signifus sen lia literatura lerteco”.

Estus domaĝe, se admiro de la verkaro de Macpherson devojigus iun ajn de serioza studo de la vera literatura trezoro en la gaela lingvo.*

Mi estas preskaŭ konvinkita, ke: aŭ Macpherson verkis la poemaron unue en la skotgaela, kaj poste faris sian malsuperan tradukon en la anglan, aŭ, ke li mense kompilis la gaelan tekston, samtempe skribante ĝin en la angla (verŝajne nur psikologo povas diri, ĉu tio eblas). Tamen, por mi la gaela teksto — kaj nur la gaela teksto, kvankam ĝi estas sendube fikcia inventaĵo — meritas esti rigardata kiel grava parto de la skota kaj monda literaturo, kondiĉe, ke oni ne supozu aŭ pretendu, ke temas pri aŭtenta antikva gaela manuskripto.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

El mia vidpunkto

Vestoj kaj investoj

En oktobro vizitis Brition la ĉina prezidanto Xi Jinping. Hazarde mi trovis min fine de la vizito en Londono. Ekster la palaco Buckingham, la rezidejo de la reĝino Elizabeta 2a, purigistoj forbalais ĉifitajn ĉinajn kaj britajn flagojn kaj surtretitajn protest-banderolojn — tiujn ne konfiskitajn de la polico — kontraŭ lezado de homaj rajtoj en Ĉinio.

Sur la trotuaro mi rimarkis paperfolion. Helpemo, verŝajne, kaj solidareco kun la purigistoj, ĉiuj el mez-eŭropaj landoj, sen kiuj Britio ne plu funkcius, pelis min ĝin preni en la manon. Imagu mian surprizon, kiam mi konstatis, ke mi tenas eltiraĵon el la reĝina taglibro.

Kutime Monato ne aperigas tradukaĵojn. Tamen mi taksas la enhavon sufiĉe grava por rompi fundamentan principon de nia magazino. Jen, kion mi legis ...

... plene elĉerpitaj. Ni faris nian devon kaj konsentis, laŭ la ordono de la ĉina imperiestro (tiel nomis lin nia edzo, princo Filipo), ke oni nin kune fotu. Ankaŭ komunistoj bezonas monarĥojn. Esti vidata kun ni, defendanto de la kredo kristana, helpos al la diktatoro plu persekuti ĉinajn kristanojn. Jes ja, diktatoro. Kiam estis prezentata nia ĉefo de la parlamenta opozicio, ni notis, ke stumblis la interpretisto. Kredeble en la ĉina ne ekzistas vorto por “opozicio”.

Tamen ni taksu la viziton sukcesa. Almenaŭ la kronprinco Karlo bridis sian langon. Neniu menciis, ke iam, vizitinte Ĉinion, nia filo priskribis la partian hierarĥion kiel maljunajn vaksfigurojn. Kiom ni ridis ... ĝis oni priraportis en la klaĉgazetaro.

Sed ĝenas ne la fotado, ridetado, manpremado. Tial ekzistas monarĥoj en la moderna mondo (kaj pro tio ni estas malavare kompensataj, ankaŭ niaj familianoj kaj iliaj familianoj, el la publika poŝo). Ne. Ĝenas, ke nia registaro ne kontentos, ĝis ĝi estos fordoninta nian estontecon al la orientaj koloniistoj. Kia ironio: en la epoko de nia pra-pra-avino, Viktoria, estis britoj la koloniistoj. Sed nun ... ne plu. Tiel malfavore turniĝas la mondo.

Karikaturo, skurila sed trafa, en nacia gazeto perfekte kaptis la viziton. Jen Xi kaj lia edzino, kies neprononceblan nomon mi jam forgesis, enirontaj sian aviadilon antaŭ ol hejmeniri. En sia mano portas Xi vestaĵojn ... sed jen antaŭ la aviadilo, adiaŭante, staras Filipo kaj ni, kaj tiu bubo Cameron, la ĉefministro, kaj lia kompano Osborne, la ministro pri financaj fiaskoj, pardonu, aferoj ... ĉiuj senvestaj. Nu, bone, videblas nur la dorsoj, la pugoj, do ne tiom privataj partoj ... tamen ... apenaŭ decas. Aliflanke ni ne povis ne rideti: la ĉinoj, modernaj vikingoj, nin nudigis, hejmenportante invitojn konstrui atomcentralojn, fervojojn kaj dio-scias-kion alian, kion ĝis antaŭ nelonge niaj subuloj perfekte kapablis fari kaj eĉ vendis kontraŭ grandaj profitoj al duonsovaĝa kaj dankema mondo.

Flanke: ni demandas nin, ĉu la ĉina gazetaro kuraĝus montri nuda — eĉ nur puge — la diktatoron. Ni povas imagi, ke redaktoroj estus tuj enkarcerigitaj. Nu, ideo ne malaprobinda. Ni proponos al Cameron. Ĉinio ne tiom kritikendas, kiom tiuj hom-rajtuloj — silentigitaj dum la vizito en nia insulo de libera esprimado — volas kredigi.

Ni perdas nian fadenon. Ho, jes. Cameron. Bubo ... ĉefministro. Tiu, kies partio plejparte abomenas ĉion eŭropunian, sed nun bonvenigas ĉinojn kaj ĵetas al ili promesojn kaj pundojn por investi en Brition. Kia humiligo. Ĉio ĉi en la sama semajno, kiam estas anoncita la kolapso de la brita ŝtal-industrio, kun dio-scias-kiom da perdotaj laborpostenoj, kaŭzita laŭdire de malmultekosta, malbonkvalita ŝtalo enportita el Ĉinio.

Ĉion ĉi aranĝas nia registaro en nia nomo. Nu, kiam ni fariĝis reĝino, antaŭ 63 jaroj, ni heredis tronon de prestiĝa, potenca lando, kun imperio, sed nun ...

Jen ĉio. Ŝokite, kaj kiel lojala subulo, mi donis la folion al palaca gvardiano, ke tiu tuj reportu al la reĝino. “Ĉu vi legis?” demandis la ulo, fingrumante sian pafilon. “Ho, ne,” mi mensogis. “Mi estas esperantisto. Kiu ĉiam diras la veron.”

Paul Gubbins

Moderna vivo

AGRIKULTURO

Terpomoj gravedaj

Antaŭ 50 jaroj la terpomo grave kontribuis al la familia nutrado en Eŭropo postmilita. Tiam oni ne akiris ĝin en supervendejo, sed aĉetis ĝin ĉe kamparano en pezaj sakoj. Prefere tiu kamparano estu parenco, kiu donis la kvanton kontraŭ kunlaboro en la familia bieno.

Kiam post ŝparema vintro la ĉiam ankoraŭ konsiderinda resto ŝrumpis kaj la fruktoj en la malhela kelo premis siajn ŝosojn ne en esperigan grundon, sed vane en la obtuzan aeron de la sentera senluma kelokavo, iu devis senŝosigi la bulojn por posta uzado.

Estis mi, kiu devis disdividi la ŝose interkroĉiĝintajn terpomojn kaj forŝiri la longajn, aĉajn, araneokrur-similajn elkreskaĵojn. Okazis tio en la kele situanta breta kuba ujo, kiun mia patro fervore iam kunmartelis. Tiu laŭplane funkcius nur kiel kuŝejo de sanaj glataj terpomoj, sed ne por plusa peza moviĝanta prizorganto de kadukiĝintaj fruktoj.

Mi dum tagoj engrimpis tiun ujon kaj forigis la ŝosojn, ja multe pli preferante mian modestan laborlokon en nia kuireja angulo por lerni latinajn aŭ grekajn malregulajn verbojn. Kaj tiel okazis dum jardeko.

Intertempe mi liberiĝis de la devenfamiliaj devoj. Tamen restis la daŭra zorgo pri la bazaj vivrimedoj aktualaj, inter ili nelaste terpomaj. Kaj tiujn mi ne rigore aĉetas en superbazaro aŭ ĉe bienegoj, sed vidas, kiom tiuj kamparanaj fabrikistoj lasas perdiĝi surkampe en nia frukte dorlotata regiono (“Palatinato, la ĝardeno de Germanio”: vidu artikolon pri tio en Monato 2010/02. “Terpomoj reenterigataj”)

Tion mi ne eltenas, mi, kiu kiel knabo dum kristanaj kampoprocesioj preĝis frumatene kontraŭ damaĝaj veteroj kaj por bona rikolto. Nun mi foje “savas” la fruktojn postlasitajn surkampe kontraŭ perdiĝo.

Por la bieneguloj ne plu valoras tien sendi siajn polajn kaj rumanajn “sklavojn”, ĉar jen la prezo de la varo sinkis, jen la grundo pro la pezaj maŝinoj fariĝis tro densa, tro ŝlima, kaj ne redonas senpene la fruktojn.

Nu, ankaŭ post 50 jaroj la terpomoj ne ĉesas elpuŝi ŝosojn, kaj tute ne en malhela kelo, kvankam tie ja prefere. Fine de la vintra sezono, preskaŭ jam somere, mi glatigas la lastajn terpomojn, kiuj denove provis plukreski per ŝosoj.

Sed la unuan fojon en mia terpomologia vivo mi povis observi, ke tiuj terpomoj ne nur produktas ŝosojn kele, sed ankaŭ junajn idojn, terpomajn infanojn. Terpomoj probable estas senkonsciaj kaj nur obeas al la instinktoj, al la strukturaj leĝoj metitaj en ilin.

Ili ne scias, ke ne estas ŝanco por transvivi en obtuza kelo. Tamen ili, kontraŭ ĉiu racio, elpuŝas ŝosojn kaj eĉ generas idojn.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

“Gravedaj” termpomoj. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

Moderna vivo

FUNEBRAĴOJ

Lasta ŝoto

En la pasintaj jardekoj multe ŝanĝiĝis la sepulta kulturo, almenaŭ en regionoj, kiujn antaŭe dominis la kristana kredo kun siaj longtempe fiksitaj reguloj kaj ritoj.

Konsiderinde multe pli da homoj preferas nun la bruligadon de sia kadavro, anstataŭ tradician enterigon. Laŭ la nuna koncepto, urnaj tomboj estas pli ekologiaj kaj socikonvenaj. Krome ili ne okupas multan spacon, ne nepre bezonas flegadon fare de postrestintaj familianoj kaj ne tro kostas.

Tendencoj

Observeblas tamen diversaj tendencoj. Estas tiuj, kiuj ne nur rezignas pri pompa entombigo, sed ordonas, ke ili postmorte fariĝu anonimaj. Aliaj kontraste jam antaŭmorte tre konscie organizas siajn lastan vojon kaj solenaĵon, kvazaŭ ili ŝatus mem ĉeesti.

Ili volas forlasi la mondon tiel, kiel ili vivis: laŭte kun moda muziko, bunte kun adekvataj ĉeestantaro kaj ĉerko, bufede kun agrablaj trinkaĵoj, distingiĝe per potenca motorciklo, renoma aŭtomobilo, eĉ aviadilo kun cindroŝuto en la maron.

Teamoj

Nova oferto, kiu jam multe superis tradiciajn lokajn tombejajn skulptistojn kaj ĝardenistojn, estas objekto trovita ĉe la Manhejma Maja Foiro en Germanujo. Unuavide ĝi aspektas kiel piedpilko, havebla en la koloroj de ŝatataj futbalaj teamoj. La rondaĵo estas tamen urno por la cindro de futbal-adepto.

Ne estas konate, ĉu la t.n. spirita akompananto (nun ofte laiko en kvazaŭpastra kostumo) de la solenaĵo komencas la ceremonion per fajfilo kaj poste fortatrete kikas la urnon en golejecan tombotruon.

Egale, la liverinto de la cindro tiun postmortan eventon evidente dumvive aspiris kiel kulminan “lastan ŝoton”.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

Cindro de futbal-adeptoj povas nun esti konservataj en piedpilka urno ornamita laŭ la koloroj de ŝatata teamo. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

Scienco

PALEONTOLOGIO

Sensacia fosilio

Televida elsendo hazarde atentigis la verkanton pri grava trovitaĵo. Antaŭ nelonge anonima kolektanto prezentis tre interesan primat-fosilion trovitan en 1983 en la germana minejo Messel. Ĉi-lasta kuŝas apud la urbo Darmstadt kaj estas konsiderata monda heredaĵo, kaj tie estis trovitaj multaj famaj fosilioj, rilataj al tiel nomata praĉevaleto (Propalaeotherium Parvulum) kaj al aliaj rimarkindaj best-kruciĝoj (ekzemple inter soriko kaj lutro). Demandite tiurilate, la paleontologo Jens Franzen [francen] deklaris: “Miaopinie ĉi tiu fosilio estas la oka mondmiraklo. Temas pri malkovro eklipsonta ĉiun alian.”

Ida

La fosilio, al kiu Franzen tiel entuziasme aludas, estas tiu de “adapedo” 58 centimetrojn longa (proksimume kiel marmoto); la aĵo aĝas 47 milionojn da jaroj, do la besteto vivis ene de eoceno. Internacie konataj esploristoj tutsekrete ekzamenis per plej modernaj teknikoj la fosilion, inkluzive dentojn kaj la enhavon de la stomako (laŭŝajne estigatan de fruktoj kaj folioj). La juna femala primato estis siatempe bona grimpistino, vivanta sur arboj. Oni nomis ĝin Ida, sed ĝia scienca nomo estas Darwinius Masillae — por soleni la ducentjaran jubileon de la naskiĝo de Charles Darwin. Unuavide ĝi similas al duonsimiaj lemuroj nuntempe vivantaj en Madagaskaro, sed mankas kelkaj tipaj karakterizaĵoj, kiel grat-ungo ĉe la etfingro kaj kombila dentaro en mandiblo. Simile al homo, la adapedo montras kontraŭmeteblan polekson kaj ungojn anstataŭ krifojn; en la malantaŭaj piedoj oni aldone trovis elementojn, kiuj pensigas pri verŝajna transiro al stara pozicio kaj rektakorpa irado.

Lago

Konstateblas frakturo, pro kiu la besto (kiu en la epoko de la morto havis 9 monatojn) verŝajne ne plu kapablis grimpadi bone. Eble trinkante akvon ĉe lago, ĝi enspiris venenajn vulkan-gasojn kaj, perdinte la konscion, falis enakven kaj dronis; tie ĝi estis fosiliiĝonta dum jarmilionoj. Sciencistoj malkovris klarajn signojn kaj karakterizaĵojn, kiuj, kiel ni jam rimarkis, estas signifoplenaj rilate al la evoluo de homoj. La vizaĝo, krome, ne havas tipan lemur-muzelon kun longaj makzeloj. La tranĉodentoj (incizivoj) estas pli vertikalaj ol ĉe lemuroj. La antaŭaj molaroj (premolaroj) jam havis reduktitan grandecon.

Sedimentoj

Ida — kies trovo estis difinita tiom grava, kiom estus por arkeologo la malkovro de la arkeo de Noa — sendube ebligas novan komprenon pri la evoluo de tiel nomataj antropoidoj. Tio estas la grupo, kiu inkluzivas primatojn kaj homojn. La fosilio estas platigita pro la alta premo de sedimentoj, tamen preskaŭ (95-elcente) kompleta.

Jomo Ipfelkofer

korespondanto de Monato en Germanio

Leteroj

Slovakio neinteresa por rifuĝintoj

Dankante sinjoron Takasi Isikawa pro lia artikolo Statistikoj pensigaj (Monato 2015/10, p. 15), mi volas aldoni, ke Slovakio havas inter la membro-ŝtatoj de Eŭropa Unio la plej rigoran azilpolitikon.

Laŭ la lastaj oficialaj indikoj de la slovaka ministrejo pri internaj aferoj, ekde la estiĝo de Slovakio (en 1993 ĝis majo 2015) petis azilon en Slovakio 58 100 personoj, sed akiris ĝin 651 (ĉirkaŭ 1,12 %). En 2014 petis enirpermeson en Slovakion 331 rifuĝintoj, precipe el Afganio, Irako, Ĉinio, Vjetnamio kaj Turkio; azilon akiris nur 14.

Julius Hauser

Slovakio

Leteroj

Varmizolado

Al la artikolo Ŝpari energion — ne monon de Walter Klag (Monato 2015/10, p. 14) mi volas aldoni, ke varmizolado de familiaj domoj estas tre populara ankaŭ en Slovakio. Laŭ fakuloj ĝi povas ŝpari ĝis duono de la hejtenergio.

Posedantoj de familiaj domoj en Slovakio povas akiri nerevenigeblan ŝtatan subvencion de ĝis 6500 eŭroj por la varmizolado. Fundamenta kondiĉo estas, ke la familia domo estas maksimume dek jarojn aĝa. Krome unuetaĝa loĝejo ne rajtas havi pli ol 150 kvadratmetrojn kaj duetaĝa ne pli ol 250.

En 2016 Slovakio donos subvenciojn de proksimume 30 milionojn da eŭroj por la varmizolado de familiaj domoj. La celoj estas klaraj: ŝparigi monon al la loĝantaro kaj disvolvo de malgrandaj kaj mezaj entreprenoj.

Julius Hauser

Slovakio

Diskoj

Havinda kuriozaĵo

La DVD Eŭropa himno komenciĝas per la montrado de kelkaj fotoj el la flandra banurbo Ostendo, tuj sekvata de la prezento de la eŭropa himno “Odo al la ĝojo” en Esperanto-traduko. La dua parto de la disko konsistas el fotoj el ĉiuj landoj de EU kun aŭdigo de (partoj de) iliaj oficialaj himnoj. Oni povas imagi sin en Mini-Eŭropo! Teknike perfekta kaj havinda kuriozaĵo!

pp

Ostenda Koruso: Eŭropa Himno. DVD. Eld. 2015.

Prezo ĉe FEL: 15 eŭroj + afranko.

Noticoj

En Limo kunlaboro senlima

Energio, trafika infrastrukturo, aŭto- kaj maŝin-industrio, ankaŭ kultura, scienca kaj eduka kunlaboro, troviĝis inter la ĉeftemoj dum kunsido de la eksterlandaj ministroj de Slovakio kaj Peruo.

La slovaka vicĉefministro kaj ministro pri eksterlandaj kaj eŭropaj aferoj, Miroslav Lajčák [lajĉak], subskribis kun sia perua paralelulino, Ana Maria Sánchez de Ríos, interkonsenton por revizii la bazon de traktato inter la du landoj, kiu ebligos plian kunlaboron.

Alianco

Dum la intertraktoj, okazintaj fine de oktobro en la perua ĉefurbo Limo, Lajčák petis observanto-statuson por Slovakio en la regiona “Pacifika Alianco” konsistanta el Ĉilio, Kolombio, Meksiko kaj Peruo.

Lajčák diris, ke la alianco, reprezentanta pli ol trionon de la loĝantaro de Latin-Ameriko, kreas bonajn kondiĉojn por ambaŭflanka kunlaboro.

Dum la vizito li malfermis filion de la slovaka softvarfirmao ESET en Limo, kiu jam havas sian regionan centron por Latin-Ameriko en la argentina ĉefurbo Bonaero.

Julius Hauser

Moderna vivo

JAPANIO

Japanojn obsedas pureco

Japanojn obsedas la nocio pri pureco. Ili baniĝas ne nur por sin purigi sed ankaŭ por sin plezurigi. Multaj japanoj ĉiutage baniĝas, longe sin mergante kaj sin dorlotante en varmo kaj ĝuante senŝarĝiĝon en bankuvo.

Tion ebligas abunda kaj malmultekosta akvo. Jam en 1428 korea diplomato menciis en sia raporto pri la vivo de la japana popolo la multajn komunajn banejojn. Por multaj japanoj estas granda ĝojo viziti dum la ferioj varmajn fontojn, da kiuj enlande nombriĝas pli ol 3500, danke al la vulkanoj.

Ankaŭ en la gubernio Nagano troviĝas speciala varma fonto por sovaĝaj simioj, kiuj venas el apudaj montoj kaj ĝuas refreŝigan baniĝon.

Haŭto

Baniĝo progresigas la sanon per varmigo, plibonigante la sango-cirkuladon kaj forlavante infektajn ĝermojn. Sed kuracistoj avertas, ke tro da baniĝo kaj lavado forprenas la necesan grason, kiu protektas la haŭton.

Pli grave, transiro el varma ĉambro al malvarma malvestejo kaj denove al varma banejo kaj bankuvo kaŭzas rapidan ŝanĝon de la sangopremo (varmoŝoko). Tio povas okazigi korinfarkton aŭ cerban apopleksion.

Tiel ĉiujare en Japanio mortas multaj pro la varmoŝokoj. Laŭ esplorado de medicina instituto, en 2011 pli ol 17 000 mortis en banejoj — pli-malpli kvaroble pli ol la 4611, kiuj mortis pro trafikakcidentoj.

Postaĵo

Unu el la modernaj inventaĵoj de Japanio estas neceseja kuveto kun lavilo. La hufum-forma sidplato estas antaŭe varmigita, kaj post elfluo per butono-premo aperas ajuto, kiu elŝprucigas varman akvon por lavi la postaĵon de la uzanto. Paperon oni uzas nur por forigi la restantan akvon.

Japanoj trovas tian kuveton tre komforta kaj saniga. Nun pli ol 80 % de la japanaj hejmoj instalis tion. Ankaŭ stacidomoj, hospitaloj kaj aliaj publikaj konstruaĵoj komencis instali kuvetojn, multfoje purigatajn de servistoj. Necesejoj en Japanio pli kaj pli fariĝis komfortaj kaj puraj.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Japana necesejo: precize regata por garantii purecon.

Moderna vivo

OPINIO

Faktoj kaj fakturoj

Germanaj leĝoj distingas nociojn, kiel ekzemple fuĝo, azilo, migrado, laborserĉo aŭ alilanda subtenopeto. Sed oni ofte sendistinge uzas la vorton “azilpetanto” por ĉia enmigranto.

En Germanio ekzistas konstitucia rajto pri azilo por politike, religie, sekse aŭ simile persekutataj personoj. Tiuj homoj ofte ne plu povas atingi sekuran terenon, ĉar ili (ekzemple kristanoj, kurdoj) riskas esti mortigitaj de la tiel nomata Islama Ŝtato aŭ Boko Haram. Por tiaj homoj validas la germana azilrajto, se tiun landon ili atingas.

Sed lastatempe okazis busaj karavanoj norden el balkanaj landoj, kie vivkondiĉoj eble por kelkaj persongrupoj ne estas agrablaj, sed dum jarcentoj kutimaj. Laŭ la germana azila leĝo ili ne rajtas resti. Tamen tie ili plenŝtopas la akceptejojn. Kostas multe, dum la pravigo de la maleblo de restado, ilin vivteni kaj poste retransporti buse, trajne, eĉ fluge. Kelkaj plurfoje provas.

Aktuale provas atingi Eŭropon pluraj aliaj homgrupoj. Estas admirindaj personoj, kiuj vere pro persekutado tramovis sin tra dezertoj kaj ankoraŭ povis pagi marborde altajn sumojn al krimuloj por ŝipaĉa transportado norden trans Mediteraneo. Sed tiuj estas nun malmultaj.

Venas tage pluraj miloj da homoj el regionoj de la orienta Mediteraneo, kiuj ne plu volas vidi ŝancon bonfarte vivi en la propra hejmlando, ĉu pro ia premo, ĉu pro ekonomia diferenco disde la eŭropaj cirkonstancoj. Kaj, kiel okazis antaŭnelonge, multaj tra Turkio kaj Grekio atingis Hungarion, kie ili — kvankam ĝi estas sekura ŝtato eŭropa — ne volis resti.

Ili postulis transportadon al Germanio, la glora lando de la pretendataj rajtoj. Kaj Germanio sendis busojn kaj trajnojn, ĉar oni tie nun flegas “bonvenigan akcepto-kulturon”, kvankam oni eĉ ne kapablas registri kaj disdividi la venantajn amasojn.

Parto de la nuna germana generacio kredas, ke ĝi devas tiel kompensi la kulpojn de la prapraavoj (ĉu britoj, francoj, hispanoj, rusoj aŭ usonanoj same konsideras sian historion?). Jes, ili bonintence agu en la nuna situacio. Sed aliaj homoj, same bonkoraj, bonvolaj, neksenofobiaj, internaciemaj, pli sobre interpretas la faktojn kaj la fakturojn.

Tiuj ne estas nur monaj kaj rilatas ne nur al Germanio. Ili rilatas al la kulturo. Se en tiu ĉi jaro estas pli ol miliono (sekvos antaŭvideble familianoj), kiom oni povas supozi dum kelkaj pliaj jaroj? Ĉu tiam restos sufiĉe da lokoj por la veraj meritontoj de azilo?

Indas al Eŭropo gardi sian azilan kulturon. Sed indas al la regionoj de Eŭropo gardi ankaŭ sian propran kulturon, de la plej nordaj insuloj ĝis Mediteraneo, ĝis Galegio kaj Galicio kaj Balta Maro.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

Politiko

INDONEZIO

La landon defendu!

La registaro de Respubliko Indonezio anoncis programon por defendi la landon. Junuloj kaj tiuj malpli ol 50 jarojn aĝaj estos trejnitaj por fariĝi “plena indoneziano”. Subtenas la planon ĝenerale pli aĝaj homoj, dum junuloj ne tiom entuziasmiĝas.

La aprobantoj de la programo taksas ĝin taŭga por nuntempaj indonezianoj. Ili opinias, ke la tutmondiĝo iom forigas la senton pri nacieco. Ili diras, ke la junularo fariĝis tro eŭropeca kaj ne plu amas sian patrujon. Nenion ĝi scias pri la landa kulturo, pri ĝiaj leĝoj kaj principoj.

Militoj

Krome la maljunuloj kredas, ke pro la multaj militoj en la mondo nepras, ke indonezianoj sin preparu por defendi la landon. Tiel ili volas “indoneziigi” la junulojn, por ke poste tiuj daŭre regu la landon senprobleme kaj saĝe.

Kontraŭas la planon la junuloj. Ili taksas la programon senutila kaj ne volas submetiĝi al militista trejnado. Necesas granda buĝeto por realigi la programon. Ili preferas, ke la mono estu direktata al subevoluintaj partoj de la lando aŭ al akvo- aŭ elektro-provizo.

Generacioj

La junuloj kontraŭas la aserton, ke ili ne plu amas sian patrujon. Ĉiu amas kaj pretas defendi sian landon, ili diras, sed eble ne laŭ la maniero de antaŭaj generacioj.

Malgraŭ kritikoj, malgraŭ la kosto la registaro decidis tamen okazigi la programon. Sed ĝi ankoraŭ ne estas lanĉita. Multaj junuloj simple ne pretas partopreni. Kaj restas la demando: ĉu post la programo la junularo vere pli amos sian landon?

Syauqi Ahmad Zulfauzi Stya Lacksana

Korespondanto de Monato en Indonezio

[FORIGITA!: bildo]

La nacia emblemo de Indonezio: Garuda Pancasila. Garudo estas la besto, per kiu la hindua dio Viŝnu veturas. Ĝi estas granda birdo kaj signifas fortecon. La vortoj signifas: “Pluras/malsamas, sed unuiĝas”: temas pri la plureco de la indonezia popolo. Foto: Gunawan Kartapranata

El mia vidpunkto

Belaj vortoj, malbelaj memoroj

Historiistoj memoros la jaron 2015 pro ĝiaj nedigesteblaj sandviĉaj kvalitoj. Komence kaj fine, sube kaj supre, murdaj atencoj en la franca ĉefurbo, Parizo: en la mezo, inter la du, fuĝintoj, rifuĝintoj, transmaren vojaĝantaj, por alfronti al necerta, fojfoje malamika, akcepto en pli kaj pli nervoza Eŭropo.

La januara atako kontraŭ la satira franca magazino Charlie Hebdo pereigis 11 homojn kaj vundis pliajn 11. Mortis aliaj pro aliaj atakoj dum la sekvaj tagoj.

Pli mortigaj estas paralelaj atakoj meze de novembro ĉe diversaj lokoj en Parizo: koncertejo, sportejo, kafejoj kaj restoracioj. Mortis minimume 129 homoj, vundiĝis, kelkaj grave, centoj da aliaj, kiuj kune sociumis dum relative milda vendreda vespero.

La respondecon pro la plej sanga atenco en okcidenta Eŭropo ekde la fino de la dua mondomilito agnoskis Islama Ŝtato.

Kion fari? Ornami publikajn konstruaĵojn per la trikolora franca flago montras solidarecon kun popolo suferanta, sed ne nur francoj sangas. Sangas ĉiuj, kiuj kredas je raciaj, humanismaj normoj kaj kiuj volas pli justan, pli egalan mondon.

Nepras, ke okcidentaj povoj reekzamenu sian politikon, sian militismon, en landoj de la meza oriento. Ĝis kiu grado kulpas okcidentaj prezidantoj kaj ĉefministroj pro la nuna ĥaosa situacio, en kiu la hieraŭa malamiko estas la hodiaŭa amiko (kaj ricevanto de la “benoj” de floranta armilo-industrio)?

Cetere estu notite, ke nukleaj armiloj, multekostaj, apenaŭ pravigeblaj en la nuna ekonomia ŝpar-reĝimo, ne protektas kontraŭ teroristoj, nek en Eŭropo, nek en meza Oriento.

Nepras ankaŭ, ke la islamanoj laŭte denuncu tiujn, kiuj fiagas en la nomo de ilia religio, ilia profeto. Ne eblas pretendi, ke la teroristoj ne estas islamanoj, do restas iel netuŝeblaj. Ili ja estas islamanoj, kiel ajn tordita ilia interpretado de t.n. noblaj aŭ sanktaj tekstoj (kiuj permesas, kredeble, ajnan interpretadon).

Se la islama komunumo volas sin distancigi disde frenezuloj kaj murdistoj, ĝiaj estroj diru. Ripete kaj publike. En raportoj pri la parizaj atencoj, mi ĝis nun ne trovis kondamnojn el la buŝoj de imamoj kaj aliaj ĉefislamanoj. Dume ordinaruloj, la hom’ sur la strato, emas diri: “Nu ... tiuj islamanoj. Ĉiuj samaj ... ĉiuj frenezaj ...”

Intertempe mi demandas min, ĉu estas alia lando ol Francio, kiu tiom digne, tiom elegante, reagus al tia krizo. En la lernejo, en la universitato, mi studis la francan, sed miaj studoj nuntempe apenaŭ helpas, kiam mi estas en Francio, aŭ spektas televide franclingvan serion (ekz. la polican dramon Engrenages, esperante “Spiraloj”).

Almenaŭ laŭ mia orelo malfermiĝis granda abismo inter mia universitata franca kaj la rapide elpafata, ĵargone peza franca, kiun mi ferie aŭ filme aŭdas. Tamen, kiam la franca prezidanto, François Hollande, televide alparolas la francan popolon, formale, malrapide, pri la atencoj, mi komprenas. Ĉiun vorton, ĉiun nuancon.

Temas pri la stilo, la maniero oratori. Se vi komprenas almenaŭ la lernejan francan, trovu filmeron pri la reago de Hollande ĉe Youtube kaj provu traduki en vian gepatran lingvon kaj kapti la saman gravitas*. Ege malfacile, eĉ en Esperanto, ĉar oni ne tradukas simple vortojn, sed tonon kaj, fone, kulturon, tradicion, kulturon.

Digne reagi al katastrofo, kies efikoj senteblis kaj ankoraŭ senteblas tra la mondo, ne revivigos murditojn, ne revenigos amitajn gefratojn kaj gefilojn. Tamen ĝi helpos al la franca popolo kunkompreni, kunkonsoliĝi, kunkuraciĝi.

Paul Gubbins

ĉefredaktoro de Monato

* 1. gravitas (latina): pezo, seriozeco, digno.

Moderna vivo

ARMENIO

Spica novjaro

La antikvaj armenoj havis tri novjarajn festojn. Ĝis la 25a jarcento antaŭ la nuna erao la nova jaro komenciĝis la 21an de marto, printempe, kiam vekiĝas la naturo.

La duan novan jaron, aŭ Navasard (nav, nova; sard, jaro), oni festis en la somero. Laŭ legendo, Hajk Aĥeĥnavor venkis la malamikon Bel kaj donis liberecon al sia popolo. Tio okazis la 11an de aŭgusto en la jaro 2492 antaŭ la nuna erao. Ĉi tiu festo indikis la komenciĝon de la armena nova jaro.

Tiun feston ĉeestis la gecaroj kun la armena armeo kaj partoprenis homoj el la tuta lando. Celate estis ne nur ĝojigi sed ankaŭ unuecigi la popolon. Oni festis dum kelkaj tagoj, konsumante dolĉajn trinkaĵojn kaj malfortajn vinojn.

Tritiko

Malmulton oni manĝis, sed surtable nepre staris pladoj el ronda tritiko, kiu kreskis nur en Armenio. El tiu tritiko oni bakis panon, kiun dum tiuj ĉi tagoj oni rajtis nek prunte doni nek preni. Troveblis ankaŭ pladoj kun spico el la floreto ngatcaĥik, kiu kreskis sur deklivoj de la monto Ararat.

Ekde la 18a jarcento la nova jaro ekas la 1an de januaro. Interese, ke surtablaj pladoj komenciĝas per no: ngatcaĥik (absinto), nur (granato), nuŝ (migdalo) kaj aliaj.

Lida Elbakyan

korespondanto de Monato en Armenio

[FORIGITA!: bildo]

Surtablaj pladoj komenciĝu per no: jen narinĝ (oranĝoj) kaj nuŝ (migdaloj). Foto: ARAKSJA ELBAKJAN

Moderna vivo

INSTRUADO

Formike laborema, ŝafe obeema

La japana ministerio pri instruado avizis ĉiujn 81 ŝtatajn universitatojn, ke ili konsideru abolicii, malgrandigi aŭ ŝanĝi fakultatojn pri humanismaj aŭ sociaj sciencoj.

La ministerio kaj la registara partio rigardas tiajn fakojn neproduktaj aŭ neutilaj por la nuntempa socio. Ĝi opinias, ke Japanio urĝe bezonas homojn kun scioj pri komputado, teknologioj aŭ naturaj sciencoj, por ke la lando efike konkuru en erao de rapida tutmondiĝo.

Akademioj

Universitatoj kaj sciencaj akademioj kritike reagis. Eĉ gvidantoj de financaj kaj industriaj entreprenoj, embarasite pro kruda avizo tia, anoncis, ke la registara starpunkto ne spegulas la nunan kaj faktan bezonon de Japanio.

Estas tamen evidente, ke la reĝimo de la ĉefministro, Abe Shinzo, lokas universitatan reformon en sian politikon por kreskigi la ekonomion. Li distribuos ŝtatajn monsumojn laŭ la kontribuoj al tiu politiko de ĉiu universitato.

Disciplino

Aliflanke la ministerio pri instruado intencas eksporti la japanstilan lernejan sistemon al eksterlando. Tie, laŭ la ministerio, oni alte taksas japanajn disciplinon kaj atingitajn studnivelojn.

Japanstila instruado inkluzivas purigadon de lernejoj fare de lernantoj, tagmanĝon en la lernejo, unuigitajn ŝtatajn studprogramojn, kaj ŝtate regatajn lernolibrojn.

Tia sistemo interesos ŝtatgvidantojn, kiuj deziras, ke ilia popolo estu formike laborema kaj ŝafe obeema.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Noticoj

Mankis nur tri ...

Seniluziiĝis la albanoj pro la rifuzo akcepti Kosovon kiel membron de Unesko. Ne eblis en la ĝenerala kunveno de Unesko arigi sufiĉe da voĉoj favoraj al Kosovo.

Subtenis la membrecon de Kosovo 93 ŝtatoj, sed mankis ankoraŭ tri, por ke la balkana lando kaj ĝiaj du milionoj da loĝantoj per du-triona plimulto estu aligita.

Sin detenis

Kontraŭis la proponon 59 landoj, sed sin detenis multaj aliaj, inkluzive de ŝtatoj, kiuj jam agnoskas Kosovon, ekzemple Japanio, Sud-Koreio kaj Pollando.

Aparte kolerigis la albanojn la forta opozicio de Serbio, subtenata de Rusio, kaj la fakto, ke multaj sindetenintoj, kiel Palestino kaj Libano, apartenas al Organizaĵo de Islama Kunlaboro, en kiu membras Albanio jam de 20 jaroj.

Bardhyl Selimi

Politiko

OPINIO

Atencoj en Parizo: kunkulpas la politikistoj

Post la atencoj en la franca ĉefurbo Parizo la 13an de novembro 2015, kiam teroristoj de la tiel nomata Islama Ŝtato (IS) mortigis 130 homojn kaj vundis centojn da aliaj, necesas ne nur montri kompaton, sed pripensi kaŭzojn kaj sekvojn.

Ĉu tiuj atencoj, kun graveco neniam spertita en Francio, rezultas de reago de Islama Ŝtato al franca agreso? Ĉu do temas pri venĝo? Jam dum kelkaj monatoj francaj ĉasaviadiloj, kadre de koalicio estrata de Usono, atakas IS-poziciojn en Sirio kaj Irako.

Observantoj, ofte sin nomante specialistoj, rimarkigas, ke Francio denove havas armeon, kiun ĝi emas sendi eksterlanden, ekzemple al la Centra Afrika Respubliko aŭ al Malio (kie kelkajn tagojn post la parizaj atencoj teroristoj mortigis 21 homojn en hotelo en la ĉefurbo Bamako). Nun al Sirio. Ili memorigas, ke Sirio, kun Libano, estis inter la du mondomilitoj franca protektorato. Tial, verŝajne, Britio ĝis nun hezitas tro interveni.

La eksa prezidanto, Nicolas Sarkozy, same sendis ĉasaviadilojn al Libio por helpi senpotencigi la diktatoron Ĥadafi. La rezulto nun klare videblas: ĥaoso.

Eblas argumenti, ke francaj prezidantoj militemas eksterlande por kaŝi siajn fiaskojn enlande. Ili alfrontas al malfacile solveblaj sociaj problemoj, ekzemple al ŝrumpanta ekonomio, al senlaboreco. Sukceso, aŭ almenaŭ pria impreso, fojfoje pli facile troveblas ekster la propraj landlimoj.

Tamen prezentas sin aliaj kaŭzoj. Sendube IS klopodas estigi internan militon en landoj kiel Francio, kie homoj de malsamaj religioj kaj kredoj pace kunvivas, ĝenerale sukcese. Estus granda atingo por IS, se ĝi prosperus disigi francajn islamanojn disde aliaj civitanoj, kiuj ilin emus kulpigi pri terorismo.

Feliĉe la plimulto de la francoj ne enfalos ĉi tiun kaptilon — krom manpleno da faŝistoj.

Aliflanke oni vidas, ke preskaŭ ĉiuj atakintoj estis junuloj naskiĝintaj kaj edukitaj en Francio — ankaŭ ĉe la januaraj atencoj kontraŭ la gazeto Charlie Hebdo kaj la superbazaro Hypercacher. Preskaŭ ĉiuj estis konataj de la polico pro deliktoj kiel ŝtelado aŭ misuzo de narkotaĵoj. Multajn junulojn la franca ŝtato perfidis, en la senco, ke aparte tiuj, kies radikoj kuŝas ekster Eŭropo, sentas sin ekskludataj de la franca socio.

Tamen tiu ĉi situacio estas longe konata. Temas ĉefe pri socia problemo, malgraŭ religiaj aŭ historiaj aspektoj, kiel spuroj de koloniado. Ankaŭ la solvoj estas konataj. Necesas frue fiksi buĝetojn por plia ekonomia integrado kaj pli bona edukado por malfermi al junaj homoj taŭgajn labor-postenojn.

Jam en kelkaj kvartaloj la proporcio de senlaboruloj atingis pli ol 50 %. Sed en lando superŝutita de ŝuldoj, kun limigita buĝeto kaj gvatata de Bruselo, dubindas, ĉu eblos realigi tiajn planojn. Sed jen la sola maniero krei longdaŭran solvon kaj kontraŭbatali la ekstremismon de IS.

Intertempe kreskas la timo de ordinaraj civitanoj pri la alveno de migrintoj, pro militoj aŭ religia persekutado, el Sirio, Irako, Afganio kaj aliaj landoj.

Mi dubas, ĉu francaj politikistoj volas aŭ eĉ kapablas estigi la bezonatajn rimedojn, sociajn kaj ekonomiajn, por solvi la problemon. Ili pensas pri venontaj elektoj kaj ne deziras elspezi monon por helpi gejunulojn, ĉar tio signifus altigi impostojn kaj samtempe malpopularecon.

Pli facile estas flegi propekan kapron kaj forturni la atenton de la propraj misoj al tiuj de teroristoj. Ĝuste tiel puŝas ekstremdekstraj partioj, kiel Nacia Fronto gvidata de Marine Le Pen. Certe okazos pliaj atencoj. La francoj sin preparu por milito.

Pierre Grollemund

korespondanto de Monato en Francio

Politiko

BRAZILO

Kotaj lavangoj: metaforaj kaj realaj

Vadas Brazilo tra politika skandalo, ekonomia krizo kaj ekologia katastrofo. Sub tiaj malfacilaĵoj fermiĝas la unua jaro de la dua mandato de la prezidantino Dilma Rousseff [diŭma ruséf].

Post tri sinsekvaj kaj sukcesaj prezidaj mandatoj la koalicio regata de la Laborista Partio eklikis jam en 2014. Tiam, okaze de la lasta ĝenerala balotado por deputitoj, senatanoj kaj la respublikestro, tiu politika interligo ne plu arigis favoran nombron da seĝoj en la ĉambro de deputitoj aŭ en la senato.

Ribelo

Kvazaŭ tio ne sufiĉus por malhelpi la respublikestraron decidi ekzemple pri la buĝeto por la venonta jaro, kelkaj anoj de la partio de la vicprezidanto Michel Temer ribelis. Ilia ĉefo estas Eduardo Cunha [kunja], elektita estro de la ĉambro de deputitoj kun apogo de la plej konservativa parto de la opoziciularo.

Proceso

Paralele kun la politika krizo daŭras juĝaferoj celantaj puni kontraŭleĝan uzon de mono por partioj kaj politikistoj. Inter ili elstaras proceso kontraŭ eksaj direktoroj kaj aliaj altranguloj de Petrobras [petrobràs], la plej granda brazila entrepreno sub ŝtata regado.

Aresto

Kulminis la afero, kiam estis fulme arestita la reprezentanto de la reganta partio ĉe la senato, frumatene la 25an de novembro, laŭ ordono de la supera kortumo, fakto neniam antaŭe registrita en la historio de Brazilo.

Katastrofo

Al tiu lavango da malfacilaĵoj, inkluzive de recesio kaj publika deficito, draste kontrastanta al 12 jaroj da prosperaj atingoj, menciindas, ke okazis la 5an de novembro la plej granda ekologia katastrofo en Brazilo.

Rompiĝis baraĵo konstruita por reteni la restantan koton el ferminejoj. La rompiĝo estigis lavangon enhavantan 50 milionojn da kubaj metroj da koto. Detruita estis unu el la distriktoj de la municipo Mariana, en la subŝtato Minas-Ĝerajso, kaj venenitaj kun gravaj damaĝoj pli ol 700 kilometroj de la rivero Doce [dosi] (dolĉa).

Fine la kotlavango atingis la marbordon de la najbara subŝtato Espirito-Santo. Tamen subite kolapsis la akvo-sistemo, de kiu dependis la loĝantaro, kaj pereis vivaj estaĵoj de la rivera ekologia sistemo. Tiel estingiĝis la tradiciaj fiŝkaptado, bredado kaj agrikulturo.

Skandalo

Respondecas pri la tragedio la entrepreno Samarco [samarko], kies kapitalo dividiĝas inter la brita-aŭstralia BHP Billiton [bíliton] kaj la brazila Vale do Rio Doce. Ĉi-lasta kompanio estas eksa ŝtata firmao, skandale privatigita en 1997, pro iniciato de la tiama prezidanto Fernando Henrique Cardoso [enriki kardozu], la lasta antaŭ la erao de la Laborista Partio.

Laŭ fakuloj estos bezonata cento da jaroj por revivigi la naturan medion en tiu baseno de la sud-orienta regiono de la lando. Intertempe brazilanoj devos travivi tri pliajn jarojn de la mandato de la nuna prezidanto.

Jozefo Lejĉ

korespondanto de Monato en Brazilo

Politiko

BALKANIO

Situacio senprecedenca

Dum pluraj semajnoj fine de 2015 la politika opozicio en Kosovo blokis sesiojn de la parlamento. Temas pri du kialoj: malaprobo de leĝoj pri la demarkacia limlinio kun Montenegro kaj pri la fondiĝo de asocio de serbaj municipoj.

La dupartia parlamenta plimulto, formita de 81 el la 120 seĝoj, proponis al la tripartia opozicio partoprenadon en komisiono kun internaciaj spertuloj por solvi la problemon pri la demarkacia linio kun Montenegro. La leĝo proponata senigos Kosovon de konsiderinda teritorio.

Nuligo

La alia leĝo, pri la serbaj municipoj, estis jam sendita al la konstitucia juĝejo por validigo. Sed la opozicio insistis pri la nuligo de ambaŭ leĝoj. Tiurilate ĝi organizis protestojn en kaj ekster la parlamento, uzante eĉ perforton.

Pro tio, koincide kun la Tago de Sendependeco de Albanio, la 28a de novembro, la parlamenta estraro devis ekskludi opoziciajn deputitojn. Kelkaj membroj estis arestitaj kaj policistoj malpermesis al opozicianoj eniri la parlamentejon. Jen, laŭ fakuloj, situacio senprecedenca.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Scienco

AŬSTRIO

Mama kancero, kreskas la espero

Ne volonte oni parolas pri tabuaj temoj, kia restas mama kancero. Tamen, ju pli frue oni konstatas tumoron, des pli granda estas la ŝanco pri kompleta resaniĝo.

En Eŭropo ĉiu oka virino malsaniĝas pro tiuspeca kancero. Antaŭ cent jaroj tio estis mortokondamno. Hodiaŭ la aferoj ŝanĝiĝis: fakte, 80 elcentoj de la tumoroj estas neniigeblaj, se oni sufiĉe frue komencas la necesan terapion.

Atestanto

La naturhistoria muzeo en Vieno, por atentigi pli vastan publikon pri la afero, subtenas informan kampanjon de la konzerno Novartis rilate al mama kancero. Kiel reklama atestanto (se tiel diri) estis elektita la tiel nomata Venuso de Willendorf [vílendorf], statuo trovita de arkeologoj en Suba Aŭstrio antaŭ preskaŭ jarcento, en la jaro 1908. La 11 centimetrojn alta figuro, el kalkŝtono, havas grandajn mamojn kaj aĝas 29 500 jarojn.

Libro

Virino, kies nomo estas Christine Fischer [kristine fiŝa], travivis veran torturon: kanceron, amputadon de ambaŭ mamoj, forigon de la limfonodoj, kemian terapion, dolorigan mam-rekonstruadon. La negativajn pensojn ŝi tamen transformis en iun pozitivan akceptadon de la faktoj. Ŝi do verkis libron kun la celo kuraĝigi la malsanulinojn kaj montri al ili, ke oni ja povas venki tian malsanon per la propra forto.

Imunsistemo

La daŭra kaj intensa esplorado donas nuntempe novan esperon al la malsanulinoj. Kanceron diagnozitan jam en frua fazo eblas tute resanigi. Progresintan tumoron oni plej ofte ne povas neniigi: en tiu okazo oni klopodas mildigi ies suferon kaj plilongigi ĝian vivon. Lastatempe oni intencas aktivigi la imunsistemon, kio ofte sukcesas.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Kiel reklama atestanto (se tiel diri) de la kampanjo estis elektita statuo trovita de arkeologoj en suba Aŭstrio en 1908. La figuro havas grandajn mamojn kaj aĝas 29 500 jarojn. Foto: WALTER KLAG)

Scienco

KRIMOLOGIO

Tabuo falas, virina pedofilio realas

Oni emas malvolonte paroli pri virina pedofilio, eble ĉar efektive ĝia ekzisto ne estas konata aŭ, pli verŝajne, ĉar homoj pro multaj kialoj konsideras maloportune malsekretigi aŭ disvastigi ĉi tian situacion. Pedofilio deflanke de virinaj individuoj estas tamen fenomeno tiom reala kiom maltrankviliga, bedaŭrinde kapabla disfaligi la emociajn kaj raciajn certecojn, al kiuj ĉiu el ni estas ankrita kaj alkroĉita.

Interreto

Materiigi la ideon pri virinoj sekse logataj de infanoj fakte skuegas ĉiun stereotipon, kiun homoj havas koncerne ingenrajn ulojn. Ĉi tiu konstato konsterne elradikigas multajn konceptojn ĉeestantajn en la komuna imagaro. En socio, kies gazetaro rakontas pli kaj pli da historioj pri virinaj viktimoj de perforto, ŝajnas neimageble (se ne blasfeme) paroli pri erotikaj impulsoj rilataj al infanoj deflanke de virinoj mem. Tio aperas des pli fia kaj aĉa, se seksa misuzo estas plenumata de patrino kontraŭ la propra fileto mem. Estas malfacile por homoj kredi, ke malantaŭ la konsola — klasika — bildo de virino nature inklina al la prizorgado kaj al la amado de junaj kreitaĵoj povas male kaŝiĝi diabla konspiranto aŭ eĉ cifereca pedofilo, kiu vagadas tra la interreto serĉante aŭdovidan materialon por provi kontentigi nekonfeseblajn seksajn fantaziojn.

Menso

Tia mondo, nome la mondo de virina pedofilio, ĝis antaŭnelonge konscie obskurata de iuspeca “kolektiva neado”, ja ekzistas nek pli nek malpli ol ĝia maskla versio. Estas fakto, pri kiu ni devas ekkonscii: ĉiu ajn individua konduto devas esti interpretata kiel esprimo de personeco maturiĝinta enkadre de specifa rilata kaj interaga kunteksto; kaj en tiu kunteksto la plej grava elemento ja ne estas la genra diferenco inter viroj kaj virinoj, sed la nura komplekseco de la homa menso.

Feriumado

La fenomeno de seksa misuzado de infanoj deflanke de virinoj ekaperis proksimume en la malfruaj 1970aj kaj fruaj 1980aj jaroj, kiam virinoj plejparte usonaj kaj kanadaj — kutime temis pri riĉaj inoj eksedziniĝintaj aŭ vidvinoj — komencis veturadi al ekzotaj paradizoj. La celo? Serĉi la tiel nomatajn Beach Boys, tio estas lokajn infanojn kaj adoleskantojn, kiuj povus kontentigi iliajn seksajn dezirojn. Virino, same kiel viro, do povas organizi periodon de feriumado en tropikaj lokoj por serĉi tion, kio ŝi ne spertas en la ĉiutaga vivo: pasion, seksumon, kelkfoje eĉ sentimenton. Kiom ajn nekredebla tio aperos al kelke da legantoj, oni fidinde taksas, ke ĉiun jaron pli ol 80 000 virinoj dediĉas sin al seksa turismo. La virina fenomeno tamen ŝajnas esti ne tute komparebla kun la vira, ĉar inoj laŭregule nek molestas nek seksoperfortas.

Kliŝo

Ne simplas skizi unuopan profilon de pedofilinoj. Tian malfacilecon pravigas precipe la stereotipa maniero, en kiu la seksa misuzanto estas kutime priskribata kaj imagata de la socio: masklo, nejuna, malplaĉa el fizionomia vidpunkto kaj karakterizita de iom da psikozaj ecoj. Tiu regulo ne estas ĉiam valida. La mezuma pedofilo fakte havas tutnormalan aspekton, estas unuavide ĝentila kaj afabla, ne havas specifan aĝon. Des pli grave: ne nepre temas pri viro. Senkreditiginte la kliŝon, ke ekzistas iu genra influo kadre de la seksa misuzado, oni povas pli facile identigi la kuntekstojn, ene de kiuj maturiĝas tiu devojiĝanta konduto.

Generiloj

Pedofilino povas materiigi siajn perversajn seksajn dezirojn en la hejmo (do en sia familia medio) aŭ ekster ĉi-lasta; ŝi foje rolas kiel komplico de krimoj, foje kiel “nura” rekrutigisto; ŝi efektivigas siajn kondutojn rekte, kun siaj gefiloj, aŭ nerekte, do kun aliulaj infanoj. La manifestado de ĉi tiaj inklinoj varias: simpla esprimado de korinklino kaj tenereco povas kelkfoje transformiĝi en konkretajn formojn de persekuto kaj perforto (kiuj inkluzivas masturbadon, frotadon de generiloj kaj penetradon, sen kaj kun la helpo de objektoj). La elekto de la aĝo de la viktimo ŝajnas strikte havi ligitecon kun la personeco de la misuzanto. La pedofilina maniero agadi malsamas laŭe de la kunteksto, en kiu la misuzo okazas. Kiam ĉi-lasta realiĝas ene de la familio, la virino — rolante ekzemple kiel patrino, avino, onklino — adoptas delogajn strategiojn, kiuj antaŭvidas konduton prizorgan, protektan kaj aman. Inaj pedofiloj en la hejmo povas agi senĝene dum multaj jaroj, ĉar ili bezonas nek gajni iumaniere la fidon de la infano nek ĝin silentigi.

Parolado

La virino, pelata de forta deziro pri seksa kontentigo, fariĝas tiumaniere pli kaj pli potenca, dum la infano siaflanke vidas, ke ĝia bezono pri zorgo kaj amo iel realiĝas. Rilate al la pedofilio okazanta ekster la familia rondo, penvaloras atentigi, ke ĝi baziĝas sur delogaj kaj ĉirkaŭflataj kondutoj, similaj al tiuj tipaj por am-rilatoj inter plenkreskuloj. La parolado estas la armilo, sur kiu la virina pedofilo starigas sian taktikon, tiel ke estas plej ofte necesa nenia perforto por peli la infanon al seksaj agoj. Ŝi gajnas ties fidon simple promesante al ĝi dolĉecon kaj protekton.

Diferenco

Tio, kio estigas la precipan diferencon inter la nuna virina pedofilio kaj la pasinteca, estas la nuntempa implicita bezono — de la virino — manifesti siajn agojn, kvazaŭ postulante egalecon kun la masklaj antagonistoj. Hodiaŭ disfalas, sekve, la dogmo pri ĉiakoste sana patrineco, kaj samtempe malaktualiĝas la principo, laŭ kiu ĉiu ino nepre havigas aŭ havigu protekton al ido de la sama specio. Ja ne plu eblas nei la ekziston de masko, kiun kelkaj virinoj en nia socio elektas surhavi sur sia vizaĝo, profanonte senkulpulajn vivojn, kiujn ili estus vokataj gardi kaj defendi.

Cristina Casella

krimologo kaj korespondanto de Monato en Italio

Politiko

UKRAINIO

Intervjuo kun “griza optimisto”

La ukraina rusparolanta verkisto Andrei Kurkov prelegis ĉe la Instituto pri Politikaj Sciencoj en Aix en Provence (Francio) la 4an de decembro, 2015.

Kurkov naskiĝis en 1961 kaj plenkreskis en epoko, kiam floris humuraĵoj ĉirkaŭ Breĵnev, la ĝenerala sekretario de la Komunista Partio de Sovetio, aŭ Ĥruŝĉov. Lia pli aĝa frato estis disidento. Kurkov scipovas sep lingvojn kaj liaj libroj estas tradukitaj en 37 lingvojn. Tia internacia kulturo klarigas verŝajne lian malferman kaj humuran vidpunkton pri la nuna situacio en Ukrainio.

Lin intervjuis la Monato-korespondanto en Francio, Renée Triolle.

Monato: Kiel vi taksas “majdanon”?

Kurkov: Nu, majdano, do la protestoj ĉe la ĉefplaco en Kievo. La unua majdano estis influita de intelektuloj, bone organizitaj, la dua estas pli varia. Tamen la vivo plu daŭris. Staris barikadoj sed ĉe la placo bone funkciis la 30 butikoj kaj restoracioj. La komerca centro fermiĝis nur du tagojn. Mi loĝas tute proksime kaj tri fojojn tage vizitis la eventejon. Mia amiko senprobleme kondukis siajn infanojn al la apuda lernejo je 30 metroj de la barikadoj.

Monato: Kiel statas la rusa lingvo en la post- majdana Ukrainio?

Kurkov: Inter la 43 milionoj da ukrainoj (jam sen Krimeo), nur sep milionoj estas etne rusaj. En Kievo 70 % parolas ruse, same en Lvovo, Uĵgorod, en Odesso eĉ 80 %. La rusa lingvo neniam estis malpermesita, dum la ukrainan malpermesis du caroj. Eĉ se la ukraina lingvo estas oficiala, 90 % de la libroj kaj 80 % de la gazetoj estas en la rusa. Tiu diskuto koncernas nur intelektulojn kaj politikistojn. La popolo uzas ambaŭ kaj ne maloftas, ke kliento parolas ruse kaj vendisto ukraine. Ne estas problemoj.

Monato: Kia estonteco por la ukraina lingvo?

Kurkov: Nenio estis farita dum la lastaj 25 jaroj, de kiam Ukrainio sendependiĝis. La popolo sentas frustriĝon kaj elreviĝon pro la vanaj paroloj de la politikistoj. La ĉefa punkto restas: kiel perlabori monon.

Monato: Kiel vi vidas la estontecon de Ukrainio?

Kurkov: Se Putin malaperos, ne ekestos ŝanĝo. Li faris ĉion, por ke ne eblu plu reveni al normalaj rilatoj inter Rusio kaj Okcidento kaj Ukrainio. Li volas aneksi Donbason kaj rekrei oriente la saman situacion kiel en Transdnestrio (kie estas instalita la 14a rusa armeo), kun la diferenco, ke Moldavio estas agrikultura kaj Donbaso industria. En Donbaso, la uzinoj kaj minejoj nun detruitaj estis dum 25 jaroj subvenciataj de Ukrainio. Akcepto de sirianoj en Eŭropo estas pli bona ol la akcepto de rifuĝintoj el Ukrainio. La homoj fuĝis sed nun revenas, timante naciigon de la domo aŭ aŭto. Ne plu estas leĝoj. Ĉio okazas arbitre kaj ekzistas nun inter 40 000 kaj 50 000 krimuloj. Komence la homoj fuĝis al Rusio, nun ili preferas resti surloke. La solvo estos malrapida. La konflikto konkretiĝis ĉe etnismo, dum la regiono ĉiam estis tre miksita. Restas pasiva kolektiva sovetia pensmaniero: ĉio devas esti organizita.

Monato: Kio pri Eŭropa Unio?

Kurkov: Janukoviĉ, la prezidanto ĝis februaro 2014, opiniis, ke eblas ĉion aĉeti. En septembro 2013 li decidis subskribi interkonsenton kun Eŭropa Unio, dum fakte li estis kontraŭ Eŭropo. Ne venis ia ajn reago deflanke de Eŭropa Unio sed ja ĉantaĝo deflanke de Putin. Janukoviĉ ricevis 38 miliardojn da eŭroj, propagandis dum monatoj kiel iĝi eŭropano, kaj tuj ŝanĝis sian opinion. La propagando kontraŭ Eŭropa Unio estis stulta: “Vi havos 50 % da samseksemuloj” kaj similaj t.n. argumentoj. Kaj ne forgesu, ke ekzistis pli ol 200 registritaj politikaj partioj tamen sen veraj ideologioj. Ukrainio estas la sola lando, kie funkciis anarkiista respubliko.

Monato: Kiel vi travivis la aneksadon de Krimeo?

Kurkov: Strangas hodiaŭ aneksi teritorion per armiloj. Neniam estis ia politiko por integri la “fremdajn” regionojn, Krimeo aŭ Donbaso, kiujn mi vizitis kristnaskon 2014. Ĉie rusaj flagoj kun sloganoj, homoj kvazaŭ drogumitaj.

Monato: Ĉu laŭ vi ukrainoj estas psike koloniitaj de rusoj?

Kurkov: Ne koloniitaj, sed rusigitaj. Oni konstatis en 1991, ke komplete mankas ukrainaj vortoj en kelkaj fakoj, ekz. en medicino. Rusparolantoj konsideris la ukrainparolantojn naciistoj, dum ili simple parolis sian gepatran lingvon. Gogol kaj Bulgakov estas ukrainaj rusaj verkistoj, kaj ne forgesu ankaŭ, ke Ukrainio donis al Sovetunio tri ĝeneralajn sekretariojn: Ĥruŝĉov, Breĵnev kaj Ĉernenko.

Monato: Ĉu la ĝenerala ekonomia nivelo estas pli aŭ malpli alta ol en Rusio?

Kurkov: La lando ne malbone fartas. Estas malpli da senlaboruloj ol en Hispanio aŭ Grekio. La homoj kultivas sufiĉe por nutri sin kaj ne dependas de la ŝtato.

Monato: Ĉu la nuna situacio povas resti je la stato de latenta milito?

Kurkov: Jam estas mafia milito en la stratoj. Mi estas optimisto, sed mi estis “nigra optimisto”, tio estas iu, kiu scias, ke ĉio iam finiĝos sed ne certas, ke li pluvivos ĝis tiu momento. Poste mi iĝis “griza optimisto”: tio estas, mi scias, ke ĉio iam finiĝos kaj mi esperas pluvivi ĝis tiam.

Monato: Ĉu vi permesas, ke mi aperigu tion en Esperanto-gazeto?

Kurkov: Jes, bonvolu.

Renée Triolle

korespondanto de Monato en Francio

[FORIGITA!: bildo]

La ukraina verkisto Andrei Kurkov antaŭ sia prelego en Francio. Foto: RENÉE TRIOLLE

[FORIGITA!: bildo]

Intervjuito kaj intervjuinto: Andrei Kurkov kun Renée Triolle (kaj ekzemplero de Monato). Foto: RENÉE TRIOLLE

Leteroj

Mediteraneo plu poluata

La 4an de decembro okazis kunveno por pludiskuti, ĉu plilongigi la rajton ekspluati aluminion apud Marsejlo kaj plu polui Mediteraneon (Monato 2015/11, p. 23). La estro de la entrepreno Alcan, la uzinestro kaj deko da advokatoj estis akceptitaj dum unu horo kaj duono, kaj oni enlasis la defendantojn de la medio nur dek minutojn: profesoron Henri Augier, fakulon pri mara medio, kaj Gérard Carrodano, reprezentanton de la profesiaj fiŝkaptistoj. Sekve la rezulto de la “voĉdonado”, ĉu plilongigi aŭ ne la rajton ekspluati (= polui), estis jena: por 7, kontraŭ 2, sindetene 3. La ministrino pri ekologio ludas duoblan rolon, ĉar ŝi povus ordoni al la regiona prefekto (reprezentanto de la ŝtato) ĉesigi la permeson fine de decembro. La defendantoj de la medio ne rezignos, ĉar estos la unua ekzemplo, kiam poluanto ricevas benon polui nacian naturan rezervejon.

Renée Triolle

Francio

El mia vidpunkto

Priatentu la kaŭzojn, ne la efikojn

En 2015 verŝajne la plej priparolata urbo en la mondo estis Parizo. Vole nevole dominis la franca ĉefurbo amaskomunikilojn: pro malbonaj kialoj, do atenco en januaro kontraŭ la revuo Charlie Hebdo kaj en novembro masakroj ĉe koncertejo, sportejo kaj restoracioj, pro kiuj pereis 130 homoj; kaj pro bonaj kialoj, do la ŝajna sukceso en decembro de la mondaj intertraktadoj en Parizo pri klimatoŝanĝo.

Aplaŭdendas la pariza interkonsento de 195 ŝtatoj por provi limigi la plialtigon de mondaj temperaturoj ĝis maksimumo de 1,5oC. Tiel, limigante toksajn emisiojn, ĉefe tiujn de fosiliaj brulaĵoj, kiaj estas nafto kaj karbo, oni esperas bridi, se ne haltigi, la nocajn efikojn de tutmonda varmigo.

La franca prezidanto François Hollande bonvenigis la decidon, dirante, ke temas pri “granda salto antaŭen por la homaro”. En Vaŝingtono Barack Obama nomis ĝin “la plej bona ŝanco por savi ĉi tiun unusolan planedon, kiun ni havas”.

Tamen nepras gluti la eŭforion de prezidantoj kaj aliaj politikistoj en Parizo cum grano salis, do kun iom da salo, kaj analizi la promesitajn agojn, kaj fakte la agojn mem, malantaŭ la noblaj vortoj.

Unue, la interkonsento validos plejparte nur ekde 2020. Do restas ankoraŭ kvar jaroj, ĝis la plej poluaj industrioj serioze ekagu por sin purigi.

Due, malgraŭ asertoj, ke la interkonsento laŭleĝe devigas, la sola rimedo por kontroli, ĉu registaroj plenumas la kondiĉojn de la pariza interkonsento, ŝajnas esti kvinjaraj inventaradoj de celoj atingitaj (aŭ neatingitaj).

Trie, kaj grave, la interkonsento ne pritraktas kernan demandon. Limigi bruladon de fosiliaj brulaĵoj estas unu afero, sed la problemo aliloke kuŝas — efektive en la tero mem. Tie nepre restu la karbo, nafto kaj naturaj gasoj. Dum oni plu elterigas fosiliajn brulaĵojn, dum registaroj plu subvencias la koncernajn industriojn, dum oni priatentas nur la efikojn, ne la kaŭzojn de tuttera varmigo, ne eblos vere paroli pri sukceso.

Kvare, dum en Parizo la politikistoj bele kunkantis pri 1,5oC, pri nul-emisioj kaj pri komuna konscio pri varmigaj danĝeroj, for de la franca ĉefurbo aŭdiĝis aliaj, malpli harmoniaj melodioj.

En Britio, ekzemple, dum la ĉefministro David Cameron [kamron] kvazaŭ zamenhofe ĵuris labori kaj ĵuris batali por realigi la promesojn de Parizo, lia registaro proponis altigi je 15 % la aldonvaloran imposton rilate al sunpaneloj kaj al vento- kaj ondo-turbinoj.

Samtempe la registaro intencas malaltigi je 87 % la subvenciojn, kiujn ricevas posedantoj de sunpaneloj pro memproduktita elektro. Tio klare malinstigos al tia investado. Konate estas, ke la registaro malfavoras la tiel nomatajn renovigeblajn industriojn. Ekde majo pasintjare, kiam estis elektita la nuna registaro, perdiĝis en la branĉo 6500 laborpostenoj, laŭ informoj de la medio- kaj ekologio-grupo Edie.net.

Se malfavorataj estas renovigeblaj industrioj, male la multe kritikata hidraŭlika minado. Tiel, sub granda premo, akvo estas pumpata inter subterajn rokojn por ilin frakasi kaj liberigi gasojn.

La registaro ne hezitas disdoni esplor-licencojn, eĉ en naciaj parkoj, al industrio, jam malpermesita en Francio, Bulgario, Germanio, Skotlando kaj kelkŝtate en Usono, kiu riskas veneni trinkakvon per toksaĵoj eligataj dum rok-frakasado.

Kvazaŭ ne sufiĉus ĉio ĉi, la brita registaro ankoraŭ cerbumas, ĉu pligrandigi la ĉefan londonan flughavenon, nuligis planon por helpi al ŝoforoj aĉeti elektrajn aŭtomobilojn kaj anoncis, ke ĝi privatigos tiel nomatan “verdan bankon”, establitan por subteni ekologian evoluon.

Mi dankas pro la parizaj promesoj je internacia nivelo, sed restas ne konvinkita pri la plenumado je nacia nivelo. Vortoj, kiel oni proverbas, sakon ne plenigas. Kaj nur tiam, kiam niaj sakoj ne plu plenos je karbo (aŭ, analoge, bareloj je nafto, ujoj je hidraŭlike minitaj gasoj), mi scios, ke la interkonsento de Parizo estas pli ol nura varm(ig)a aero.

Paul Gubbins

Politiko

UNUIĜINTAJ NACIOJ

Sekretaj esploroj pri atomarmiloj

Ĉiam kontestis Irano, ke ĝi strebas produkti nukleajn armilojn. Tamen laŭ la Internacia Atom-Energia Agentejo (IAEA) Irano laboris pri sekreta esplorprogramo por evoluigi proprajn atomarmilojn. Tiel raportis IAEA en Vieno.

La agentejo substrekis, ke tiuj ĉi klopodoj okazis ĉefe ĝis 2003. Ekde 2009 ne estas pluaj indicoj pri koncernaj iranaj aktivaĵoj. La nukleaj esploroj de Teherano ne progresis post sciencaj studoj pri realigeblo kaj pri akiro de teknikaj scioj. Irano ne metis flanken nuklean materialon por militaj celoj.

Pacaj celoj

La raporton de IAEA rifuzis Irano. La vicministro pri eksteraj aferoj, Abbas Araghchi, diris: “Niaj nukleaj esploroj estis laŭnormaj kaj sekvis nur pacajn celojn”.

Suspektata milita dimensio de irana nuklea programo ombris dum pli ol 13 jaroj la rilatojn inter la internacia komunumo kaj Irano. Nur en julio pasintjare la kvin membroj de la sekureca konsilio de UN kaj Germanio interkonsentis kun Irano por solvi la t.n. atomkonflikton. Irano devontigis sin draste limigi sian atom-programon.

La registaro en Teherano promesis redukti je du trionoj kaj dum 10 jaroj la nombron de centrifugiloj por riĉigi uranion kaj eligi el la lando sian tutan stokon de riĉigita uranio. Krome al inspektistoj ĝi certigis aliron al ĉiuj suspekteblaj instalaĵoj, ankaŭ al militbazoj.

Punrimedoj

Interŝanĝe oni laŭpaŝe ekde 2016 forigos sankciojn. Se Irano agos kontraŭ siaj devoj, oni denove ekvalidigos la punrimedojn. En oktobro pasintjare ekrealiĝis la agadplano fiksita en julio.

Laŭ fakuloj la IAEA-raporto postlasis pli da demandoj ol respondoj. Oni taksis ĝin nekontentiga. Ĝi enhavas malmultajn informojn, kiujn oni ne sciis dum la lastaj kvar jaroj.

Krome Irano malmulte klopodas por komuniki novajn informojn. La islama respubliko ne malkaŝis la tutan dimension de sia aktivado kaj ne disponigis detalajn sciigojn pri la uzataj objektoj kaj pri la sciencistoj farintaj la eksperimentojn.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

Politiko

JAPANIO

Homoj de Abe

En septembro 2015 Abe Ŝinzo, la japana ĉefministro, estis reelektita kiel la prezidanto de la Liberal-Demokratia Partio (LDP). Neniu alia kandidatiĝis por la posteno kaj do ne okazis baloto.

Fakte s-ino Noda Seiko kuraĝe provis kandidatiĝi, sed ne povis arigi al si sufiĉe da parlamentaj subtenantoj por la kandidatiĝo, ĉar la flanko de Abe senkaŝe malinstigis ŝiajn apogontojn.

Hodiaŭ en LDP neniu aŭdacas defii la potencon de Abe, kiu administras la monon kaj postenojn de la partio kaj de la registaro. Kontraŭulo eĉ ne povos fariĝi oficiala LDP-kandidato en la venontaj elektoj de deputitoj aŭ senatanoj.

Nomumis

Tuj post sia enoficiĝo antaŭ tri jaroj, Abe nomumis konfidenculojn direktoro de la Japana Banko, la centra banko, kaj prezidanto de la Japana Elsenda Korporacio, la duonŝtata radio-televido. Rezulte oni konstatas, ke la tradicia neŭtraleco de tiuj ĉi organizaĵoj estas minacata, ĉar ili fariĝis iloj de registaraj ekonomia politiko kaj propagando.

Lojalaj subuloj de Abe en LDP kaj la registaro ne toleras kritikojn kontraŭ la ĉefministro kaj persiste protestas kaj eĉ minacas kritikantojn. Membroj de LDP iam proponis, ke ili “finance punu” amaskomunikilojn, kiuj kritikas la Abe-registaron. Ili volis peti, ke industriaj kompanioj limigu la nombron de reklamoj en la koncernaj publikaĵoj.

Raportis

Iliaj atakoj celis ankaŭ eksterlandajn ĵurnalojn. Kiam korespondanto en Tokio de la germana ĵurnalo Frankfurter Allgemeine Zeitung raportis pri la reviziisma historia vidpunkto de Abe, la oficejon de la ĵurnalo en Frankfurt vizitis membro de la tiea japana konsulejo kaj protestis.

Krome, en 2014, japana konsulo protestis kontraŭ la usona eldonejo MacGraw-Hill Education pro ĝia lernolibra interpretado de la japana historio.

Kaj jen alia afero. Verŝajne la eksterlanda politikisto, kun kiu Abe pleje intimas, estas prezidanto Putin en Rusio. Dum la lastaj tri jaroj ili renkontiĝis pli ol dek fojojn. En 2015 ili interŝanĝis bondezirojn okaze de siaj naskiĝ-datrevenoj.

Protestis

Kiam Rusio aneksis Krimeon en 2014, Japanio kune kun Usono kaj eŭropaj landoj protestis. Tamen la japana ministerio pri eksterlandaj aferoj protestis ne ĉe prezidanto Putin sed ĉe la prezidanto de la rusa parlamento.

Kaj Putin kaj Abe disponas enlande pri absoluta potenco. Nun ili deziras subskribi pactraktaton por oficiale fini la duan mondomiliton inter la du regnoj. En 1956 Japanio kaj Sovetio reestablis diplomatiajn rilatojn, kaj komune deklaris, ke, kiam la du regnoj konkludos pactraktaton, Sovetio redonos al Japanio la insulojn, kiujn Sovetio okupis en aŭgusto kaj septembro 1945.

Postulas

Ekde tiam Japanio postulas redonon de kvar insuloj, dum Sovetio (kaj poste Rusio) insistas, ke ĝi redonos nur du insulojn.

Abe kaj Putin intencas pozitive negoci pri la insuloj kaj la pactraktato. Tamen en ambaŭ landoj la plimulto de iliaj apogantoj estas naciistoj, kiuj neniam cedos teritoriojn.

Krome prezidanto Obama de Usono premas Japanion ne inviti Putin al Japanio por negoci. Ne plaĉas al Usono, ke Abe invitas Putin, kontraŭ kiu Usono, Eŭropa Unio kaj Japanio aplikas ekonomiajn sankciojn pro la krimea kaj ukraina problemoj.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Moderna vivo

PASKO

Kiel festas slovakoj: kristane, pagane

Pasko estas la plej signifa kristana festo de la jaro. Niaj antaŭuloj vivis proksime ligitaj al la naturo, kaj do paskaj kutimoj de la slovaka popolo rilatas ĉefe al la sezonciklo. Ili konsistas el kristanaj kaj paganaj kutimoj kaj ofte havas regionan karakteron konservatan ĝis nun.

Pasko estas festata en la unua dimanĉo post la unua plenluno post la printempa ekvinokso. Antaŭ pasko estas 40-taga fasto, kiu komenciĝas per cindromerkredo.

La antaŭlasta dimanĉo de la fasto (du semajnojn antaŭ pasko) estas konata kiel la dimanĉo de morto. Junaj knabinoj portas vintron en formo de pajla manekenino al vilaĝa rivereto, ĝin senvestigas, ekbruligas kaj ĵetas en la akvon. Tiel oni adiaŭas la vintron.

Semajno

La lasta dimanĉo de la fasto (unu semajnon antaŭ pasko) nomiĝas flordimanĉo. Oni portas en preĝejon burĝonintajn salikajn vergojn, kiujn la pastroj sanktigas per preĝoj kaj akvo. Hejme oni metas ilin antaŭ bildoj, por ke ili ŝirmu la domon kontraŭ fulmotondroj.

Per flordimanĉo komenciĝas la granda, aŭ la sankta, semajno, en kiu ĉiu tago havas sian propran nomon. Blua lundo ŝuldas sian nomon al la koloro de la blua festa tuko, kiu pasintece estis uzata por kovri altarojn. Flava mardo esprimas la sopiron de homoj pri la suno, kiu post la vintro estas tre dezirata. Malbela merkredo aludas al Judaso, kiu perfidis Kriston per kiso.

Dum verda ĵaŭdo la antaŭuloj laŭkutime lavis sin en montaj kaj vilaĝaj riveretoj, kredante, ke poste ili estos freŝaj kaj ke iliaj haroj pli rapide kreskos. Ili manĝas precipe verdan nutraĵon (spinacon kaj brasikon), por ke ili estu tutjare sanaj.

La nokto inter verda ĵaŭdo kaj granda vendredo estas laŭ superstiĉoj ligata al magiaj fortoj, ĉar tiam kunvenas sorĉistinoj. Vespere oni ŝmiras stal-pordegojn per ajlo aŭ aksoŝmiraĵo.

Dum la granda vendredo la mastroj brulmarkas ŝafojn, kredante, ke la bestoj tiam malpli sentas la doloron. Samtage oni ne fosas en la tero, trempita per la sango de Kristo. Edziniĝemaj knabinoj ĵetas en riveretojn abiajn branĉetojn: se la akvo portas ilin laŭflue, ili edziniĝu en sia vilaĝo; se alidirekte, aliloke.

Blanka sabato estas taksata feliĉa por planti kaj semi. Hejme oni bakas festajn manĝojn: porkaĵon kaj ŝinkon. La grason oni konservas por sanigi vundojn de homoj kaj bestoj.

Paska dimanĉo

Dum la paska dimanĉo la geknaboj, transirante la preĝejan sojlon, transĵetas monerojn por havi feliĉon. Post la meso, kiam la pastro benas la paskajn manĝojn en korboj (ŝinkon, kolbasojn, lardon, kuketojn, panon, ovojn ktp), la infanoj rapidas hejmen, por ke la rikolto estu riĉa, fekunda kaj rapida. Post longa tempo oni denove rajtas manĝi viandon. La ĉefa manĝo en slovakaj regionoj estas el kokidaro. Ĉiu manĝu abunde, por esti sata dum la tuta jaro.

Dum la paska lundo knaboj iras de domo al domo, surverŝas akvon sur knabinojn kaj vipas ilin per paska vergo. Rekompence ili ricevas de knabinoj dekoraciitajn paskajn ovojn, kukojn kaj diversajn kolorajn rubandojn por ligi sur la vergo.

Nuntempe la kutimaj ovoj ne plu estas kokaj, sed ĉokoladaj. La plenkreskaj knaboj ricevas ankaŭ monon kaj glaseto(j)n da hejme produktita alkoholaĵo. Per la kolektita mono ili aranĝas dancadon por la tuta vilaĝo.

La sekvantan tagon, mardon, jam de la mateno knabinoj rajtas surverŝi knabinojn. Ĉi tiu paska kutimo estas respektata precipe en orienta Slovakio.

La printempaj festoj daŭras 50 tagojn kaj finiĝas dum la tago de Georgo, kiam la tero sin malfermas. Oni diris, ke ĝis Georgo nenio kreskas, eĉ se oni tion per la tenajlo tirus el la tero, sed post la tago de Georgo ĉio elteriĝas, eĉ se oni tion per la martelo terenbatus.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

Paska priverŝado de knabinoj en la slovaka vilaĝo Trenčianska Teplá [trencxianska tepla] (150 km norde de Bratislavo). Foto: TOMÁŠ SOMR

Literaturo

RAKONTO

Dialogo en la kosmo

“Nun finiĝas nia kunsido. Ĉu vi deziras trinki iom da vino aŭ da biero?” demandis la riĉa, malalta voĉo de Hans, la spacoŝipestro. Tuj li aldonis “aŭ fruktosuko?” al Ines. Ŝi kapjesis kun unu mano sur sia graveda ventro kaj la alia sur la genuo de sia edzo Atanas. “Dankon, alkoholon mi ne trinkas, por ke nia bebo kresku sana, fortika, klera, kaj iam kapablu paroli tiel bele kiel García Lorca.”

“Sed via infano neniam parolos kiel García Lorca. Ĉiuj infanoj en nia spacoŝipo, via bebo kaj la venontaj aliaj, parolos nur la anglan, kompreneble.” Harry, la sekretario, kutimis korekti la erarojn de siaj kolegoj. Lia lentuga vizaĝo ne montris ĝin, sed ene li fieris pro la precizeco de siaj vortoj kaj pro sia perfekta kembriĝa akĉento.

Atanas ekridis. “Tutcerte ne! Al mia bebo mi lernigos la bulgaran. Mi kantos la lulkantojn de mia infaneco, mi rakontos la mirindajn malnovajn fabelojn de mia lando!” Li ne plu aspektis kiel specialisto de protonomotoroj. Liaj okuloj fariĝis revemaj, li subite aspektis multe pli juna, pli dolĉa.

La akuta voĉo de Harry malkompate laŭtis. “Ni estas nur 12 en tiu ĉi spacoŝipo. Kiam ni atingos la planedon Kepler-22b, depende de la nombro de naskoj, ni verŝajne estos pli-malpli 20. Nia grupo devos klopodi pluvivi kaj kreski en malfacila medio. Estus stulte, eĉ krime, perdi tempon pri malutilaj lingvoj.”

Neniu respondis. Dum longa momento, la grupo restis senmove. Ĉiu rigardadis nur sian glason. Kompreneble Harry pravis. Tamen...

Subite Manoela ekparolis. “Nu, jes, ni bezonas nur unu lingvon. Kaj nuntempe, en la spacoŝipo, ni parolas angle inter ni. Sed sur Kepler-22b, estos alia afero. Eblas elekti alian lingvon. La portugala estas tiel muzika, la portugala poezio estas...” Ŝi ne plu povis aŭdiĝi. Ĉiuj parolis samtempe, en konvinkonta tono. Plej forte supersonis la voĉo de Mikhaïl, arde deklamante rusajn versojn, kun vibregaj “r”.

“Dooonng!” La metala kruĉo, kiun Hans ĵus frapis per kulero, silentigis ilin. La ŝipestro koleris. “Ĉu vi estas skipo da teknikistoj aŭ aro da blekuloj? Estas reguloj respektendaj ĉi tie. Bonvolu paroli kviete, laŭvice.” Li etendis fingron: “Ines, komencu!”

“Kial ni parolu la anglan en la estonteco? Mi ne konsentas pri tio.”

Harry levis la manon kaj prononcis, malrapide, kiel profesoro al lernanto: “Nia spacoŝipo deflugis el Usono, kaj la plimulto el ni studis en usona universitato. Vi ja scias, ke Usono estas la plej potenca nacio el la tuta mondo.”

Ines ŝultrumis. “Nur el la tuta tero. Tio ne plu gravas. Ekde kiam ni ne plu kapablis komuniki kun la tero, ni fariĝis sendependaj. Nun ni obeas nur al ni mem.”

La okuloj de Harry serĉis ĉirkaŭe kaj fiksiĝis sur Julia. Ŝi kuntiris la brovojn, hezitis, kaj finfine diris, ne rigardante lin: “Nu, mi estas usona civitanino, sed... Sciu, mi naskiĝis en Tijuana, en Meksiko. Mia unua lingvo estis la hispana. En Usono estis devige paroli la anglan, sed ĉi tie ne plu.”

La sinteno de Harry iom ŝanceliĝis. La malgranda, diketa virino, kiu estis staranta ĉe li, afable ridetis al li. Ŝia milda voĉo ŝajnis trankviligi lin. “Harry, mia kara, kiam mi renkontis vin, mi preskaŭ ne komprenis la anglan. Mi lernis ĝin, mi vivis kun vi en Anglio. Vi ne bezonis lerni eĉ unu korean vorton. Ĉu vi konscias, ke en nia spacoŝipo vi estas la sola homo, kiu parolas sian denaskan lingvon? Provu kompreni niajn opiniojn.”

“Kim, mi aŭdis vin.” Harry serioze respondis. “Sed bonvolu rezoni. Inter ni ekzistas 12 denaskaj lingvoj! Ne eblas kontentigi ĉiujn skipanojn.” Lia voĉo fariĝis pli memfida. “Ne ekzistas alia solvo, krom plu uzi la anglan.”

“Ni organizu baloton!” proponis Mikhaïl. “Tiel ni demokrate elektos la lingvon.”

“Stultaĵo!” tuj tondris Hans. “Ĉu vi ne antaŭvidas la rezulton? Kompreneble ĉiu voĉdonos por sia propra lingvo. Tiu diskuto estas nur senutila babilado. Nu, malplenigu vian glason, kaj ek al la laboro!” li ordonis.

Tiam, malforta kristala voĉo demandis “Ĉu mi rajtas paroli?”. Kiyoko malofte partoprenis en diskutoj. Ŝi interesiĝis pli pri la kosmo ekster la ŝipo ol pri la vivo ene. Kiel la sola astronomo en la skipo, ŝi nelacige kaj silente laboris. La surprizitaj skipanoj rigardis ŝin kaj atendis.

“Kiam mi estis juna, en Tôdai, en Japanio, mi lernis la anglan. Estis malfacile, mi studis jaron post jaro, tamen mi malbone regas tiun lingvon.” La aliaj interŝanĝis embarasajn rigardojn. Kutime neniam Kiyoko parolis pri si, neniam ŝi publike plendis pri io ajn. “Kio helpis min tiam, estis alia lingvo. Estas strange, sed veras. Mi lernis tiun lingvon, kaj poste la lernado de fremda lingvo fariĝis atingebla. Tiu lingvo estis miraklo por mi. Ĝi estas tiel facila! Laŭdire, ĝi estas dekoble pli facila ol ĉiuj aliaj lingvoj. Homoj de ĉiuj landoj rapidege lernas ĝin.” Ŝi ne plu parolis per sia kutima malvarma voĉo, ŝia tono estis tute nova. “Mi povas instrui vin dum la vojaĝo. Antaŭ nia alveno sur Kepler 22b, ni ĉiuj flue parolos. Fidu min, mi petas...” Longe ŝi paroladis, meze de la fascinitaj skipanoj.

Kiam ŝi ĉesis paroli, silento mallonge ŝvebis. Hans laŭtis “Ĉu vi konsentas provi lerni tiun lingvon de Kiyoko, nomatan Esperanto? Mi ja konsentas!”. Unu post la alia, aŭdiĝis la konsentoj de la skipanoj. Nur unu mankis. Harry staris senmove, rigide, kun duonfermitaj okuloj. Silente Kim tuŝis lian brakon, tre malforte, preskaŭ kiel kareso al timanta infano. Harry levis sian rigardon, hezitis, finfine flustris sian respondon.

“Jes”.

Laure Patas d’Illiers

Libroj

La tuta mondo estas (ob)scenejo ...

Kiam mi ricevis retmesaĝon, ke Monato serĉas recenzonton por serio el tri bildrakontaj albumoj, mi volonte kandidatiĝis kaj kun ega senpacienco atendis la librojn. Ja en kelkaj retejoj mi legis laŭdojn pri majstraj plenkoloraj bildoj, bonega lingvaĵo, perfekta poligrafia formo ktp. Kaj mi senantaŭjuĝe pretis kunbedaŭri, ke la bildstrioj de Serĝo Sir’ estas malpli konataj en Esperantujo ol ili meritus ...

Evidentiĝis, ke estis nenio malvera en tiuj laŭdoj — la formo de la albumoj eĉ superis miajn esperojn. Bedaŭrinde, ĉiuj laŭdantoj iel forgesis mencii la veron pri la enhavo. Nome, ke temas pri pornografio!

Pornografio estas: Senkaŝa prezento de seksa volupto, amoraj agoj, per bildoj aŭ per teksto (laŭ Reta Vortaro) aŭ Reprezentado de homa seksumado kun la celo estigi seksajn stimulojn (laŭ Vikipedio).

Rimarku, ke nun mi tute ne celas polemiki, ĉu pornografio estas io bona, utila, valora, laŭleĝa ktp. Mi nur postulas, ke oni vendu pornografiaĵojn kun la ĝusta varŝildo!

Miaopinie pornografio povus interesi ĉefe tiujn, kiuj ne jam rajtas aŭ ne plu kapablas amori, do ili bezonas ion anstataŭe. Se konsideri la fakton, ke en la Esperanto-movado estas neproporcie multaj junuloj kaj maljunuloj, certe estas sufiĉe da potencialaj klientoj por la pornografiaĵoj de Serĝo Sir’. Sed bonvolu ne erarigi, ke temas pri erotiko! Certe estas multaj manieroj difini la diferencon inter ambaŭ. Mi dirus jene: Erotiko kiel spicaĵo vekas seksan apetiton, pornografio kiel ĉefa plado iomete vomigas.

Fine mi provu klarigi kiel la Siroza literaturo diferencas de la serioza literaturo, nu, ekzemple kial Serĝo Sir’ ne estas Ŝekspir’:
Ĉe Ŝekspir’ la tuta mondo estas scenejo, kaj ĉiuj viroj kaj virinoj simplaj ludantoj, dum por Serĝo Sir’ la tuta mondo estas obscenejo, kaj ĉiuj viroj kaj virinoj simplaj amorantoj. La arto de Ŝekspir’ ekscitas la cerbon kaj koron, kaj la arto de Serĝo Sir’ ekscitas korpopartojn, kiuj troviĝas en pli malsupraj etaĝoj de la homo.

La verkaro de Ŝekspir’ malfermas horizontojn, kaj la verkaro de Serĝo Sir’ povas malkaŝi maksimume punkton, G-punkton aŭ ruĝan punkton kun la ciferoj 18 sur televida ekrano.

Tial Ŝekspir’ estas literatura reĝo, kaj Serĝo Sir’ — simpla porno-grafo.

Mariana Evlogieva

Serĝo Sir’: BoRoKo — Bildaj Resumoj de Klasikaĵoj. Eld. SAT-EFK, Parizo, 2013. 60 paĝoj..

Prezo ĉe FEL: 15 EUR + afranko.

Serĝo Sir’: Varma Mezepoko — Sagao en unu prologo, tri aktoj kaj unu epilogo. Eld. SAT-EFK, Parizo, 2014. 60 paĝoj.

Prezo ĉe FEL: 12,72 EUR + afranko.

Serĝo Sir’: PerVerse — Kunbildaj versaĵoj. Eld. SAT-EFK, Parizo, 2013. 60 paĝoj.

Prezo ĉe FEL: 12,72 EUR + afranko.

Libroj

Familia sagao

Paroli pri Cent jaroj da soleco, la ĉefa romano de Gabriel García Márquez, kolombiano naturalizita meksikano, ŝajnus redundance: la verkoj pri ĝia aŭtoro, kaj okaze de lia Nobel-premio pri literaturo en 1982 kaj okaze de lia morto en 2014, estas sennombraj. Literatura Foiro omaĝis lin per artikolo de ĵurnalisto, kiu estis lin koninta persone kaj kiu reliefigis la ĉefan memdifinon de Márquez: “Mia unua kaj unika vokiĝo estas ĵurnalismo”, li diris en intervjuo ĉe Radio Havano en 1976.*

La Nobel-premio estis al li atribuita kun jena motivaĵo: “pro liaj romanoj kaj rakontoj, en kiuj fantasto kaj realo estas kombinitaj en mondo riĉe kunmetita, kiu reflektas la vivon kaj la konfliktojn de unu kontinento”. La parolado, per kiu li akceptis la premion en Stokholmo, havis la temon La soleco de Latin-Ameriko, kaj en ĝi Márquez denuncis la diktaturojn kaj kruelaĵojn, okazintajn en tiuj landoj, pri kiuj Eŭropo eĉ ne sciis, aŭ ne volis scii.* “Tiu realo ne estas papera, sed vivas kun ni kaj kondiĉas ĉiun momenton de niaj sennombraj ĉiutagaj mortoj.”

Cent jaroj da soleco estas konsiderata la plej grava verko en la hispanlingva literaturo post Don Quijote, devige legata en la lernejoj, kaj certe la plej legata en la latin-amerika medio. La intrigo traarkas sep generaciojn de la familio Buendía en la fikcia vilaĝo Macondo, vilaĝo kiu povas esti ajna urbeto, inspirita de Aracataca en Kolombio, la naskiĝloko de Márquez.

Magia realismo

La romano havas multajn aludojn al la historio kaj popola kulturo de Sud-Ameriko kaj ĝi estas konsiderata la ĉefa verko de la tiel nomata magia realismo, al kiu estas atribueblaj ankaŭ pluraj noveloj de Borges, sed ankaŭ verkoj de la italo Dino Buzzati: en La dezerto de la tataroj (tr. Daniele Mistretta, eld. Edistudio, 1993) soldatoj atendas malamikon kiu neniam venas. Se transporti tiun magian atmosferon al nunaj Esperanto-verkistoj, oni povus trovi similon en Libazar’ kaj tero de la paro Sen Rodin kaj Julia Sigmond.

En la magia realismo oni povas trovi plurajn elementojn: en Márquez ni trovas folkloron kaj legendojn, same kiel aludojn al diktatoreco, draste kondamnata. Li mem estis spertinta malfacilojn kun la manko de libereco, kiam li estis en Usono kiel ĵurnalisto. La romano priskribas, tra “magiaj” antaŭvidoj, la ekonomian eksplodon de Latin-Ameriko en la komenco de la sesdekaj jaroj de la dudeka jarcento.

Estas rakontata la evoluo de la moderna Kolombio, kun la liberala reĝimo tamen ankoraŭ alkroĉita al kolonia pensmaniero, la hegemonio de la “banankompanio”, la teknika progreso de konsumismo, kun alveno de la fervojo, de la kino, de la privataj aŭtomobiloj. Ne tiom neta estas la distingo inter mortintoj kaj vivantoj, ĉi-lastaj kapablas antaŭvidi la estontecon; la familia prapatro fondas vilaĝon solecan, kiu rezultas postrestinta kompare al la progreso, sed je mallonga distanco ekzistas ja vilaĝo kunligita al la civilizo, do la familio trovas kunestadon kaj amon.

Preskaŭ komike, en la tragedio, la rakonto komenciĝas per la (pluraj) civilaj militoj:

Kolonelo Aureliano Buendía organizis tridek du armitajn ribelojn, kaj la tridek du fiaskis. Li generis en dek sep diversaj virinoj dek sep filojn, kaj, antaŭ ol la plej aĝa havus tridek kvin jarojn, oni ekstermis ilin, unu post la alia, en unu sola nokto. Li saviĝis el dek kvar atencoj, el sepdek tri embuskoj kaj el ekzekut-plotono. Supervivis la efikon de dozo de striknino en la kafo sufiĉa por mortigi ĉevalon. [...] Kvankam li ĉiam batalis ĉe-kape de siaj soldatoj, li mem kaŭzis al si sian solan vundon, post ol li subskribis la kapitulacan akton de Neerlandia, kio metis finon al preskaŭ dudek jaroj da civilaj militoj. Li pafis al si en la bruston, kaj la pistolkuglo eliris tra la dorso sen noci ajnan esencan organon.

Defio por tradukanto

Tia verko, tiom trempita de tipe lokaj situacioj, prezentas defion por tradukanto. Plaĉe flua estas la versio de Fernando de Diego (1919-2005) de 1992 (unua eldono ĉe Fonto), senŝanĝe reeldonita en 2012 (sama eldonejo) kaj nun (tria eldono 2015 ĉe Mondial). La vort-klarigoj en la fina listo traktas vortojn, kiuj ne estis en la eldono de PIV de 1987, sed multaj troviĝis en la Neologisma glosaro de Henri Vatré. Intertempe aperis NPIV en 2002 kun dua eldono en 2005, kaj estas kurioze, ke el la vortoj uzitaj de de Diego antaŭ kvaronjarcento ne troviĝantaj en la glosaro de Vatré nur treege malmultaj estis enprenitaj en NPIV, kio tenas ĉi tiun tradukon ankoraŭ inter la avangardaj.

De Diego mem ne bezonas prezenton: li vivis en Hispanio, Venezuelo kaj fine en Pollando, kie li mortis, malmulton verkis originale, krom kelkaj kritikaj eseoj (notinda lia polemiko kun Piĉ), sed lia traduka kaj leksika laboro estas eminenta: lia vortaro hispana-esperanta (eld. mga, 2003) estas inter la grandaj el etnolingvo. Li tradukis ankaŭ el la franca kaj el la angla, kaj malfacilas diri, kiuj estis liaj ĉefaj tradukoj, inter Don Quijote de Cervantes (Fundación Esperanto, 1977), Cigana romancaro de García Lorca (Beletraj kajeroj de Stafeto, 1971), La lando de Alvargonzalez de Machado (1969), La oldulo kaj la maro de Hemingway kaj ... multaj, multaj aliaj. Por lia okdekjariĝo aperis en 2003 ĉe Iltis Klaro kaj elasto, kolekto de eseoj de dudek unu aŭtoroj; honora membro de UEA (2000).

Cent jaroj da soleco estas la 27a en la serio Oriento-Okcidento, kio konfirmas, ke ni troviĝas antaŭ ĉefverko de la monda literaturo.

Carlo Minnaja

Gabriel García Márquez: Cent jaroj da soleco. Tr. F. de Diego. Eld. Mondial, Novjorko, 2015 (3a eldono). 414 paĝoj. Broŝurita.

Prezo ĉe FEL: 16,10 eŭroj + afranko

* 1. Lizeth León: Gabo musokapo, Literatura Foiro 269, junio 2014.
* 2. La tuta parolado, elhispanigita de Andrés Martin, aperis en la sama numero de Literatura Foiro.

Lingvo

PAROLADO

Kiel kaj kial papagoj parolas?

Estas fakto: ne nur homoj ĉi-monde parolas. Ankaŭ kelkaj birdoj, kaj precipe papagoj, sukcesas prononci vortojn kaj perparole interagadi kelkfoje kun homo. Kial ili parolas? Kiumaniere ili kapablas imiti sonojn kaj eĉ homajn vortojn? Tion ofte demandas infanoj en sia klopodo kompreni la mondon. Sed scivoli pri la kialo, pro kiu papagoj havas sian lingvaĵon, estas perfekte laŭrajte, sendepende de onia aĝo!

Fakte estas strange, aŭ almenaŭ nekutime, ke naturo dotis tiujn birdojn per tiu aparta kapablo. Kelkaj klarigoj estas tamen nepraj: neniu papago vere parolas. Ja estas malsamo inter la simpla (kvankam notinda) elparolo de unuopaj vortoj kaj esprimoj, ofte aliflanke adekvataj al la kunteksto, kaj iu vera interago pere de parolado, kia estas tiu, kiu okazas inter homoj. Pli korekte tio, kion iuj specoj de tropikaj birdoj ja faras surprize bone, estas reprodukti grandan nombron da sonoj, kiujn ili aŭdas; ofte temas pri sonoj naturaj, sed sub certaj kondiĉoj veras, ke ili sukcesas eĥi ankaŭ homajn vortojn.

Imitaĵoj

Oni devas senkreditigi kliŝon kaj ĉi tie memorigi, ke tiu kapablo imiti sonojn kaj vortojn estas karakterizaĵo de preskaŭ ĉiuj specoj de papagoj, sendepende de iliaj dimensioj. Kvankam multaj opinias, ke nur la plej grandaj papagoj, kiaj tiel nomataj Amazona aestiva, Psittacus erithacusAra chloropterus, povas paroli, ja eblas simple malkovri, ke eĉ Nymphicus hollandicus, ekzemple, povas ripeti kelkajn vortojn aŭ kanti la muzikajn melodiojn, kiujn iu persono instruas al ili. En naturo, ĝenerale, la kapablo prononci vortojn ja estas komuna tra la ordo de papagedoj: ĝi estas plej ofte prerogativo de maskloj, kiuj utiligas ĝin por konkeri, pere de siaj impresaj imitaĵoj, inojn. Tio povas okazi ekzemple en la okazo de la granda nigra palm-kakatuo, la tiel nomata Calyptorhynchus latirostris.

Ĉensegilo

En naturo, estas konata cetere alia birdo tre trejnita por imiti sonojn el la ĉirkaŭanta medio, ĉu el la homa mondo, ĉu el naturo: ni aludas al la birdo Menura alberti. Estas tre interese ĉeesti la voĉan plenumon de tiu aŭstralia birdo, kapabla imiti precize kaj detale la pepon de alia birdo aŭ eĉ sonojn/bruojn de homaj instrumentoj, kiel ĉensegilo uzata en arbaroj por faligi arbojn. Kaj ne estas privilegio de nur papagoj scipovi imiti, dum kaptiteco, la homan voĉon. Eĉ birdoj apartenantaj al aliaj ordoj sukcesas ripeti vortojn. Ni pensu pri eŭropaj korvoj kaj, en pli ekzotikaj lokoj, pri Gracula religia.

Sagaceco

Tamen tio, kio ŝajnas igi papagojn specialaj kompare kun la ceteraj birdoj, estas la fakto ke, danke al rimarkinda inteligenteco, ili povas ofte eĉ rilatigi sonojn al apartaj situacioj. La aparta anatomio de la spira sistemo, la eksterordinara kapablo artikulacii la lingvon kaj iu malofta sagaceco donas al papagoj la kapablon produkti sonojn, kiuj estas tre proksimaj al homa parolado, ankaŭ en kuntekstoj, en kiuj tiuj vortoj ŝajnas havi certan signifon.

Kunestado

Laŭ fakuloj, tio, kio induktas papagojn imiti la homan voĉon, estas iu psikologia mekanismo. La komuna trajto de ĉiuj “parolantaj” birdoj estas perdi, dum kaptiteco, la propran naturan timon pri homo, prae konsiderata predisto. Oni devas priatenti la socian tendencon de tiu birdo. Ŝajnas, fakte, ke tio, kio pelas papagon paroli, estas iu serĉo de zorgo kaj kunestado: temas pri la samaj impulsoj, kiuj puŝas ilin komuniki kun la membroj de la propra speco.

Trejnado

Tiuj bestoj ofte establas solidan komunikan interrilaton kun homo, kaj la fakto ripeti ties vortojn devas esti konsiderata kiel serĉo pri kontentigo de ilia ena bezono komuniki. La observado de tiuj tropikaj birdoj gvidis al la konkludo, ke la papagoj parolas, nur kiam ili bonfartas kaj ĝuas bonan mensan sanon. Tial, la trejnado de papagoj sin bazas, grandparte, sur konfida kaj amika rilato inter trejnisto kaj besto.

Kaĝo

Dompapago, ene de sia malgranda kaĝo, vivas tute izolite de siaj samspeculoj; ĝi neniel povas komuniki kun aliaj birdoj, tiel ke ĉiuj evoluintaj kondutoj celantaj al komunikado iom post iom malkutimiĝas. Kvankam ili konservas la kapablon elsendi vokalizojn* tipajn de la propra speco, dompapagoj neniam ricevas respondon. Ricevante neniun respondon, ilia komunika konduto restas nefinita, ĉar ĝi konsistas el demando, kiu estas neniam sekvata de respondo. Nu, se estas almenaŭ ĉiutaga rilato kun homoj, ili turnas sian komunikan bezonon al la membroj de la speco, kun kiu ili havas pli da rilatoj, do al sia proprietulo aŭ trejnisto. Pere de sia distinga voĉa aparato ili provas eĥi homajn sonojn, kiuj povas kontentigi ilian denaskan neceson komuniki.

Vortprovizo

Kiam ili estas alvenintaj al tiu stadio, ofte oni spertas grandan kaj rapidan pligrandiĝon de ilia vortprovizo ene de eksterordinare mallonga tempo. Simpla lertaĵo por instrui papagon paroli do estas kontentigi ĝian bezonon komuniki, uzante kelkajn vortojn elparolatajn malrapide kaj klare. Ĝenerale estas utile elekti vortojn plenajn de vokaloj, ĉar la besto sukcesas ripeti tiujn kun pli da facileco. Agante tiel kun niaj papagoj, ni ne nur povos instigi ilin lerni kelke da vortoj, sed ankaŭ ni kontentigos ilian bezonon montri socian konduton, nature komunan al ĉiuj papagoj, donante elirejon al ilia “enkaĝigita” komunika emo.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Lingvo”

* 1. vokalizi: ekzerci sin pri kantado laŭ vokaloj aŭ per la la la.

Libroj

Historio, kiu fariĝas parto de la historio

Oni atribuas al Konfuceo la jenan saĝan frazon: “Se vi volas scii la estontecon, studu la pasintecon”. Pri tio mi pensis dum la tuta legado de Historio de la Esperanta Literaturo, larĝspira verkego de Carlo Minnaja kaj Giorgio Silfer. La pli-ol-700-paĝa, grandformata, tole bindita, fortika volumo destiniĝas al honora loko sur la bretaro de ĉiu esperantisto, kiu konsideras la lingvon kiel vere seriozan kulturfenomenon. Kaj se skeptikulo ĝin tralegos sen blinda antaŭjuĝo, tiam li, certe, ricevos skuon je siaj duboj pri la signifo de Esperanto en ĝia dua jarcento. Vere konvinka verko!

Tra la libro menciiĝas miloj da aŭtoroj, kiuj pli aŭ malpli grave kontribuis al la esperanta literaturo, inter la jaroj 1887 kaj 2012 (kun aludoj ĝis 2015) — kaj tio sufiĉus por montri, ke Esperanto ne estas simple ludo de viziuloj. Prozo, poezio, teatro, eseo, revuoj, diversaj skoloj — vasta estas la analizado. Oni plej ofte emfazas la originalan literaturon, krom se tradukoj estas vere elstaraj. Sed ne temas simple pri longa listego. Ĉiu aŭtoro ricevas komenton, kaj la komentoj estas nepre sagacaj kaj kleraj. Neniu ricevas nemerititan laŭdon, neniu ricevas maljustan kritikon. Por la leganto la avantaĝo estas, ke se iu verko estas substrekita kiel grava, tiam li povas fidi, ke tia ĝi certe ja estas. Oni evidente verkis ne por plaĉi al aŭtoroj, sed por rigore analizi la verkojn. Kurioze, ke tra la libro ofte oni legas la epiteton morna.

Sed ne nur pri fakaj seriozaĵoj temas la libro. Male, ĝi kaptas la literaturajn konsiderojn por registri historiajn faktojn, kiuj montras la vivantecon mem de la komunumo. Esperanto vivas por la homoj, kiuj ĝin uzas en sia ĉiutaga vivo. Mi citas kelkajn kuriozaĵojn de la historio, pri kiuj multaj el ni ne scias:
— ĉu vi scias, ke oni iam proponis Esperantistan fajfsignalon? (p. 57);
— ĉu vi scias, ke la aŭtorino de la unua Esperanta romano, verkita de virino, estis brita, kaj aktiva en Aŭstralio? (p. 83);
— ĉu vi scias, ke Aleksandro Zamenhof, la plej juna frato de Ludoviko, revis kaj provis starigi judajn koloniojn en Brazilo? (p. 27);
— ĉu vi scias, ke la fama Raymond Schwartz estis unue germana civitano, poste franca, kaj batalis por Germanio en la unua mondmilito, kaj por Francio en la dua? (p.163);
— ĉu vi scias, ke Lanti, kiu iniciatis la SAT-movadon, sin mortigis? (p.179);
— ĉu vi scias, ke la revuo Nuntempa Bulgario iam havis 10 000 abonantojn? (p. 195);
— ĉu vi scias, ke Shatner, la protagonisto de la esperanta pionira filmo Incubus, estis la sama kiel de la originala serio Star Trek? (p. 369).

Tia redaktado de libro pri historio faras ĝin agrabla kaj eĉ amuza. Forestas pedanteco, ĉeestas konstanta montrado, ke literaturo ekzistas kiel parto de la vivo mem de normalaj homoj.

Aparte mi miras pri la kompetenta kaj malfacila elekto de la menciindaj aŭtoroj. Gravuloj, kiuj markis la esperantan kulturon, ricevis fojfoje diversajn paĝojn; etuloj, kiuj produktis apenaŭ malgrandan kontribuon, ricevis kelkajn liniojn. La esplorado estis certe tre laboriga, kaj la kribrado dilema. Kiam lasi iun flanke? Jen pensiga flanko de tia verko pri historio. Ĉar, certe, forestas el la libro de Minnaja kaj Silfer multaj aŭtoroj, kiuj estis relative gravaj en sia loka movado — kaj tio povus aspekti maljuste, rilate tiujn modestajn batalantojn.

Mi povus paroli pri almenaŭ du brazilaj aŭtoroj, kiuj forte influis la tiulandan movadon per siaj verkoj, kaj tamen ne aperas en la indekso de nomoj de la recenzata verko: Porto Carreiro Neto kaj Ismael Gomes Braga. (Estas vero, ke ili sin dediĉis precipe al tradukado, sed same faris la menciitaj Kabe kaj Grabowski.) Supozeble, el aliaj landoj aliaj meritoplenaj aŭtoroj restis for.

Oni povas facile kompreni, ke la Historio de la Esperanta Literaturo ne povus esti plenplene kompleta. Iom el ĝi oni devis fortranĉi, ĉar ĝi ne konceptiĝis kiel enciklopedio. Certe, la aŭtoroj eĉ ne pretendis tion por eviti tro pezan, lacigan libron. Kaj mi juĝas, ke la aŭtoroj tion faris tute ekvilibre. La mankojn studemuloj devas traserĉi aliloke, kaj ĉi tio denove montras, kiel riĉa estas la esperanta kulturo: malfacile estus elĉerpi la materialon.

Pri la teksto mem ne necesas laŭdo: Minnaja kaj Silfer estas konataj “modernaj klasikuloj”. Ilia teksto fluas serioze kaj samtempe malpeze kaj vivece tra 54 ĉapitroj pli-malpli samlongaj. La preso estas klara, kun multaj senkoloraj ilustraĵoj, preskaŭ ĉiupaĝe. Por faciligi la konsultadon, aldoniĝis referencoj, glosoj, bibliografio, antologio kaj indeksoj de bildoj, verkoj, revuoj, temoj kaj personoj. La kovrilo ŝajnas al mi tre bela.

Unufraze: la aŭtoroj produktis imponan verkon pri la historio de la esperanta literaturo, kaj ilia verko de nun fariĝas parto mem de la historio. Ne eblus al la esperantistaro sufiĉe danki ilin pro tia majesta laboro.

Paŭlo Sergio Viana

Carlo Minnaja kaj Giorgio Silfer: Historio de la Esperanta Literaturo. Eld. LF-koop, La Chaux-de-Fonds, 2015. 748 paĝoj. Bindita. ISBN 3-906595-21-8.

Prezo ĉe FEL: 51 eŭroj + afranko.

Turismo

LITOVIO

Vojo tra arbopintoj

Apud la orient-litova urbo Anykščiai, konata pro pitoreskaj naturbelaĵoj, en 2015 oni malfermis alte konstruitan lignan vojon. Ĝi pasas tra arbopintoj kaj unikas ne nur en la baltaj landoj, sed ankaŭ en orienta Eŭropo.

La vojo longas 300 m. Ĝi komenciĝas ĉe la ŝtonego Puntukas, kiu situas je 6 km sude de la urbo Anykščiai. La ŝtonego estas konsiderata kiel unu el la plej grandaj en Litovio. En la jaro 2000 ĝi estis nomita natura, mitologia kaj historia monumento. Sur la ŝtonego estas elĉizitaj bareliefoj de la litovaj aviadistoj Steponas Darius kaj Stasys Girėnas, kiuj en 1933 per aviadilo Lituanica provis transflugi Atlantikon. Tamen ilia aviadilo rompiĝis sur la teritorio de la nuna Pollando. Puntukas estas memorloko pri ilia flugo. Ĝi estis inaŭgurita en 1943 okaze de la 10a datreveno.

Ekde la monteto de Puntukas la vojo kurbiĝas ĉe arbopintoj. Fine de ĝi staras 35 m alta observoturo, kiun oni supreniras per ŝtupetoj. De la turo malfermiĝas pitoreska vidaĵo al la arbareto de Anykščiai kaj la rivero Šventoji. Super la horizonto ankaŭ klare videblas la plej altaj turoj en Litovio, tiuj de la preĝejo de Sankta Mateo. La observoturon ornamas naciaj motivoj. Por handikapuloj kaj maljunuloj estas speciala lifto al la observoturo. Sur standoj turistoj povas trovi informojn pri la lokaj flaŭro kaj faŭno. En la informcentro ĉe la vojo estas ekspozicio, kiu sciigas pri la kreskaĵoj kaj bestoj de la loka arbareto. Ĝian belecon prikantis ne nur unu litova aŭtoro.

La unika vojo etendiĝas sur preskaŭ unuhektara areo. Por realigi la projekton oni uzis 395 tunojn da metalo kaj 1500 m3 da betono. La promenado laŭ la vojo, gvidanta tra la arbopintoj, estas senpaga, se la vizitantoj ne deziras ĉiĉeronadon.

last

[FORIGITA!: bildo]

La unika vojo komenciĝas ĉe la ŝtonego Puntukas. Foto: LAST

[FORIGITA!: bildo]

Vojo tra arbopintoj de arbaro. Foto: LAST

[FORIGITA!: bildo]

Promenado laŭ la vojo. Foto: LAST

[FORIGITA!: bildo]

Vizitantoj povas admiri belegajn pejzaĝojn. Foto: LAST

[FORIGITA!: bildo]

La alte konstruita vojo unikas ne nur en la baltaj landoj, sed ankaŭ en orienta Eŭropo. Foto: LAST

Eseoj

MOZAMBIKO

Renkontiĝo kun rimarkinda homo

Antaŭ nelonge mi spektis televidan programon pri la afrika lando Mozambiko, antaŭa kolonio de Portugalio, sed nun sendependa lando. Dum la elsendo oni menciis universitaton en Maputo, kie oni esploras novan procedon por diagnozi tuberkulozon.

La koncerna instituto nomiĝas la Universitato Eduardo Mondlane. Kiam mi aŭdis la nomon, mi estis mense resendita al epoko, kiam mi estis juna viro loĝanta en Porto, Portugalio. Iam mi estis en Lisbono, vizitante amikojn. Inter tiuj troviĝis iu, kiun ĝis tiam mi ne konis.

Temis pri simpatia afrikano, iom pli maljuna ol mi, kiu en tiu tempo studis en la Universitato de Lisbono. Li estis Eduardo Chivambo Mondlane. Ĉar ni ambaŭ troviĝis solaj en la portugala ĉefurbo, li afable invitis min al sia studenta ĉambro, kie mi pasigis interesan kaj agrablan vesperon kun li. Neniu alia ĉeestis.

Kvankam li politike tre aktivis en sia lando, politiko ne apartenis al la temaro de nia konversacio. Ni kune parolis pri lingvoj, muziko, poezio kaj ĝenerale pri kulturo, ĉar Eduardo estis eksterordinare klera homo. Mi konstatis, ke li estas multlingva, parolante perfekte la portugalan (en kiu ni babilis), la congan (sian denaskan lingvon) kaj la afrikansan.

Ĉi-lasta estis eksterordinara konstato, ĉar, en tiu tempo de naciisma regado en Sud-Afriko, la indiĝenaj afrikanoj rigardis la afrikansan lingvon kiel ilon de la tiel nomata Apartheid (apartismo aŭ segregacio de la rasoj). Krome Eduardo parolis la zuluan kaj verŝajne la anglan, kvankam tion li ne menciis.

Dum mia vizito, li ludis fluton: li estis evidente muzikema kaj muzikama. Alia surprizo por mi okazis, kiam li recitis ĉarman poemon en la portugala, kiun li verkis por sia amantino. Eĉ hodiaŭ, post tiom da jaroj, mi ne forgesas la unuan verson: Ainda me lembro ... (“Mi ankoraŭ memoras ...”).

Post tiu renkontiĝo, mi konstatis iom pli pri la vivo (kaj bedaŭrinde la morto) de Eduardo. Post sia baza instruiĝo, li studis en lernejo de svisaj presbiterianaj misiistoj en Transvaal, Sud-Afriko. Dum iom da tempo li laboris kiel instruisto en la komunumo Waterval, pasigis unu jaron ĉe la lernejo Hofmeyer pri sociala servo, antaŭ ol registri sin kiel studenton ĉe la Universitato de Witwatersrand en Johanesburgo.

Post la estiĝo de la apartisma reĝimo li estis elpelita, en 1949, el Sud-Afriko. En 1950 Eduardo eniris la Universitaton de Lisbono, kiam mi kun li konatiĝis, kaj poste studis en Usono. Tie li edziĝis al usonanino kaj fariĝis funkciulo de Unuiĝintaj Nacioj.

Konsilisto de la reganto de Portugalio, António Oliveira Salazar, proponis al li postenon kiel ano de la portugala administrantaro de Mozambiko, sed Eduardo ne tre interesiĝis. Anstataŭe li aliĝis al la movado por la sendependigo de Mozambiko, bazita en Tanzanio, al kiu mankis kompetenta gvidanto.

En 1962 li estis elektita prezidanto de la nove fondita Frente de Liberação de Moçambique (Fronto por la liberigo de Mozambiko, aŭ FRELIMO). Li translokiĝis al Dar-es-Salaam, la sidejo de la movado.

En 1964, kun apogo de diversaj landoj, FRELIMO komencis gerilan militon celantan sendependiĝon disde Portugalio. Eduardo deziris ne nur sendependecon, sed ankaŭ socialisman socion. Tiu sinteno estis adoptita de la partio, kaj la lukto daŭris, kun helpo de kamparanoj.

En 1969 mi legis, ke Eduardo Mondlane mortis pro pakaĵo-bombo sendita al la sidejo de FRELIMO en Dar-es-Salaam. Eksa ano de la sekureca servo de Portugalio diris, ke respondecas agento de la sama servo.

Finfine Mozambiko sendependiĝis en junio 1975, ne pro la gerila milito, sed pro la sensangoverŝa ŝtatrenverso en Portugalio, la tiel nomata dianta revolucio. Diantojn metis manifestaciantoj en la pafiltubojn de la soldatoj.

Oni povas nur bedaŭri, ke tiu feliĉa rezulto kostis sangan militon en la afrikaj kolonioj de Portugalio kaj la morton de la patrioto, Eduardo Mondlane. Kvankam mi ĝenerale kontraŭstaras perarmilan konflikton, mi fieras, ke mi konis lin. Paco al liaj cindroj!

Garbhan Mac Aoidh

korespondanto de Monato en Irlando

[FORIGITA!: bildo]

Eduardo Mondlane: klerulo, socialisto, patrioto.

Libroj

Ŝtalulo kontraŭ ferdrata barilo

Unuavide iuj legantoj hezitas ĉe la libra titolo Dio ne havas eklezion. Pri kio temas? Ĉu teologia traktaĵo? Teorie oni devas ne juĝi libron laŭ ĝia titolo, sed fakte la titolo iafoje, kiel la vesto de homoj, faras gravan impreson sur nekonantoj. Feliĉe, la nomo de la furoraŭtoro Trevor Steele allogas multajn legemulojn, ĉu ateistajn ĉu religikredantajn.

Kion do la libro traktas? Jen la skizo: La protagonisto Bruce Golding estas monde konata fotoĵurnalisto pri militoj kaj katastrofoj. Li ofte ĝuas sian reputacion de “ŝtalulo” kaj en la fiziko kaj en la spirito. Tamen sur tiu insulo Hakilule en la Respubliko de la Fitzroy-Insuloj, kiu estis ĵus detruita de cunamo, li spertas spiritan kaj fizikan kolapson. Tie okazas ĵurnalismotentaj bataloj inter animistoj kaj katolikoj, turismekspluato kaj mediprotekto, loĝantaro kaj registaro, amo kaj malamo, savo kaj masakro ... Kiel agi en tiuj konfliktoj? Kion faris la ĵurnalisto? Legu la romanon kaj poste juĝu!

Kiel leginto kaj recenzanto, mi povas diri, ke la libro iom tuŝas religiojn, sed ne speciale elvolvas religion. Steele mem rimarkigis, ke la romano estas preskaŭ tute fikcia, sed ĝi enhavas iom el la vivo aŭ pensoj de la aŭtoro. Li esperas, ke la enhavo prezentiĝas en maniero, kiu nek predikas nek tedas.

Ĉi-foje la aŭtoro ne ludas la rolon “mi” en la aventuro kiel en siaj aliaj romanoj, ekzemple Kvazaŭ ĉio dependus de mi, Paradizo ŝtelita, Konvinka kamuflaĵo (aŭtobiografia) ktp. Tamen liaj spuroj aŭ ombroj de la vivo kaj pensoj facile flareblas ĉe la roluloj.

Pro la kariero la ĉefrolulo Bruce Golding ĉiam emas vagi tra la tuta mondo, neniam havas sufiĉe da tempo por flegi intimajn rilatojn kun la edzino kaj la filo, kio rezultigis divorcon. Kaj la dua ĉefrolulo Patrick O’Dwyer forlasis sian fruan kredon, sed plenumas la devon de pastro pacama kaj bonkora sur la izolita insuleto. Muldita kombine per la du figuroj, ĉi tiu vagemulo kun koro vekiĝa kaj karitata havas ĝuste la personecon de Steele en la reala vivo; almenaŭ li estis tia dum la jaroj junaj kaj mezaĝaj, kiam mi ekkonis lin danke al Konvinka kamuflaĵo.

Pere de vivaj dialogoj kaj vigla priskribado de psikoj Steele inkrustis siajn pensojn kaj komentojn en la tekston. Jen du tipaj pecoj citindaj:
Nun la episkopo estis vere konfuzita. “Sed ... la novaĵbultenoj donis tute alian ideon ... insurekcio ... tumulto ... agitado de Patrick ...”
“Mi ne dubas kion vi diras. Estas ĵurnalistoj, kies funkcio estas mensogi kaj tordi kaj misinformi laŭ la deziroj de siaj registaroj kaj la posedantoj de gazetaraj imperioj. Tio daŭre okazas. Ne nur la usonanoj pekas tiurilate, kvankam ili estas la majstroj.”
...[paragrafoj forigitaj de la recenzanto]
Ambaŭ silentis dummomente, ĝis Bruce diris: “Restas nur unu demando: kiam ni flugos al Ĝukanluko? Mi volas iri baldaŭ, ĉar mi nun suspektas, aŭdinte vian version de la eventoj, ke prezidento Ostala povus ordoni, ke ankaŭ mi mortu pro akcidenta pafo. Li ja volas fariĝi milionulo kun sekreta bankokonto en Svislando.”
“Viaj vortoj maltrankviligas min, sed mi scias, ke estas multaj koruptitaj politikistoj en tiu ĉi mondoparto, kaj en la cetera mondo, kompreneble.” La episkopo volis ŝanĝi la temon. Subite li diris: “Mi malsatas. Ĉu eblas manĝi en la presbiterejo?”
Kaj tiam okazis io absolute hontinda. Li, la fama objektiva ĵurnalisto kaj ŝtalulo, ekploris. Li ploris pro la bestiaj faroj de homoj kaj la krueleco de tiu ridaĉanta Dio, kiu desupre mokas per kruelaĵoj kaj katastrofoj. Li volis eskapi for de ĉi tiu fia mondo kaj ĝia eĉ pli fia Kreinto. Li malamis tiun Diaĉon, kiu ne ekzistas, sed kaŭzas tian mizeron sur la tero. Kian sencon havas pluvivi ĉi tie? Sed kien eskapi? Bruce Golding plorsingultis kaj ŝvitis kaj tremis.

En la du supraj citaĵoj evidente legeblas penseroj de Bruce Golding pri Dio, ĵurnalismo, bestiaj homoj, politikistoj kaj registaroj. Sendube, Steele havas similajn komentojn pri tiuj agoj de tiuj homoj kaj nehomoj. Ankaŭ mi.

Kutime Steele ŝatas rakonti aventurojn laŭ historia materialo aŭ siaj propraj spertoj; liaj antaŭaj verkoj plejparte vidiĝas kiel dokumentaj filmoj. Sed tiu ĉi romano ŝajnas pli beletra. En ĝi foj-refoje estas retrovido intermetita, rakontado traplektita per komentoj, aludo antaŭmontranta postajn disvolviĝojn, ŝanĝo de la unua kaj la tria persono, asocio de unu sceno al alia, ripeto de simila spektaklo ... Teknikoj de verkado riĉas, tamen la intrigo evoluas kvazaŭ rivero fluus senhalte tra kurbiĝoj kaj malebenaĵoj, jen kvieta jen ondoplena. Ŝarĝante la tutan rakonton per spaco, tempo, medio, figuroj kaj eventoj, Steele lerte manipulis tiajn ligilojn inter la antaŭa parto kaj la posta, kiaj estas ĉeno el ŝlosilaj vortoj, vido, aŭdo, gestoj, akĉentoj, intonacioj, terformoj, aparatoj de komuniko, trafiko kaj fotografo ...

Temante pri katastrofo, la teksto ordinare estas peza kaj serioza. Tiu ĉi romano neniel celas amuzon aŭ distron. Sed tamen al ĝi ne tute mankas spicaj okazoj. Bruce Golding, kiel fotisto-ĵurnalisto pri militoj kaj katastrofoj, restas ordinara homo kun instinkto ami kaj amoremi. Homecon reflektas la konfeso, ke li, for de la edzino, faris kelkajn provojn trovi portempan konsolon kun diverslokaj virinoj. Tio ne estas tabuo por vagantoj. Eksedziĝinte li estas allogata de la juna belulino Perpetua, kaj kompreneble ankaŭ li allogas ŝin. Malgraŭ la horora situacio sur la insuleto, ili enamiĝas kaj ... La afero iras racie kaj paŝon post paŝo, invitante daŭran legadon.

La lingvaĵo de Steele estas klasike regula sed ne banala. Sen neologismoj kaj cerbumigaj frazoj. La perfekta aventurrakonto sterniĝas en skriba kaj parola lingvoj glataj. Per buntaj vortaj nutraĵoj li provizas komencantojn, progresantojn kaj maturajn verkistojn.

Unuspire mi tralegis tiun ĉi romanon en la ePub-versio. Do al la supraj citaĵoj mi ne markis la paĝojn, kiuj certe diferencas de tiuj en la papera versio. Legemulo ne nepre estas redaktoro nek provleganto kapabla.

Intertempe mi ŝanceliĝis ĉe la jena esprimo: sinhaloj kaj tamiloj. Vortoj ne-PIVaj? Eble mi mem ilin miskomprenis. Ne grave. Ili ne baris la plezuron, ke mi ŝargas min per bitaj verkoj de Trevor Steele.

Mao Zifu

Trevor Steele: Dio ne havas eklezion Eld. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno, 2015. Tradicia versio: 168 paĝoj. ISBN 978-9077066-54-6. Ankaŭ aĉetebla en la dosierformoj ePub, PDF kaj Mobipocket.

Prezo ĉe FEL: 11,40 EUR + afranko (tradicia versio), 6,90 EUR (bitaj versioj).

Moderna vivo

Kie oni survoje maljuniĝas

Oni bezonas transportilojn por veturi de unu loko al alia. En la nuna mondo, veturado estu rapida kaj tuja, por ke oni rapide plenumu siajn taskojn. Tamen en Indonezio regas alia situacio.

Indonezio, evoluanta lando, havas ja problemojn. La plej rimarkebla estas trafiko. En multaj urboj, trafiko povas esti tre, tre densa, aparte dum laborhoroj. Eble en pli evoluintaj landoj ankaŭ problemas densa trafiko, sed tutcerte tie pli bonas amastransportiloj.

Propra vojo

En la indonezia ĉefurbo Ĝakarto kaj ĝia ĉirkaŭaĵo ekzistas metroo kaj urbaj busoj kun propra vojo por eviti densan trafikon. Tamen en aliaj urboj ne tielas. Ekzemple en Bandung cirkulas busoj sen apartaj vojoj. Ili ofte kaptiĝas en densa urba trafiko.

Ekzistas ankaŭ t.n. angkot, t.e. aŭtomobiloj portantaj 10-15 pasaĝerojn. Ili ne estas tute komfortaj, sed ili malmultekostas. Lueblas ankaŭ ojek [oĝek], t.e. motorcikloj, kiuj povas esti uzataj por veturigi unu personon tien, kien angkot ne iras.

Tiaj transportiloj ne estas registare regataj. Multe varias la kvalito, eĉ ene de unu urbo, de la veturiloj de la diversaj privataj entreprenoj.

Privataj veturiloj

Pro la malkomforto de publikaj transportiloj, multaj homoj ilin ne ŝatas. Ili preferas veturi per privataj veturiloj. Tamen aĉeti aŭtomobilon tro multekostas: nur riĉuloj, en grandaj urboj, ilin posedas. Kaj do ordinaraj homoj emas aĉeti motorciklojn, kiuj abundas en Indonezio.

Eĉ motorcikloj foje ne povas trapenetri la densan enurban trafikon, ekzemple en Ĝakarto. Oni ŝercas, ke pro la nemoviĝanta trafiko ĝakartanoj survoje maljuniĝas.

Longaj boatoj

En aliaj partoj de la lando ne ekzistas tiaj problemoj. En la insulo Borneo oni ankoraŭ uzas longajn boatojn kiel ĉiutagajn transportilojn. Same en la insuloj Sumatro kaj Papuo, ĉar tie fluas multaj riveroj. Kelkloke eĉ ne troveblas stratoj.

La registaro nun pensas kiel plibonigi publikan transporton. En Ĝakarto oni turnas sin denove al metroo, en Bandung eĉ al kablotramo. Konstruataj estas novaj ŝoseoj kaj vojoj. Tiel la popolo esperas pri plibonigoj en la landa transport-sistemo.

Syauqi Ahmad Zulfauzi Stya Lacksana

korespondanto de Monato en Indonezio

[FORIGITA!: bildo]

Pasaĝeroj en ĝakarta buso TransJakarta. Foto: MAXIMILIAN DORRBECKER

[FORIGITA!: bildo]

La ŝoseo Jendral Sudirman, en Ĝakarto, sen densa trafiko. Foto: SANKO

Noticoj

Ne plu paraj

Semaforoj, montrantaj — jen verde, jen ruĝe — homan paron kaj koron, aperis en la aŭstraj urboj Vieno kaj Linz por indiki al piedirantoj, ĉu transiri la straton aŭ ne. La paretoj indikis jen gevirojn, jen du virojn aŭ du virinojn. Prie jam raportis Monato (2015/11, p. 6).

Sed en Linz oni vidas nun denove unuopajn figurojn. Urba konsilisto, Markus Hein [hajn] de la Libereca Partio, ordonis la ŝanĝon. Li diris, ke semaforoj servu la trafikon kaj ne peru ian maldekstran ideologion aŭ mesaĝon.

La socialdemokrata urbestro en Linz, Klaus Luger, bedaŭris tiun “mistakson” kaj postulis la remuntadon de la paretoj.

“Samseksemo estas parto de moderna urbo kiel Linz kaj tiaj simboloj esprimas egaltraktadon,” opiniis la urbestro.

Walter Klag

[FORIGITA!: bildo]

Denove solaj semaforaj figuroj en la aŭstra urbo Linz. Foto: Walter Klag

Scienco

KRIMOLOGIO

Geografia profilado, prioritata nuna neceso

Ni komence difinu ĝin: la tiel nomata geografia profilado (angle: geographical profiling) estas esplora metodaro, kiu celas zorge lokalizi la operacan bazon, kie aktivas la plenumanto de seriaj krimoj. Tiu ĉi tekniko estis realigita por efike kontraŭbatali kaj laŭeble malhelpi krimojn: kompreneble temas, nuntempe, pri prioritata bezono de ajna moderna socio. Kutime, geografia profilado estas utila okaze de murdoj, seksperfortoj, bruligoj kaj bombaj atencoj: ĝia graveco estas tamen ne neglektenda ĉe la pristudado de unuopaj krimaj okazaĵoj, kiuj samtempe implikas plurajn krimlokojn, aŭ kiuj montras notindajn geografiajn ecojn.

Kvartaloj

Studoj, kiuj estis efektivigitaj en la frua 20a jarcento enkadre de la usona tiel nomata Chicago School, montris fortan interrilaton inter ĉirkaŭanta medio kaj krima konduto. La loko, kie krima ago konkretiĝas, estas fakte neniam hazarda. Ekzistas veraj krimulaj areoj, kie agadas aparte mizeraj individuoj kaj kutimaj leĝrompantoj, kio ja plialtigas la oftecon de deviaj sintenoj kaj kondutoj. La mapado de la risko, kadre de kiu oni identigas urbajn kvartalojn pli sekurajn apud aliaj pli vundeblaj je deliktoj (kiel ekzemple ŝteloj, seksperfortoj ktp.), estas unu el la plej interesaj karakterizoj de la moderna krimologio.

Butikumado

Dum la fruaj stadioj de enketado, oni emas atribui malmultan gravecon al lokaj kaj tempaj parametroj. Tamen identigo de precizaj spacaj ecoj kaj interrilatoj povas montriĝi tre utila afero, kiam oni deziras skizi la profilon de fripono. La studado de krimulaj movoj ebligas krei tion, kion la fakuloj Brantingham kaj Brantingham difinis kiel “kriman geometrion”: temas pri mapado de la krimula moviĝo rilate al liaj hejmo, laborejo, samkiel al areoj dediĉitaj al butikumado kaj/aŭ al amuziĝo.

Unu el la celoj de tia mapado estas ankaŭ la antaŭvidado de eventualaj celoj. Krome estas mencienda la teorio de rutina agado (angle: routine activity approach), fare de la esploristoj Cohen kaj Felson. Tiu teorio asertas, ke ĉiutagaj aktivaĵoj plenumataj de fripono povas influi iumaniere la efektivigon de krimo.

Radiuso

David Canter en 2003 argumentis, ke la geografia profilado oficiale naskiĝis en 1980, kiam enketisto en Britio sukcesis lokalizi la ejojn, kie la tiel nomata disŝiranto de Jorkŝiro (angle: Yorkshire Ripper) realigis siajn krimojn. Meze de la 1990aj jaroj ekaperis pli kaj pli kompleksaj modeloj por antaŭdiri la ekzaktan spacan radiuson, ene de kiu fripono povas plenumi krimon.

Specife, plenvaloras substreki la jenon: plej ofte krimo okazas relative proksime al la hejmo de fripono; neplenaĝuloj moviĝas ene de areo pli mallarĝa ol tiu, en kiu agadas plenkreskuloj; la distanco de krimloko el la operac-bazo de fripono estas rekte proporcia al la sperto akirita de tiu lasta kaj varias laŭ la tipo de krima okazaĵo.

Algoritmo

Kim Rossmo, kanada krimologo, ampleksigis la laboron de la du fakuloj Brantingham, deklarante, ke la geografia profilado konsistas el variabloj kaj objektivaj (kvantaj) mezuroj kaj subjektivaj (interpretado kaj rekonstruado de la mensa mapo de fripono). Unu el la ĉefaj teknikoj uzataj en la geografia profilado postulas, ke oni ĝin prezentu pere de la algoritmo CGT (criminal geographic targeting, geografia krimprofilado). Temas esence pri komputila programo, kiun oni utiligas enkadre de esploroj pri seriaj krimoj.

La celo? Lokalizi precizamaniere la sidejon, alivorte la bazon, de fripono pere de la koordinatoj de iliaj krimoj. Tiu modelo, plenumita surbaze de la esploroj de la sciencisto Rossmo, estis poste patentita kaj enkorpigita en la komputila programo Rigel. Ĉi tiu programo ekspluatas la plej evoluintajn teknologiojn rilate al krima analizado, kreante tridimensian mapon de la riska surfaco. La alteco de ĉiu punkto en la mapo estigas la probablon, ke la operaca bazo de krimulo situas ĝuste en tiu areo. Ĉiu valoro havas malsaman koloron, kio ebligas tujan legadon kaj komprenon de la rezultoj.

Atestantoj

La efektivigo de geografia profilado supozigas tutan serion da preparaj paŝoj, nome: psikologian profiladon de krimulo, analizadon de la krim-medicinaj informoj, pritaksadon de la deklaroj de atestantoj; zorgan esploradon de la krimloko, laŭeble helpe de fotografiaj dokumentoj; statistikan pritaksadon de la krima ofteco en aparta areo; analizadon de soci-demografiaj datumoj en tiu areo; inspektadon en aliaj lokoj, kie krimoj okazis, kaj komparadon; esploradon el topologia vidpunkto de la koncerna areo; finan raporton ktp.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Ekonomio

ENERGIO

Elektropontoj garantias energian liberecon

En la Regnestra Palaco de Vilnius la 14an de decembro 2015 okazis solena ceremonio por bonvenigi la ligon de la baltlanda elektrokurenta reto kun tiuj de Pollando kaj Svedio.

“La konstruo de la ligiloj signifas, ke ni fortigas la stabilecon kaj solidarecon kaj forigas dependecon”, diris la prezidanto de Litovio, Dalia Grybauskaitė. Laŭ ŝi, la sukcesa projekto de regiona partnerado kontribuos al la disvastiĝo de la skandinavia kulturo en Baltio kaj donos la eblon por litovaj produktantoj konkuri en Eŭropo.

La 500-megavata elektroligilo LitPol Link kun Pollando estas la unua linio, kiu kunligas la teĥnologie malsamajn kurentajn retojn de Litovio kaj okcidenta Eŭropo. La projekto kostis 370 milionojn da eŭroj kaj estis subvenciata de Eŭropa Unio kaj de la elektroretaj kompanioj de Pollando kaj Litovio.

NordBalt kostis 550 milionojn da eŭroj, estas 453 kilometrojn longa kaj estas la unua kurenta ligo kun Skandinavio. Ĝi ligas ĉiujn landojn ĉirkaŭ Balta Maro al komuna substrukturo danke al la kablo, kiu tra la marfundo ligas du ambaŭborde situantajn transformilajn substaciojn en Klaipeda (Litovio) kaj Nybro (Svedio).

Nun sekvos la sinkronigo de la baltlandaj sistemoj kun tiuj de la kontinenta Eŭropo. Kiel solvi tion — ĉu tra Pollando ĉu tra Skandinavio — estas la esplortasko por spertuloj. Oni esperas, ke la sinkronigo estos efektivigita ĝis la jaro 2025. Dum la solena inaŭguro la estona ĉefministro Taavi Roivas rimarkigis, ke Estonio estas jam kunligita kun nord-eŭropaj landoj kaj havas elektrokurentan ligon kun Finnlando. El tio rezultis kresko de la energia sekureco kaj drasta malkresko de la kostoj de elektro. Li esperis, ke same okazos en Litovio kaj Latvio.

La litova ĉefministro Algirdas Butkevičius substrekis, ke kurentaj ligiloj estas jam dua paŝo al energia sendependeco. La unua estis la terminalo de likvigita natura gaso (LNG) en Klaipeda, kiu ne nur ebligas sendependan liveron de gaso, sed ankaŭ garantias rezervan elektroproduktadon. La nuna paŝo signifas, ke Litovio povos por siaj bezonoj akiri kurenton ne nur el Rusio sed ankaŭ el okcidenta Eŭropo. La projekto garantias fidindan alternativon.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Dum la ceremonio de la simbola inaŭguro de elektrokurentaj ligoj kun aliaj eŭropaj landoj.

Politiko

OPINIO

Regi per mensogoj

Pasintjare en novembro okazis en Francio atencoj. Amaskomunikiloj, politikistoj, multe kvakas pri la evento, sed mutas aŭ mensogas pri la atencoj faritaj kaj farataj de francaj teroristoj, la “kuraĝegaj” militistoj defendantaj ... nu, kion?

Evidente, ili defendas la intereson de kelkaj privilegiuloj, ĉefe tiujn de la armilfabrikantoj, sed ne de la popolo. Armeo uzas aviadilojn, eĉ telestiratajn maŝinojn por bombi. Militistoj mortigas nur por gajni sian monatsalajron.

Laŭ mi la islamaj teroristoj multege pli sinceras, kiam ili sin mortigas en atenco, esprimante indignon kontraŭ difinita situacio kaj esperon pri paradizo.

Oni fingromontras al la teroristoj, sed ĉu ili estas la veraj monstroj? Bone rigardante, mi vidas, ke fanatikaj teroristoj ne tiel naskiĝis. Ili vivas en malamikaj cirkonstancoj, ĝis ili renkontas gvidanton, kiu klarigas, ke Dio malkontentas pri homoj deflankiĝantaj de la “bona vojo” kaj, se ili mortigas tiujn deflankiĝintojn, ili gajnos la paradizon, en kiu atendas ilin virgulinoj.

Homoj havantaj malfirman menson kredas tian predikiston. Ili kamikaze agas, ne sciante, ke la devizo de la “bona apostolo” kaŝe tielas: “Faru, kion mi diras, sed ne, kion mi faras.”

Ĉiu ĉefstabano tiel agas, do nome de patriotismo, religio aŭ alia “nobla kaŭzo”, sendante homojn al morto aŭ krimo, sed ne riskante sian haŭton. Tiu sekrete flegas sian potencon kaj ne hezitas mensogi.

Ĉu islama instruisto klarigas, ke en la Korano legeblas, ke “Allah” estas la unusola juĝisto? Iu ajn, eĉ profeto, kiu alprenas al si ties rolon kaj juĝas aliulon, iros en gehenon. Teroristoj, obeante sian predikiston, juĝas siajn mortigotojn pekantoj.

Juĝinte, ili do ne povas iri en paradizon. Kaj kredi mensogon de bona apostolo ne indikas krimemon, sed la limojn de ne fortika menso.

Niaj regnestroj, politikistoj, eble submetitaj al nevideblaj potenculoj, ne prie parolas, timante, ke la popolo, malfermante la okulojn, ekvidos la mensogojn. Plie, la atencoj certe ne altiros al la valoroj proklamataj de la teroristoj, sed flegas timegon, kiu ne helpos malfermi okulojn.

Tio ebligas al la potencularo regi per mensogo. Do ĝi povas danki ĉiujn teroristojn, kiuj uzas armilojn, ĉu patriotajn, kristanajn, islamajn, judajn, ĉu aliajn en milita aŭ ne milita kunteksto. Eĉ se tiu nocio levas cunamon en la telero de kutima pensado, ĝi ŝajnas al mi cerbumenda.

Michel Marko

Francio

Leteroj

Plorinde konsterna

La katalogo de pretekstoj de Franz-Georg Rössler (Monato 2016/01, p. 14) por blindiĝi kaj surdiĝi, kiam homoj estas persekutitaj de milito, estas plorinde konsterna. Lia longa fiargumentaro malbone kaŝas rasisman fonon, kaj mi do opinias neutile respondi kaj limigas min al kelkaj faktoj.

La landoj Sirio, Irako, Afganio neniam estis elmigraj landoj, antaŭ ol militoj tie ekflagris (kaj estus multo por diri pri la kialoj de tiuj militoj). La islamaj elmigrintoj, kiuj serĉis laboron en Eŭropo, venis el Magrebo kaj Turkio.

Sirianoj, irakanoj, afganoj fuĝas pro milito kaj ĝiaj nepriskribeblaj teruraĵoj. Ili ĉiuj estus feliĉegaj tuj reiri en sian landon, se morgaŭ iel povus tie estiĝi paco.

La plejparton de la fuĝantoj akceptas la najbaraj islamaj landoj: Libano, kies loĝantaro estas malpli ol 5 milionoj, akceptas 1,5 milionojn, eĉ se ni ne kalkulas la palestinajn; Jordanio akceptis preskaŭ unu milionon por ok milionoj da loĝantoj; Turkio 1,7 milionojn; Irako, malgraŭ sia propra katastrofa stato, 400 milojn. La Alta Komisariato pri Rifuĝintoj de UN en tiuj landoj bezonas grandan financan helpon, petegas ĝin de okcidentaj landoj kaj ricevas nur oneton da ĝi. Iuj eŭropaj landoj ne nur malakceptas rifuĝintojn ĉe si, sed zorge kudras siajn poŝojn por ne elirigi monon por ili, kiam ili estas for.

Aldone, mi tamen ne povas deteni min rimarkigi, ke post 700 jaroj (ĉirkaŭ 35 generacioj!) en Andaluzio la invadintoj ne plu estis araboj, sed hispanoj. Se ne, la hungaroj reiru al siaj aziaj stepoj, kaj la francoj mi ne scias kien.

Thierry Tailhades

Francio

Leteroj

Plorinde konsterna

La katalogo de pretekstoj de Franz-Georg Rössler (Monato 2016/01, p. 14) por blindiĝi kaj surdiĝi, kiam homoj estas persekutitaj de milito, estas plorinde konsterna. Lia longa fiargumentaro malbone kaŝas rasisman fonon, kaj mi do opinias neutile respondi kaj limigas min al kelkaj faktoj.

La landoj Sirio, Irako, Afganio neniam estis elmigraj landoj, antaŭ ol militoj tie ekflagris (kaj estus multo por diri pri la kialoj de tiuj militoj). La islamaj elmigrintoj, kiuj serĉis laboron en Eŭropo, venis el Magrebo kaj Turkio.

Sirianoj, irakanoj, afganoj fuĝas pro milito kaj ĝiaj nepriskribeblaj teruraĵoj. Ili ĉiuj estus feliĉegaj tuj reiri en sian landon, se morgaŭ iel povus tie estiĝi paco.

La plejparton de la fuĝantoj akceptas la najbaraj islamaj landoj: Libano, kies loĝantaro estas malpli ol 5 milionoj, akceptas 1,5 milionojn, eĉ se ni ne kalkulas la palestinajn; Jordanio akceptis preskaŭ unu milionon por ok milionoj da loĝantoj; Turkio 1,7 milionojn; Irako, malgraŭ sia propra katastrofa stato, 400 milojn. La Alta Komisariato pri Rifuĝintoj de UN en tiuj landoj bezonas grandan financan helpon, petegas ĝin de okcidentaj landoj kaj ricevas nur oneton da ĝi. Iuj eŭropaj landoj ne nur malakceptas rifuĝintojn ĉe si, sed zorge kudras siajn poŝojn por ne elirigi monon por ili, kiam ili estas for.

Aldone, mi tamen ne povas deteni min rimarkigi, ke post 700 jaroj (ĉirkaŭ 35 generacioj!) en Andaluzio la invadintoj ne plu estis araboj, sed hispanoj. Se ne, la hungaroj reiru al siaj aziaj stepoj, kaj la francoj mi ne scias kien.

Thierry Tailhades

Francio

Leteroj

Jesuo fuĝis, sed reiris

Karaj MONAT’anoj, bonvolu skandi kun mi: “Jesuo fuĝas Egiptujon”: -x- x- x-x- Modela titolo. Se mi estus redaktoro de Monato, mi inventus ĝin, se stulta aŭtoro ne trafis tiun intence iom antikvan kaj plene poezian tonon. Sed nun legeblas “en Egiption”, kvazaŭ mi verkis vojaĝraporton. Kaj aldonis la redaktoro “kiel ankaŭ aliaj nun fuĝas”. Ne. Tiu aldonaĵo plene ŝanĝas la intencon de la kontribuo. Jesuo fuĝis kaj reiris en la patrujon. Li alialande ne havis rajtojn (postuleblajn pere de bone salajritaj advokatoj) kaj ne pretendis ion alian ol portempan protekton. Kaj li ne intencis judigi Egiptujon! Li simple revenis kun la gepatroj post certa tempo, antaŭ ol iu provis integri lin en la egiptan kulturon!

Kaj eĉ pli domaĝe, Monato ne aldonis nian ilustraĵon. Pene kune kun mia bilda kunlaborantino mi serĉis kaj trovis la punktpunkte trafan ilustraĵon. Kiom da vivotempo oni rajtas oferi al nerealigitaj pormonataj projektoj?

Franz-Georg Rössler

Germanio

Moderna vivo

AŬSTRIO

Putoj-disputoj

En la 1920aj jaroj mia avino devis porti pli ol 200 metrojn de malproksima puto al sia bieno trinkakvon por sia familio kaj la dombestoj. Poste ŝi havis ideon: bori ĉe la domo kaj, surprize, estiĝis arteza puto, el kiu daŭre fluis, kaj ĝis hodiaŭ fluas, purega akvo el profundo de 100 metroj.

Sed, se la akvo ne konstante fluas, baldaŭ la truo ŝtopiĝas, kaj nepras denove bori. Tial la akvo daŭre fluu. Sekve perdiĝas en orienta Stirio, en sud-orienta Aŭstrio, ĉiuhore pli ol 1000m3 da valora akvo.

Renovigi

Nuntempe en Stirio ekzistas en ankoraŭ 2500 artezaj putoj. La federacia lando Stirio volas nun ŝanĝi la situacion: Aŭ puton renovigi, aŭ ĝin fermi, kion finance subtenas la lando.

Tamen multaj puto-posedantoj rifuzas. Ili fondis puto-defendan asocion kaj starigis protestŝildojn: “Ne betone fermu mian artezan puton!”

La nomo de tiaspecaj putoj devenas de la nord-franca regiono Artezo, franclingve Artois [artŭá].

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Arteza puto en orienta Stirio (sud-orienta Aŭstrio).

[FORIGITA!: bildo]

Hundo gardas la ŝildon “Ne tiel. Mi volas konservi mian puton. Haltu!”

[FORIGITA!: bildo]

La principo de arteza puto.

Politiko

OKCITANIO

Vilaĝo laŭdire sendependa

Gost [gust] (franclingve Goust) estas pitoreska vilaĝeto situanta en la okcitana Pireneo je preskaŭ 2000-metra alteco. Ĝi apartenas al la municipo Laruns, urbeto en Valo Aussau [aŭsaŭ] (franclingve Ossau), en la regiono Akvitanio. Ĝi situas tre proksime al la varmakva banurbo Aigas Caudas [ajgos kaŭdos] (franclingve Eaux-Chaudes), turisma loko jam komence de la 20a jarcento.

Tamen la plej interesa afero pri Gost estas tio, ke ĝi estas ŝajne sendependa ŝtato apenaŭ konata nek agnoskata. Pro sia izoleco, Gost estas regata de konsilantaro tute flanke de ĉiu ekstera leĝaro.

Laŭŝajne Gost neniam estis aneksita de Francio aŭ de Hispanio, ĉe la suda limo de la vilaĝo. Pro la ne-anekso pluraj lokanoj konsideras, ke Gost daŭre restas eta sendependa ŝtateto.

Ministro

Pri Gost parolis Joachim Laine, iama ministro pri internaj aferoj de Francio. “Gost estas respubliko”, li diris, kaj la registaro en Parizo nenion faris por ŝanĝi ĉi tiun situacion.

Do la feliĉaj anoj de Gost daŭre regas sin mem, neniel ĝenate de Francio. En 1913 usona libro, A Handy Book of Curious Information (Utila libreto pri faktoj kuriozaj), de William Shepard Walsh, asertis, ke Gost estas ŝtato sendependa eĉ pli antikva ol San-Marino.

Sed flanke de ĝia sendependeco, reala aŭ ne, Gost estas loko sufiĉe surpriza. Notindas, ekzemple, la longviveco de ĝiaj loĝantoj. Onidire, unu Gost-ano vivis 123 jarojn. Eble helpis la libereca aero de tiu ĉi pirenea vilaĝeto.

Ferriòl Macip

korespondanto de Monato en Katalunio kaj Okcitanio

Politiko

JAPANIO

Neniam legu la “aeron”!

Iam pola esperantisto diris al mi: “Se troviĝas du poloj, troviĝas tri politikaj opinioj.” Do, rilate Japanion, mi diris: “Se troviĝas tri politikaj opinioj, troviĝas cent japanoj.”

Tiu ĉi akordema sinteno de japanoj baziĝas sur aparta karaktero de la socio. Ĝi montriĝas ne nur en la formado de politikaj aŭ publikaj opinioj sed ankaŭ en la ĉiutaga vivo de la gejunuloj.

Tre populara nuntempa japana vorto, KY [kei ŭai], nome kuuki ga yomenai, laŭlitere “ne kapablas legi la aeron”, estas mallaŭda kaj riproĉa taksado pri kolego aŭ kunulo. En la japana lingvo kuuki havas du signifojn: unue gaso, konsistanta el nitrogeno kaj oksigeno, kaj due loka aŭ socia etoso, aŭ atmosfero, kiu regas la tieajn homajn rilatojn kaj montras la direkton de la socio aŭ la grupo.

Tial vi devas anticipe “legi la aeron” de la grupo aŭ la socio, al kiu vi apartenas, kaj opinii kaj agi laŭ la reganta “aero”. Se ne, vi estus taksata kiel KY, kaj riskas esti ignorata, izolata aŭ eĉ turmentata.

Jam en 1977 Yamamoto Ŝitihei, kritikisto, publikigis libron Studo de aero, en kiu li klarigis, ke en Japanio multaj politikaj kaj sociaj okazintaĵoj estis determinitaj laŭ la tiamaj “aeroj”.

Ekzemple, la Pacifikan Militon en 1941 decidis komenci nek la imperiestro, nek la ĉefministro, nek militistoj, sed la tiama “aero”, kiu englutis la tutan socion. Neniu povis rezisti tiun “aeron” eĉ per sciencbazita kaj detale preparita kontraŭo.

Rezulte, ĉiuj estas forfluigataj en la tajdo de kolektiva histerio kreita de tiu “aero”. Kompreneble kontribuis al la formado kaj disvastigo de la militema “aero” multaj politikistoj, militistoj kaj precipe amaskomunikiloj, sed estas malfacile trovi unusolan iniciatinton.

La Pacifika Milito estas la plej grava ekzemplo, sed ankaŭ hodiaŭ oni povas trovi multajn grandajn kaj malgrandajn similajn cirkonstancojn. Eblas mencii la decidon de la Tokia Elektro-kompanio malgraŭ sciencaj avertoj ne konstrui defendmurojn kontraŭ cunamoj ĉe la fukuŝima atomcentralo, kaj longdaŭran trompadon pri la financa situacio de Toshiba.

Krome notindas, ke inter la lernantoj de mezaj kaj altaj lernejoj gravas la KY-fenomeno. En grupoj ligataj per poŝtelefonoj ĉiu membro havas altruditan rolon aŭ karakteron. Se grupano ne kondutas laŭ la koncerna rolo, tiu povas esti taksata kiel KY, kaj ignorata aŭ forpelata de la grupo. Tio kondukas fojfoje al rezigno pri la lernejo aŭ eĉ al sinmortigo.

En la gubernio Fukuŝimo la rifuĝintoj de la cunamo, kiuj ankoraŭ loĝas en portempaj loĝejoj, sentas premon eĉ inter kunulaj rifuĝintoj, ke ili ne menciu la danĝeron de radioaktiveco.

En socio-psikologio la fenomeno de kunula aŭ grupa premo estas internacie konata. Okazoj en lernejoj kaj armeoj estas raportitaj kaj studitaj en multaj landoj. Do ne temas pri aparte japana afero. La aŭtoro, laiko pri socio-psikologio, ne scias, kiom speciale aŭ propre japana estas ĉi tiu KY-fenomeno aŭ “aero”.

Ĉiuokaze videblas, ke en socio aŭ grupo regata de prema “aero” malfacile naskiĝas unika, elstara ideo kaj invento. Tial Nakamura Ŝuĵi, kiu ricevis Nobel-premion pri fiziko pro la invento de lum-eliganta diodo (LED), kiu elsendas bluan lumon, alvokas al japanoj: “Neniam legu la “aeron”!”

Isikawa Takasi

Japanio

Leteroj

Nur virina rajto

Pri la artikolo Virino abortigas, nombroj pensigas de Paulo Sérgio Viana (Monato 2015/12, p. 19) mi volus rimarkigi, ke la loĝantaro de Slovakio havas liberalan opinion pri la demando de abortigoj. Laŭ la slovaka ĵurnalo Pravda, kiu komence de januaro 2016 publikigis la rezultojn de enketo pri Socio por planita gepatreco, 64 % de la slovaka loĝantaro pensas, ke nur la virino havas rajton sendepende kaj individue decidi pri abortigo. Laŭ la enketo, ekzistas nur tri gravaj kialoj por abortigo, aŭ artefarita interrompo de la gravedeco: (1) la sanstato, resp. endanĝerigo de la vivo de la patrino (konsentas 85 % de la loĝantaro), (2) gravega difekto de la ido (79 %) kaj (3) seksa perforto de la virino (79 %). Estas rimarkinde, ke la nombro de abortigoj en Slovakio daŭre malaltiĝas. En 1990 la ministrejo pri sano registris 47 900 abortigojn, en 2014 nur 15 625.

Julius Hauser

Slovakio

Politiko

INDONEZIO

#NiNeTimas ... sed profitos

Mortis almenaŭ ses homoj, kiam meze de januaro eksplodis ses bomboj en la indonezia ĉefurbo, Ĝakarto. Tuj poste pafis policanoj kontraŭ la teroristoj de la t.n. Islama Ŝtato kulpaj pri la atenco.

Tre baldaŭ populariĝis kradskatola etikedo: “#PreĝuPorĜakarto”. Al multaj malplaĉis la vortumado pro la sugesto, ke indonezianoj malfortas kaj bezonas preĝojn. Anstataŭe aperis en Interreto la pli akceptebla “#NiNeTimas”.

Tiel oni volas montri, ke la indonezianoj ne timas teroron kaj ne akceptas teroristojn. Tion indikas la fakto, ke post la eksplodoj kaj dum la pafado homoj ne forkuris sed venis por vidi, kiel kontraŭbatalas la teroristojn la polico.

Profitoj

Kaj do, ju pli da homoj, des pli da profitoj. Tiel pensis vendistoj, kiuj siajn varojn ekofertis ĉirkaŭ la sceno de la eksplodoj. Komercistoj proponis manĝaĵojn kaj trinkaĵojn ne nur al la scivola publiko sed ankaŭ al policanoj. Ŝajnas, ke hejmeniri sen mono prezentas pli grandan teroron ol la eksplodoj.

Disfamiĝis la novaĵoj pri la sentimaj vendistoj — ankaŭ pri la belaspekto de du policanoj, kiuj aperis en televidaj kanaloj. Subite retemuloj pli diskutis la vendistojn kaj la policanojn ol la teroristojn.

Aktoro

Kiam kelkajn tagojn poste estis komunikita la morto de la brita Harry Potter-aktoro Alan Rickman, la publiko turnis sian atenton al li. Plia indiko, ke veras la furoraĵo “#NiNeTimas”.

Nun la lando funebras, aparte ĉar la teroristoj — almenaŭ teorie — kunhavis la islamon kun la plimulto de la indonezianoj. Tamen la popola reago montras, ke oni neniam akceptos terorismon.

Syauqi Ahmad Zulfauzi Stya Lacksana

korespondanto de Monato en Indonezio

[FORIGITA!: bildo]

La bomboj eksplodis ĉirkaŭ tiu ĉi loko en Ĝakarto. Foto: SEPT

Scienco

RESPUBLIKO MAKEDONIO

Protestoj en plej poluita urbo

Dum la lastaj monatoj de la pasinta jaro 2015, la loĝantoj de Tetovo (albane Tetova), Gostivar kaj aliaj ejoj en la Makedonia Respubliko ne ĉesis protesti pro la alarma poluado — fare de la metalurgia kombinato Jugohrom, situanta ĉe la enirejo de Tetovo — de la tuta regiono nomata Kampo de Pollogo. Temas pri areo kompakte loĝata de alban-etnuloj.

Trafiko

Kvankam la registaro asertas, ke la ĉefa kaŭzo de la poluado estas la aŭtomobila trafiko kombine kun la utiligo de ligno kaj karbo por hejtado kaj kuirado, la koncerna kombinato laŭ la fakuloj ja kontribuas je 99 % al la tiea poluado. La plej freŝaj donitaĵoj priatestas la ĉeeston en la aero de PM10 (tio estas malutilaj toksaj partikloj) je niveloj 17-oble pli altaj ol tiuj permesataj: ĉi tio igas la urbon Tetovo, laŭ pria informo de la internacia instituto NUMBEO, la plej poluita loĝloko en la tuta mondo.

Sloganoj

La alban-etna ministro pri medio de la iama jugoslavia respubliko, nome Bajram Yzeiri, sin deklaras nekapabla kontraŭstari la registaron, kiu ne akceptis lian rekomendon fermi la kombinaton ĝis oni efike intervenos por plibonigi ĝian teknologion. Tiel plifortiĝis la protestoj fare de la civitanoj. “Ni volas puran aeron!”, “Haltigu ĉi tiun ekologian krimon!” estis kelkaj el la plej popularaj sloganoj. Komence de la nova jaro 2016, la estraro de la granda entrepreno decidis interrompi la funkciadon de la instalaĵo dum certa periodo ĝis ĝi ne plu poluos la aeron de la menciita regiono.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio kaj Balkanio

Leteroj

Necesas ŝpari en necesejoj

En Monato (2016/01, p. 11) ni malkovris la emon de japanoj al pureco. La genieco de la japanaj necesejoj havas diversajn aspektojn kaj originojn. Unue danke al tiaj tre ellaboritaj iloj maljunaj personoj povas pli longe vivi hejme solaj kaj pli malfrue translokiĝi al maljunulejoj. Eble en la okcidentaj socioj, kie okazas la sama maljuniĝo de la popolanoj, venos la sama bezono.

La genieco de la japanaj necesejoj aperas en la formo de la akvujo. Post uzo de la necesejo tiu akvujo malpleniĝas, kaj poste repleniĝas denove. Ĉar la kovrilo de la akvujo estas kuvoforma kaj la akvokrano iom pli alte konstruita, la uzanto povas lavi siajn manojn per la alvenanta akvo, kiu poste purigos la necesejan kuvon okaze de la venonta uzo. Tiaj akvujoj japanstilaj devus nepre aperi en la tuta mondo. Oni povus per ili ŝpari enorme multe da akvo.

Mireille Grosjean

Moderna vivo

SPORTO

Ĉefurboj ĉampionaj

Kune kun 19 aliaj eŭropaj urboj la orient-slovaka metropolo Košice [koŝice] (ĉirkaŭ 400 km for de la ĉefurbo Bratislavo) fariĝis la eŭropa sporta ĉefurbo 2016. Ĉi tiun titolon povas akiri eŭropaj urboj kun inter 25 000 kaj 499 999 loĝantoj, kaj kiuj kapablas enplekti vastan publikon, de infanoj ĝis pensiuloj, en diversajn sportojn.

Krom Košice, la aliaj sportaj ĉefurboj jenas: Chalon-sur-Saône (Francio), Crema, La Spezia, Lupatoto, Molfetta, Pisa, Ravenna, San Giovanni, Saronno kaj Scafati (Italio), Gijón, Las Rozas, Melilla (Hispanio), Krško (Slovenio), Liepaja (Litovio), Ruse (Bulgario), Setúbal (Portugalio), Stoke-on-Trent (Britio) kaj Tilburg (Nederlando).

Košice prezentas plurajn aktivaĵojn, inkluzive de la 93a internacia pac-maratono (duonmaratono, minimaratono kaj konkursoj por handikapuloj), monda ĉampionkonkurso en sportaj dancoj por plenkreskuloj, monda konkurso en retpilko kaj akvopilko, eŭropa konkurso en korbpilkludo, kaj diversaj karitataj konkursoj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Scienco

BIOLOGIO

Ĉe la rando de genetika revolucio

Jam de kelka tempo, sciencaj revuoj freneziĝas pri la tekniko CRISPR/Cas9, dum antaŭnelonge la revuo Science aljuĝis prestiĝan kvalifikon (“scienca elstaraĵo”) al ĝia malkovro. Kio ĝi estas? Temas pri molekula ilo, kiu kapablas redakti, se tiel diri, la genaron kaj modifi ĝin laŭplaĉe.

Resume, unu elemento de tiu molekula ilo kapablas rekoni specifan sekvencon de DNA (desoksiribonukleata acido) kaj gvidi iun duan elementon (kies nomo estas Cas9), tiel ke ĝi tranĉos la du fadenojn de la duobla DNA-a heliko ĝuste en antaŭe elektita loko. Tiumaniere oni povos eligi mutaciojn aŭ enigi trian elementon, ekzemple iun korektitan sekvencon de DNA. Poste, danke al la natura procezo de la ĉela riparsistemo, memvole algluiĝas denove la tranĉitaj pecoj. Tiu ĉi tekniko estas nekompareble pli preciza ol iu ajn antaŭa tekniko pri genetika manipulado.

Musoj

Jam ekzistas fidindaj pruvoj pri la eblo efektivigi genetikan terapion pere de tiu metodo. La lasta rilatas al la sukcesa eligo — en musoj — de la mutacio de la geno pri distofino (kaŭzanta la tiel nomatan miopation de Duŝeno). Ĉina teamo krome anoncis, en 2015, ke ĝi sukcese modifis eĉ homan embrion. Danke al CRISPR/Cas9, oni praktike modifis la genon, kiu provokas la tiel nomatan β-talasemion. Temas pri grava — genetike transdonebla — sanga malsano, kiu ege timigas kaj pri kiu zorgaj kontroloj okazas ĉefe en la jenaj landoj: Kanado, Kipro, Irano kaj Barejno. (En la insulo Kipro, se homoj volas havi la eblon geedziĝi en la loka ortodoksa eklezio, ili devas antaŭe submeti sin al aparta sanga ekzameno.) Tamen, pro etikaj kialoj, pluraj sciencaj revuoj malakceptis aperigi ilian artikolon.

Kancerologio

En la biologia kaj medicina esplorfakoj, ĉiuj teamoj volas lerni regi la teknikon por krei novajn ekzemplojn de genetike modifitaj bestoj. Fakte, tiu ĉi tekniko ŝajnas povi faciligi kaj rapidigi tiajn eblojn. Ankaŭ en kancerologio siluetiĝas interesaj perspektivoj. Antaŭ la ekapero de tiu ĉi tekniko, nur tre specialiĝintaj teamoj kapablis okupiĝi pri tiaĵoj. Nun, male, tiuspeca gena pritraktado kaj manipulado eblos, rekordatempe, al ĉiu ajn biologo.

Revivigo

La aplikoj de la teknologio CRISPR/Cas9 estas senfinaj ne nur en medicino, sed ankaŭ en agrikulturo kaj aliaj fakoj. Kelkaj eĉ opinias, ke eblos la kreado de novaj specioj aŭ la revivigo de jam malaperintaj. Entute, la homaro ŝajnas trovi sin ĉe la rando de genetika revolucio.

Anthony Lucas

korespondanto de Monato en Francio

Literaturo

NOVELO

La lumtura gardisto

Ĉi-sube la maro flagras, reflektante la helon de la luno, kaj via stelo, kiu en la ĉielo brilas, ŝajnas tremigi la rompiĝeman, senmovan silenton ĉirkaŭ mi. Ŝanĝiĝas neniam io ĉi tie: jen la sama maro, la kutimaj lumoj ĉe la horizonto, kaj ĉi tiu lumturo, kie ĉiuvespere jam delonge mi alfenestriĝas por admiri la golfon. Ĉi tie nenio ŝanĝiĝis, sed kiu scias, ĉu kaj kiom ŝanĝiĝis vi post tiom da jaroj! Pli kaj pli ofte mi pri tio demandas min: fakte, kiam ajn mi estas ĉi tie, mi spertas daŭran revenon al vi, al la memoroj pri vi, al tiuj jaroj, kiujn ni iam pasigis en ĉi tiu malgranda vilaĝo ĉemara.

Mi memoras, ke, kiam mi estis infano, mi ja kutimis nokte veni ĉi tien, kune kun mia patro. Vintre ni flamigis la fajron, poste ni supreniris du ŝtuparojn, kaj, malantaŭ la vitro, ni pasigis jarojn rigardante la flagrobrilojn de lanternoboatoj, kiuj ondiĝis iuloke sur la maro. Por ĉiu el tiuj lumoj paĉjo inventis rakontojn, rakontojn pri fiŝkaptistoj kaj piratoj, pri herooj kaj rabistoj. Li havis la kutimon rakonti ilin al mi, ĝis mi ekdormis.

La rakonto, kiu plej entuziasmigis kaj impresis min, estis sendube tiu, kiun li aŭdigis al mi dum somerpluva nokto. Temis pri kliko de piratoj, kiuj estis elŝipiĝintaj iumatene sur la strandon, forrabante ĉiujn knabinojn kaj virinojn el nia lando kaj portante ilin malproksimen al kruela riĉega suvereno, kiu estis paginta la piratojn por tiu malica ago. Tre sagaca knabo estis tamen sukcesinta sin kamufli kaj, ekspluatante la konfuzon, esti forkaptita. Inter la forŝtelitaj knabinoj troviĝis lia koramikino, kaj li volis ĉiakoste savi ŝin. Nokte, dum multe da piratoj dormis, alveninte al la vasta maro li estis sukcese liberiĝinta, mortigante kaj ĵetante en la maron la rabistojn trafitajn de surprizo, kaj reportante al la marbordo — sendifekte kaj sekure — ĉiujn virinojn.

Tiel mia fantazio galopis, kaj mi prirevis min mem kiel heroon. Mi imagis la piratojn kaptantaj vin kaj la ceterajn knabinojn; mi imagis min eniranta kaŝe, sed sukcese, en la ŝipon — same kiel la knabo en la rakonto — kun vi; poste mi estis ĉe via flanko, mi premis vian manon, kaj vi premis la mian, kvazaŭ dirante “mi ja timas, sed ... kun vi apud mi, estas malsame!”. Kaj en la plej favora momento mi agis kiel la heroo de la rakonto, liberigante unue vin kaj poste la ceterajn knabinojn. Tiel mi fariĝis heroo kaj — kio plej gravis por mi — via heroo!

Infanaj revoj, infanaj emocioj, kiel tiun fojon, kiam vespere mia patro portis nin kun si, por ke ni vidu sunsubiron meze de la maro, pere de lia malgranda remboato ĉiam kablofiksita antaŭ la lumturo. La ĉielo fariĝis rozkolora, purpura, turkisa kaj fine malluma. Kaj, kiam noktiĝis, sen esti aŭdebla, mallaŭte vi diris, apogante vian etan brakon sur miajn ŝultrojn kaj movante min apud vin: “Rigardu” — vi montris ĝin per la alia brako — “ja rigardu tiun stelon ĉi-supre: ĝi ŝajnas brili, ĝi ŝajnas okulumi al la luno ... Jen, vi estas la luno, ĉar vi iras ĉiuvespere al la lumturo kun via patro, kaj la lumturo ja lumigas kiel la luno; mi estas male tiu stelo, kiu tremas kiel koro. Ĉu vi vidas ĝin tie, super ni? Kiam vi rigardas tiun stelon, vi ja rigardas min”.

Ĉiunokte mi ja rigardadis tiun etan stelon tra la stelaro, kiu brilis kaj vere pulsis kiel koro en miaj infanaj okuloj, kaj mi pensadis pri vi. De tempo al tempo mia patro reportadis min sur firman grundon, demandante min, kion damne mi fikse rigardas en la ĉielo aŭ kial mi ne sekvas lian rakontadon.

Kelkfoje mi prirevis min mem ne nur kiel heroon (por pruvi, ke mi indas je vi) sed eĉ kiel ĉampionon, al kiu popolamaso hosanis pro iu eksterordinara prodaĵo. Poste mi imagis, ke mi zorge serĉas vin tra tiu festanta amaso kaj iuloke ja trovas vin, brakmovantan, por ke mi vidu vin, dum via patrino klopodas ĉiumaniere kvietigi vin. Poste mi min ĵetis mezen de la popolamaso por atingi vin, por unuiĝi kun vi, por brakumi vin, stringi vin kaj festi kun vi, prirevante kun vi, ke ni disiĝos kaj perdiĝos neniam plu.

Sed rapide ĉio finiĝas. Oni ekdormas kaj, kiam oni vekiĝas, jam tagiĝis, la suno leviĝis kaj onia stelo estas jam malaperinta, forviŝita de tro da lumo. Kaj sammaniere, kun la sama rapido, pasas la jaroj, kaj oni komprenas, ke oni ne plu estas infano, ke onia stelo perdis sin en la memoro kaj en la kvazaŭblindiga lumeco. Kaj mi scias, ke vi ne plu atendas min ĉiutage en la lernejo, ĉar ni kreskis kaj perdiĝis tra la vojoj de la homoj.

En la lastaj jaroj paĉjo ne plu rakontis al mi fabelojn: mi ne plu estis tiel juna por kredi je ili kaj por aŭskulti ilin pasie. Cetere multaj aferoj okazis malsame, ol mi atendis. Miaj amikoj baldaŭ ekridis pri mi, kiam mi rakontis al ili tion, kion mi ĉiuvespere faris. Ili sentis sin superaj al mi, nur ĉar iliaj patroj faris metiojn pli dignajn ol mia patro. Mi reagis malbone, por ne perdi ilian amikecon kaj ne esti mokata. Tute subite, mi iutage rifuzis iri kun mia patro al la lumturo. Tio tamen ne sufiĉis, por ke oni akceptu min. Iel ajn, mi malsamis. Mi bezonis ion plian ol tion, kion miaj amikoj donis al mi. Mi serĉis iun, al kiu mi povu elverŝi mian koron, al kiu mi povu paroli pri miaj duboj, pri mia nememfido, pri ĉiuj tiuj pensoj, kiuj turmentis mian animon: animon, kiun mi malkovris terure sentema kaj kiun ili ŝajne ne povis kompreni. Mi estis malsama ol ĉiu el ili. Mi estis eksterkanona, eksterkunteksta.

Tiel mi fermiĝis en mi mem, rifuĝante ene de la sama animo, kontraŭ kiu mi daŭre batalis.

Estis malfacila periodo: mi estis dubema inter la impeta deziro supervenki la rompiĝemon, kiun mi sentis ene de mi, kaj la ideo rezignacii kaj alkutimiĝi al ĉi tiu doloriga situacio. Iom post iom mi komencis akcepti la ideon, ke mia malsameco estas io neforviŝebla, io kunnaskita en mia karaktero. Finfine, tio povis eble esti io bona: io, kio igis min suferi, sed pri kio mi povus fieri.

Mi estis sukcesanta malrapide akcepti min mem tia, kia mi estis; mi estis lernanta ne timi esti mi mem; kaj mi ekaperigis sen konsciencriproĉoj la tutan enan forton, kiun mi sentis pulsanta en mi. Tamen mi ankoraŭ ne kapablis tion fari tre bone.

Iutage, dum mi ordigis malnovajn polvoplenajn librojn, eltirante du aŭ tri el bretaro, mi vidis ion fali. Temis pri ĉifita bileto, kiu facile komprenigis, kiom longe ĝi estis premtordita inter la libroj kaj muro. Mi estis ĝin forĵetonta, sed iom da scivolo puŝis min legi ĝin, elkodigi ĝiajn vortojn, klopodi kompreni, de kie ĝi venis.

Tuj mi rekonis, fortrenite de intensa (pli kaj pli intensa!) korbatado kaj de emocio longe ne sentata, vian skribmanieron, vian ruĝan plumon, per kiu vi ĉiam skribadis al mi; kaj mi legis malmultajn, malgrandajn, bloklitere skribitajn liniojn: “Vi estas la plej bona el ĉiuj, ĉar nur vi iras al la lumturo, ĉar nur vi estas simpatia, kaj mi tial volas esti por ĉiam kun vi. Kiam ni estos adoltoj kaj ni geedziĝos, ni iros ĉiutage al la lumturo kaj mi estos ĉiutage kun vi, kaj ni estos ĉiutage kune, ĉu ne vere?” Mi estis jam ploranta. Mi tremis pro la emocio esti trovinta vian malnovan, tre malnovan, etan bileton, kiun vi skribis al mi, por mi, antaŭ tiom da jaroj.

Nur tiumomente, post tiom longe, mi elkomprenis. Mi elkomprenis, finfine, ke mi povas esti kapabla akcepti min kaj ami min pro ĉio, kio mi estas. Pro ĉio, kio mi estas. Kaj mi elkomprenis, ke tio ne estas tre malfacila, se iam ni sukcesis tion fari tiel bone. Danke al la vortoj de knabino. Danke al viaj vortoj.

Tiel mi decidis iri denove al la lumturo, kun mia patro, kaj unuafoje mi estis vere orgojla pri tiu afero, kiun delonge mi provis kaŝi ĉiel ajn.

Tiuvespere mi longe parolis kun paĉjo pri la rakontoj, kiujn li inventis por mi dum mia infana aĝo; pri la kialoj, pro kiuj mi tiel longe ne volis iri tien. Liaj emociitaj okuloj brilis kiel pasintece: nur lia frunto ŝajnis krispigita de kelke da pliaj faltoj. Mi klarigis al li, ke, post tiom da noktoj pasigitaj tie kun li, antaŭ multaj jaroj, io estis bedaŭrinde ŝanĝiĝinta, kvazaŭ la suna lumo estus abrupte blindiginta min por puŝi min, kiel okazas ĉe multaj personoj, en mondon, kie la ŝajno gravas pli ol la esto; kie la plej sinceraj emocioj kaj sentimentoj estas izolataj en angulo, kaj pravas nur tiu, kiu krias plej laŭte. Male mi estis ĵus kompreninta, ke la plej sinceraj vortoj venas ĝuste de tiu, kiu ne krias; de tiu, kiu ne estas kreita por la blindiga lumo de la suno, sed por la malforta helo de la luno.

Mi iomete etendiĝis eksteren, por serĉi tiun: vian stelon. Kaj tiumomente, kvazaŭ senvole, mi vidis ĝin. Kaj mi rapide memoris ĉion, dum intensa ektremo laŭiris mian dorson. Mi longe plu rigardis tiun, kiel en mia infana aĝo, ŝiprompante en senfinan maron de memoroj.
Ĝi plu brilis.
Ĝi estis brilanta kiel tiam.

Kaj jen, post tiom da pasinta tempo, mi estas ankoraŭ tie ĉi: mi pluflamigas la fajron vintre, kaj poste mi rigardas la maron kaj la stelojn tra la ĉiamaj vitroj. Mi ofte estas sola: mia patro jam venas ĉi tien nur somere, ĉar liaj ostoj suferas pro la trablovoj de la malvarma sezono, kiuj ĉi tie multas.

Kiam ajn la ĉielo estas sennuba, mi pasigas mian tempon admirante vian stelon, kiu plue ŝajnas okulumi al mi. Mi repensas pri la infanaj jaroj, kiujn ni kune pasigis; pri tio, kio ni estis kaj tio, kio mi volis fariĝi ... Mi volis iĝi heroo kaj savi vin de la piratoj, kiel en la rakontoj kreitaj de mia patro. Mi volis iĝi ĉampiono, por ke vi fieru pri mi. Mi volis iĝi la plej bona en la mondo nur por vi ...

Nenio el ĉio ĉi mi fariĝis. Tamen venkita mi ne sentas min. Mi restis ĉi tie kaj ja estas nura lumtura gardisto, kiel pasintece. Mi rigardas la saman marpecon, kiun mi ĉiam rigardis. Sed mi estas feliĉa, kvankam mi opinias, ke mi nun povas diri al vi, ke tre mankas al mi tia persono, kia vi estis. Mi estas kontenta, ĉar ĉi tiu loko, kvankam neŝanĝiĝema, jam instruis al mi multon. Kaj estis bele malkovri iompostiome, ke vi prave en tiu malproksima vespero komparis min kun la luno. Mi ja estas ĉi tia: mi povas doni al vi ne la blindigan forton de la suna lumo, sed la delikatan kaj sinceran helon de la luno, kiu malantaŭ sia ŝajna mildeco kaŝas la forton, kiu tajdojn delokas.

La lumturo brilas ĉiam, malmultajn metrojn super mi, dum vi estas — kiu scias kiom! — malproksima. Sed la esperon refoje trovi vin mi neniam perdis. Estas ankoraŭ, ankrita ĉi-sube, la eta remboato de mia patro, nia eta remboato, kiu malplenas. Sed ĝi esperas gastigi ankoraŭfoje iun kun sia varma brakumo el seka ligno.

Kaj ĉiuvespere mi atendas vin, ĉi tie en la lumturo, por ke ni kuru unu al la alia kaj retrovu nin kiel pasintece, brakumante nin forte, premante niajn manojn kaj poste atingante la vastan maron por rigardi vian stelon.

Jes, finfine vi estos denove apud mi, dum la lumturo pli kaj pli kaj pli malproksimiĝos ...

Roberto Pigro kaj Stefano Moroso

Moderna vivo

RIFUĜANTOJ

Plenas la boato

En Aŭstrio 90 000 rifuĝantoj petis azilon dum 2015. Ili venas precipe el Sirio, Afganio kaj aliaj landoj en Proksima Oriento kaj Nord-Afriko. Komence de 2016 6000 vivis ankoraŭ en ejoj provizoraj.

Tamen ekstere de domoj aŭ de hejtataj tendoj ne eblas en Aŭstrio travivi dum la vintro, ĉar la temperaturoj falas fojfoje sub -10o C.

En januaro okazis konferenco, en kiu oni diskutis, ke la “boato plenas”. Alivorte: Aŭstrio ne ĉiujare povas prizorgi 100 000 novajn rifuĝantojn. Ne plu ekzistas liberaj loĝejoj kaj novajn oni ne povas tuj konstrui.

La registaro kaj la estroj de la federaciaj landoj deklaris, ke la nombro de enmigrantoj nepre draste falu. Tamen daŭre validas la rajto peti azilon — sendepende de la nombro de petantoj.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Rifuĝantoj, inter kiuj estas multaj islamanoj, provizore loĝas en la ĉefa stacidomo de Vieno. Oni zorgas tie pri la eblo dormi, manĝi kaj preĝi (sur aparta ŝildo la horoj de diservoj estas anoncitaj). Alia afiŝo avertas ne aĉeti varojn ĉu de privatuloj, ĉu de aliaj rifuĝantoj, ĉu eĉ de helpantoj. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

AŬSTRIO

Val-ora!

La aŭstra ŝtato posedas 280 tunojn da pura oro, kiuj valoras 9,5 miliardojn da eŭroj. La plejparto de tiu trezoro troviĝas eksterlande: 6 tunoj en Svisio kaj 224 tunoj en Britio. La resto, 50 tunoj, kuŝas en enlandaj trezorujoj.

Aŭstrio aĉetis oron ĉefe en la ekonomie prospera fazo dum la 1980aj jaroj. Per tiu oro oni povis stabiligi la kurzon de la tiama aŭstra devizo, la ŝilingo. Tial la oro troviĝu tie, kie oni povas ĝin tuj vendi, do en Britio.

Ingotoj

Hodiaŭ, en la erao de la eŭro, tio ne plu necesas. Oni decidis do reimporti 140 tunojn de tiu flava metalo el Britio al Aŭstrio. Post kontrolo eksterlanda kaj enlanda, por certigi, ĉu la ingotoj konsistas vere el oro, migris pasintan novembron 15 tunoj al Aŭstrio. Ĝis 2020 en la aŭstraj trezorujoj kuŝos 140 tunoj.

La maso de unu ingoto, kiu konsistas minimume el 99,5 % da oro, estas 12,5 kg. Ĝi longas 25 cm, larĝas 7 cm kaj altas 4 cm.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Grafikaĵo kun skriba permeso de la Aŭstra Nacia Banko (ÖNB). Unu ingoto egalas al 10 tunoj da oro.

[FORIGITA!: bildo]

Unu el la plej popularaj or-moneroj estas “Philharmoniker”. La 100-eŭra monero konsistas precize el unu unco da pura oro (31,103 gramoj). En januaro 2016 ĝi kostis 1050 eŭrojn. Impostoj ne pagendas. Fonto: Münze Österreich.

[FORIGITA!: bildo]

Okaze de la jubileo “200 jaroj de la Aŭstra Nacia Banko” la poŝto eldonis specialan poŝtmarkon la 18an de januaro 2016. La eldonkvanto estas 170 000 kaj la nominala valoro 1 eŭro.

Moderna vivo

BRITIO

Signoj cignaj

Raportite estis en brita gazeto, ke oni atendu longan, severan vintron. La informoj baziĝas sur frua — je 25 tagoj — alveno de cigno el Rusio, fakte la malgranda cigno (Cygnus bewickii) el Siberio.

La malgranda cigno, rekonebla pro flavkolora bekobazo kaj bela “kantado”, devenas de la norda oriento. Kiam la vetero malvarmiĝas, ĝi formigras por travintri en Eŭropo, ekzemple en la natur-rezervejo Slimbridge [slimbriĝ] en sud-okcidenta Anglio, kie oni rimarkis la frualveninton.

Laŭ rusa diraĵo, malgranda cigno alportas neĝon sur sia beko. Tamen efektive oni suferis dum decembro en Britio malpli pro neĝo ol pro inundoj.

Ringo

En 2012 inundoj la unuan fojon post 900 jaroj nuligis cigno-ceremonion ĉe la rivero Tamizo. La tiel nomata cigno-levo (angle: swan upping) ebligas al oficiuloj kapti indiĝenajn mutajn cignojn (Cygnus olor), meti ringon ĉirkaŭ la kruron, kaj tiel ilin nombri kaj samtempe protekti kaj prizorgi.

Tradicie nemarkita muta cigno apartenas al la monarĥo. En la 12a jarcento la krono malpermesis, ke oni mortigu cignojn por certigi, ke restos sufiĉaj por esti manĝataj ĉe la reĝa tablo.

Ankoraŭ restas krimo mortigi cignon en Britio, kaj la reĝino daŭre rajtas alproprigi nemarkitajn mutajn cignojn en difinitaj partoj de la rivero Tamizo.

Jens Spillner

korespondanto de Monato en Britio

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Sankcioj malsankciigitaj

Forigitaj estas sankcioj de la okcidentaj landoj kontraŭ Irano lige al la atom-programo de Teherano. Tion anoncis en januaro en Vieno Federica Mogherini, alta reprezentanto pri ekstera politiko de Eŭropa Unio, parolinte kun Mohammad Ĝavad Zarif, ministro pri eksteraj aferoj de Irano.

Antaŭe la Internacia Atom-Energia Agentejo (IAEA) decidis, ke Irano plenumis la interkonsenton faritan pasintjare kun ses landoj por limigi la nuklean programon. Tio ebligis forigi la sankciojn: “Irano plenumis ĉiujn necesajn postulojn, por ke venu la tago de realigo de la interkonsento”, tekstas la IAEA-komunikaĵo.

Vivnivelo

La ekonomiaj sankcioj, grandparte enkondukitaj dum la lastaj kvin jaroj kontraŭ la banka, ŝtalprodukta kaj aliaj sektoroj de la irana ekonomio, deŝiris la landon kun 80-miliona loĝantaro de la monda financa sistemo. Tio kaŭzis redukton de ĝia ekstera komerco kaj falon de la vivnivelo de la loĝantaro.

Forigi la sankciojn signifas eliron de Irano el internacia izolado. Oni liberigis la multmiliardajn aktivojn de Irano en fremdlandaj bankoj. Krome malfermiĝas ebloj por eksporti iranan nafton kaj por renovigi industrion kaj ekonomion.

Aviadiloj

La loka merkato malfermiĝos al produktaĵoj de eksterlandaj firmaoj. La ministro pri transporto jam informis, ke Teherano planas aĉeti 114 pasaĝerajn aviadilojn de la eŭropa konzerno Airbus por anstataŭigi malnovajn maŝinojn.

Nun Irano povas pligrandigi liverojn de nafto je 500 000 bareloj tage. Jen unu el la kaŭzoj de la falo de nafto-prezoj sur la trosatigita monda merkato. Barelo da nafto atingis unuafoje post 12 jaroj la nivelon de malpli ol 30 usonaj dolaroj.

Delegacio

La usona ministro pri eksteraj aferoj John Kerry rimarkigis, ke la diplomatiaj fortostreĉoj, laŭ la formulo EU3 + 3 (Britio, Francio, Germanio + Usono, Rusio kaj Ĉinio), daŭris du jarojn kaj duonon. Kerry dankis al Aŭstrio kaj Svislando, kiuj kontribuis al la interkonsento, kaj notis la gravan rolon de la irana delegacio en la longa procezo.

La okcidentaj landoj suspektis, ke la atomprogramo de Irano estas ŝirmilo por estigi atom-armilojn. Teherano neis la akuzojn, dirante, ke ĝi uzas atom-energion por pacaj celoj.

En julio 2015 Irano kaj la ses landoj atingis interkonsenton pri la irana nuklea programo. Laŭ ĝi Irano devas allasi inspektistojn de IAEA al siaj nukleaj instalaĵoj, kaj la okcidentaj landoj devontigis sin laŭpaŝe forigi la sankciojn kontraŭ Irano. Tio realiĝis duonjaron poste en Vieno.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Mohammad Ĝavad Zarif, ministro pri eksteraj aferoj de Irano. Foto: AUßENMINISTERIUM, WIEN

[FORIGITA!: bildo]

John Kerry rimarkigis la gravan rolon de la irana delegacio en la longa procezo. Foto: AUßENMINISTERIUM, WIEN

Moderna vivo

DORLOTBESTOJ

Bojkotataj bojantoj

Laŭdire hundo estas fidela, kaj ĝia konduto komprenebla; dum kato estas sendependa, kaj ĝia konduto mistera. Argumentoj tiaj pri hundoj kaj katoj estas senkonkludaj.

Pli konkludaj estas statistikoj pri dorlotbestoj. En Japanio pli multas hundo- ol kato-posedantoj. Sed ŝajnas, ke baldaŭ nombre superos la katoj. Laŭ asocio pri manĝaĵo por dorlotbestoj estis tenataj en 2014 10 350 000 da hundoj kontraŭ 9 960 000 da katoj. Dum la lastaj kvin jaroj malkreskis hundo-nombroj je 12,5 %, dum kreskis je 3,5 % la kato-nombroj.

Maljuniĝo

La kialo de la hundo-malkresko rilatas al la aĝiĝo de la japana socio. Pensiuloj trovas, ke ili ne plu povas promenigi sian hundon enparke aŭ surstrate, dum katoj ne bezonas promenigadon.

Parte pro tio, kaj pro la ŝanĝo de homaj gustoj, katoj fariĝis pli popularaj. Ili eĉ aperas pli ofte ol hundoj en la televido.

Translokiĝo

Tiuj, kiuj pro sia aĝo aŭ translokiĝo ne povas prizorgi kaj nutri sian dorlotbeston, portas ĝin al la publikaj higienaj oficejoj. Ankaŭ novnaskitaj hundidoj kaj katidoj, kiujn neniuj akceptas kiel familianojn, estas tien portataj.

La oficejoj “traktas” ilin per gaso aŭ injektoj. En 2013 en la tuta lando 128 000 hundoj aŭ katoj estis tiel “traktitaj”.

Sed, danke al besto-protektaj organizaĵoj kaj la higienaj oficejoj, kiuj strebas trovi novajn mastrojn, la nombro de viktimaj dorlotbestoj malgrandiĝis.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Politiko

KROATIO

Solvo senprecedenca

Stranga politika proceduro, ĝis nun nespertita en Kroatio, okazis inter la ŝtataj balotoj en la 8a de novembro 2015 kaj la starigo de nova registaro en la 22a de januaro 2016.

Dum la balotoj elektiĝis krom la du plej fortaj partioj (la dekstra HDZ, kun 59 parlamentaj lokoj, kaj la maldekstra SDP, kun 56 lokoj) ses aliaj partioj. Inter tiuj la nove fondita grupo MOST (Ponto) gajnis surprize 19 lokojn en la 151-seĝa parlamento.

Ne eblis kunmeti la necesan plimulton por krei registaron sen MOST. Aliaj partioj dekstraj kaj maldekstraj ne ebligis plimulton por iu ajn flanko.

La MOST-estro

La ĉefo de MOST, Božo Petrov, gajnis simpation, ĉar li estas eksterordinara oratoro kaj la ĝisnuna urbestro en eta urbeto, Metković. Tie li sukcesis ordigi la urbajn financojn kaj interalie malgrandigis la salajrojn de la administrantaro, inkluzive de si mem. Li intertraktadis kaj kun HDZ kaj kun SDP, insistante, ke la registara prezidanto estu fakulo kaj ne politikisto, ĉar MOST promesis tion al la balotantoj.

Tiun postulon neniu volis akcepti kaj la intertraktoj daŭris kaj daŭris. Fine, post du monatoj, Petrov subite anoncis, ke li koalicios kun la dekstra HDZ. Ambaŭ interkonsentis, ke la nova registara prezidanto estu Tihomir Orešković, financa direktoro de la granda farmacia kompanio Teva.

Orešković naskiĝis en Kroatio, sed kiel sesjarulo ĝin forlasis. Li studis en Kanado kaj parolas tre ridindan, fuŝan kroatan lingvon.

Sukcesis

Post trisemajnaj traktadoj inter MOST kaj HDZ ili sukcesis proponi membrojn por ĉiuj ministraj postenoj kaj fine, la 22an de januaro, la parlamento akceptis la planojn.

La ministraro konsistas el tute nekonataj personoj, ĝis nun neaktivaj en politiko. Ne antaŭvideblas kiel funkcios la registaro kaj ĉu ĝi kapablos solvi la sennombrajn problemojn de la ŝtato. Antaŭ ĉio Kroatio enorme ŝuldas, kaj ĝia produktado neniel kontentigas.

Se Kroatio havus pli ol 5 %-an malnetan jaran kreskon, ĝi kapablus repagi nur la interezojn por la kreditoj prenitaj. Tamen ĝia nuna jara malneta produkto kreskas inter 1 kaj 2 %. Ĝuste en 2016 la lando devas repagi escepte grandajn sumojn (entute pli ol 16 miliardojn da eŭroj — ekvivalento de po 4000 eŭroj por ĉiu loĝanto).

Indikas

Ke MOST malkaŝis, ke ĝi traktis kun Orešković, ke li iĝu ĉefministro jam kvar monatojn antaŭ la balotoj, indikas, ke Orešković estas jam de longe planata por tiu funkcio.

Kaj ke li la tutan vivon laboris por grandaj multnaciaj farmaciaj kompanioj, indikas, ke li estas iu, kiu batalos por la interesoj de la granda kapitalo — kio neniel promesas bonon por Kroatio.

Antaŭa registara prezidantino, Jadranka Kosor, diris, ke HDZ efektive elpensis MOST, por ke nova juna partio ŝajnigu trian eblon por popolo, kiu jam malesperis pri la samaj politikistoj en la du grandaj partioj.

Eblas konkludi, ke la fortoj de la dekstro tre bone elmanipulis la popolon en la interesoj de la monda bank-novkapitalismo kaj ke ili celas laŭeble sklavigi Kroation, kiu apenaŭ kapablas rezisti.

Zlatko Tišljar

korespondanto de Monato en Kroatio

El mia vidpunkto

Ĉu tro protektemaj?

Unu el la plej rimarkindaj lastatempaj fenomenoj ĉe britaj universitatoj — estus interese scii, ĉu ankaŭ ĉe samspecaj alilandaj institucioj: mi suspektas, ke jes — estas la kreskanta nombro de studentoj supernorme subtenataj dum siaj studoj.

Subtenado alprenas diversajn formojn. Studento, kiu evidentigas disleksion (kaj frapas la nombro de universitataj studentoj, kies disleksio ne estis rimarkita pli frue, ekzemple dum la lernejaj jaroj), estas laŭ siaj apartaj bezonoj relative glate prizorgata.

Tamen studento, kiu ne kapablas mem skribi dumprelegajn notojn, bezonas asistanton — sekretarion — por helpi en la klasĉambro. Alia bezonas pli da tempo por kompletigi ne nur eseon sed ankaŭ ekzamenon. En si mem nenia problemo ... sed nuntempe ne temas pri unusola studento, kun apartaj postuloj, sed pri aro.

Jen iu, kiu nepre faru la ekzamenon en aparta, senhoma ĉambro, ĉar la ĉeesto de aliaj studentoj perturbas; jen alia, kiu tro nervoziĝas por mem surpaperigi aŭ enkomputiligi siajn opiniojn kaj bezonas help-skribanton, al kiu dikti la ekzameno-respondojn; jen tria, por kiu oni faris apartajn aranĝojn, kaj kiu lastminute panikiĝas, ne prezentas sin ĉe la ekzamenejo, kaj do necesas ne nur ĉion refari, sed ankaŭ prepari freŝan ekzamenon.

La situacio verŝajne varias de universitato al universitato. La plej superaj institucioj, kiuj altiras alte kvalifikitajn abiturientojn, do la kremon de la intelekta kremo, estas eble malpli ofte elmetataj al la diversaj neŭrozoj, kiuj laŭŝajne pli kaj pli afliktas nuntempajn studentojn ĉe aliaj, malpli prestiĝaj, pli iasence triagradaj aŭ kvaragradaj (alt)lernejoj.

En institucioj tiaj la nombro de studentoj iel aparte apogendaj daŭre kreskas. Kalkulite estas, ke pli ol 15 % de la studantaro rajtas ricevi kroman helpon. Post du-tri jaroj temos laŭprognoze pri 20 %. Ĉu tro fantazie imagi epokon, kiam la plimulto de la studentoj estos tiel helpata ... kiam lernantojn kromapogi fariĝos la normo? Tiam la esceptuloj fariĝos tiuj, kiuj pli-malpli memstare, sen aparta subtenado, studas.

Komencas nun plendi universitataj instruistoj, devigataj dediĉi ĉiam pli da horoj al kreskantaj nombroj de “klientoj” apogendaj. Ne tro laŭte, ne publike, nur murmure kaj inter si ili esprimas sian malkontenton, ĉar en erao de t.n. politika korekteco neniu kuraĝas riski akuzon pri diskriminacio, kritiko, eĉ malamo, kontraŭ aparte pritraktataj studentoj.

Tamen pri diskriminacio, kritiko, malamo ne temas. Kreiĝas la impreso, ke multaj studentoj — ofte, ironie, la plej inteligentaj; certe la plej ruzaj — ekspluatas la regulojn por elvringi avantaĝojn el profesoroj, kiuj nenion povas kontraŭdiri.

Ĉiu konas studenton, kiu, plendante pro streĉo, formale ricevas apogan programon (kiun li mem ne pagas), kaj poste, surbaze de bonega diplomo (sur kiu ne aperos ajna mencio pri apogitaj studoj), gajnas stresplenan postenon en profesio aŭ industrio, en kiu, en la t.n. reala (do ne-universitata) mondo, neniu tiel tenos la manon.

Ne mankas kialoj por esti tiel apogata. Unue, ekzistas nun premoj — aparte financaj, karieraj, por ne paroli pri tradiciaj sociaj, interpersonaj — kiuj ne tiom perturbis antaŭajn generaciojn, al kiuj estis preskaŭ garantiata postdiploma, sekura kaj bone salajrata posteno.

Due, almenaŭ en britaj universitatoj, troviĝas multaj, kiuj en pasintaj jaroj ne estus fariĝintaj studentoj. Tiam ekzistis laborlokoj aŭ alispeca trejnado en relative floranta ekonomio. Nun, tamen, multaj “studas” ne pro aparta intereso pri la elektita fako sed pro manko de aliaj labormerkataj ebloj. Tiuj gejunuloj, ne vere intelektuloj, luktas kun siaj studoj, kio siavice estigas premojn.

Certe ekzistas honestaj studentoj, ne malinteligentaj, kiuj meritas subtenadon. Al tiuj neniu profesoro domaĝos siajn tempon kaj penon. Sed distingi inter honestuloj kaj kreskanta nombro de malhonestuloj pli kaj pli malfacilas — kaj, efektive, oni ne rajtas tiel distingi.

Finfine, atentigas la profesoroj, tiom apogi kaj protekti ne helpas al tiuj, kiuj, ekster la universitata ŝirmejo, devos iam alfronti kaj venki siajn neŭrozojn — realajn aŭ nerealajn.

Paul Gubbins

Leteroj

Granda okcidenta hipokriteco

En la januara numero Paul Gubbins bedaŭras, ke ne estas kondamnoj fare de islamaj estroj kontraŭ islamista teroro. Miaj informoj ne estas absolute fidindaj, sed mi havas la impreson, ke ja regule kaj ofte okazas tiaj kondamnoj, sed en okcidento oni tutsimple ne raportas ilin, supozeble pro tio, ke tia informo subfosus la deziron diabligi ĉiujn islamanojn. Notu, ke islamanoj estas la ege plej oftaj viktimoj de islamista murdado, ne la aliaj.

Estas granda okcidenta hipokriteco pri teroro. Kiel kompari la morton de kelkcent parizanoj kun la morto de kelkcent mil irakanoj pro la krima usona invado, aŭ kun la nuntempa teroro de la murdaj usonaj senpilotaj aviadiloj? Sciu, ke en la lastaj 15 jaroj en Usono estis proksimume 120 000 murdoj per pafiloj, el kiuj 43 fare de islamistaj pafistoj. Multaj el la amasmurdoj en Usono ŝuldiĝas al kristanaj teroristoj. Por ke vi ne pensu, ke mi partiecas pri la afero, mi menciu, ke mi mem estas ateisto.

Bruce Sherwood

Usono

Noticoj

Inspira vizito

Vizitis Kubon en januaro unu el la plej renomaj atletoj de la mondo. La rumanino Nadia Comăneci fariĝis dum la olimpiaj ludoj en 1976 la unua, kiu ricevis “perfektan” dek-poentan rezulton en gimnastiko. Krome ŝi gajnis entute kvin orajn medalojn.

En Havano, ĉe la nacia lernejo pri gimnastiko, Comăneci renkontis atletojn, kiuj tie trejniĝas. Ŝi parolis kun i.a. Manrique Larduet, kiu gajnis la arĝentan medalon pasintjare ĉe la monda ĉampionado pri gimnastiko en Skotlando.

Stelulo

Diris la rumanino: “Havi gimnastikiston kiel Larduet pruvas, ke ne gravas la loko, kie iu naskiĝas, por iĝi stelulo.”. Ŝi aldonis, ke la sukceso de Larduet inspiras multajn infanojn.

La vizito de Comăneci koincidis kun la dua “Granda Premio de Havano” pri ĵudo. Ŝin invitis la prezidanto de la internacia federacio pri ĵudo Marius Vizer, mem rumandevena.

Juan Carlos Montero Medina

Eseo

EMERITIĜO

Kvazaŭ ĉiu tago estus dimanĉo

La pasintan semajnon mi emeritiĝis. Kvardek tri jarojn mi memdediĉe laboris por mia kompanio. Per mia laboro mi iom kontribuis al la socio. Fakte pro laboro mi ne povis zorgi pri mia familio. Sed per mia laboro kaj enspezo mi subtenis mian familion: mian edzinon kaj du gefilojn. Nun komenciĝos nova vivo kiel pensiulo, kvazaŭ ĉiu tago estus dimanĉo.

Kvankam la pensio ne estos granda, se ni modeste elspezos, ni povos vivteni nin. Kelkfoje mi povos ĝui enlandajn vojaĝojn kun mia edzino. Unusola maltrankvilo estas pri miaj filo kaj filino, kiuj laboras sed ne povas trovi partnerojn, do ili daŭre loĝas ĉi tie, kiel duon-parazitoj.

Mi vizitas lokan klubon de maljunuloj. Mi volas konatiĝi kaj amikiĝi kun miaj najbaraj kunuloj. Krome, se eblus, mi volus kontribui per volontula laboro al la komunumaj aferoj. Mi min prezentas: “Mi estis estro de la ABC-fako de la XYZ-kompanio. Mi iniciatis kaj ellaboris grandan projekton de XXX ...” Neniu aŭskultas. La viroj interesiĝas nur pri ŝakludo kaj pri basbalo. La virinoj dronas en babilaĉado pri bagatelaj aferoj.

Mi spektas televidon. Surprize al mi ankaŭ en klerigajn, informajn programojn invadas komikistoj, kiuj maldensigas la enhavon per ŝercoj kaj sensencaĵoj. Dirlididi! Ŝajne hodiaŭ eĉ seriozaj programoj, ekzemple pri historio, politiko aŭ geografio, ne povas estiĝi sen ŝercoj kaj kvizoj.

Oni prave nomas la televidon “idiotkesto”. Mia edzino entuziasme rigardas koreajn sapoperojn. En la internaciaj novaĵeroj mi rimarkas, ke ĉiuj tiel nomataj gvidantoj, la prezidantoj kaj la ĉefministroj, aperantaj sur la ekrano estas stultuloj. Ili baldaŭ kondukos la mondon en abismon.

Jam delonge grincas kaj doloras miaj genuoj. Tial mi vizitas ortopedian fakon ĉe la urba hospitalo. La ejo plenas de maljunuloj, el kiuj multaj ĉeestas ŝajne nur por babili kaj sin distri. Mi atendas pli ol unu horon, sed la konsulto de la kuracisto daŭras nur tri minutojn. Danke al sociala sekureco, ni maljunuloj devas pagi nur 10 % de la tuta kosto de kuracado kaj medikamentoj. Tio tre favoras maljunulojn je la kosto de junuloj, kiuj pagas 30 %.

En la vagonaro al kaj de la urbo, ĉiuj enrigardas en tiel nomatajn saĝtelefonojn. Neniu legas ĵurnalon aŭ libron. Onidire lastatempaj junuloj ne spektas televidon, kiun anstataŭas la saĝtelefono, alia idiotkesto. En la stacidomo pro miaj genuoj mi devas uzi la rulŝtuparon, kiun mi malofte uzis. Kial gejunuloj uzas rulŝtuparon? Sanaj kaj viglaj gejunuloj uzu ŝtuparojn.

Hejmenirante, mi vizitas superbazaron, kaj aĉetas kelkajn aĵojn. Ĉe la kaso maljuna virino antaŭ mi malrapide serĉas monerojn en sia monujo, kio min ege iritas. Kiam ŝi hazarde turnas sin, mi furioze mienas al ŝi.

Hodiaŭ mia edzino foriros pro dutaga vojaĝo al varma fonto kun siaj amikinoj. Ŝajne ŝi ne ŝatas vojaĝi kun mi.

En la loka ĵurnalo oni raportas, ke plano konstrui infanvartejon estas nuligita, ĉar la loĝantoj ĉirkaŭ la planita loko kontraŭis. Laŭ ili la bruo kaj krio de infanoj ĝenos, do ne elteneblos. Ho, kiaj maltoleremaj homoj! Infanoj estas trezoroj de la lando. Ĉu tiuj loĝantoj forgesis sian infanan tempon? Se ne ekzistas infanvartejoj, gejunuloj ne estos helpataj subteni sian familion. Ne mirinde, ke la loĝantaro de nia lando malgrandiĝas.

Mia edzino subite deklaras, ke ŝi eksedziniĝu. Ho, ve! La propono estas por mi tondro en serena ĉielo, sed ŝajne jam delonge ŝi ĉion detale preparas. La leĝo rajtigas ŝin postuli duonon de mia pensio, ŝi informas. Kion fari?

P.S. La supra viro estas karikatura, kunmetita figuro de multaj japanaj maljunuloj, kiuj trovas sian lokon nek en la hejmo nek en la komunumo.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Moderna vivo

INFANOJ

Kiam unu fariĝas du

Lastatempe en Ĉinio amaskomunikiloj donis grandan atenton al gravediĝo. Ekde la komenco de 2016 la ĉina registaro ŝanĝis sian unu-infanan politikon, tiel ke nun geedzoj rajtas havi du idojn.

Ĉinio estas la lando kun la plej granda loĝantaro en la mondo. En Ĉinio oni diras, ke tiuj, kiuj havas multe da infanoj, estas pli feliĉaj. Tio kuraĝigis la ĉinajn virinojn multe naski. Post la fondiĝo de la Ĉina Popola Respubliko en 1949 la nombro de ĉinoj tiel rapide grandiĝis, ke post nur ĉirkaŭ 20 jaroj la loĝantaro pli ol duobliĝis.

Tial la registaro maltrankviliĝis kaj en 1980 ellaboris politikon, laŭ kiu geedza paro rajtis havi nur unu infanon. Rezulte la plimulto de la ĉinaj familioj konsistas el nur tri membroj.

Ekonomio

La unu-infana politiko alportis al Ĉinio ne nur favoran kondiĉon por rapide evoluigi sian ekonomion, sed ankaŭ problemojn. Paroj, kies solinfano ial mortis, post kiam la patrino perdis pro la aĝo naskokapablon, aparte suferis. En Ĉinio infanoj kutime zorgas pri siaj maljunaj gepatroj.

La nova nasko-politiko nun konfuzas multajn virinojn. Mia najbarino, 33-jaraĝa instruistino, havas solfilinon, kiu studas en mezlernejo. Nun ŝiaj bogepatroj ofte vizitas ŝin, petante, ke ŝi nasku duan infanon. La dilemo maltrankviligas mian najbarinon kaj ŝian edzon.

Ĉinoj ne komprenas, kial eŭropanoj aŭ usonanoj ne volas havi multajn infanojn. Reciproke tiuj ne komprenas, kial ĉinoj ŝatas multe da infanoj. Infanoj estas la estonteco de la homaro ... sed por havi infanon necesas tempo, energio kaj mono.

Xu Jinming

korespondanto de Monato en Ĉinio

Moderna vivo

AŬSTRIO

Ŝparporkoj kaj ŝilingoj

Ŝparporko estas eta, interne malplena figuro kun fendo supre por enĵeti monerojn. La materialo estas tre diversa: Plasto plej ofte, sed ankaŭ ceramiko, vitro, gumo, eĉ kokosa nukso, ligno, papero kaj diversaj metaloj.

En Aŭstrio oni ankoraŭ trovas en ŝparporkoj ŝilingojn kaj groŝojn, kiujn oni uzis ĝis la 30a de junio 2002. Ekde la 1a de januaro 2002 validas eŭro kaj cendo. Pli ol 98 % de la ŝilingaj monbiletoj la aŭstroj ŝanĝis kontraŭ eŭraj monbiletoj.

Eluzita matraco

Tamen nur 44 % de la ŝilingaj moneroj revenis al la Aŭstra Nacia Banko. Ilin retenis kolektantoj aŭ pri ili oni simple forgesis. Fojfoje oni malkovras malnovajn monerojn kaj monbiletojn sub eluzita matraco, en ŝu-skatolo, en sekreta fako de disfalema ŝranko aŭ inter la folioj de eksmoda libro.

Pro tio la nacia banko ĉiujare starigas buson en diversaj lokoj. En la buso oni povas ankoraŭ ŝanĝi ŝilingojn kontraŭ eŭroj.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Kolektanto de ŝparporkoj estas la litovino Gražina Opulskienė, kiu montras sian plej grandan ŝparporkon. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Ĝis 2002 en Aŭstrio validis ŝilingoj kaj groŝoj. Foto: WALTER KLAG

Lingvo

PLANLINGVOJ

Kartago detruendas: ĉu Esperanto tial lernendas?

Kiam mi estis lernejano en la klaso de Latino, oni ofte asertis, ke la kono de klasikaj lingvoj helpas la ĝeneralan lernadon de niaj modernaj idiomoj. En preskaŭ ĉiuj eŭropaj lingvoj abundas vorttrezoro de deveno latina kaj helena. La scio de la radikoj kaj de la afiksoj, kiuj estigas tiajn vortojn, ja ebligas la komprenon de ilia signifo.

En Irlando klasikaj lingvoj estas apenaŭ instruataj nuntempe en lernejoj; kaj, efektive, ili malaperis el la stud-programoj. La kono de la latina lingvo ne plu estas deviga nun por studentoj de medicino aŭ de teologio. Tio estas bedaŭrinda fakto. Tamen, mi iom dubas pri la aserto de kelkaj latinistoj, laŭ kiuj la latina povas ludi praktikan rolon en la hodiaŭa mondo. Ĝia gramatiko estas tro kompleksa kaj ĝia vortprovizo tro arkaika kaj postrestinta.

Kontraste, Esperanto konservas multajn el la avantaĝoj de la klasikaj lingvoj sen reteni iliajn nebezonajn malfacilaĵojn. Oni tamen ne troigu pri ĝia supozata, pretendata facileco. Iusence neniu lingvo estas vere facila. Ĉiu lingvo devas esti lernata: oni ne heredas ĝin de siaj propraj antaŭuloj.

Distribua rolvorteto

En sia eseo Piĝinoj, kreolaj lingvoj kaj planlingvoj (1988), Bernard Golden skribas: “Eblas argumenti, ke Esperanto, same kiel piĝino, estas simpla lingvo; tamen la granda diferenco estas, ke Esperanto havas kelkajn gramatikajn malfacilaĵojn”. Simile, Werner Bormann asertas, ke “estas kelkaj eroj en la Esperanto-gramatiko, kiuj estas tre malfacilaj”. Li mencias la diversajn uzojn de la akuzativa kazo, la komplikaĵojn de la refleksivaj pronomo kaj adjektivo, la distingon inter transitivaj kaj netransitivaj verboj, la distribuan rolvorteton po, la adverban participon ktp.

Plie, en unu el siaj libroj pri lingvoj, R. L. “Larry” Trask skribas, ke “Esperanto havas amason da gramatiko, kvankam esperantistoj ne konscias pri ĉi tiu fakto”.

Poezia eposo

La plimulto de la esperantistoj ne tro okupas sin pri gramatikaj komplikaĵoj kaj, grandparte, ignoras ilin. Por la mezuma parolanto, la fundamentaj dek ses reguloj el la Unua Libro sufiĉas. Ili povas senprobleme ignori la subtilaĵojn kaj harfendaĵojn de gramatikistoj kaj pedantoj. Esperanto estas ja facila, se oni deziras per ĝi korespondi, konversacii, saluti (“Kiel vi fartas?”) kaj sendi simplajn mesaĝojn per retpoŝto. Tiun simplan lingvaĵon oni ja rajtas elekti. Cetere, se oni volas esti akademiano, komponi poezian eposon aŭ verki romanon, tiu baza “bona lingvo” tute ne plu estas adekvata. Profunda studado de Esperanto montras, ke ĝi estas unike riĉa, esprimpova kaj subtila. Ĉiu nuanco de la homa penso povas esti esprimata per ĝi.

Absoluta ablativo

Nuntempe oni multe emfazas la propedeŭtikan valoron de Esperanto. Tiu pretendo estas realeca, ne nur kiel preparo por lerni aliajn lingvojn, sed ankaŭ por lerni logikan pensadon kaj eviti malprecizan kaj sensencan paroladon. Rilate al sia utileco por enkonduki studentojn al la lernado de la plej popularaj eŭropaj lingvoj, Esperanto estas ege valora por prezenti, kompreni, reprodukti kaj imiti la plej komplikajn gramatikaĵojn de antikvaj kaj modernaj fleksiaj lingvoj: la latina, la pragreka, la islanda kaj la slavaj.

La internacia lingvo estas eĉ bona preparo por la lernado de neeŭropaj idiomoj (kaj hindeŭropaj kaj ne-hindeŭropaj). Per ĝi oni povas esprimi la subtilaĵojn de altnivele fleksiaj lingvoj, ekzemple la supinon de la latina kaj de la islanda, la latinan absolutan ablativon, la mezan voĉon de la pragreka kaj de la islanda. Plie tiuj, kiuj malfacile komprenas la verbajn aspektojn de la slavaj idiomoj (temas pri granda problemo por ne-slavoj), opinias, ke ankaŭ tiuokaze Esperanto rimarkinde helpas.

Difina artikolo

Kompreneble, ordinaraj esperantistoj ne bezonas tiajn “esoterajn” gramatikaĵojn. Male ili konstatas, ke Esperanto multe simpligas la gramatikajn komplikaĵojn, kiujn oni renkontas ĉe la plimulto de la lingvoj. Ekzemple, la lernanto de iu fremda lingvo devas ofte parkerigi ne nur la substantivojn, sed samtempe ilian genron (vira, ina, neŭtra; kaj aldone: animita, neanimita), depende de la lingvo. La franca, la hispana, la hindustana posedas du genrojn; la germana kaj la islanda tri; siavice la ĉeĥa distingas inter virĝenra animita kaj virĝenra neanimita. Esperanto havas nur unu genron, do bezonas nur unu difinan artikolon (la), dum la germana havas tri genrojn kaj tial necesas uzi tri malsamajn artikolojn (der, die, das).

La lingvoj kun kompletaj konjugacioj, kiel la franca, la itala kaj la hispana, postulas malsaman verban finaĵon por ĉiu persono; male, ĉi-rilate, Esperanto antaŭvidas nur unu verban formon sendepende de la subjekto. Simile, la verbaj tempoj (tensoj) en Esperanto estas simplaj kaj havas nur unu formon por ĉiu tenso. Esperanto ne havas neregulajn verbojn, esceptojn aŭ nelogikajn idiotismojn. Plie la prononco de ĉi tiu lingvo ne prezentas apartajn problemojn, krom por parolantoj de unuopaj lingvoj, en kiuj mankas iuj sonoj.

Skribita Esperanto estas tute fonetika, malkiel ekzemple la angla aŭ la franca. Alia granda simpligo estas la foresto de deklinacio de substantivoj kaj adjektivoj (krom la finaĵo -n de la akuzativa kazo, kiu kelkfoje konfuzas).

Kaza sistemo

Tamen, eĉ tiu lasta afero (la deklinacio de iuj lingvoj) povas esti formulita kaj klarigita en Esperanto. Vidu la Plenan Analizan Gramatikon (PAG). Sur la paĝo 77, ĝi ekzemple deklinacias la montrajn pronomojn jene (la unua pronom-formo estas konsiderenda individuiga, la dua neŭtra, la tria plurala):

Nominativo: tiu, tio, tiuj;
Akuzativo: tiun, tion, tiujn;
Genitivo: ties, ties, ties;
Prepozitivo: je tiu, je tio, je tiuj.

Se oni dezirus imiti la modelon de fleksia lingvo, oni povus deklinacii la Esperantajn substantivojn jene:

Nominativo: LANDO;
Vokativo: HO LANDO!
Akuzativo: LANDON;
Genitivo: LANDA;
Prepozitivo: AL LANDO, EL LANDO;
Lokativo: LANDE;
Akuzativo de direkto: LANDEN;
Instrumentivo: LANDE.

Tio tamen estas nenecesa komplikaĵo kaj plaĉus nur al pedantoj aŭ al tiuj, kiuj volas klarigi la kazan sistemon de fleksiaj lingvoj kiel la latina, la rusa, la islanda ktp.

Detruenda urbo

Studentoj de la latina lingvo cerbumas klopodante kompreni la misteron de la tiel nomata pasiva perifrazo (angle passive periphrastic). Oni povas rigardi la formojn en -end- de Esperanto (farenda estas / farendas) kiel ekvivalentajn al iuj malbone digesteblaj latinlingvaj; ekzemple la diraĵo de Katono la Maljuna Carthago delenda est povas esti rekte kaj simple esperantigita kiel Kartago detruenda estas / detruendas. Do, ankaŭ ĉi tie, Esperanto helpas kompreni la koncernan gramatikan komplikaĵon.

Ĉirkaŭfrazo

En la latina gramatiko, la absoluta ablativo (latine ablativus absolutus) estas participa fraz-elemento, kiu normale konsistas el unu participo kaj unu substantivo, ambaŭ en la ablativo. Ĝi ne havas rektan ekvivalenton en Esperanto. Oni kutime devas traduki ĝin per subordina frazo aŭ ĉirkaŭfrazo. Temas pri konciza subpropozicio kun ablativa subjekto kaj kongruanta participo kiel verbo: ekzemple diis iuvantibus, “helpante la dioj, kun la helpo de la dioj, helpate de la dioj”.

Verba aspekto

Ne-slavoj, kiuj provas lerni slavajn lingvojn (la rusan, la polan ktp.), malfacile komprenas kaj enbatas en sian kapon la tiel nomatajn aspektojn de la verboj, formojn, kiuj ne ekzistas en la lingvoj de okcidenta Eŭropo. Kiam mi senrezulte klopodis iomete studi la polan, mi ne kapablis kompreni la slavan verban aspekton, ĝis mi komparis ĝin kun Esperanto. Mi ankoraŭ ne estas elmajstrinta ĝin, sed almenaŭ mi komprenas pli-malpli ĝian principon, helpe de la verbaj afiksoj de Esperanto. En la paragrafo 105 de PAG, estas klarigitaj la aspektoj de la verbo. En Esperanto tiuj verbaj formoj estas esprimataj per afiksoj (prefiksoj kaj sufiksoj; ekzemple: komenca aspekto per ek--iĝi; momenta aspekto per ek-; daŭra aspekto per -ad-; ripeta aspekto per re-; kaj fina aspekto per tra-, fin-, sat- kaj tut-).

Meza voĉo

En kelkaj lingvoj (ekzemple la helena kaj la islanda) ekzistas verba formo, kiu nomiĝas meza voĉo. En kelkaj okazoj ĝi similas la pasivon; en aliaj ĝi plenumas aliajn funkciojn. En Esperanto oni havas la sufikson -iĝ-, kiu transformas verbon en formon kompareblan kun la meza voĉo.

Dua futuro

Kompreneble, per Esperanto oni ne povas klarigi ĉiujn el la unikaj gramatikaĵoj de ĉiuj teraj lingvoj. Mi scias preskaŭ nenion pri la lingvoj de Azio, sed mi supozas, ke Esperanto apenaŭ helpus nin eŭropanojn lerni ekzotajn gramatikaĵojn, kiaj la “dua futuro” de la japana (kiu, fakte, ne ŝajnas temi pri la estonteco) kaj la (por ni) stranga verba konstruaĵo de la hindustana (hindia-urdua), kiu aspektas kiel pasiva, sed ja estas aktiva.

Mano blanka

Tamen, ĝenerale, la lernado de Esperanto estas vere tre helpema ĉe la studado de aliaj idiomoj. Eble la sola malavantaĝo okazas tiam, kiam studento volas parkerigi la genron de substantivoj kaj estas konfuzata de la ĉeesto de la ununura artikolo la de Esperanto. La hispana esprimo la mano blanca estas la mano blanka en Esperanto, sed en Esperanto oni diras la problemo, dum en la hispana oni diras el problema (ĝi estas vira substantivo). La virino ja estas la mujer en la hispana, sed hombre (viro), aŭ iu ajn virgenra substantivo, ne povus havi la artikolon la, kiel male okazas ĉiuokaze en Esperanto.

Resumo

La propedeŭtika valoro de Esperanto konsistas ne nur en tio, ke ĝi favoras la lernadon de senfleksiaj lingvoj (la sintezaj), ekzemple la angla, la afrikansa, la norvega, sed ankaŭ tiun de kelkaj lingvoj kun ege pli kompleksa gramatiko.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Lingvo

INDONEZIO

La sunda kaj ĝiaj skribsistemoj

La sunda estas etna lingvo en Indonezio. Ĉirkaŭ 40 milionoj da homoj parolas ĝin en la provinco Banten kaj en okcidenta Javo. Ĝi estas tamen tiel komplika, ke ĝiaj parolantoj mem emas sin esprimi en la indonezia, kion ili rigardas pli facila. La sunda havas sian propran skribsistemon, sed preskaŭ neniu homo ĉiutage uzas ĝin, spite al tio, ke intelektuloj ĉiel penas daŭrigi la uzadon de tiu tradicia skriba metodo.

Adaptoj

Nuntempe la sunda lingvo plejparte utiligas kiel skribsistemon la latinan alfabeton. Ĉi-lasta taŭgas, ĉar ankaŭ la indonezia uzas ĝin, tamen ĝi kuntrenas iom da malavantaĝoj. Kelke da sonoj de la sunda lingvo fakte ne estas precize transskribeblaj pere de la latina alfabeto, kia ĝi estas uzata por transliterumi la indonezian; pro tio estas faritaj kelkaj adaptoj. Ekzemple, por la tri malsamaj prononcoj de la vokalo e oni havas <e>, <é> kaj <eu>. Tamen <é> ne ekzistas en la indonezia lingvo: tial kelkfoje la sundanoj ne povas distingi ĝin, kaj tio kaŭzas iam miskomprenojn.

Koloniismo

La sunda posedas sian propran skribsistemon, per kiu oni povas efike distingi ĝiajn diversajn sonojn, sekvante la fonologian aspekton de la lingvo. La plej malnova sistemo estas la tiel nomata pallava alfabeto, per kiu oni sin helpas ekde la 5a jarcento p.K. Ĝi alvenis el Barato pro la influo de hinduismo. La barata pallava alfabeto evoluis kaj fariĝis aksara sunda kuna (esperantigebla kiel “malnova sunda alfabeto”), kaj oni utiligis ĝin de la 14a ĝis la 18a jarcento. Poste pro la influo de la najbara regno, kie regis la java lingvo, la sundanoj ekuzis la tiean alfabeton kiel skribsistemon, ekspluatante la similecon ekzistantan el fonologia vidpunkto inter la du idiomoj. Ĉi tiun javan skribmetodon oni ekspluatis ĝis la 19a jarcento. Kiam la islamismo atingis la sundan regionon, la loka loĝantaro ja komencis uzi la araban alfabeton por skribi la sundan lingvon, kaj tiu kutimo daŭris de la 17a jarcento ĝis la 20a jarcento. Laste pro la forta influo de la nederlanda koloniismo la sundanoj finfine ekuzis (kaj plu uzas) la latinan alfabeton.

Reenkonduko

Relative antaŭ nelonge, en la jaro 1991, fakuloj pri sundaj lingvo, literaturo kaj kulturo ekpensis pri iu etna skribsistemo, kiu estu elemento de identeco por ĉiuj sundanoj. Ili volis, ke oni uzu nek la javan, nek la araban, nek la pallavan skribsistemojn, ĉar ili estis konsiderataj fremdaj. La latinan oni ne povis forlasi, ĉar ĝi jam estis tre disvastiĝinta. Fine ili decidis rekrei kaj reenkonduki la sundan skribsistemon, inspiritan el la antikva kaj utiligendan kiel oficiala skribsistemo de la sunda lingvo. Tiu longa historio kuŝanta malantaŭ la maniero skribi la sundan lingvon ja montras, ke temas pri kompleksa kaj nebanala lingvo. Tamen ĝi nek famas, nek vaste uzatas, spite al la multaj provoj ĝin revivigi.

Identeco

La sunda skribsistemo nerekte montras la sundan identecon. Ĝi estas treege pli simpla, kvankam samtempe malpli bela, ol la java kaj balia sistemoj. Ĝi spegulas kaj simboligas la simplecon de la sundaj popoloj. Oni povas eltiri ankaŭ la konkludon, ke la sundanoj konsideras pli grava la funkcion ol la estetikon.

Vokal-forigilo

Cetere, per la sunda skribsistemo oni povas skribi la sundan lingvon pli koncize ol per la latina alfabeto. La sistemo jenas: ĉiu konsonanto aperas kiel silabo aŭtomate enhavanta la vokalon a: temas pri la lokaj sonoj ka, ga, nga, ĉa, ĝa, nja, ta, da, na, pa, ba, ma, ja, ra, la, ŭa, sa, ha kaj pri la fremdaj sonoj fa, va, qa, ksa, za, ŝa, ĥa. Se oni volas ŝanĝi la finan vokalon aŭ tute forigi ĝin, oni metas apartan simbolon, ĉu antaŭ, ĉu post, ĉu sub, ĉu sur la koncerna litero. Cetere, se en vorto aperas la sonoj j, rl inter la konsonanto kaj la vokalo, kiel ekzemple en kja, tro kaj gli, oni povas ankaŭ tiuokaze meti specialan simbolon por indiki la nepran ĉeeston de meza sono j, rl anstataŭ forigi la vokalon ene de la unua grafemo kaj skribi la duan grafemon poste. Krome, se aperas la sonoj h, ngr fine de silabo, ekzemple en vortoj kiel per, kangteh, oni refoje aldonas ian simbolon por montri la ekziston de ĉi tiuj sonoj. Per tia sistemo oni povas skribi “Bandung”, la nomon de la ĉefurbo de okcidenta Javo, per nur kvar simboloj (ba, na, vokal-forigilo, dung) anstataŭ sep literoj pere de la latina alfabeto.

Sekretoj

Malsame ol en la pasinteco, kiam la sunda skribsistemo estis ĉiam uzata por transskribi la sundan lingvon, nun oni turnas sin al ĉi tiu tradicia skribmetodo malofte kaj nur por precizaj celoj. Kvankam ĉiu ajn lernejo en okcidenta Javo estas devigata instrui ĝin al la studentoj, ne ĉiu el ili vere lernas kaj aplikas ĝin. Fojfoje oni deziras ĝin uzi kiel sekretan skribsistemon. Kelkaj amikoj, kiuj lernas ĝin kune, povas komunikiĝi per la sunda skribsistemo por transskribi ĉu la indonezian, ĉu la sundan lingvojn. Tiumaniere ili povas komunikiĝi sekrete. Pli oficiala uzo estas tiu sur la strataj nomplatoj de kelkaj urboj en okcidenta Javo kaj sur la nomplatoj de kelkaj ŝtataj institucioj. Tamen en iuj regionoj la nomplatoj de stratoj kaj institucioj aperas nur en la latina alfabeto aŭ en java/araba alfabeto. Cetere, la peno revivigi la sundan skribsistemon aperas ankaŭ inter teknikemuloj: fakte nuntempe ĝi povas esti uzata ĉe komputilo pere de Unikodo. Krom la menciitaj celoj, ŝajnas, ke ne ekzistas aliaj modernaj uzoj de la sunda skribsistemo.

Kulturemuloj

Kulturemuloj ĉiam diras tion, kiam ili propagandas kreskantan disvastigon de la sunda skribsistemo. Ĉi-lasta estas identeca emblemo de la sundanoj: ĝia historio estas tiel longa, kiel tiu de la sundanoj. Temas pri neforigebla ero de la sunda kulturo. Do, ili diras: “Ne forgesu vin mem, lernu la sundan alfabeton kaj savu vian propran kulturon!”

Syauqi Ahmad Zulfauzi Stya Lacksana

korespondanto de Monato en Indonezio

[FORIGITA!: bildo]

Nomplato de la strato L. L. R. E. Martadinata, Bandung, montranta kaj la latinan kaj la sundan alfabetojn. Foto: SYAUQI AHMAD ZULFAUZI STYA LACKSANA

Moderna vivo

UNIVERSITATOJ

Studentoj bezonataj

En januaro, la kuba ministerio pri supera instruado ekaplikis reformojn, celante allogigi la universitatajn studprogramojn, precipe pedagogion. Dum pedagogio kaj agronomio apartenas al la malplej popularaj programoj, ĝenerale en ĉiuj fakoj kubaj universitatoj ne sukcesas allogi bezonatajn studento-nombrojn.

Kvankam en Kubo eĉ universitata studado estas senpaga, forrestas studentoj. Surprize, ĉar jam de jardekoj laborposteno estas garantiata al tiu, kiu sukcese finas siajn universitatajn studojn. Por junuloj, kiuj bone kompletigis sian devigan militservon, ekzistas programo, kiu helpas ilin prepariĝi por eniri universitaton.

Turismo

Tamen ŝanĝiĝas la situacio. La malfacilaj jaroj post 1989 skuis la kuban socion. Aferoj, kiuj antaŭe ŝajnis esti eternaj kaj firmaj kiel rokoj, senspure dissolviĝis. Turismo fariĝis unu el la malmultaj aferoj, kiuj sukcesis flori, kaj multaj homoj forlasis instruadon aŭ inĝenieradon, serĉante iom pli da aĉetpovo.

Poste venis pliaj ŝanĝoj. Oni provis disvolvi la cuentapropismo, kuba esprimo kiu signifas la estiĝon de sendependaj laboristoj kaj etaj, privataj negocoj. Tiaj firmaoj ofte pagas pli altajn salajrojn ol ŝtataj entreprenoj, do pli da homoj turnas sin al ili. Laboristo en privata negoceto povas perlabori pli da mono ol inĝeniero aŭ kuracisto.

Krome, junuloj ofte preferas gajni monon post meznivela, ne universitatnivela instruado. Ili eklaboras en paladares, do etaj, privataj restoracioj, anstataŭ profesie karierumi. Ili volas ne nur sendependiĝi kaj “vivi sian propran vivon”, sed meti monon en siajn poŝojn. Ankaŭ elmigrado elŝuĉas laborfortojn.

Teknikisto

Do, por varbi studentojn, la instancoj kreos novan instru-nivelon (superan neuniversitatan instruadon), kun daŭro du- aŭ tri-jara, same kiel en aliaj mondopartoj. Oni plifaciligos la aliron al pedagogiaj fakoj. Enirekzamenoj ne estos devigaj por tiuj, kiuj posedas diplomon de meznivela teknikisto, kondiĉe ke estu studloko.

Kandidatoj por ĉiusabataj kursoj ne estos devigataj trapasi enirekzamenon. Malaperos la insisto, ke tiaj kursanoj estu oficiale registritaj kiel laborantaj. Ankaŭ aranĝoj por tiel nomataj distancaj studprogramoj fariĝos pli flekseblaj. Por partoprenantoj ne plu ekzistos aĝolimo.

Nova montras sin la postulo regi la anglan je nivelo de “sendependa uzanto” por akiri diplomon. Ĉiu universitato pretigos diversnivelajn kursojn de la lingvo, libere elekteblajn de lernantoj laŭ ilia bezono.

Alberto García Fumero

korespondanto de Monato en Kubo

Leteroj

Domaĝe

Mi estas incitita de la intervjuo de Andrej Kurkov (Monato 2016/2, p. 9-10). Li certe rajtas havi sian propran opinion, sed mi esperas, ke ĝi ne kongruas kun la opinio de la redakcio. Sed tamen estas domaĝe, ke la intervjuo estas indikita kiel unu el la ĉefaj temoj — kaj per la titolo kaj per la fotaĵo sur la kovrilo.

Sergey Kuznetsov

Rusio

Noticoj

Akceptema Albanio

Akceptis Albanio laŭ peto de la usona ŝtat-sekretario, John Kerry, pliajn anojn de la irana opozicio en ekzilo, t.n. mujahedinojn.

Jam loĝas en kvartalo de la albana ĉefurbo Tirano kelkcentoj da mujahedinoj alvenintaj la pasintan jaron. Probable ili sentas sin komfortaj almenaŭ de religia vidpunkto, ĉar tie jam loĝas islamanoj. Certe ili pli sekuras ol en loĝejoj apud Bagdado, kie ilin atakas teroristoj.

Albanio akceptis ankaŭ ujgurojn, origine el nord-okcidenta Ĉinio, liberigitajn lastatempe el la usona prizono Guantanamo. Protestis la ĉina registaro. Verŝajne venos al Albanio ankaŭ sirianoj.

Pri la enalbaniigo de la diversaj grupoj konsentas la politika opozicio, konsistanta el demokratoj kaj dekstruloj, kiu ofte kontraŭas la socialistan registaron.

Bardhyl Selimi

Leteroj

Kontraŭkonstitucia Merkel

La artikolo Senharmonia timbalbato (Monato, 2016/03, p.12) bone priskribis la nuntempan situacion en Germanio. La kanceliero Merkel faris gravajn politikajn mispaŝojn. Ŝi diris, ke nek Germanio, nek Eŭropa Unio povas gardi siajn limojn, sed intertraktis kun la turka diktatoro Erdogan, por ke li ĝuste tion faru.

La plimulto de la germanoj fakte bonvenigus fuĝintojn el Sirio kaj Irako, sed tiuj konsistigas nur ĉirkaŭ 30 % de la migrantoj venantaj al Germanio. Menciindas, ke inter la kanajlaro atakanta virinojn dum la silvestra nokto preskaŭ ne estis sirianoj aŭ irakanoj. Temis plejparte pri krimuloj el norda Afriko, kiuj en Turkio aliĝis al la migrantula karavano.

Surprizis min, ke en la germana demokratio unu sola homo (Merkel) decidas pri aferoj, kiuj grave influas la sorton de la tuta nacio. Pluraj juristoj opinias, ke Merkel agas kontraŭkonstitucie.

Jiri Proskovec

Germanio

Politiko

IRANO

Pri gvidantoj kaj gardantoj

Fine de februaro 2016 (laŭ la irana kalendaro 1394) en Irano okazis du samtagaj elektoj. Temis pri balotado por la 10a parlamento kaj la 5a t.n. ekspertizista konsilio.

Laŭ la irana konstitucio la ekspertizistoj respondecas pri la “ĉefgvidanto”, kiu tenas la plej altan postenon en Irano. Se tiu mortas aŭ eksiĝas, la konsilio elektas kaj prezentas novan ĉefgvidanton.

En 1989, post la forpaso de la imamo Ĥomejni (la fondinto kaj la unua ĉefgvidanto de la Islama Respubliko de Irano), ekspertizistoj tuj kunsidis kaj elektis novan ĉefgvidanton, la ajatolo Ĥamenei. La konsilio konsistas el 88 membroj kun okjara mandato.

Kunvenejo

Kelkajn jarojn post la irana revolucio kaj la fondiĝo de la respubliko la parlamento nomiĝis la islama konsulta kunvenejo (perslingve: maĝles). La nuna parlamento konsistas el 290 membroj.

Ĉiu iranano rajtas kandidatiĝi. Por registri kandidato-nomon t.n. konsilio de gardantoj esploras, ĉu la kandidato posedas sufiĉajn kvalitojn por fariĝi parlamentano. La gardantoj prezentas liston de akceptitaj kandidatoj al la ministerio pri enlandaj aferoj, kiu siavice informas la kandidatojn kaj samtempe la amaskomunikilojn.

Kampanjoj

Du semajnojn antaŭ la baloto-tago la kandidatoj komencas siajn kampanjojn per prelegoj kaj broŝuroj. Dum tiu ĉi periodo ŝanĝiĝas la aspekto de la lando. Okazas kunvenoj, kaj muroj plenplenas de fotoj kaj afiŝoj.

En Irano vendredo estas feria semajnfina tago, en kiu ĉiufoje okazas elektoj. Laŭleĝe la balotado daŭras almenaŭ 10 horojn, sed ofte necesas doni pli da tempo. Irananoj entuziasme kaj serioze kaj en grandaj nombroj partoprenas en la balotado.

Ekde 1979 (la jaro de la revolucio en Irano) okazis pli ol 30 balotoj. La iranaj registaroj rigardas la elektojn kiel indikon de demokratia kaj populara voĉdona sistemo. Pro tio okazas minimume unu elekto ĉiujare.

Ali Ashar Kousari

korespondanto de Monato en Irano

Politiko

AZILPETANTOJ

Amo anstataŭ pafpaf!

En Germanio kreskas nova politika movado kaj partio: Alternativo por Germanio (germane: Alternative für Deutschland, mallonge AfD). Ĝi estas ŝajne neŭtrala kaj bonvena al multaj civitanoj. Fakte tiu movado estas ksenofobia, dekstra, parte rasisma kaj preta al perfortaj rimedoj.

Nuntempe amaso da rifuĝantoj strebas atingi mezan Eŭropon. La AfD-prezidantino, Frauke Petry, antaŭnelonge postulis, ke oni pafu kontraŭ rifuĝantoj, krom infanoj, penetrantaj landlimojn. Du AfD-magistratanoj en la sud-germana urbo Augsburg invitis Petry al solena akcepto en la urbodomo.

Tamen nek la magistrato nek la urbestro sola volis bonvenigi politikistinon forte kritikatan pro siaj eldiroj kaj malpacema kampanjo kontraŭ rifuĝantoj kaj azilpetantoj.

Pac-premio

Nepras memori, ke Aŭgsburgo ne hazarde nomiĝas “pacurbo”, memore al la religia paco de 1555. Ĉiun trian jaron la urbo donas pac-premion, kiun ricevis ekzemple la germana prezidinto Richard von Weizsäcker (1994) kaj Miĥail Gorbaĉov (2005).

Do la 12an de februaro la aŭgsburga Unuiĝo por Homa Digno (germane: Bündnis für Menschenwürde) invitis al kunveno porpaca. Kolektiĝis pli ol tri mil civitanoj sur la urbodoma placo por pace sed laŭte protesti.

En la nokta ĉielo ŝvebis balonoj kun la devizo “Amo anstataŭ pafpaf!” (“germane”: Amore statt pengpeng!). Membroj de teatra ensemblo kantis kun ĉeestantoj la bethovenan himnon al la ĝojo kaj rokkanton el la muzikalo “Hair”. “Let the sunshine in” (“La sunlumon enlasu”).

Jomo Ipfelkofer

korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

Pli ol tri mil manifestaciantoj protestis kontraŭ la vizito de “malpacema” politikistino al la “pacurbo” Augsburg. Foto: JOMO IPFELKOFER

Leteroj

“Plorinde konsterna”

Thierry Tailhades esprimis sian opinion pri mia analizo “katalogo de pretekstoj” (Monato 2016/02, p. 6). Li kontraŭreagas ne per rektaj argumentoj, sed per propra katalogo. Krome li bonvolu klarigi, kial li vidas ĉe mi “rasisman fonon”. Mi ne scias, kio estas homa raso, sed bone konas malbonfarajn samlandulojn de ĉia deveno. Kaj ĉu mi, esperantisto de tridek jaroj, laŭ lia aserto estas rasisto? Ne, nek rasisto, nek naziisto. Sed mi konas la pasintecon kaj preferus ne dedukti el ties eventoj la estontecon.

Rössler Franz-Georg

Germanio

Noticoj

Patriarĥo kaj papo

Preskaŭ 1000 jarojn post la rompiĝo de okcidenta kaj orienta kristanismo, romkatolika papo kaj rusortodoksa patriarĥo renkontiĝis. La papo Francisko pasigis du horojn kun la patriarĥo Kirilo ĉe la flughaveno de Havano, Kubo.

Ili subskribis komunan deklaron pri paco kaj kunlaboro. Ambaŭ volas protekti la kristanojn minacatajn pro eventoj en Sirio kaj aliaj partoj de la mondo.

Juan Carlos Montero Medina/ppg

Politiko

OPINIO

Kredo, fido, politiko

Se politikistoj en stabila lando ene de duona jaro plene renversas sian opinion, la burĝoj ne miras, ili ja kutimiĝis al tia konduto. Ekzemple en Germanio la socialdemokrata federacia prezidanto Gauck transformis sian “Ni estas malferma bonveniga kulturo” al “La akceptokapacito estas limigita”.

Kaj el la “Ne ekzistas enmigra limigo. Ni tion kapablas” de la kristandemokrata kanceliero Merkel fariĝis helpovoko al Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO): “Gardu la limon de Eŭropa Unio inter Greklando kaj Turkio”.

Kontraste, se la prezidanto de la konferenco de la (katolikaj) episkopoj en Germanio, Reinhard kardinalo Marx, parolas, la kredantoj rajtas firme povi fidi al liaj vortoj. Li ja dekretas kvazaŭ ex kathedra, prezentante la oficialan gvidlinion de sia institucio baze de la sanktaj skriboj.

Tamen li konfuzis lastatempe la kredantojn de sia eklezio, parolante per du langoj. Pasintjare li laŭte pledis por la sendistinga malfermo de la tuta Eŭropo ne nur por aŭtentaj persekutataj azilrajtaj personoj, sed ankaŭ por ekonomiaj migrantoj. “Barieroj kaj reduktoj en la azilrajto ne estas la solvo”.

Aktuale furoras lia eldiro: “Ni bezonas reduktadon de la fuĝantonombroj”. Kaj li eksplicite insistis: “Ni kiel eklezio diras”. En la nuna eklezia “jaro de la mizerikordo”, Marx aparte akre spicis sian opinion per la konstato: “Ne temas nur pri mizerikordo, sed ankaŭ pri la racio”.

Eble la subita emo al racio devenas de tio, ke la eklezio en Germanio mone ne vivas el la bonvolo de senhavaj kristanaj pensiulinoj kun aŭ sen vualo, sed el la impostoj de — ekzemple — tiuj bavaraj bierfaristoj, kiujn oni volonte misfamigas, kune kun iliaj klientoj, kiel dekstremajn neseriozajn “biertablajn politikistojn”.

Nu, kion do kredu la kredantoj de tia eklezio? La aktualajn eldirojn aŭ tiujn de antaŭ/post duona jaro? Aŭ la antikvajn de la moŝtoj de la sanktaj skriboj? Eĉ antaŭ la plej obeemaj anoj de la katolika eklezio en Germanio ne plu leviĝas la demando, ĉu iu kardinalo Marx aspektas kredinda, sed ĉu la kredo entute havas kredindan bazon.

Ĉu iu homo estas fidinda, kiam li estas tia, kaj sub kiaj cirkonstancoj? La ĝisnuna kredemularo malfacile kapablas plu fidadi al iu, eĉ se tiu daŭre asertas, ke li estas en plena komuneco kun la sankta spirito.

Franz-Georg Rössler

Germanio

Moderna vivo

HOMAJ RILATOJ

Mi ekamis vin je la unua vido — antaŭ 40 jaroj.

Lastatempe la bofratino de mia duonfrato mallaŭte tamen serioze diris al mi, ke jam de la unua vido ŝi min ekamis. Fakte tion ankaŭ mi konscias.

Laŭ nia loka kutimo, antaŭ ol akcepti novedzinon en ŝian novan hejmon, infano aŭ knabo de la familio de la novedzo vizitas la domon de la novedzino. Do, antaŭ ĉ. 40 jaroj, mi vizitis per boato la hejmon de la edzino de mia duonfrato. Mi estis 15-jaraĝa.

Atinginte la hejmon de la novedzino, mi trovis tie knabinon tre ĉarman. Ŝiaj okuloj estas tiel belaj, ke ili kvazaŭ parolis al mia koro. Poste mi sciiĝis, ke ŝi estas la juna fratino de la novedzino. Tamen katastrofe: pro mia malkuraĝo mi ne povis esprimi mian amon.

Ekster mia espero ankaŭ ŝi amas min, ĉar ŝi vizitis la familion de mia duonfrato de tempo al tempo ĝuste por vidi min. Kompreneble ankaŭ por mi estas granda plezuro ŝin vidi. Tamen estas strange, ke ekde nia konatiĝo ni interŝanĝis eĉ ne unu vorton, kvankam pasis ĉ. 40 jaroj. Ni nur salutis unu la alian per rideto.

Intertempe ni starigis niajn proprajn familiojn. Kvankam mi ne bone scias, ĉu ŝi amas sian edzon, tamen mi bone scias, ke mi preferas ŝin ol mian edzinon, malgraŭ tio, ke mia edzino bone zorgas pri mia vivo. Tamen por mi la unua amo estas la plej trezora kaj neforgesebla.

Lastajn jarojn mi povis renkontiĝi kun ŝi almenaŭ unufoje ĉiujare, danke al la ĉina tradicia printempa festo. Tiam mia duonfrato invitas siajn parencojn viziti lian familion por kune vespermanĝi. Ĉi-jaron, kiam komenciĝis nia vespermanĝo, mi ankoraŭ ne povis trovi ŝin inter la parencoj, kvankam mi atente balais la tutan hejmon de mia duonfrato per miaj okuloj. Tio maltrankviligis min.

Mi eliris el la hejmo por fumi. Ĝuste tiam ŝi kun sia edzo motorcikle alvenis. Ŝia edzo komencis trinki vinon laŭ la varma peto de la gemastroj, dum ŝi senvoĉe eliris kaj staris apud mi, fumanta mezaĝulo. Nur ni duope restis en mallumo kaj kiel antaŭe regis silento inter ni.

Sed post kelka tempo okazis io tute surpriza. Ŝi ekparolis: “Mi ekamis vin je la unua vido antaŭ 40 jaroj”. Kaj mi kun neesprimeble malĝoja sento respondis al ŝi, ke ankaŭ mi ŝin amas. Jes, ni ambaŭ amas unu la alian, tamen la amo estis nepublikigebla kaj ni nur profunde sekretigis ĝin en niajn korojn.

En nia mondo troviĝas diversspecaj amoj. Gepatroj amas siajn infanojn, kaj infanoj amas siajn gepatrojn; ankaŭ amikoj reciproke amas unu la alian. Tamen la amo inter gejunuloj estas la plej forta el ĉiuj amoj.

Xu Jinming

korespondanto de Monato en Ĉinio

Ekonomio

JAPANIO

Abenomiko, post tri jaroj

Pasis tri jaroj ekde la komenco de tiel nomata abenomiko, aŭdaca ekonomia politiko de la japana ĉefministro Abe Ŝinzo. Karakterizoj de la politiko estas (1) abundega monfluo en la merkato, (2) grandaj publikaj elspezoj kaj (3) malreguligado por stimuli privatajn investojn (Monato 2014/01, p. 11). Nun Abe fiere deklaris, ke abenomiko sukcesis kaj alportis grandajn fruktojn, nome senprecedence grandajn entreprenajn profitojn kaj plimultiĝon de laborantoj je 1,1 milionoj.

En aprilo 2013 la japana centra banko, sub la nova prezidanto Kuroda nomumita de Abe, kun la celo atingi 2 procentojn da inflacio, komencis aĉeti amason da ŝtataj obligacioj por forigi la longdaŭran deflacion. Pro tio abunde fluis mono en la merkaton. Ĉar pro la malaltiĝanta rento la kurzo de eno malaltiĝis, la eksportantaj firmaoj multe gajnis. La troa mono fluis en la borsmerkaton. Aldone la registaro decidis investi la monon de la Fonduso de Registra Pensia Investado en la akciborson, tiamaniere politike plialtigante la akciprezojn.

La grafikaĵo montras la situacion en la fino de 2015. Grandaj eksportantaj firmaoj prosperis kaj akciuloj gajnis, sed mezaj kaj malgrandaj entreprenoj kaj laboristoj ne estis favorataj. La nivelo de senlaboreco estis je 3,3 %, sed efektive dum la tri jaroj neregulaj (portempaj aŭ horlaborantaj) laboristoj kun malaltaj salajroj kaj nesekuraj pozicioj multiĝis je 1 720 000, dum regulaj laboristoj malmultiĝis je 230 000.

Kaj la entreprenoj kaj la laboristoj (= konsumantoj) malcertas pri la estonteco de la socio kaj de la ekonomio kaj ne emas investi en instalaĵojn aŭ en nenecesaĵojn. Tial la enlanda konsumado, kiu okupas pli ol 60 % de la malneta enlanda produkto (MEP) tute ne grandiĝas kaj la kresko de MEP estis nur 1 %.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Libroj

Bildoj pri amo kaj arto

Kiel artisto, Poul Dyrholm prezentas pli ol 70 bildojn kun tekstoj en ĉi tiu verko. Ĉu li celas kultantojn de amo kaj arto?

Je la unua observo, la bildoj estas divideblaj en naturecan grupon (ĉirkaŭ 15 bildoj), struktur-grupon (12 bildoj) kaj la ĉefparton (46 person-inspiritaj bildoj). Kia inspiro? Poul Dyrholm ne kaŝas, ke lia inspir-fonto lin pli-malpli savis tra malfacilaj sufer-travivaĵoj: la spiritoscienco, donita tra Martinus (1890-1981). Tial la aŭtoro kredas aŭ fidas pri nevidebla helpanta instanco kaj strukturo en la mondotuto. Do ĉi tiu verko estas ankaŭ por tiuj, kiuj serĉas ian tian helpon aŭ komprenon.

Do kion la aŭtoro povas doni al ni per siaj teksto kaj bildoj? La teksto pritraktas kaj facilajn kaj malfacilajn temojn en la vivo, de suferego al ĉioamo. La kurta teksto al la unuopa bildo estas klariga, sed ofte ne donas spacon por esti kontentiga. La faknocioj kaj ofte iom peza lingvaĵo (temas grandparte pri traduko el danlingva originalo) ne faciligas la komprenon. La aŭtoro emfazas antaŭparole, ke la teksto estas nur komenca atentigo al ni.

La bildaro estas plena de informoj. Poul Dyrholm detale klarigas, kiel li atingis tian informenhavon en la bildoj. Li substrekas la gravecon de la sciaro en la verko de Martinus por pli profunde povi analizi kaj kompreni la ĉioamon kaj la arton. Por atingi pli amplenan kaj artriĉan vivon, la aŭtoro uzas ilojn kiel analizo, kompreno, preĝo kaj pardono, paralele kun la deziro kaj praktikado de aktuala humana celo. Krom diversaj inspir- kaj labor-metodoj, li uzas la menciitajn ilojn en sia kreado de bildoj aŭ simboloj.

Mi priparolu du bildojn. Jen bildo numero 13, “Cikloj”, el la strukturbildaro. La unupaĝa teksto ne sufiĉas por kompreni ĉion pri la ciklo-principo. Sed ĝi donas kelkajn ideojn pri la temo. Ekzemploj: la diurnociklo, la jarciklo, la tervivciklo; kaj estas multe pli grandaj cikloj, ampleksantaj miliardojn da jaroj. La bildo estas pli interesa! Ĝi estas iom mistere kontraŭ la emo vidi multajn cirklojn. Sed kun observo, medito kaj pripenso (plus studo de aliaj bildoj, ekzemple, pri movo, bildo 16, aŭ pri evoluvojoj, bildo 44) oni atingus ekkomprenon, mi pensas.

Bildo numero 21, “Amo kaj Arto”. Person-inspirita simbolo, kun 17-paĝa informaro. En la teksto, nur parte tuŝita ĉi tie, la aŭtoro plivastigas la signifon de “arto”, ampleksanta inter alie “kreokapablon”. Kiel kreantoj, ni, homoj, partoprenas en la evoluo de ni mem, kiel artaĵo. Kun la tempo ni fine atingos la kosman konscion, povante sperti konscikomunecon kun la Mondo-Tutulo. Tiu fina homo estas tre bela ĉionamanta rezulto, kiel sekvo de la evoluo tra ia bestoregno. Estas informoj pri best-arto, kompare kun hom-arto kaj multe pli. La bildo, supraĵe vidate, estas kiel bela floro. Estas neniu klarigo pri ĝi. En kunligo kun la aliaj bildoj oni certe trovus multajn memelpensitajn informojn en la belaĵo.

Fina opinio. Poul Dyrholm prezentas enirvojojn al la Mondotuto ... Li ne pretendas doni kompletan klarigon pri ĉio. Per lia teksto, per pli arteca aliro, kaj per la poezio medita, kaj ĉefe per la bildaro kun ĝia sistema kaj belarta flankoj, oni, kiel studanto de tiu libro, povas akiri kelkajn ekkomprenojn pri multaj aferoj, se oni havas sinceran intereson pri la profundaj temoj en la vivo.

Willow Peo Hansen

Poul Dyrholm: Amo kaj Arto. Eld. Scientia Intuitiva, Rudkøbing, 2015. Dosierformo: PDF. ISBN 978-87-93235-09-0.

Prezo ĉe FEL: 13 eŭroj + afranko.

Scienco

PROGRESO

La homa vivo en la 22a jarcento

Teamo de sciencistoj, arkitektoj kaj urboplanistoj klopodis respondi la trafan demandon, kiumaniere la personoj vivos sur la tero post jarcento. Farita komisie de la kompanio Samsung, la raporto SmartThings mencias la tipojn de produktoj, kiujn eblos uzadi (ekzemple meblojn kaj manĝaĵojn realigitajn per tridimensiaj printiloj); la teknologiojn, kiuj faciligos la vivon de maljunaj homoj (ekzistos hejmoj ekipitaj per ĉiu ajn medicina aparato); la manieron, kiel oni laboros (estos uzataj hologramoj por labori de malproksime, kio malaltigos la konsumon de energio kaj samtempe la poluadon). Oni fine provis antaŭvidi, kion la uloj faros en sia libera tempo — kun la eblo ekskursi al la kosma spaco — kaj, kompreneble, en kiaj domoj ili loĝos.

Komunumoj

Pro la nehaltigebla kresko de la monda loĝantaro kaj la efikoj de klimata ŝanĝiĝo la fakuloj eltiras la konkludon, ke grundo, kie oni povos libere konstrui ion, ja fariĝos tre malofta afero. La solvoj? Homaj komunumoj subakvaj aŭ flosantaj surmare. Kio tamen pri pli tradiciemaj personoj, kiuj ankaŭ estontece volos resti sur la tero? La progreso en la evoluigo de novaj materialoj (inkluzive de karbonaj nanotuboj, kiuj estas potenciale 169 fojojn pli fortaj ol betono, kaj de tiel nomataj diamantaj nanofadenoj. Tiuj povus anstataŭi ŝtal-kablojn, montrante reziston centoble pli grandan kaj samtempe estante sesoble pli malpezaj ol ili) igos ĉielskrapantojn — treege pli altajn ol la nuntempaj — plej taŭga loko por vivi.

Terskrapantoj

La fakuloj supozas, ke ekzistos ankaŭ “terskrapantoj” (ĉielskrapantoj fositaj subgrunde), kiuj ebligos al homoj vivi ĉe multnivelaj subteraj instalaĵoj. “La avantaĝoj fosi turdomegojn subgrunde anstataŭ konstrui ilin surgrunde inkluzivas la eblon izoli sin de la atmosferaj elementoj kaj uzi la naturajn izoladajn ecojn de la grundo por protekti sin kontraŭ varmo kaj malvarmo kaj tiumaniere redukti la energikonsumon”, la raporto komunikas.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco”

Scienco

BIOLOGIO

La cerbo frostiĝas, la homo (eble) eterniĝas

La revo, ke oni povu ekdormi hodiaŭ por revekiĝi post jardekoj, jarcentoj, jarmiloj, estis abunde kaj elvokive raportita en filmoj kaj sciencfikciaj romanoj. Sed ŝajnas, ke pri ĉi tiu “scenejo” pluraj esploristoj laboras ankaŭ en la reala mondo; ekzemple tiuj dungitaj en la 21st Century Foundation, kiuj unuafoje sukcesis revivigi bestan cerbon. Oni elektis tiun de kuniklo: ties cerbaj ĉeloj, antaŭe portitaj de la fakula teamo al subnulaj temperaturoj, ja montris nenian damaĝon post sia malfrostiĝo.

Jen unua rezulto de esplora projekto, kiu postulos tempon kaj paciencon por esti kompletigita; tamen ĉi tiu novaĵo estas sufiĉa por veki entuziasmon tra la mondo koncerne la eblon sukcese frostigi la homan cerbon en baldaŭa estonteco. La futurista tekniko, evoluigita de Gregory Fahy kaj Robert McIntyre kaj priskribita en la revuo Journal of Cryobiology, povas malhelpi la riskon pri dehidratiĝo, tiel ke ĝi drenas la sangon kaj tuj anstataŭigas ĝin per substanco, kiu protektas la histojn kontraŭ la nedezirata kreiĝo de glaciaj kristaloj.

Molekulo

Frostigi homan cerbon aŭ, pli ĝenerale, konservi tutan kompleksan organon (kaj ne nur ties unuopajn ĉelojn) por refunkciigi ĝin je posta momento estas aspiro ĝis nun nerealigebla pro tuta serio de teknikaj obstakloj. Unu el ili estas la damaĝo certe kaŭzota de la malvarmo. La ĉeloj fakte enhavas grandajn kvantojn da akvo, kiu je malaltaj temperaturoj formas glaciajn kristalojn, kiuj facile damaĝas la ĉelajn murojn. Por malhelpi la estiĝon de glacio, la esploristoj sukcesis anstataŭigi parton de la akvo per molekulo (kies nomo estas Glutaraldehyde), kiu preventas la danĝerojn de frostiĝo, malhelpante senhidratiĝon. La cerbo estis poste malvarmigita ĝis -135 gradoj celsiaj kaj, kiam oni malfrostigis ĝin, neniu signo de damaĝo estis konstatebla.

Premio

La efektivigita tekniko estas ankoraŭ nekapabla efike reaktivigi frostigitan organon kaj bezonos nemalmulte da plibonigoj, nelaste ĉar la molekulo hodiaŭ uzata estas toksa. Temas ĉiuokaze pri notinda paŝo antaŭen: tial la sciencistoj ricevis premion (konsistantan el 26 milionoj da dolaroj) deflanke de Brain Preservation Foundation. Valoras sciigi, ke, kvankam ekzistas nuntempe neniu metodo por plenumi sukcesan homan frostigon, oni kalkulas, ke pli ol 100 homoj el pluraj landoj jam petis de privataj entreprenoj, kiel Alcor, la konservadon de sia cerbo (postmorte, kompreneble!). Ilia lasta deziro, verŝajne, estis ĉi tiu: kun la espero, ke iam eblos alporti homon (aŭ almenaŭ ties cerbon kaj ties pensadon) reen al la vivo.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco”

Moderna vivo

MALJUNULEJOJ

Pli da prizorgatoj, malpli da mono

En februaro 2016 Imai Hajato, 23-jara viro, estis arestita pro suspekto pri mortigo de tri homoj en maljunulejo en la urbo Kaŭasaki de la gubernio Kanagaŭa, Japanio. Viro 87-jara kaj virinoj 86-jara kaj 89-jara estis trovitaj fine de 2014 mortintaj, falintaj el la teraso de sia ĉambro. Ili estis tro maljunaj por mem transiri la barilon kaj ĵeti sin. Do oni supozis, ke iu prizorgisto faligis ilin teren. Laŭ la esploro de la polico Imai konfesis, ke li malkontentas pri sia laboro.

Diverskvalitaj

Japanio estas plena de maljunuloj. Laŭ registara statistiko la nombro de maljunuloj pli-ol-65-jaraj atingis ĉirkaŭ 25 % de la tuta loĝantaro de 127 milionoj. Multaj familioj ne povas hejme prizorgi maljunulojn, kiuj do loĝas en diverskvalitaj maljunulejoj. Riĉuloj povas loĝi en bonaj, sed malriĉuloj en tre mizeraj.

La salajroj en maljunulejoj estas malaltaj, kaj la laboro severa. Kelkajn fojojn monate prizorgistoj devas tranokte labori, zorgante pri demencaj kaj kuŝantaj homoj, kaj ŝanĝante vindaĵojn. Pro tiuj malbonaj laborkondiĉoj mankas laboristoj, kaj tio plimalbonigas la kondiĉojn.

En tia situacio prizorgistoj havas streĉon kaj fojfoje okazas malbonaj traktadoj al maljunuloj. Laŭ statistiko en 2014 okazis 300 perfortoj al maljunuloj fare de prizorgistoj, kaj pinte okazis la mortigo de la tri maljunuloj.

Maltrankvilaj

Multaj homoj estas maltrankvilaj, demandante sin, ĉu ili povos trovi bonan maljunulejon kaj feliĉe fini la vivon, kaj timante, ke ilia pensio ne estos sufiĉa por ricevi bonan prizorgon. La registaro diras, ke ĝi garantias feliĉan maljunan vivon, sed en la realo ĝi tranĉis la maljunularan buĝeton.

En 2015 bankrotis 76 maljunulejoj kun deficito de pli ol 10 milionoj da enoj (100 000 eŭroj). La pasintan jaron la buĝeto por dungi prizorgistojn estis tranĉita, do la financa situacio de maljunulejoj iĝis pli severa. La japana socio fariĝas malfacila loko por maljunaj homoj.

Hori Jasuo

korespondanto de Monato en Japanio

Ekonomio

INDUSTRIO

Ĉinio plej granda industrilanda ekonomio

En februaro la Internacia Jarlibro de Industria Statistiko 2016 de la Organizaĵo de UN pri Industria Disvolvado (UNIDO) estis prezentita en Vieno.

Ĉinio fariĝis, malgraŭ sia malgrandiĝanta produktado, la plej granda industrilanda ekonomio en la mondo, superante Usonon. Japanio, Germanio kaj Koreio okupas respektive la trian, kvaran kaj kvinan lokon inter la ĉefaj industrilandoj. Barato moviĝis al la sesa loko, lasante al Italio kaj Francio la sepan kaj okan lokojn en la listo de la gvidaj mondaj industrilandaj ekonomioj. Indonezio okupas la dekan lokon kaj fariĝis nova ano de la grupo de la unuaj dek industrilandoj en la mondo.

Dum 2015 la monda industria produktado kreskis je 2,8 %, sed la evoluantaj kaj novaperantaj industrilandaj ekonomioj registris malpliiĝon de la kresko. Ekde la financa krizo de la jaroj 2008-2009, kiu havis forte negativan influon al la industria kresko en la industrilandoj, la novaperantaj industrilandoj havis relative altajn kreskoritmojn de industria produktado.

Malpli rapida kresko dum 2015

Tamen dum la lastaj jaroj tiu kresko malrapidiĝis pro la malpliiĝo de la prezoj de bazaj varoj kaj la malfavoraj kondicxoj de ekstera financado. La kreskoritmo de la aldonvaloro de industria produktado en la evoluantaj kaj novaperantaj industrilandoj malaltiĝis al 4,5 % dum 2015 kompare kun 5,4 % dum 2014. Kontraste, la industrilandoj plibonigis siajn kresko-ritmojn danke al malplikostiĝo de brulaĵoj kaj pliboniĝintaj fiskaj kondiĉoj. Dum 2015 la aldonvaloro de industria produktado en la industrilandaj ekonomioj kreskis je 1,5 %.

La Jarlibro ne nur prezentas la jarajn indicojn pri la kreskado kaj strukturo de industria produktado en la mondo, sed ankaŭ emfazas la pliiĝantan malegalecon inter landoj. La diferenco inter la aldonvaloro de industria produktado je persono en la industrilandoj kaj la malplej evoluintaj landoj konstante pligrandiĝis dum la lastaj 25 jaroj. Aktuale la aldonvaloro de industria produktado je persono en la industrilandoj estas 5350 usonaj dolaroj, kompare kun 89 usonaj dolaroj en la malplej evoluintaj landoj. La Jarlibro prezentas detalajn landspecifajn, negocstrukturajn statistikojn, kiuj estas rekte ligitaj al la indicoj de la Celoj por Daŭripova Evoluigo de UN, precipe pri la celo 9, kiu koncernas industriigon.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Kovrilo de la Jarlibro. Parto de la statistikoj konsulteblas ankaŭ rete ĉe http://stat.unido.org/.

Leteroj

Laŭdoj de kornvalano

Kiel kornvalano laŭ naskiĝo (kvankam bedaŭrinde ne parolanto de la kornvala lingvo), mi plezure legis la informplenan artikolon de Garbhan MacAiodh pri la Insularo Scilly (Monato 2016/02, p. 14-16). Tiuj ĉarmaj insuloj estas inter miaj plej ŝatataj lokoj en la mondo! Mi tamen surpriziĝis legi en la artikolo, ke Newquay (Tewynn Pleustri) estas la ĉefurbo de Kornvalo. Tiun honoron havas la urbo Truro, la sidejo de la provinca registaro kaj de la dioceza katedralo. Tamen, Newquay ja posedas la provincan flughavenon!

Kiel regula leganto de Monato mi kaptas la okazon danki al vi, sinjoro redaktoro, kaj viaj kunlaborantoj pro vere elstare redaktita revuo — ĉiam interesa, bunta, varia kaj lingve modela.

Humphrey Tonkin

Usono

El mia vidpunkto

Jam venkis Donald Trump — en EU

Dubindas, ĉu la iama usona ministro pri eksteraj rilatoj Henry Kissinger fakte demandis: “Al kiu mi telefonu, se mi volas paroli kun Eŭropo?”. Povas esti, ke la vortoj atribuitaj al Kissinger eniru la mitaron, kiu iom post iom konstruiĝis ĉirkaŭ Eŭropa Unio. La sama mitaro, parenteze, kiu dum jardekoj nutras britojn kaj ilin kredigas, ke fia EU volas senkurbigi bananojn, elstratigi duetaĝajn aŭtobusojn, aŭ devigi uzon nur de latinaj nomoj en tradiciaj fiŝ-kaj-terpomfingraj vendejoj.

Tamen ĉu aŭ ne mito, la demando ankoraŭ aktualas. Kiu, en kriziĝanta kaj ŝajne disfalanta EU, povas paroli por Eŭropo kaj, pli grave, krei koheron en pli kaj pli senkohera t.n. unio? Senkohera, evidente, pro la rifuĝanto-krizo, kaj pro la naciaj, landaj reagoj, kiuj diversmaniere plenigis la vakuon, kie staru internacia, EU-reago.

Eĉ la plej fervora EU-entuziasmulo emas ekplori pro manko de komuna politiko por solvi la rifuĝanto-krizon. Giganta tasko, klare: nepras interna politiko por pritrakti almenaŭ parte eksteran problemon. Tamen, kiam miloj kaj miloj da t.n. eksteruloj albordiĝas al Grekio, ili fariĝas vole nevole internuloj. Kaj la premo de tiom da homoj montras la faŭltojn en la politika terkrusto de Eŭropo.

Laŭ Frontex, la limgarda agentejo de EU, alvenis al Grekio dum la du unuaj monatoj de 2016 30-oble pli da homoj ol en la samaj monatoj de 2015. Fine de februaro senpacienciĝis 8500 homoj ĉe la fermita landlimo inter Grekio kaj Makedonio. Tio estigis akran komenton de homrajta protekta organizaĵo Human Rights Watch, kiu kondamnis Eŭropan Union pro ĝia “plena fiasko kolektive kaj kompate reagi al la rifuĝanto-fluoj”.

Ne mankas regionaj iniciativoj por trovi solvojn. Kiel raportite en tiu ĉi numero de Monato, Aŭstrio kunlaboras kun balkanaj landoj por ellabori komunan politikon. Tamen ne partoprenis la intertraktadojn Grekio, rigardata kiel parto de la problemo, ne la solvo. Kaj la iniciativo, ĉar regiona, restas nepre limigita.

Intertempe, dum Ateno petas de EU 480 milionojn da eŭroj por helpi rifuĝantojn, kaj la germana kanceliero Angela Merkel tordadas la manojn kaj diras, ke EU pritraktu “firme” la situacion, unuopaj landoj reagas per unuopaj rimedoj.

Tiuj inkluzivas, kontraŭe al la spirito de la Ŝengen-traktado, do EU sen internaj bariloj, plian policadon ĉe ŝtataj landlimoj (eĉ inter Belgio kaj Francio pro forigo de la kaleza rifuĝantejo, la t.n. Ĝangalo) kaj, pli maltrankvilige, kilometrojn da landlima pikdrataro. Aperas ĉe la limoj soldatoj, kiuj jam uzas larmgason: kiom longe, ĝis rifuĝanto estos mortpafita?

Donald Trump, probabla usona prezidanto-kandidato, ĝojus. Distrumpetis Trump, ke li volas muron laŭlonge de la meksika limo por eviti, ke latin-amerikanoj eniru Usonon. Jam plenumas eŭropuniaj ŝtatoj la vizion de Trump, samtempe mokante la aspirojn de la fondintoj de EU, kiu senhelpe, senkonsile, flanke staras, anoncinte nenion pli ambician ol pinto-kunsidon.

Ĉion ĉi spektas britoj, kiuj la 23an de junio partoprenos referendumon por decidi, ĉu eliri el EU. Ĉ. 30 % de la popolo volas resti, ĉ. 30 % ne: la rezulto dependos de ankoraŭ ŝanceliĝanta 40 %. La impreso, ke EU ne povas “defendi” siajn limojn, ne helpas konvinki nedecidintojn pri la valoro de la unio.

Jardekoj da progreso en EU, rilate al homaj rajtoj, minimumaj salajroj, labor-kondiĉoj, estas forgesitaj. Ĉio pivotas ĉirkaŭ memregado kaj la kapablo decidi, kiu eniros, kaj ne eniros, Brition. Subtekste: ksenofobio.

Imageblas, ke, se Britio sukcese eliros, aliaj membroj same ekaktivos por forĵeti aŭ malpezigi la bruselan “jugon”. Jen risko, kiun EU volas eviti. Egalas, ĉu aŭ ne geografie periferia kaj konstante kverelema membro decidas adiaŭi, sed, se sekvas eksiĝo-lavango, la EU-projekto estos minacata.

EU eniris longan, malluman tunelon. Ankoraŭ ne videblas la sopirata fintunela lumo, ĉar neniu pretas teni la lampon ... aŭ eĉ respondi al hipoteza telefonvoko de Kissinger.

Paul Gubbins

Politiko

RIFUĜANTOJ

Kune al komuna solvo — sen Grekio

Ekskludita de internacia konferenco en Aŭstrio por diskuti la eŭropan rifuĝanto-krizon estis Grekio. Ateno, laŭ Vieno, estas parto de la problemo, ne de la solvo.

Por mildigi tiun impreson la konferenco deklaris, ke “esencas” kunlabori kun Grekio. Tamen Grekio revokis sian ambasadorinon el Vieno kaj kulpigis Aŭstrion pri “malamikeco”. Observantoj opiniis, ke la greka registaro volus havi per tio pli bonan pozicion dum estontaj intertraktoj kadre de EU.

La konferenco en Vieno fine de februaro celis reguligi la alfluon al Eŭropo de rifuĝantoj el Sirio kaj Irako kaj kunlaborigi la landojn, tra kiuj pasas la enmigrintoj.

Ministroj

Laŭ invito de Aŭstrio venis ministroj el Albanio, Bosnio kaj Hercegovino, Bulgario, Kosovo, Kroatio, Montenegro, Serbio kaj Slovenio. Per la konferenco, “Kune mastrumi migradon” (angle: “Managing Migration Together”), Aŭstrio strebis premi Eŭropan Union por komune solvi la rifuĝanto-problemon.

Sebastian Kurz, ministro pri eksteraj aferoj de Aŭstrio, diris, ke plibonigita kunlaboro de la balkanaj landoj kun Aŭstrio devas grave redukti la rifuĝanto-nombrojn. Laŭ aŭstra iniciato Makedonio devus akiri ŝlosilan pozicion. Ties suda limo al Grekio devus esti plifortigita, por ke oni regu kaj malpliigu la nombron de rifuĝantoj.

Iniciato

Tio postulas gravan personan kaj konstruan plifortigon de la limgardado, ĉar Makedonio sola ne povus sukcese plenumi la taskon. La konferencanoj promesis ĝin subteni. Estis pripensata ankaŭ la uzo de soldatoj por gardi la limon. Oni interkonsentis, ke Makedonio reguligu pluan alfluon de rifuĝantoj al Eŭropo.

La ministroj ellaboris 15-punktan planon, el kiu gravas plua veturo laŭ la balkana koridoro nur por sirianoj kaj irakanoj, kiuj bezonas protekton; komunaj normoj ĉe registrado kaj eblaj forsendoj; azilrajto ne signifas rajton elekti azil-landon; malakcepto de rifuĝantoj kun falsaj pasportoj; kaj reciproka subteno de landlimoj (Aŭstrio plimultigis la nombron de siaj policistoj en Makedonio al 20).

Oni intencas pliintensigi ankaŭ la batalon kontraŭ la mafio de pasigistoj. Aŭstrio fariĝos centro por kontraŭbatali la fipasigistojn. Esplorjuĝistoj el Aŭstrio kaj balkanaj landoj restos en konstanta kontakto kun Interpol- kaj Eŭropol-policoj.

Kritiko

Post la konferenco la aŭstra ministrino pri internaj aferoj, Johanna Mikl-Leitner, diris, ke la unuiĝo de Aŭstrio kaj la balkanaj landoj ne estas nur aŭstra afero. Ŝi reagis kontraŭ kritiko el Bruselo kaj el germanaj amaskomunikiloj, kiuj nomis la aŭstran ofensivon “pakto” kontraŭ la politiko de la germana kancelierino Angela Merkel.

En februaro Aŭstrio decidis akcepti tage 80 azilpetojn kaj tralasi 3 200 rifuĝantojn al Germanio. Sammonate Makedonio fermis la limon kontraŭ afganoj, tiel ke nur sirianoj kaj irakanoj kun validaj pasportoj transiras la grekan-makedonan limon.

Multaj rifuĝantoj estis forsenditaj al limoj de balkanaj landoj, ĉar ili estis taksataj ekonomiaj migrantoj. Komence de marto en Grekio restis pli ol 20 000 rifuĝantoj, kiuj ne povas transiri la grekan-makedonan limon.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Sebastian Kurz kaj Johanna Mikl-Leitner (de maldekstre dekstren). Foto: BMI/ALEXANDER TUMA

[FORIGITA!: bildo]

Gvidantoj de la konferenco “Kune Mastrumi Migradon”. Foto: BMI/ALEXANDER TUMA

[FORIGITA!: bildo]

La konferencejo. Foto: BMI/ALEXANDER TUMA

[FORIGITA!: bildo]

Kunsidas konferencanoj. Foto: BMI/ALEXANDER TUMA

[FORIGITA!: bildo]

Johanna Mikl-Leitner kaj Sebastian Kurz antaŭ kameraoj. Foto: BMI/ALEXANDER TUMA

Politiko

SLOVAKIO

Nova parlamento, malnovaj problemoj

Eniris la slovakan parlamenton tri novaj partioj post la tutlandaj elektoj komence de marto. La ekstrema Popola Partio Nia Slovakio gajnis 8,0 % de la voĉoj, Ni Estas Familio 6,6 % kaj Reto 5,6 %.

Tamen, kiel atendite, la baloton gajnis la social-demokrata partio SMER-SD de Robert Fico. La partio ricevis 28,3 % de la voĉoj kaj tiel akiris 49 mandatojn en la 150-membra slovaka parlamento.

La plej bonan rezulton post SMER-SD akiris Libereco kaj Solidareco (SaS), kiun direktas Richard Sulík, kun 12,1 % kaj tiel 21 mandatoj. Tiel ĝi fariĝis la ĉefa dekstraflanka partio en la slovaka politiko.

Rikoltis

La trian lokon okupis Simplaj Homoj kaj Sendependaj Personoj (OĽaNO-NOVA), estrata de Igor Matovič. La partio rikoltis 11,0 % kaj 19 mandatojn. Entute estas reprezentataj ok partioj en la parlamento.

Kaj konservativaj kaj komunistaj partioj malsukcesis transiri la kvinelcentan minimumon por eniri la parlamenton. Partoprenis la baloton 59,82 % de la voĉdonrajtigitoj.

Rifuzis

Sian sukceson festis estraranoj de SaS kaj OĽaNO-NOVA, kantante kaj dancante. Tamen la dekstraj partioj rifuzis kunlabori kun SMER-SD kaj Fico.

Tiu volas trakti kun aliaj partioj kaj krei stabilan registaron, kiun atendas multe da laboro. Ĝi alfrontos malfacile solveblajn sociajn problemojn, ekzemple ŝrumpantan ekonomion kaj senlaborecon.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Scienco

INDONEZIO

Scienco, ne timo!

La 9an de marto okazis plena suneklipso videbla de Pacifika Oceano. En Indonezio kelkloke eblis vidi tutan eklipson: en aliaj pacifikaj landoj oni vidis nur partan eklipson.

Fakuloj esperis, ke ne ripetiĝos la stultaĵoj de antaŭa eklipso. Tiam, en 1983, multaj homoj kredis, ke plena eklipso estas plago, kaj ke la suno povas onin blindigi. Neniu rajtis forlasi sian hejmon kaj kelkaj homoj eĉ kovris fenestrojn kaj fermis pordojn. Kulpis manko de sufiĉa edukado ĉe ĉefe kampara aŭ fiŝkaptista popolo.

Ĉi-foje, tamen, la registaro kaptis la okazon por eduki la popolon pri la eklipso. Oni konsideris ĝin natura fenomeno, ne plago, kaj dissendis informojn, kiamaniere ĝin sekure observi. “Propagandu sciencon, ne timon,” deklaris la registaro.

La eklipso gravis ne nur por astronomoj sed ankaŭ por la poŝta servo, kiu eldonis specialajn poŝtmarkojn. Tiuj, iom strange, montris drakon manĝantan la sunon. Sed la bildo spegulas la tradician indonezian kredon pri eklipsoj, nome ke drako manĝis la sunon.

Syauqi Ahmad Zulfauzi Stya Lacksana

korespondanto de Monato en Indonezio

Ekonomio

PROGNOZO

Favoraj kondiĉoj en centra kaj orienta Eŭropo

Se konsideri la firman kreskon en la eŭrozono, la malaltajn naftoprezojn kaj la falantajn interezojn dum la pasinta jaro, la ekonomia situacio en centra kaj orienta Eŭropo (COE) ankaŭ dum 2016 favore evoluos. La ekonomioj de la EU-membrolandoj Bulgario, Pollando, Rumanio, Slovakio, Ĉeĥio kaj Hungario kreskos je pli ol 3 %. Tion prognozas analizo, publikigita en CEE Quarterly 1/2016, kvaronjara periodaĵo pri centra kaj orienta Eŭropo de la bankgrupo UniCredit.

La ekonomioj de la landoj en tiu regiono konsiderinde kreskos dum 2016 kaj 2017. Samtempe ekzistas — kun landodiferencoj — iuj riskoj kiel geopolitikaj streĉoj kaj interezo-plialtigoj fare de la usona emisia banko (Fed). La jaro 2015 estis bona jaro por la COE-landoj. La postulado en Eŭropo plialtiĝis, la naftoprezoj falis kaj la banka likvideco tutmonde abundis. Tamen nur en la COE-landoj oni plene sukcesis profiti tiujn kondiĉojn. La kreskokvotoj atingis la plej altajn valorojn ekde la kriza jaro 2008 kaj makroekonomiaj malekvilibroj ne ekzistis.

Forta kresko stimulas

Malgrandiĝantaj riskoj pruvas, ke la kapitalaj merkatoj priatentis tion kaj la regiono plu firmigis sian reputacion kiel “sekura haveno” ĉe la investantoj. Tamen prezentiĝas diferencigita bildo: la forta kresko en la eŭrozono vere helpis Kroation kaj Serbion superi la recesion, sed ilia evoluo restis suboptimuma pro strukturaj limigoj kaj impostaj kaj buĝetaj reformoj. Ankaŭ Turkio seniluziigis, ĉar la konjunkturo kaj la financaj merkatoj estas bremsataj pro politika pasiveco kaj aldone pro grandiĝinta politika nesekureco. Rusio kaj Ukrainio troviĝas senŝanĝe en profunda recesio. La unua lando estas grave tuŝita pro la falo de naftoprezoj kaj la dua devas supervenki la perdon de produktokapacitoj en la orienta parto de la lando.

Firma evoluo

La UniCredit-analizistoj kredas, ke la kresko de la ekonomioj en centra kaj orienta Eŭropo restos firma kaj fine ampleksos ĉiujn landojn de la regiono. La konjunkturo evoluos dum 2016 pli bone ol dum 2017. La ekonomia evoluo en la COE-landoj de Eŭropa Unio ĉi-jare estos iomete pli malforta ol pasintjare kaj preskaŭ ne ŝanĝiĝos, sed ĝi fortiĝos en Turkio kaj malgrandiĝos dum 2017. En Rusio komenciĝos malforta restariĝo meze de 2016, kiu daŭros dum 2017. Samtempe Ukrainio devos kontentiĝi pri kresko je 2 % dum ambaŭ sekvaj jaroj. En la COE-landoj de Eŭropa Unio varios la evoluoj de lando al lando. Dum la kresko en Bulgario kaj Pollando iom stabiliĝos, estas atendata malrapidiĝo en Rumanio, Ĉeĥio kaj Hungario.

Diference de publikaj investoj ekvigliĝos konsumado kaj privataj investoj. Ĉi-lastajn devus subteni pli alta konfido, kreskanta entrepren-profiteblo kaj bankfinancadoj. La privata konsumado devus profiti la pli bonan situacion en la labormerkatoj, pli fortajn plialtiĝojn de la enspezoj kaj revigliĝon ĉe la kreditoj por konsumantoj.

La inflacio dum 2016 estos limigita pro la malalta importita inflacio el la eŭrozono kaj la malaltaj naftoprezoj. Ambaŭ faktoroj kune devus kompensi la prezpremon kaŭzatan pro grandiĝanta laborigo kaj pli altaj salajroj. Oni atendas, ke la monpolitiko de la tuta regiono kun neŝanĝitaj aŭ malaltaj interezoj restos malstreĉita. Plua malstreĉiĝo povus okazi en Hungario, Kroatio kaj Serbio.

Malgraŭ tiuj plaĉaj perspektivoj ekzistas ankaŭ riskoj. La ĉefa estas ebla malpli bona evoluo de Eŭropo. Konjunktura malrapidiĝo koncernus ĉefe Rusion kaj Ukrainion, dum la interez-plialtigoj de Fed obstaklus unuavice Turkion, Kroation kaj Serbion. La geopolitikaj streĉoj ŝarĝos ankaŭ dum 2016 ĉefe la orientan parton de la COE-regiono, kio povus havi malfavoran efikon al multaj COE-landoj.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Prognozita ŝanĝo de la malneta enlanda produkto

Noticoj

Bonveniga skatolo

Ĉiujare en Finnlando aperas unikaĵo, kiu interesas novajn gepatrojn kaj adoptintojn. Jam de pli ol duonjarcento la ŝtato donacas beboprizorgan pakaĵon. Ĝi valoras 149 eŭrojn sed praktike duoble aŭ trioble pli.

Oni nomas la donacon patrineco-pakaĵo, kaj ĝi evitigas multe da cerbumado kaj butikumado. Ĝi enhavas 54 utilaĵojn, kiel bebovestaĵojn, litaĵojn, zorgilojn por naskinto kaj naskito, kaj ankaŭ kondomojn. La kartona skatolo mem, granda 70 x 43 x 27 cm, estas uzebla kiel bebolito.

Koloroj

Ĉiuj gebeboj ricevas la saman pakaĵon. Do en ĝi nenio estas rozkolora, virineca aŭ vireca. Ĉiujare la koloroj kaj ŝanĝoj en la bebomodo estas pridiskutata en Interreto, blogoj kaj gazetaro.

Kvankam eksterlandanoj volas importi la pakaĵon, ĝi ne estas aĉetebla. Rigida finna burokratismo malhelpas eksportadon, ĉar la pakaĵo estas subvenciata de la ŝtato. Viroj elpensis patreco-pakaĵon, kiu kompletigas la patrineco-pakaĵon.

last

Literaturo

NOVELO

Ekstertera futbalo

Dimanĉo. 5a vespere. Camp Nou. Finalo de la Pokalo de la Reĝo. Barcelona — Real Madrid.

Kiam la arbitracianto estas ekfajfonta, aperas kosmoŝipo, kiu kovras la tutan stadionon. Aŭdiĝas voĉo diranta: “Bonan vesperon, gesinjoroj. Kiel vi povas imagi, ni estas eksterteranoj. Ni havas kelkajn informojn por transdoni al vi kaj multon por fari ... por montri nian bonan volon, ni decidis prezenti nin ĉi tie kaj ludi kun vi futbalmatĉon, ĉu kontraŭ selektitaro de ambaŭ teamoj, ĉu iom kontraŭ ĉiu el ili. Se vi konsentas, ni sendos etan ŝipon kun niaj reprezentantoj.”

La publiko estas kvazaŭ hipnotigita, la homoj ne scias, ĉu timi aŭ entuziasmiĝi.

Post tri minutoj, aŭdiĝas tra la laŭtparoliloj de la stadiono la voĉo de la prezidanto de la loka klubo: “Karaj amikoj el la spaco, pro la eksterordinaraj cirkonstancoj de via vizito, ni decidis ŝanĝi nian programon kaj akcepti vian proponon. Se al vi ŝajnas oportune, vi ludos unu periodon kontraŭ ĉiu teamo.”

“Kun granda plezuro. Vi saĝe decidis”, respondas la eksterteranoj. “Sciu, ke ĉi renkontiĝo estas samtempe dissendata per monda ĉeno al ĉiuj ekranoj ekzistantaj sur via planedo, ĉu televidaj, komputilaj aŭ de plurfunkciaj telefonoj, kun samtempa traduko agordata specife por ĉiu spektanto. Kaj, certe, kiam ni revenos, filmoj pri la evento aperos en la ĉefaj novaĵraportoj de nia mondo.”

La unua kontakto estas farita, kaj la ĉeestantoj sentas sin atestantoj de historia momento.

Kun la nura sono de la fotiloj kiel fono, alteriĝas fluganta telero granda kiel la centra cirklo de la ludejo, kaj malsupreniras el ĝi dek unu malgrandaj estaĵoj, arĝentkoloraj, kun formo de homa torso. Ili ŝajnas levitacii proksime al la grundo. Unu el ili parolas:

“Pro tio, ke niaj teknologio kaj kapabloj estas multe pli disvolvitaj ol viaj, se vi akceptas, ni ludos kun nur la golulo, kiu ankaŭ plenumos la aliajn rolojn.”

“Jes, jes ... laŭ via plaĉo ...” kuraĝe asertas la prezidanto de la klubo, subite transformita en proparolanton de la reprezentantoj de la homaro.

Noto de la kronikisto: Por ne priskribi ĉiujn detalojn de ĉi unika epopeo — kio farus el ĉi mallonga rakonto libron, kies grandecon mi ne riskas imagi — ni iros rekte al la momento, kiam la matĉo komenciĝis.

Messi, Neymar kaj Suárez decide avancas en la direkton de la golejo, kie troviĝas la ekstertera ludisto. Alpreninte homan formon, li apogas sin kontraŭ la maldekstra stango, rigardante siajn ungojn.

Alveninte al la malgranda areo, Neymar fintas kaj kikas la pilkon al Messi, kiu ĝin tuj frapas kun forto sufiĉa por rompi la reton de la alimonda vizitanto.

Surprizante ĉiujn, la eksterterano lumrapide etendas sian elastan brakon kaj haltigas la pilkon ĉe la linio.

“Bone, knaboj ... nun estas mia vico ... bonvolu, foriri el la areo ...” oni aŭdas lin diri, antaŭ la surprizita rigardo de la ludantoj kaj de la ĉeestanta publiko, kiu ne scias ĉu aplaŭdi aŭ sin prepari por tio, kio ŝajnas baldaŭa malvenko de la speco.

Li lokas la pilkon sur la planko kaj frapas sen kuri. La sferaĵo iras trans la ludkampon, kaj kiam ĝi preskaŭ falas en la manojn de la golulo de Barcelono, ĝi devias kaj nestas ĉe la fono de la golejo blu-skarlata.

Dum la kameraoj — reĝisorataj jam de fortoj alimondaj — montras la ripeton de la ludmovo, la plej famaj atakantoj de la planedo sin demandas, ĉu ili devas forlasi la matĉon aŭ provi novan strategion.

Per la malmulto el la digno al ili restanta, ili decidas denove klopodi, farante homan barieron fronte de la venonta frapanto, kun la espero trompi la golulon eksterteran.

Tuj post kiam ili komencas avanci, la rapida rivalo interrompas paskikon, kaj subite la pilko aperas en la reto de Barcelono.

En tiu momento la alimondano kreskas ĝis alteco de proksimume 25 metroj kaj diras:

“Nu, mi supozas, ke tiu ekzemplo sufiĉas ... vi jam devas kompreni, ke vi ne havas eĉ plej etan ŝancon gajni ... eĉ se vi ludus kun la du teamoj kune, mi enuus, gajnante ĉiam ... mi kredas, ke alvenis la tempo por paroli pri parolendaĵoj ...” oni aŭdas lin diri, klare, sen bezono de amplifiloj.

Jam ne aŭskulteblas eĉ la sonoj de la fotiloj. La silento estas tutmonda.

“Pluraj evoluintaj civilizacioj de la galaksio estas surprizitaj, vidante, ke vi — disvolvinte tiom malmulte viajn sciencon kaj teknologion — iom post iom fariĝas kosma minaco. Ni estis senditaj de Interplaneda Komisiono por helpi vin ordigi la aferojn. Nia unua ago, tuj post kiam ni eniris vian atmosferon, estis ripari la ozontavolon kaj transformi ĉiujn gasojn de forceja efiko en plej puran oksigenon ...” diris la eksterterano, montrante, ke li ankaŭ konas subtilajn rimedojn de parolarto, ĉar kiam li faris paŭzon post sia lasta vorto, la silento tuj pleniĝis per la sono de aplaŭdoj kaj ĝojkrioj.

“La afero estas, ke se ni lasas vin daŭrigi en la nuna direkto, vi detruos la teron ... kaj kun la tero la sunsistemon, la galaksion, ktp ... kaj tion ni ne permesos ... bonŝance, ni kalkulas je tre disvolvinta teknologion, kiu ebligas al ni, ekzemple, purigi viajn riverojn kaj oceanojn en 24 horoj. Ni tion faros ... Ni transformos ĉiujn viajn rubejojn en fekundan grundon, kaj ni lasos por vi maŝinojn kaj produktojn, por ke vi mem povu tion fari en la estonteco ... (la homamaso aplaŭdas stare) ... Bonvolu ... atendi, ĉar ĉi tio nur nun vere komenciĝas ... La fosiliaj karburaĵoj ne plu estos uzataj ... eĉ se vi jam preskaŭ ne havas plu, ekde hodiaŭ, ni transformos ĉiujn viajn artefaktojn, tiel ke ili povu funkcii per energioj senpagaj kaj renovigeblaj ... Mono, ekde hodiaŭ, ne plu estos bezonata ... ĉiuj havos ĉion deziratan sen esti devigataj labori por tio ... (la homoj brakumas unuj la aliajn, la paroj kisas sin ... pluraj asertas, “Mi diris al vi ke io bona okazos”). Ĉiuj konstruaĵoj estos rekonstruitaj ... por tio ni bezonos proksimume unu semajnon ... ni esperas, ke vi pacience eltenos ... post tiu semajno ĉiuj havos domon kun plej moderna teknologio ... nun, mi ŝatus diri, ke tio okazos sendepende de via merito ... sed la vero estas, ke ne estas tiel ... do, mi profitas la okazon por anonci parton de la plano, kiu ne estas tre facile digestebla ... (denove, la silento estas totala). Ni vidis, ke vi havas proksimume 7000 milionoj da loĝantoj ... kaj, analizinte ĉies aŭrojn, ni konstatis, ke ĉirkaŭ 4000 milionoj havas siajn kolorojn ekde malhela grizo ĝis nigro ... tio, bedaŭrinde, estas neakceptebla en la nova ordo ... mi devas diri, ke tiuj homoj estos eliminitaj ... sen doloro, kompreneble ...”

Noto de la kronikisto: Eĉ se ni ĉiuj konsideras nin mem esence bonaj, fronte al testo tiel tuja kaj konkreta kiel la ĉi tie proponata, ni povas subite memori pri momentoj, en kiuj ni ne agis tiel bone, kiel ni povintus, kaj — malpovante vidi aŭron — ne sciante, ĉu la pezo de la ekstertera Justico falos sur nin ... per tio mi volas diri, ke la ĝojo, kiu regis en la stadiono, rapide transformiĝis en panikon, kaj multaj volis forkuri. Kelkaj petis helpon de militistoj, aliaj preĝis.

“Kalmon, mi petas”, daŭrigis la alimondano. “Tiu parto de la projekto ne diskuteblas kaj realiĝos baldaŭ, do ni rekomendas, ke vi restu trankvilaj, sendepende de via eventuala destino ... se vi komencas krii kiel frenezuloj, mi ne povas paroli kaj vi min devigas paralizi vin ... bonvolu, ne estu infanecaj ... mi preskaŭ finis ... la lasta parto de nia pli ampleksa plano pro tio, ke la plejmulto el ni revenos al nia planedo, post kiam la ordo estos restarigita, konsistas el du strategioj: la unua estas lasi ĉi tie grupon de volontuloj, kiuj regos la mondon dum sep jaroj ĝis la novaj transgenaj homoj estos pretaj por transpreni la respondecon. La dua — kaj la pli inteligentaj tutcerte jam intuicias, pri kio temas — estas fekundigi duonmilionon da inoj, kiuj naskos novan rason de mutaciintoj kun eksterordinaraj kapabloj kaj kiuj havos en sia DNA la instinkton de memkonservado nepra por gvidi ĉi planedon kiel eble plej bone en la estonteco”, li finparolis.

“Vi ne tuŝu mian filinon!” kriis patro, preta defendi la honoron de sia filino ĝis la lastaj konsekvencoj.

“Paĉjo, silentu”, kriis lia filino, eble entuziasmiĝinta pro la eblo esti fekundigita de eksterterano, eble por komprenigi al li, ke ne estas eliro.

“La ŝanĝiĝo komenciĝas nun”, asertis la alimondano, antaŭ ol li malaperis.

Alejandro Cossavella

Moderna vivo

PORNOGRAFIO

Fantazio, ĉu punata?

Unujaran enkarceran restadon, suspenditan dum tri jaroj, kaj monpunon de tri milionoj da enoj (preskaŭ 24 000 eŭroj) ricevis japana artisto, kiu kreis per komputilo bildojn pri juna, nuda knabino.

Laŭ la distrikta tribunalo de Tokio la akuzito lezis la kontraŭpornografian leĝaron, vendante 34 virtuale realecajn bildojn. La kreinto argumentis, ke la bildoj ne reprezentas realan homon, kaj do temas pri arto kaj ne pri krimo.

Pivotis la debato ĉirkaŭ la punkto, ĉu validas la leĝaro en la kazo de neekzistanta persono. Krome la tribunalo pritraktis tri aliajn demandojn: Kiuj estas la viktimoj? Ĉu vere la bildigitaj knabinoj estas neplenaĝaj? Ĉu la bildoj estas amorvekaj?

Fantaziaj

Okazis en Svedio en 2010 simila kazo, kiam kortumo decidis, ke la bildoj, kvankam libere elpensitaj kaj fantaziaj, similas al realaj neplenaĝulinoj kaj do estu konsiderataj pornografiaj.

Ambaŭ kazoj estas deciditaj surbaze de la du lastaj demandoj kaj ne de tiu pri la viktimoj. La nunaj pornografiaj leĝoj ekzistas por protekti verajn infanojn. Ŝajnas, ke la leĝaro deiras de sia unua celo kaj nun estas aplikata por protekti fantaziajn viktimojn.

La japanoj sin demandas, kial do ekzistas la kontraŭpornografia leĝaro. Intertempe la japana ministerio pri sano, laboro kaj bonfarto informis, ke en 2014 okazis 66 701 mistraktoj kontraŭ infanoj.

Seŝimo Masaja/pg

korespondanto de Monato en Japanio

El mia vidpunkto

Mia malgranda kontribuo kontraŭ terorismo

Usono havas sian nine eleven, sian dek-unuan de septembro, Parizo sian dek-trian de novembro kaj nun Bruselo sian dudek-duan de marto, datojn en kiuj ĉio ŝanĝiĝis. En la tagoj antaŭ tiu fatala mateno ĉiuj pli-malpli havis la saman amaran ideon: La demando ne estas “ĉu teroratencoj iam okazos en Belgio?”, sed “kiam ili okazos?”.

Ĉio ŝanĝiĝis, ne nur en la vivo de la viktimoj kaj de iliaj familio kaj amikaro, sed en la ĉiutaga vivo de la tuta loĝantaro. Jam monatojn antaŭe policanoj kaj militistoj patrolis en Antverpeno, en Bruselo, en Lieĝo kaj en ĉiuj iom grandaj urboj de Belgio kun la mitraloj pafpretaj. Ili ricevis ridetojn kaj manpremojn, eĉ florojn aŭ donacetojn fojfoje, de homoj, kiuj profunde interne pensis: “Vi ja protektos nin, ĉu ne?”. Nun la policistoj kaj militistoj daŭre patrolas, sed kun hontema vizaĝo rigardas la civitanojn: ne, karuloj, ni ne povis kaj sendube neniam povos tute protekti vin.

Ĉu do nun regas paniko en la stratoj? Tute ne. La homoj butikumas prepare al la varmaj someraj tagoj, ili sidas sur la terasoj kaj trinkas sian bieron. Demandite, ĉu li ne timas nun sidi en publika loko, 72-jara antverpenano respondis: “Tute ne. Ĝuste tion la teroristoj esperas, ĉu ne? Ili deziras malstabiligi nian socion. Ili povas mortigi kelkajn inter ni, sed ili neniam povos mortigi nian spiriton, niajn idealojn pri libereco de esprimado, nian respekton por la virinoj.”

Simile reagis la muzikisto Bent van Looy: “Ne, mi ne nuligos miajn koncertojn. Nun muziko estas pli grava ol iam ajn. Precize nun ni devas sendi belaĵojn en la mondon.”

La ĉefministro de Belgio, Charles Michel [ŝarl miŝél], tuj post la atakoj havis similan mesaĝon por la teroristoj kaj li alparolis ilin televide: “Ni defendos nian liberecon kaj protektos ĝin. Vi estas kovarda malamiko, sed ni restos kuraĝaj kaj kunaj.”

Same kiel post la atakoj en Parizo, multaj reagis per humuro. Aperis desegnaĵoj en kiuj la nacia simbolo de Belgio, la frito, aperas kiel suprenmontranta meza fingro kaj aliaj en kiuj la simbolo de Bruselo, la pisuleto, pisas sur la kalaŝnikovojn de la teroristoj. Multe da varmo do por kontraŭbatali la fridan atmosferon de la teroro.

Tamen estus nejuste priskribi nur la varmon, kiu ekregis inter la loĝantoj tuj post la atakoj. Inter la varmoplenaj homoj kaj inter la kantantoj de “Imagu!” de John Lennon sin kaŝas pluraj centoj da aliaj, kiuj estis en Sirio kaj tie lernis kiel batali kontraŭ la okcidentaj valoroj. Ili estas inter ni. Ili sukcesis forlasi Sirion kaj nevidite reveni al Belgio por tie prepari siajn atakojn. Tiuj centoj ne estas rifuĝintoj, kiel provis ŝajnigi kelkaj orient-eŭropaj amaskomunikiloj, kaj pri ilia estado en Bruselo ne kulpas Angela Merkel. Almenaŭ tiuj, kiuj eksplodigis sin en Bruselo kaj en la apuda Zaventem, estis bruselanoj, homoj kun la belga ŝtataneco.

Kaj jen eble unu el la kialoj de la timo, kiu regas kune kun la varmaj sentoj de solidareco. Ibrahim el-Bakraoui, kiu eksplodigis sin en la flughaveno de Zaventem, naskiĝis en Bruselo, havis belgan pasporton. Post kiam li “finstudis” en la tiel nomata Islama Ŝtato, ĉe la turka limo en Gaziantep, li estis arestita kaj aviadile sendita al Nederlando. De tie li senprobleme pluvojaĝis al Bruselo montrante sian belgan identeckarton. Kiom da Ibrahimoj estas inter ni?

Ĉu do la situacio estas senespera? Ĉu neniam ni plu estos sekuraj en okcidenta Eŭropo? Ne, ni ne perdu esperon. Ĉio en la historio havas komencon kaj finon. Tiuj kelkaj centoj, kiuj estas inter ni kaj deziras malstabiligi nian socion, finfine komprenos, ke ilia batalo estas vana, ke ili povos iom vundeti la socion, sed ke la vundoj saniĝos. “Venkos ni en gloro” kantis iam la usona movado por civitanaj rajtoj de ĉiuj rasoj. La kanto estas pli aktuala ol iam ajn. Venkos kristanoj, islamanoj, nekredantoj kaj ĉiuj de bona volo super la etmensa teroro.

Hodiaŭ matene, irante hejmen tra la pluvo, mi renkontis vualitan islaman virinon. Mi ridetis al ŝi, kaj ŝi reciprokis la rideton de sub sia vualo. Tio estis mia kaj ŝia malgranda kontribuo kontraŭ terorismo. Ni ĉiuj kontribuu same.

Paŭl Peeraerts

korespondanto de Monato en Belgio

[FORIGITA!: bildo]

La simbolo de Bruselo, la pisuleto, pisas sur la kalaŝnikovojn de la teroristoj. Belgio reagas per la armilo de la humuro kontraŭ la teroro.

Leteroj

Kial ili forĵetas sian vivon?

Plaĉis al mi via vidpunkto en la lasta Monato (2016/05, p. 5). Simpla gesto, kiel rideto, povas multon signifi. Kompreneble vi ne tuŝis la temon, kiun oni evitas en niaj “okcidentaj” amaskomunikiloj: Kial tiuj (grandparte) junaj homoj forĵetas sian propran vivon kaj murdas amason da nekonatoj? Ĉar ili estas barbaroj? Ĉar ilia religio diktas tion al ili? La aserto, ke ili estas malkuraĝuloj, estas evidente absurda; ili probable havas tute iluzian ideon pri la vivo post la morto, sed malkuraĝaj ... ne.

La profunda kaŭzo de tiaj fiagoj estas bedaŭrinde la fiagoj de niaj “okcidentaj” landoj, kaj kompreneble Usono estas la ĉefa kulpanto dum la lastaj 70 jaroj. Se iu alia potenco venus en niajn landojn kaj agus tiel, ni certe havus niajn proprajn “martirojn”, kiuj eksplodigus sin kaj dekojn da “malamikoj” ...

Trevor Steele

Aŭstralio

Libroj

Sagao pri disfloro kaj pereo

Mikaelo Bronŝtejn aperigis novan libron el la historio de Esperanto-movado en Rusio kaj Sovetio. Pri tiu temo estas jam verkitaj de li la esearo Legendoj pri SEJM kaj romanoj Oni ne pafas en Jamburg kaj Dek tagoj de kapitano Postnikov.

La nova romano rakontas pri la periodo, kiam la movado en la lando evoluis plej rapide, fariĝis plej grandnombra kaj aktiva dum tuta sia ekzisto, kaj fine de kiu ĝi tragike pereis — inter la jaroj 1918 kaj 1938. La romano estas grandega, prezentante ankaŭ la vastan panoramon de la vivo de la lando en tiu treege komplika tempo, kaj ŝanĝoj en la ĝenerala vivo refraktiĝas en la vivo de esperantistoj. La eventoj okazas en Moskvo, Petrogrado-Leningrado, Parizo, Madrido, profunda ukraina provinco, krimea stepo, Palestino ... Verŝajne, la aŭtoro devigis sin kelkfoje halti en certaj priskriboj, por ke la teksto ne ŝvelu ekster akcepteblaj limoj.

Stereoskopia bildo

La romano havas kvin ĉefajn temliniojn, kiuj interplektiĝas, interferas, disiĝas kaj denove kuniĝas, kreante stereoskopian bildon de la vivo de la esperantistoj dum la tuta konsiderata periodo. La ĉefaj protagonistoj-esperantistoj apartenas al diversaj sociaj tavoloj kaj naciecoj: la simpla ukraina kamparano kaj la vilaĝa forĝisto Vasilj, petrograda laboristo, devenanta el juda urbeto, apuda al Vasilj, Ŝlomo, la franca oficistino kaj ĵurnalistino Francine, moskva instruistino, devenanta el Siberio, Vera, kaj soldato-fusilisto el latva regimento, Talis.

Iliaj personecaj, profesiaj kaj familiaj evoluoj dum 20 jaroj estas ligitaj kun Esperanto. Ili vivas en tiu medio; la centra evento de la romano, en kiu ja partoprenas ĉiuj kvin, estas la SAT-kongreso en Leningrado en 1926. La feliĉa kvinopo eterniĝis sur kongrestempa komuna fotaĵo ... Krom tiu kvinopo de personoj fikciaj, en la romano rolas personoj historiaj: famaj esperantistoj kiel Nedoŝivin, Saĥarov, Postnikov (la heroo de la pli frua fama romano de Bronŝtejn), Drezen, Lanti, Demidjuk, Nekrasov, Miĥalski, Sneĵko kaj multaj aliaj. Ni renkontiĝas sur la romanpaĝoj ankaŭ kun la gravegaj personoj de la lando: Lenin, Trockij, Stalin kaj multaj aliaj (kiuj, laŭ la volo de la aŭtoro, ion diras pri Esperanto). Tamen la roloj de ĉiuj realaj personoj (krom unu escepto — Podkaminer) estas epizodaj, kaj ili estas bezonataj por emfazi la realecon de la romano.

Kunvivi la epokon

Kompreneble, la ĝenerale tragika finalo estas antaŭvidebla: ja ni konas la historion kaj scias multon pri la Granda Teroro kaj pri la sorto de la esperantistoj en tiu tempo. Sed unu afero estas simple scii pri la faktoj, kaj la alia — kunvivi la epokon kun la vive prezentitaj homoj, trasenti la tiaman tragedion. Jes, ni scias, ke ne ĉiuj esperantistoj tiutempe pereis aŭ estis persekutitaj; iuj bonŝancis — sed ankaŭ ĉe la “bonŝanculoj” la epoko lasis sian mornan sigelon. Viva bildo de tiu tempo ne simple en nia lingvo, sed en esperantista, movada percepto — tio ĝis nun mankis, kaj tio nun ekzistas!

Profunda esplorlaboro

La romano estas historia ne nur pro tio, ke ĝi rakontas pri iu historia epoko, sed ankaŭ pro tio, ke ĝi estas bazita sur granda profunda esplorlaboro de la aŭtoro kaj estas akompanata de aro da dokumentoj (inkluzive ilustraĵojn), kiuj enplektiĝas en la tekston. Poeziaj citaĵoj el la plej brila tiama tiea poeto Miĥalski (unu el liaj versoj donis la titolon al la romano), artikoloj el esperantistaj gazetoj, citaĵoj el rusaj ĵurnaloj kaj artikoloj de sovetiaj gravuloj enframigas la ĉapitrojn kaj konfirmas tion, kion oni legas en la teksto fikcia. Tial la libron eblas nomi vera romano-esploro (tia jam estis, cetere, Dek tagoj de kapitano Postnikov, do, la stilo por la ĝenro estas por la aŭtoro konata). Fone de ĉiu prezentata epizodo senteblas bazo — grava pluso por historia beletraĵo.

Eraretoj

En tiom grandega historia bildo enŝteliĝis kelkaj eraretoj kaj anakronismoj. Ekzemple, parolado de Lenin al Talis (p. 46) stile aspektas kiel parodio al propagandaj filmoj el la 1930aj. Realece tio ne aspektas. Krome, tie estas eraro: la gazeto Iskra ekzistis en 1900-1906, kaj Lenin pri ĝi okupiĝis ĝis 1903; en 1912 la gazeto de la bolŝevistoj estis Pravda, kiun ili ĵus akaparis de la tiutempe eksterfrakcia social-demokrato Trockij. Sur p. 240 temas pri aprilo de 1925 kaj la celebro de la naskiĝtago de Lenin. Tamen, ekde la morto de Lenin en 1924 ĝis 1955 oni celebris lian memoron en la mortodato (21.01) kaj nur poste — en la naskiĝtago (22.04).

La tradicio de la “leninaj lecionoj” aperis en komsomolo nur en 1970, okaze de la 100-jariĝo post lia naskiĝo. La moskva Kolona Halo (p. 295), kie okazas koncertoj kaj solenaĵoj, troviĝas ne en Kremlo, sed en la Domo de Unuiĝoj (eksa Nobela Kunvenejo). La solena akcepto, kiun partoprenis Francine, pli verŝajne, povis okazi en la Halo de Sankta Georgo de la Granda Kremla Palaco. Nu, da tiaj misoj estas tre malmulte, kaj ilia ĉeesto nur emfazas la ĝeneralan historian verecon de la verko.

Inter lupoj kriu lupe

Granda problemo, pri kiu meditas la aŭtoro, estas la rilato inter la movada strategio, kiun elektis Drezen, kaj sortoj de la movado en Sovetio. Drezen fariĝis movada diktatoro jam en la 1920aj; la aŭtoro, fakte, diras, ke Drezen estis stalinisto antaŭ ol stalinismo, kiel tia, formiĝis! Li rekte aludas pri tio, priskribante konversacion inter Saĥarov kaj Postnikov dum la Viena UK (p. 183). Persona diktatoreco kaj senkompato al ĉiuj kontraŭuloj, ne dezirantaj al li cedi, — jen la strategio de Drezen en la Esperanto-movado. Se ĝi imitis kaj eĉ devancis tion, kio ekzistis en la socio ĝenerale, esprimeblas ankaŭ pli simple: inter lupoj kriu lupe.

Objektive, tiu strategio donis al la movado bonajn fruktojn: kvanto da kursoj, lokaj grupoj; la membraro de SEU kreskis enviinde por kiu ajn periodo — nun ni revi ne povas pri io simila. Ankaŭ certaj signoj de la desupra agnosko ne mankis. Ne malatentindas la evoluo de la kultura flanko: oni kreis bonajn originalaĵojn, tradukis, eldonis revuojn kaj librojn ... Kaj la movado daŭre bone funkciis, eĉ kiam la ekstera premo ekevidenteblis post la definitiva venko de la stalinismo en 1929-1930, kion speciale montras Bronŝtejn en la priskribo de fikciaj, sed elokvente prezentitaj renkontiĝoj de Peters kun Drezen (p. 323-328) kaj de Stalin kun NKVD-estroj (p. 409-412).

Enkadre de tiu strategio Drezen komence ŝiris la rilatojn kun UEA, poste, kiam eknecesis tio, kun SAT ... Ĉio statis bone — sed la aŭtoro per la buŝo de Saĥarov (p. 185) priskribas la danĝerojn de tiu strategio kaj de la vertikala strukturo de la movado: tiu strukturo povas tre facile perei pro falo de sia supro. Kune kun ĝiaj partoprenantoj.

La tragika sorto de la movado en 1937-1938 estas certa sekvo de la centrado de la movado sub diktatoreca gvido de Drezen — pro tio ĝin eblis frakasi tuj. Sed, de alia flanko, tiu organiza maniero, kiu konformisme sekvis la politikajn ŝanĝojn de la totalisma ŝtato, permesis al la movado sukcese travivi kaj la unuan ondon de amasaj reprezalioj en 1929-1931, kaj la duan en 1934-1935, kaj nur la Granda Teroro de 1937-1938 plene ĝin frakasis. Ĉu tio estis nepra destino? Mi ne certas — ja la teroro (kiu mem estis vere neevitebla) povis esti iom malpli granda (same kiel eĉ pli granda!), kaj de tio dependis, ĉu ĝi tuŝos esperantistojn, ĉu ne. La sperto de certaj aliaj landoj, kiuj travivis similajn reĝimojn, montras, ke tiaspeca konformismo ja fojfoje helpis. Do, ununuran respondon, ĉu la movada strategio de Drezen estis plene erara, doni apenaŭ eblas. Estas pli verŝajne, ke sen tiu konformismo la movado povis malaperi eĉ pli frue ...

Ĉu leciono?

Do, ĉu oni povas ekstrakti el tiu periodo iun certan lecionon, mi ne povas respondi. Historio, kiel oni diras, instruas nur pri tio, ke ĝi nenion kaj neniun instruas. Por tio la libro — same, kiel ĉiu honesta historia libro, ĉu scienca, ĉu beletra — ne taŭgas. Sed por kio ĝi ja taŭgas — estas renovigo de rememoroj pri bonaj homoj, sindonaj al sia fina idealo, kiuj eraris, suferis, pereis ..., sed sendube meritas nian dankon pro tio, ke ili evoluigis niajn lingvon, idearon (eĉ per siaj eraroj) kaj kulturon kaj pagis por tio minimume rompitajn sortojn, kaj ofte siajn vivojn. Danke al la granda laboro de Bronŝtejn ni pli bone kaj pli vive ilin imagas — kaj pro tio kun pli forta konscio devas nin klini antaŭ ilia memoro.

Nikolao Gudskov

Mikaelo Bronŝtejn: Mi stelojn jungis al revado. Eld. Impeto, Moskvo, 2016. 566 paĝoj, broŝurita. ISBN 978-5-7161-0286-6.

Prezo ĉe FEL: 30,75 eŭroj + afranko.

Moderna vivo

ĈINIO

Funebroj space ŝparaj ... kaj multekostaj

Kion vi preferas post la morto, ĉu lasi vin enterigi en senanima skatolo aŭ fari vian cindron sterko por plantoj? Ĉinio deziras, ke ĝiaj civitanoj elektu la lastan.

Ĉinoj tradicie kredis, ke animoj povas ripozi en paco, nur se ilia korpo estas kovrita per grundo, kaj la kutimo estis rigardata kiel respektego al la mortintoj. Ĉinoj atribuis grandan gravecon al funebra ceremonio, ĉar ili opiniis, ke la morto estas la komenco de alia vivo.

Riĉuloj deziris vivi plu luksan vivon, kaj potenculoj volis resti potencaj en alia mondo. En la antikva Ĉinio ĉiu imperiestro konstruigis tombon por si je grandega kosto. La plej grandioza estas la maŭzoleo de Qin Shi Huang, la unua imperiestro de la dinastio Qin.

Argilaj figuroj

Ĝi kovras areon de 56,25 kvadrataj kilometroj. La argilaj figuroj de soldatoj kaj ĉevaloj, kolekto de tombaj trezoroj, kopiis la potencan armeon de la imperiestro, kiu konkeris kaj unuigis ses regnojn.

Nun en ĉinaj urboj kun limigita spaco, morto fariĝas multekosta afero, ĉar la prezo de tero por tomboj rapide kreskas kun tiu por domoj. Laŭ oficialaj donitaĵoj, la averaĝa kosto de funebra servo en 2015 en Pekino estis 70 000 juanoj (proksimume 9500 eŭroj), inkluzive de tombo. Timante la kreskantajn kostojn, multaj maljunuloj hastas nun aĉeti tombon por si mem.

Gravuritaj pentraĵoj

La amastombejo Baling en Xi’an estas unu el la plej grandaj tombejoj en nord-okcidenta Ĉinio. Tie kuŝas pli ol 20 000 tomboj. Inter ili estas cent luksaj tomboj, ekzemple familiaj tombolokoj kaj pavilon-tomboj. La ĉerko estas enterigita sub pavilono kun gravuritaj koloraj pentraĵoj, floroj kaj ideogramoj. Tomboj por ties posteuloj estas rezervitaj ĉirkaŭ la pavilono.

Funkciulo de la tombejo diris, ke la prezo de pavilono varias laŭ la grandeco kaj situo, kaj la plej luksa kostas 700 000 juanojn. La plej multekosta estas familia tomboloko, kiu kostas milionon da juanoj kaj estas akirebla per antaŭmendo.

Homoj kaj naturo

La funebra servo en la tuta lando respondas la alvokon de la registaro por space ŝparaj kaj ekologie amikaj alternativoj al kutima entombigo. La ministerio pri civilaj aferoj kaj ok aliaj ministerioj publikigis cirkuleron pri tio en februaro. La ĉina registaro rekomendas tiel nomatan ekologian sepulton por certigi harmonion inter la homoj kaj la naturo.

La cindroj de pli ol 13 700 mortintoj en Pekino estis disŝutitaj en la maron ekde 1994, kiam tiu servo estis anoncita. Mara sepulto populariĝas meze de la forta instigo de la registaro. La pekina centro de funebra servo disŝutis la cindrojn de pli ol 2000 mortintoj en la maron en la lasta jaro, duoble pli ol en 2012.

Multaj elektas la servon pro financaj kialoj, tamen pli da pekinanoj akceptas ĝin pro konscio pri mediprotekto. La servo disponeblas senpage ekde 2009. La centro organizas du tiajn ceremoniojn preskaŭ en ĉiu semajno de marto ĝis novembro.

Kristalaj pendaĵoj

En Ŝanhajo funebra entrepreno komencis proponi al klientoj la servon transformi kremaciitajn restaĵojn de iliaj familianoj en kristalajn akcesoraĵojn, kiel ekzemple ringojn kaj pendaĵojn. La Municipa Funebra Domo de Ŝanhajo proponas la servon kiel solvon al manko de tero por tombejoj.

Ĝi anoncis la servon en aprilo antaŭ la festo Qingming, en kiu ĉinoj vizitas la tombojn de siaj parencoj por ilin rememori. La funebra domo diris, ke ili uzas alt-temperaturan bruladon por transformi cindron en kompaktan strukturon, kiu estas malmola same kiel kristalo kaj povas esti kolorigita.

Funebruloj ĉe la Municipa Funebra Domo povas akiri juvelon faritan el la cindro de ilia familiano kontraŭ 17 900 juanoj. La funebra domo diris, ke la prezo falos, se tiu servo populariĝos.

Maljuniĝanta socio

Multaj provincoj diris, ke tombeja spaco elĉerpiĝos en la venontaj dek jaroj, se ili ne konstruos novajn tombejojn, ĉar pli ol naŭ milionoj da homoj mortas ĉiujare en Ĉinio. La cifero kreskos plu en tiu maljuniĝanta socio.

Sed la disvastigo de space ŝparaj kaj ekologie amikaj alternativoj al kutima entombigo malfacile akcepteblas precipe en la kamparo kaj regionoj loĝataj de etnaj minoritatoj, kie enterigo de kadavroj restas permesita.

La registaro instigas siajn civitanojn enterigi cindrojn sub arboj aŭ floroj aŭ disŝuti ilin en la maron en regionoj kun severa kremaci-politiko. Ĝi rekomendas profundan enterigon kaj malgrandajn tombojn en la ceteraj regionoj. La registaro subvencias la elekton de ekologia sepulto.

Liu Zijia

korespondanto de Monato en Ĉinio

Moderna vivo

INFANOJ

Streĉo ... kaj la simptomoj

Kreskas alergioj kaj aliaj fenomenoj malpli ofte notitaj en la pasinteco ĉe junaj infanoj. Tiel konkludas raporto, kiu surbaze de esploroj en infanĝardenoj kaj diversnivelaj lernejoj konstatas ekde la 1990aj jaroj ŝanĝojn en japanaj infanoj.

Tipaj simptomoj observitaj de la “Asocio pri korpo kaj koro de infanoj” jenas (inter krampoj la elcenta kresko): alergioj (75,0 %), ofte diras “mi estas laca” (71,2 %), ankoraŭ uzas vindaĵon (69,2 %), malbone prononcas (63,5 %), ofte stumblas aŭ montras sekan haŭton (53,8 %).

La asocio klarigas, ke tiuj simptomoj venas de nenormaliĝo de la aŭtonoma nerva sistemo. En la nuna socio multaj infanoj suferas pro malbonaj vivritmo kaj familiaj cirkonstancoj kaj reagas tiel, ke aperas la simptomoj.

Malriĉeco

Kulpas parte malriĉeco. La Monda Banko distingas inter absoluta malriĉeco kaj relativa malriĉeco. La unua difinas tiujn, kiuj vivas per enspezo de malpli ol 1,5 dolaroj tage. La dua difinas tiujn, kiuj gajnas malpli ol duonon de la meza enspezo de la landa loĝantaro.

Japanio estas riĉa kiel ŝtato, sed japanoj estas laŭ la kriterioj de la Monda Banko relative malriĉaj. Krome kreskas malriĉeco. En 1992 vivis 700 000 malriĉuloj en Japanio, en 2012 1,46 milionoj. La plej malriĉaj estas junaj kaj maljunaj familioj.

Multaj homoj laboras malstabile, timante maldungon. Pliiĝas eksedziĝoj, kaj multaj infanoj plenkreskas en unugepatra familio. Infanoj suferas pro streĉo, kio kontribuas al la multiĝo de simptomoj antaŭe ne tiom rimarkeblaj.

Kotizo

En la progresinta Japanio gepatroj devas multe pagi por eduki infanojn. Ili devas pagi kotizon por tagmanĝoj en elementaj kaj mezgradaj lernejoj. Multiĝas familioj, kiuj ne povas pagi tiun kotizon.

Por gefiloj en superaj mezlernejoj ili devas pagi lernokotizon, kaj multe pli por siaj gefiloj en universitatoj. Geknaboj el malriĉaj familioj ne povas bone edukiĝi.

Anoncite estas, ke la japana registaro elspezos ekvivalenton de 400 milionoj da eŭroj pro la ĉasaviadilo Stealth. Sumo tia helpus al multaj infanoj eliri el sia mizero.

Hori Jasuo

korespondanto de Monato en Japanio

Libroj

Rakonta koliero

Da rakontaroj, kolektoj de noveloj en nia literaturo aperis multe. La rakonta ĝenro estas teorie la plej facila. Ne estas rimoj devigaj, ne estas ritmo sekvota, ne estas fiksformaj strofoj. Ĉio tio estus balasto, la tuto tenas sin tra la rakontata epizodo: ne tro da personoj enplektitaj, ili ja kreus konfuzon, ne tro da moralaj predikoj, ili tuj divenigus la filozofion de la aŭtoro, dum la rakonto estas dialogo inter la aŭtoro kaj la leganto, kaj ne strange, se legantoj diversaj sentus la saman rakonton malsame.

Anarkiisma sento

Mi neniam renkontis Miguel Fernández persone, almenaŭ neniam konscie: eble ni apudpasis unu la alian ĉe iu kongreso, sed mi ne memoras. Mi renkontas lin en Sennaciulo, en la bitbulteno de Hispana Esperanto-Federacio, ni kunas en Beletra Almanako. Tamen ĉiam min allogis tiu anarkiisma sento, tiu spiro de libereco, tiu omaĝo al la falintaj por sia kredo, solidaj principoj, kiujn mi sentas al mi komunaj.

El la kvar startintoj de la “ibera grupo” per Ibere libere, Fernández estas la plej konsekvenca, la plej kohera, la plej muzika. Jorge Camacho estas sendube la plej produktiva: momentaj impresoj, vojaĝoj, politiko, persona filozofio; Miguel Gutiérrez, sub plumnomo Liven Dek, per sia kolekto Sferoj patronas sciencfikcion, Gonçalo Neves instruas per humuro; Fernández preskaŭ antiteze, malsimile al ĉiuj, tre skrupule mezuras siajn paĝojn, siajn liniojn, tiel ke lia tuta rakonta produktado de 1995 ĝis 2012 konsistas entute el dek ses eroj, el kiuj ok estas verkitaj en la unua periodo kaj aperis en Ekstremoj jam en 1997, do fakte certa ono de la libro estas jam konata. La aliaj ok do diluiĝis tra dek kvin jaroj. Certe, li plenigis tiun tempon, produktante ankaŭ poemojn kaj kantojn; lia tre esprimiva hispaneska lispa voĉo cirkulas abunde en Jutubo; ne eblas imagi hispanan kongreson sen liaj prezentadoj.

Historio

Lin ligas al mi ankaŭ la gusto kaj la respekto por la historio, pri kiu li donas mirindajn ekzemplojn per artikoloj en revuoj. Pli sobra ol Steele, malpli datumdona ol Lins, li kapablas verki literature pri historio majstre.

Alia atuto: neniam leganto trovas en la verko signon de malŝato, vulgaran esprimon; li amas siajn protagonistojn, eĉ la negativaj modeloj havas ion pozitivan, ja ankaŭ ili estas homoj.

Libereco

La unua protagonisto de ĉi tiu novelaro, La vorto kaj la vento, tra tri komencaj rakontoj estas amo al libereco, anarkiismo, tiu anarkiismo ĝisosta, ankoraŭ romantika, ke ĉiuj homoj estas fratoj, ke oni devas ribeli kontraŭ tiraneco, kiu subpremas, enkarcerigas, mortigas. Kortuŝa estas la novelo en kiu, al anarkiisto najlita al sia lito oni kredigas, per ĝenerala teatraĵo ludata versimile en la stratoj de la urbeto, ke la revolucio venkis kaj ke la laboristoj alprenis la povon. La civila milito estas memorigata ĉiupaŝe, agace por malgajninto, kun siaj kruelaĵoj, maljustaĵoj.

Amo

Alia protagonisto: la amo, tiu seksa, intelekta, spirita, kiun oni jam trovis kiel senrivalan aganton en la samaŭtora El la sonoraj soloj. Kisoj teneraj, kisoj grandiozaj, eĉ “kosma kiso” kun Adriana, miksiĝas kun volupto, kelkfoje simple aludata, sed saĝa kapo duonvorton komprenas. Ino kunestas ĉiam, eĉ se mortinta: Tiumomente mi solis sur la lito, sed Alba ne forestis. Neniam ŝi forestos, tiel longe kiel la mondo mondos. [...] Mi nudigis min tuta. Plonĝe. Sensis, ke la lipoj de Alba, en infinita likva multobliĝo, kisas ĉiun poron de mia haŭto. Mi mergis min ĝisfunde por apercepti ŝin absolute kovranta mian korpon. Alba ĉieis. Dominis min nepriskribebla delektiĝo. Paroksisma, paradiza. Mi sentis min mar-ondo. Mi rompiĝis en ŝaŭmo. Plezuro apogeis ... La subkolekto (ĉu ĉapitro en la novelaro?) Variacioj pri ama temo efektive pritraktas nur amon laŭ cent aspektoj, vivatan preskaŭ konstante en muziko; la titoloj de la noveloj Largo ma non tanto, Andanto, Tange, verkitaj en la periodo 2012-2013, kreas jam la atmosferon. Ĉu viro bezonas elekti nur unu virinon el paro, unu, al kiu oni nepre fidelu? Ne nepre, oni povas prezentiĝi kun du gardenioj ...

Morto

Oftas la sento pri morto kaj pri postmorta rememoro pri la amat(in)o; tiel la morto estas ekzorcata, kvazaŭ ĝi ne ekzistus. La amata figuro daŭre prezentiĝas en la sonĝoj veraj, en tiuj duonveraj, en la soleco: ĝi restas konstante. Efektive, tio donas kontinuecon al la rakontaro, tiel ke prava estas la subtitolo Rakonta koliero; engravuro de ĉi tiu kontinueco estas ankaŭ arte aranĝita truko, ke ĉiu sekvanta novelo komenciĝas per la lasta frazo de la antaŭa, kvazaŭ transdono de stafeto.

Supervivo al la diktaturo

Plej freŝa estas la lasta parto, verkita en 2015. Iom longeta rakonto estas pri la preparado de filmo pri la unua amo de Marcos Ana (n. 1920, pluvivanta), hispana poeto enprizonigita en sia dekoka jaro pro politikaj motivoj sub la regado de Francisco Franco kaj liberigita nur post 23 jaroj da karcero. Fernández mem kunvivis kun Marcos Ana la sperton de tiu preparado, kaj tion li rakontas en la libro; lia historia precizeco raportas, ke Ana post la liberiĝo estis ekzilita kaj estis invitita al multaj prestiĝaj lokoj en Eŭropo kaj Ameriko, kie li ricevis sennombrajn honorigojn kaj kie li rakontis pri siaj idealoj kaj sia kruda karcera vivo, punktita ankaŭ de psikologiaj atakoj, ekzemple minaco pri sekvamatena ekzekuto.

Li iel rolis kiel simbolo de pluvivado sub la hispana diktaturo kaj kiel daŭra instiganto al lukto por libero, kaj en Francio li konkrete agadis pere de tiucela centro de informado kaj solidaro kun ĉiuj viktimoj de politika subpremado.

Ĉi-teme, bonvolu permesi al mi personan memoron: Marcos Ana venis ankaŭ al Pisa kaj parolis en ne rapida hispana, sen traduko, tute bone komprenebla por la multaj aŭskultantaj studentoj italaj, inter kiuj estis mi. La mallonga posta pli intima konversacio kaj energia manpremo iel transigis al mi liajn sentojn de maturaĝa persono ankoraŭ junece alkroĉita al la idealoj de socialismo kaj homa frateco.

Kiel apendicojn la leganto trovas poemojn, rilatantajn al la temoj menciitaj (du de Marcos Ana, tradukitaj) kaj unu porinfane reduktitan ĉarman rakonton pri la troja milito, ĉerpitan el pli granda plano pri dulingva (esperanta-hispana) rerakonto pri tiu fama evento, inkluzivanta neprajn aludojn al tuta aro da mitologiaj cikloj. Junulo, kiu ne konas la grekan mitologion, trovos ĉi tie stimulon al studado kaj enprofundiĝo.

Leksike kaj muzike

Ne decas konsideri la recenzon kompleta sen aludo al la lingvaĵo. Fernández majstras la lingvon ne nur leksike (tenu NPIV-on ĉemane), sed ankaŭ muzike: frazoj mallongaj, kvazaŭ akordoj: Fajris karesoj. Anksie. Aŭdace. Direkte al ŝia ĝu-kerno. Ŝanceliĝis virto. Sed ... fine, ve, imperiis la sesa di-ordono. Abundas verbigoj el substantivoj, el adjektivoj: la suno diamantis, longis la vesperoj, li ellangis tiun misteron el ŝia buŝo, li forsagis surstraten, stelis la lumoj de la montaraj vilaĝoj, Paŭlo kaj Roberto foraŭtis Skotlanden kaj tiel plu. Vera ĝuo por lingvaj spertuloj, sed ankaŭ legolibro por duagrada kurso, kie oni analizu ĉiun vorton por lerni, kiom esprimpova estas la kunmetado de radikoj kaj kiom flua povas esti eĉ arte kunplektita lingvaĵo.

Carlo Minnaja

Miguel Fernández: La vorto kaj la vento. Eld. Mondial, New York, 2016. 250 paĝoj broŝuritaj. ISBN 978-1-59569-315-0.

Prezo ĉe FEL: 19,65 eŭroj + afranko.

Turismo

UKRAINIO

Preĝejoj en Ĥarkivo

Ĥarkivo estas vere multnacia urbo. Proksimume triono de ĝia loĝantaro de 1,45 milionoj laŭ nacieco estas ne ukrainoj, sed anoj de aliaj nacioj. La plimulto de la kredantoj en la urbo estas ortodoksaj kristanoj. Tial la funkciantaj kaj nun konstruataj religiaj konstruaĵoj estas ĉefe ortodoksaj. Krome, el la 700 religiaj societoj en la ĥarkiva regiono en la jaro 2007 plimultis tiuj de ortodoksaj kristanoj.

Ortodoksaj preĝodomoj

La plej malnova religia konstruaĵo en la urbo estas la vira monaĥejo de la Perado de la Virgulino. Ĝin oni nomas “La koro de la urbo”. Sur ĝia teritorio troviĝas ankaŭ monumentoj omaĝe al Jesuo Kristo kaj la 1000-jariĝo de la baptado de Rusio. Ĝia katedralo estis konstruita en 1689. Mallarĝaj longaj fenestretoj kaj fortikaj muroj atestas, ke la katedralo apartenis al la fortikaĵa sistemo de la ĥarkiva fortreso. Siatempe ĉi tie oni entombigis la urbajn episkopojn kaj ankaŭ familianojn de la ukraina verkisto Hrigorij Kvitka-Osnovjanenko.

La katedralo de la Anunciacio estis konstruita en 1901 kaj nun estas la plej granda en la urbo. En 1930 la katedralo estis “fermita”, kaj laŭ atestoj de maljunaj loĝantoj en ĝi troviĝis ĉevalejo kaj deponejo de nafto-produktoj. Ĝi estis refunkciigita dum la nazia okupado. Post la liberigo de la urbo ĝi daŭre funkciis kaj plu funkcias ankaŭ nun.

Plia preĝodomo troviĝanta en la urba centro estas la preĝejo de la Ĉieliro de la Dipatrino Maria. La unua informo pri ĝia ligna konstruaĵo aperis en 1658. Pro hastado dum la konstruado la preĝejo baldaŭ ruiniĝis. Kaj la ŝtona varianto de la preĝejo (ĝin oni finkonstruis en 1688 apud la malnova), kaj malgranda kapelo staris ankoraŭ cent jarojn poste sur la loko de la malnova ligna preĝejo.

En 1733 okazis granda incendio, kiu plene ruinigis la preĝodomon, sed unu jaron poste ĝi estis plene rekonstruita. La incendio ne restis sen sekvoj, iompostiome la preĝejo ruiniĝis. Oni decidis plene rekonstrui ĝin. La konstruado de la nova preĝejo estis finita en 1783.

Preĝejoj de aliaj eklezioj

Pri la ortodoksaj preĝodomoj en Ĥarkivo oni povas verki grandegan artikolon. Se oni kalkulus ilin ĉiujn, la nombro povus atingi milon. Tamen krom ili en la urbo estas ankaŭ preĝejoj de aliaj konfesioj.

La romkatolikan katedralon oni konstruis en novgotika stilo en la periodo 1887-1892. Samkiel aliaj religiaj konstruaĵoj, tiu preĝejo multajn jarojn estis uzata ne por sia celo. Nur en la 1990aj jaroj post restaŭraj laboroj ĝi denove ekfunkciis kiel preĝodomo.

La historio de la romkatolika konfesio en Ĥarkivo komenciĝas en la 18a jarcento, kiam en la urbo estis proksimume 100 eksterlandanoj, plejparte katolikoj. Pro manko de preĝejo la diservoj okazadis en la 1a ĥarkiva gimnazio. Ekde la 19a jarcento, kiam en la urbo ekfunkciis universitato, la nombro de la katolikoj pligrandiĝis. Ekde 1923 la diservoj okazis en aŭditorio de la universitato.

Apud la urba centro troviĝas sinagogo. Longan tempon ankaŭ ĝi estis forprenita de la kredantoj kaj servis kiel sporthalo.

Fine de la 18a jarcento sur la loko de la nuntempa sinagogo troviĝis preĝodomo en klasikstila konstruaĵo. Konkurso pri nova sinagogo estis anoncita inter arkitektoj kaj la konstruado efektivigita en 1912-1913. La sinagogo tamen estis fermita en 1923. Nur en 1990 la konstruaĵo estis redonita al la judoj.

Notindas, ke la ĥarkiva sinagogo estas la plej granda en Ukrainio kaj la dua en Eŭropo post la budapeŝta. Laŭ diversaj informoj ĝis la rusa revolucio de 1917 estis kvin sinagogoj en Ĥarkivo.

Ĥarkivaj islamanoj (ĉefe tataroj kaj turkoj) okazigas diservojn en la moskeo Fatima. Ĝi estas ĉefa preĝodomo por islamanoj en la urbo. Oni konstruis ĝin en 1906, poste en 1936 ĝi estis plene detruita kaj en 2006 rekonstruita. Provoj rekonstrui la moskeon estis faritaj ankoraŭ en 1999. Kelkfoje estis paŭzoj en la rekonstruado kaj nur en 2000 estis farita fosaĵo, en kiu oni trovis fragmentojn de la antaŭa fundamento de la moskeo. Ĝi fariĝis bazo por la rekonstruota. Ĝis tiam la antaŭa konstruaĵo de la moskeo servis kiel fulmoŝirmilo.

La moskeo servis ankaŭ kiel islama lernejo, kaj poste ĝi ekfunkciis kiel tatara preĝodomo. Laŭ esploroj de sciencistoj en Ĥarkivo en 1866 estis 38-persona islamana komunumo, kaj en 1897 en la urbo jam loĝis 760 tataroj.

Armenoj, budhistoj, karaimoj

La unua armena pastro venis al Ĥarkivo en 1870. La preĝodomo de la armenoj tiutempe troviĝis en ordinara domo. Nur en 2000 oni donis permeson pri la konstruado de armena preĝejo. La unuaj 16 sanktaj ŝtonoj en ĝian fundamenton estis metitaj la 1an de julio 2000. La preĝejo Surb Harutjun (Sankta Resurekto) ekfunkciis en 2004.

Budhistoj povas preĝi (aŭ mediti) en la Ĥarkiva Budhisma Centro, kiu estis registrita kaj ekfunkciis en 1992. Tio okazis post la vizito de lamao Ole. Dum la unuaj ok jaroj kvarfoje ŝanĝiĝis la adreso de tiu centro. Ekde 2000 la Budhisma Centro troviĝas en granda privata domo kun areo de 500 m2. Krom kutimaj ĉiutagaj meditadoj la Ĥarkiva Budhisma Centro regule okazigas prelegojn. En ĝi troviĝas ankaŭ biblioteko.

Keneso estas preĝejo de la karaimoj (krimeaj tataroj, kiuj apartenas al la judismo). La unua ĥarkiva keneso ekestis en 1853. La nuntempan oni komencis konstrui en 1891, kaj ĝi ekfunkciis en 1893. En 1929 la sovetia registaro malfunkciigis la preĝodomon kaj lokis en la konstruaĵo la klub-muzeon Militema ateisto. Poste oni faris plurajn arkitekturajn ŝanĝojn. Nur en 2006 la domo estis redonita al la karaima komunumo.

Ni ne mencias la konstruaĵojn de baptistoj, atestantoj de Jehovo, anoj de la pentekosta kristanismo kaj de aliaj religiaj konfesioj, kies membroj malmultnombras. Nun en Ĥarkivo estas konstruataj pluraj preĝejoj.

Dmitrij Cibulevskij

[FORIGITA!: bildo]

La monaĥejo de la Perado de la Virgulino.

[FORIGITA!: bildo]

La katedralo de la Anunciacio.

[FORIGITA!: bildo]

La preĝejo de la Ĉieliro de Dipatrino Maria.

[FORIGITA!: bildo]

Romkatolika preĝejo.

[FORIGITA!: bildo]

Sinagogo.

[FORIGITA!: bildo]

La moskeo Fatima.

[FORIGITA!: bildo]

Armena preĝejo.

[FORIGITA!: bildo]

Ĥarkiva Budhisma Centro.

[FORIGITA!: bildo]

Preĝodomo de karaimoj.

Turismo

LITOVIO

Milito kaj paco allogas turistojn

Unu el la plej ŝatataj ekskursoj por britaj turistoj en la litova ĉefurbo Vilno celas lokojn, kie oni filmis scenojn por BBC-serio bazita sur la romano Milito kaj paco de la rusa verkisto Lev Tolstoj.

La televida furorserio estis farita en Litovio, Latvio kaj Rusio. Pro la sukceso de la serio litovoj tuj preparis specialan itineron tra Vilno. Ili estigis tri ekskursojn por ŝatantoj de la serio — piede, bicikle kaj aŭte.

La turistoj vizitas dek du filmolokojn: la Rusan Straton (Rusų gatvė), la kastelon de Gediminas, la preĝejon de la franciskanoj, la universitaton, la Straton de Bernardanoj (Bernardinų gatvė) kaj multajn aliajn.

Napoleono

La simbolo de la litova ĉefurbo — la kastelo de Gediminas — aperas jam en la unua parto de la serio. Notindas, ke dum la epoko de Napoleono samloke staris nur kastel-ruinoj. En la filmo la kastelo servas kiel fortikaĵo en la Alpoj, kie generalo Kutuzov kaj princo Andrej Bolkonskij diskutas la eblon, ke la rusa armeo venkos Napoleonon.

La franciskana monaĥejo estas unu el la plej grandaj en la litova ĉefurbo. Survoje al Moskvo Napoleono uzis ĝin kiel grajn-deponejon. En la filmserio ĝi servas kiel rezidejo de Bolkonskij.

Rusų gatvė (Rusa Strato) aperas en la kvara parto kiel moskva strato. Nepris ĝin kovri per “neĝo”, ĉar la eventoj en la romano okazis vintre. Aperas ankaŭ aliaj malnovaj stratoj en Vilno, ekzemple Dominikonų gatvė (Dominikana Strato). Ankaŭ ĝi fariĝis moskva strato kaj videblas kun ĉevaloj kaj kaleŝoj.

Ekzekutejo

La korto de la benediktana monaĥejo estas same “translokita” al Moskvo. En la sesa parto ĝi fariĝas la ekzekutejo de rusaj militkaptitoj mortpafitaj de francaj soldatoj.

Pli kaj pli gravas film-turismo en Litovio. Jurgita Kazlauskienė, la estrino de la litova turisma departamento, diris, ke tia turismo estas ja nova, sed multaj filmkompanioj komencas tie labori.

Ĉefrolis en la serio Paul Dano, Lily James kaj James Norton. Furoris Milito kaj paco en Britio, kaj ĝi estos dissendata de televid-stacioj en multaj landoj.

last

kunlaboranto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Objektoj, kiuj aperas en la filmo Milito kaj paco, nun estas allogaj lokoj por la vizitantoj de Vilno.

Noticoj

Bronzaj bustoj

En la ŝtata universitato de Ĥarkivo, Ukrainio, fondita en 1705, komenciĝis la karieroj de tri Nobel-premiitoj, kiujn la urbo lastatempe honoris per bronzaj bustoj sur piedestaloj tri metrojn altaj.

En la universitato instruis la fondinto de teoria fiziko, Leo Landau, kaj tie studis la ekonomikisto Sajmon Kuznec kaj la biologo Ilja Meĉnikov, ankaŭ aliloke en la urbo monumente honorata. La monumentoj akordiĝas kun la planoj de la urbo tiel rememori eminentajn sciencistojn, kiuj asociiĝis kun Ĥarkivo.

Dmitrij Cibulevskij

[FORIGITA!: bildo]

Tri eminentaj sciencistoj — tri prestiĝaj monumentoj. Foto: Dmitrij Cibulevskij

Politiko

DIPLOMATIO

Politika solvo ankoraŭ atendata

Savi la necertan armisticon en Sirio kaj plibonigi la tieajn vivkondiĉojn por tiuj, kiuj estas sieĝataj de ribelulaj aŭ registaraj trupoj, tion celis ministroj el 17 landoj kunsidantaj en Vieno, Aŭstrio.

La ministroj, i.a. de Usono, Rusio, Germanio kaj Aŭstrio, aŭdis, ke ekde februaro peraviadila helpo atingis 800 000 homojn, tamen multaj ankoraŭ suferas.

La ĉeftemo de la interparoloj, kadre de la Internacia Siria Apogo-grupo, estis kiel pli rigore observi la batalhalton. Rusio kaj Usono deklaris sin pretaj unuigi siajn fortojn por kontroli breĉojn en la batalhalto interkonsentita en februaro.

Kritikis

La usona ministro pri eksterlandaj aferoj, John Kerry, opiniis, ke tiuj, kiuj denove malobservas la batalhalton, estu ekskludataj de ĝi. Prie konsentis la ministroj. Krome Kerry severe kritikis la reĝimon de la siria prezidanto Baŝar al-Assad.

Tiu reĝimo, laŭ Kerry, ne observis la batalhalton kaj ne allasis helpantojn al la sieĝataj urboj. Ĝi ne rajtas ataki civilulojn en urboj kiel Aleppo aŭ Latakia kaj ĝi ne montras “bonan volon” pri politika solvo.

Emfazis

Malkonsentis la rusa ministro Sergej Lavrov. Li emfazis, ke ne temas pri Assad kaj lia reĝimo, sed pri la batalo kontraŭ terorismo. Li insistis, ke Usono uzu sian influon por ĉesigi la financadon de la islama ribelula grupo Fronto Alnusro, kiu proksimas al Alkaido.

Pro malkonsento inter la du grandpotencoj Rusio kaj Usono ne antaŭvideblas baldaŭa politika solvo. La dato de la unua de aŭgusto por instali transiran registaron (kaj okazigi balotojn ĝis 18 monatojn poste) fariĝis “celo”, ne limdato, laŭ Kerry.

Lastatempe estis denove rompita la batalhalto ĉirkaŭ la urbo Aleppo. La perforto pelis la sirian opozicion for de la pac-traktadoj en aprilo en Ĝenevo. Laŭ diplomatiaj fontoj, Staffan de Mistura, la speciala sendito de UN al la intertraktoj, esperas pri baldaŭa nova etapo de la intertraktoj en Ĝenevo.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Ministra renkontiĝo en Vieno por aktivigi la stagnantajn interparolojn pri paco en la civila milito en Sirio. Foto: BMEIA/HANS PUNZ

[FORIGITA!: bildo]

De maldekstre: la eksterlandaj ministroj de Rusio, Sergej Lavrov, kaj Usono, John Kerry, kaj la speciala sendito de UN Staffan de Mistura. Foto: BMEIA/HANS PUNZ

[FORIGITA!: bildo]

De maldekstre: la UN-speciala sendito Staffan de Mistura kaj la aŭstra ministro pri eksteraj aferoj Sebastian Kurz. Foto: BMEIA/DRAGAN TATIC

Leteroj

Sovaĝa tragedio

La raporto pri la sovaĝa tragedio en Barato (Monato 2016/06, p. 8-10) estas korŝira. En la fono de tiu diskriminacio estas reganta religio. La nomo de Ambedkar rememorigas al mi la historian eventon, laŭ kiu li konvertis sin kaj ĉirkaŭ 500 000 siajn subtenantojn al budhismo.

Isikawa Takasi

Japanio

Leteroj

Aŭtoro sendefenda?

Pri du leteroj de Wolfram Rohloff en Monato 2016/06: Atribui al mi “Onidirojn kaj gravajn erarojn”, tio povas detrui la fidon al la aŭtoro. Relegante la artikolon, mi konstatis nenion ŝanĝendan, nur la Mondaj Heredaĵoj kreskis intertempe de ses al naŭ. Mi kun mia edzino ankaŭ por tiu artikolo estis surloke kaj precize esploris mem la aferojn. Kaj ni fotas mem kaj ne sendas interretaĵojn. Iritas min, ke la redakcio elektis tiun martelan titolon. Ĝin mi demandas, ĉu mi estu sendefenda kiel la nunaj defendopreĝejoj? La kritikanton, pastoro, mi resendas al lia Biblio: Admonu vin reciproke — humile!.

Due Wolfram Rohloff kritikas (sen mia nomo) miajn “opiniojn”. Mi ne opinias, sed certakaze deduktas laŭ klare indikitaj kriterioj. Estas la redakcio, kiu ŝovas tion fojfoje al la rubriko “Opinio”.

Franz-Georg Rössler

Politiko

ALBANIO

Malnovaj argumentoj de novaj registaroj

Protestis albanoj loĝantaj en la norda parto de Grekio pro vizito al Albanio en junio de la greka ministro pri eksteraj aferoj, Nikos Kotzias.

La albanoj, anoj de la patriotisma asocio Çamërio [ĉamerio], regiono kompakte loĝata de albanaj etnuloj, protestis, ĉar la ministro alvenis por altrudi al la loka registaro redifinon de la marlinio interlanda.

La iama registaro demokrata estis devigita akcepti la redifinon, por ke Grekio voĉdonu favore por la liberaligo de vizoj por albanoj. Tamen la konstitucia juĝejo nuligis la interkonsenton.

Milito

Plie, ministro Kotzias repostulis konstruon de pliaj tombejoj kun la ostoj de grekaj soldatoj falintaj en la regiono dum la itala-greka milito 1940-1941. La albana registaro ne kontraŭas sed volas, ke oni konsideru soldato nur tiun, kiu posedis soldatan identigilon. Se ne, oni kiel nun daŭre reentombigus kiel grekajn soldatojn ankaŭ albanajn mortintojn, eĉ infanojn.

La asocio Çamërio, de pluraj jaroj organizita kiel politika partio parlamenteca, insistas, ke ĉamoj revenu al siaj teroj en Grekio kaj kompensiĝu. La afero iris jam al la homrajta kortumo en Strasburgo.

Bienuloj

Cetere Grekio havas normalajn rilatojn kun Albanio. La greka malplimulto sude en la lando, delonge servinta kiel terkulturistoj kaj taglaboristoj ĉe albanaj bienuloj, ekde 1991 akiris la rajton posedi teron samkiel ĉiuj aliaj albanoj.

En Grekio jam de 25 jaroj laboras kelkcent miloj da albanaj ekonomiaj rifuĝintoj. Grekio okupas la duan lokon inter investintoj en Albanio kaj ambaŭ landoj kunmembras en Nord-Atlantika Traktato-Organizaĵo (NATO).

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Moderna vivo

TERTREMOJ

Kiam mankas akvo, elektro kaj manĝaĵoj

En aprilo tertremo kun magnitudo 6,5 frapis la japanan gubernion Kumamoto, aparte la urbeton Maŝiki kaj la urbon Kumamoto.

Kiam okazis la tertremo, mi skajpis en mia ĉambro en Kumamoto. Saltante kaj flugante falis multaj aĵoj, inkluzive de pezaj statuetoj el la hejma altaro. Elŝrankiĝis glasoj kaj rompiĝis tasoj. La ŝrankoj mem ne falis, do mi ne vundiĝis, tamen frapis min kelkaj libroj. Mia apartamentaro estas iom ŝirmita kontraŭ tertremoj, tamen ĝi freneze ŝanceliĝis.

La sekvan tagon la urbo permesis, ke ni enrubujigu rompitajn kaj difektitajn posedaĵojn. Mia komputila printilo ne plu funkciis kaj mi ĝin forĵetis, kune kun rompitaj glasoj, tasoj kaj bovloj.

Mi ordigis kaj purigis la ĉambrojn kaj poste iris al superbazaro por aĉeti manĝaĵojn, sed ĝi estis fermita. Nur t.n. oportuna vendejo funkciis, sed en ĝi restis nenio krom libroj kaj kosmetikaĵoj.

Tamen du tagojn poste la urbon skuis alia, eĉ pli forta, tertremo, kun magnitudo 7,3. Laŭdire neniam en nia historio tiel fortegaj tertremoj okazis sinsekve en la sama loko. En mia ĉambro la supra parto de la komodo falis. Post la unua tertremo mi metis multajn librojn tavole sur la plankon, sed pro la dua tremo ĉiuj libroj saltis kaj ĉien disĵetiĝis. Libroŝranko apud mia lito falis sur ilin, do mi tute ne povis ĝin uzi.

La pordo de la fridujo spontane malfermiĝis kaj el ĝi manĝaĵoj elfalis. En alia ĉambro, kvankam la budha altaro nur iomete difektiĝis, ĉiuj budhaj statuetoj flugis en ĉiuj direktoj. Denove mi perdis tasojn, telerojn, bovlojn kaj multekostajn ceramikaĵojn.

Dum kelkaj tagoj ne haveblis akvo. Mi feliĉe uzas propangason, do mi povis kuiri, sed en iuj lokoj ankoraŭ disponeblas nek gaso, nek elektro. Falintaj muroj blokis vojojn kaj estis malfacile viziti vendejojn. Ankaŭ la polico ne povis facile helpi viktimojn de la tertremoj.

Ne funkciis aŭtoŝoseoj, fermita estis la flughaveno, kaj rapidtrajno elreliĝis. Vidindaĵo, la kastelo Kumamoto, estas detruita, kaj necesos multe da mono por ĝin rekonstruigi. Ĉe alia turisma loko, la ĝardeno Suizenĵi, konata pro bela lageto kun pura akvo, malaperis la akvo kaj mortis la tieaj karpoj.

Nun ĉe mi finfine ekfunkciis la akvo. Mi povas lavi manĝilaron kaj min bani. Sed post la katastrofo dum kelkaj tagoj mi ne povis uzi la necesejon. Post la unua tertremo amiko sendis al mi botelojn da akvo kaj tio multe helpis.

Poste li sendis aliajn aĵojn: plastajn kulerojn, jam pretajn manĝaĵojn, malsekan tualetpaperon por purigi la korpon, ktp. Aliajn amikojn, inkluzive esperantistojn, kiuj sendis ekzemple vestaĵojn, mi ne povas sufiĉe danki.

Ankoraŭ daŭras la tertremoj. Ĝis la fino de aprilo estis registritaj mil tremoj. Ni ne scias, kiam ili ĉesos. Intertempe ni volas, ke la registaro haltigu la atomenergian centralon en la najbara gubernio Kagoŝima.

Multaj perdis sian domon. Turismo estas minacata pro la tertremoj. Tiuj, kiuj volas helpi la rekonstruadon de Kumamoto, trovos en Interreto, kiel sendi mondonacojn.

Harada Tukuru

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Disĵetita tra la domo estas ĉio: manĝaĵoj, tasoj, libroj kaj eĉ budhaj statuetoj. Foto: HARADA TUKURU

Leteroj

Mankas traduko

Kun granda intereso mi tralegis la artikolon de Roberto Pigro pri la birdoj, precipe papagoj, kiuj povas sukcese prononci vortojn kaj perparole interagadi kun homo (Monato 2016/06, p. 23-24). Laŭ mia opinio tre bone verkita artikolo, kiu funde informas la legantojn pri la kialoj, pro kiuj papagoj parolas kaj havas sian lingvaĵon.

Estas uzataj la sciencaj nomoj de birdoj, kiuj estas bone konataj nur de ornitologoj kaj zoologoj. Esperanto estas simpla kaj genia lingvo kaj pro tio, laŭ mia opinio, la sciencaj nomoj povus esti tradukitaj en Esperanton, ekzemple: Psittacus erithacus (griza papago), Nymphicus hollandicus (holanda nimfiko/kakatuo), Calyptorhynchus latirostris (Larĝbeka kaliptorniko aŭ larĝbeka nigra kakatuo), Menura alberti (Albert-menuro) ktp.

Julius Hauser

Slovakio

Politiko

OPINIO

Malfidindas publikaj informoj

Aŭskultantoj de la malmultaj lastaj kulturaj radioprogramoj en Germanio prefere limigu sian aŭskultadon al senkulpaj muzikaj elementoj (se oni ekzemple la komponiston Richard Wagner taksas senkulpa), sed prefere ne ĉiun matenon je la sepa horo spektu la novaĵojn.

Eĉ la tiel nomataj “publikaj-laŭleĝaj” elsendostacioj, subvenciataj de impostopagantoj, plene kaj daŭre ignoras la direktivojn de Monato pri egala, senpartia, objektiva, neŭtrala ktp. raportado.

Ili dissendas siajn proprajn preferojn, kiujn ili ja ne publike deklaras, sed kiuj ĉiutage evidentiĝas. Se iliaj mastroj volas helpi forpuŝi politikiston, partion, opinion, projekton, ili daŭre kaj tre lerte subfosas reputaciojn.

Pri iliaj favoratoj inverse. Guto post guto traboras la ŝtonon. La frumatena cerbo estas mola kaj baldaŭ cedas. Malmultaj homoj rezistas la cerbolavadon kaj malŝaltas.

Ĉu necesas diri, ke la preferoj de tiuj programestroj estas “maldekstraj”, por almenaŭ iom indiki la pensmanieron laŭ kriterioj de la pasinta jarcento? Ili mem opinias sin “progresemaj”, kvazaŭ ili persone reprezentus la mondspiriton, laborante en ĝia nomo por la estonteco.

Eĉ bonvolemaj homoj (germane: Gutmenschen), kiuj verve apogas tujan “integradon” de ĵus alvenintaj migrantoj, devas aŭskulti radiostacie aplombajn komentariojn, ke novaj komunumoj rajtas gardi siajn iamajn morojn, sed la aŭtoĥtonaj prefere ne.

Legantoj de Monato estu avertitaj kaj atentemaj antaŭ radiaj kaj televidaj programoj, almenaŭ se ili konas kaj aprezas la ĵurnalismajn principojn de sia magazino.

Franz-Georg Rössler

Germanio

Moderna vivo

GERMANIO

De princoj al paco

La suda distrikto de la germana federacia lando Rejnlando-Palatinato festas en 2016 propran kaj apartan institucion. Antaŭ 200 jaroj fondiĝis distrikta parlamento de Palatinato (germane: Bezirkstag Pfalz) kadre de la tiam novaj landlimoj de la reĝolando Bavario.

Tiun fondon antaŭiris pli ol sepjarcenta komuna historio de Bavario kaj Palatinato kun komuna gloro, sed pli ofte kun detruaj kvereloj kaj iliaj teruraj rezultoj. Ekzemple la protestanta palatinatano Frederiko la 5a oponis al la habsburga imperiestro kaj volis fariĝi reĝo en Prago/Bohemio.

Elekta princo

Tiu ekpaŝo, dum nur unu vintro rekte en la 30jaran militon meze en Eŭropo, al li perdigis ĉion. La katolika bavara parenco venkis lin kaj ricevis iliajn rajtojn kaj honorojn de elekta princo (germane: Kurfürst) por elekti imperiestrojn de la Sankta Roma Imperio de la Germana Nacio.

Poste Napoleono renversis la ĝistiaman ŝtatan ordon en Eŭropo, kiun la Viena Kongreso ĉirkaŭ 1815 denove devis restarigi. Post komplikaj traktadoj okazis nova kunfandiĝo de la du malsamaj regionoj sub la regado de la sama reganta familio Wittelsbach.

Palatinato, sen geografiaj kontaktoj kun la aŭtenta Bavario, fariĝis ĝia “rejna distrikto”. Por iom kompensi la potencon de la munkenaj oficialuloj trans Rejno, oni permesis regionan parlamenton en Palatinato en 1816.

Politikaj ŝanĝoj

Jen la kialo por festi la institucion, kiu ne perdiĝis malgraŭ la diversaj politikaj ŝanĝiĝoj dum 200 jaroj. Ĝi ja ankoraŭ nuntempe iel ekzistas.

La distrikta parlamento subtenas plurajn kulturajn, sociajn kaj instruajn instituciojn. Tien kaj en siajn plej gravajn urbojn Speyer, Kaiserslautern, Pirmasens, Frankenthal kaj Neustadt/Weinstrasse ĝi invitas por festi la eventon, ofte per la diraĵo Bavario kaj Palatinato — sub Dia gardado (germane: Bayern und Pfalz — Gott erhalt’s).

La francoj, malgraŭ daŭraj provoj alproprigi Palatinaton, ne kapablis enlandigi ĝin. La bavaroj ekde 1946 tie ne plu ludas rolon. Memorojn pri la kruela pasinteco kun la francoj kaj bavaroj superondas dum la festojaro kompatemaj, aŭ prefere, gajaj vualoj de eterna interkompreniĝo.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

Palatinato restas nun serena angulo apud la franca landlimo. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL

Lingvo

REFORMO

Disigas Francion reviziita ortografio

Ĉe la horizonto, ekde la venonta septembro, estas en Francio diskutiga novigo rilate al cepo kaj cepsupo. Temas ne pri la enkonduko de nova, genetike modifita, speco de cepo (cetere tiu ĉi estas la lingva rubriko). Tiam simple ekvalidos ortografia reformo, kiu interalie influos la skribmanieron de la vorto oignon (kiu, en Parizo kaj en la cetera Francio, indikas ĝuste la cepon).

Stoika rezistado

Tiu “i”, en la dua loko, delonge silenta en la elparolo de la francoj, estas fakte ankaŭ skribe malaperonta. Post la somero de 2016, tiu vokalo do tute emeritiĝos, post longa agado, diskreta ĉeestado kaj stoika rezistado, kiuj tamen kostis altvalorajn notojn al ne malmultaj francaj civitanoj kaj tutmondaj gelernantoj de la franca lingvo.

Politika demando

La novaĵo, kvankam venanta el lando, kiu pro daŭraj terorismaj minacoj kaj aliaj notindaj kaŭzoj nuntempe alfrontas ege pli gravajn problemojn ol ĉi tiun pri la ĝusta skribmaniero de iuj vortoj, tamen provokis grandan diskuton en la tuta lando, kie ĝi fariĝis politika demando. Cetere ne ĉiutage okazas tiaj reformoj en eŭropaj lingvoj, tradicie konservemaj kaj fieraj pri la etimologio (ĉi-okaze plejparte latina) de siaj vortoj. La disputo komenciĝis en la pasinta februaro: tiam la loka ministrejo pri edukado sciigis, ke, 26 jarojn post ĝia formala aprobo (ja falinta en la vakuon), la lernejaj manlibroj ekde la venonta studojaro devos finfine adopti la reviziitan ortografion de la franca lingvo.

Oficiala deponprenanto

Ĉi-lasta, laŭ indikoj (kiuj datiĝas de decembro 1990) de la tiama ĉefministro Michel Rocard, estis akceptita ankaŭ de la ne tre ridema Académie française. Temas pri institucio, kiu, ekde la epoko de kardinalo Armand-Jean du Plessis Richelieu, estas oficiala kaj severa deponprenanto de ajna rajto pri tio, kio povas esti difinita, kun la necesaj ŝanĝoj, kvazaŭ la “Fundamento” de la franca idiomo.

Alarm-titoloj

Praktike, spite al iuj ĵurnalaj alarm-titoloj, temas ne pri vera revolucio, sed pri ieaj-tieaj simpligoj, kiuj koncernas la skribadon de 2400 vortoj: kio tamen ne malmultas. La celo? Sekvi tion, kio estas la natura evoluo de la parolata lingvo. Krom la vorto por “cepo”, modifoj venas ankaŭ por nénuphar, “nimfeo”: tiuj skribantaj la vorton jam nun uzu “f” anstataŭ “ph”, se ili ne volas riski ricevi de siaj instruistoj (metaforan) vergofrapon.

Konfuziteco

Adiaŭon ankaŭ al la cirkumfleksa akcento sur la vokaloj “i” kaj “u”, krom en la okazoj, kiam ĝia ĉeesto necesas por distingi samprononcajn vortojn. Ekzemple tiu ĉi tradicia franca akcento travivos ĉe la participo de la verbo “devi” (), samkiel en la adjektivo mûr (“matura”), tiel ke ne estiĝu nedezirata konfuzo kun la substantivo mur, “muro”).

Latindevenaj prefiksoj

Danksalutas la streketoj mem, ĝis tiam uzataj en kunmetitaj vortoj, kiuj enhavis latindevenajn prefiksojn, kiel contre, entre kaj extra. Oni fine simpligas kelke da akord-reguloj rilate al kunmetitaj vortoj, dum oficiale eniras la francajn vortarojn iuj neologismoj (kvankam ne tiom novaj: ili estis unuafoje registritaj antaŭ 26 jaroj: sed pli bone malfrue ol neniam, ĉu ne vere?).

Demagogia eminentulo

En la lastaj jaroj la nova ortografio estis plurfoje rekomendita, sed neniam necesigita. Tial ĝi estis fakte nek utiligita nek disvastigita, kio verŝajne provokis tra iuj uloj la nunajn surprizon kaj konsternon. Dekstrula sindikato lanĉis peticion kontraŭ ĉi tiun, laŭdire, “reformon fian”. Eĉ membroj de la menciita Académie estas laŭdire sur la pado de militiro. En la 5a de februaro intervenis tiurilate ankaŭ eminentulo, nome Jean d’Ormesson, kiu parolis pri riskoj pri la franca identeco kaj, iom demagogie, aldonis: “Mi rifuzas paroli pri cirkumflekso, dum estas homoj, kiuj memmortigas”.

Tvitera kampanjo

Oni lanĉis ankaŭ, en Tvitero (Tvitujo), “pepaĵan” kampanjon kontraŭ la reformo (#jesuiscirconflexe, “mi estas cirkumflekso”, ironie simiante la faman kontraŭterorisman sloganon #jesuischarlie), kaj oni kolektas subskribojn por peti la demision de la ministrino Belkacem. Tiun lastan certe defendas tamen la plimulto de la junuloj: ja avertis la fakuloj, ke la misfamaj diktaĵoj, vera koŝmaro de tutlandaj lernejanoj, estos nun tre pli simplaj, tiel ke malaltaj notoj estigos — espereble — malnovan memoron. Se vi parolas la francan kaj deziras taksi vian lertecon rilate al la nova ortografio, nepre vizitu la retejon de la gazeto Le Figaro ( http://www.lefigaro.fr/actualite-france/2016/02/04/01016-20160204ARTFIG00135-testez-vos-connaissances-sur-la-nouvelle-orthographe.php).

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Lingvo”

Scienco

KRIMOLOGIO

Nigra turismo, fenomeno malkvietiga

En la lastaj du jardekoj oni komencis observi ĉiam pli disvastiĝantan fenomenon, al kiu fakuloj aludas per la esprimo “nigra turismo”. Ĉi tiu esprimo, enkondukita en 1996 de du britaj esploristoj (John Lennon kaj Malcolm Foley), indikas amasan “pilgrimadon” al ejoj, kiuj bedaŭrinde famiĝis pro tio, ke ili gastigis naturajn katastrofojn kaj — eĉ pli ofte — plurspecajn kruelajn krimojn.

“Neniu moviĝu”, iam kutimis krii ŝtelistoj, dum ili eniris bankojn (precipe enkadre de agoplenaj usonaj filmoj). Ni tamen vivas en mondo — tiu de la tria jarmilo —, kie homoj kaj konceptoj, personoj kaj ideoj, ja daŭre kaj senĉese moviĝas, ĉu pro nepro, ĉu pro ies libera elekto. Tiel obliĝas la okazoj lokŝanĝi (ankaŭ kaj precipe malmultekoste), kio siaflanke naskas novajn kaj neatenditajn homkondutojn.

Koncentrejoj

La kreskanta allogo fare de lokoj, kie regis morto kaj sufero, ŝajnas ne tre normala precipe al tiuj, kiu kredas, ke ni vivas en realo karakterizita de nivelo de racieco pli kaj pli alta. La ofteco de tia irado al geografiaj celoj, pri kiuj nigra kroniko skribis aŭ parolis, estas konsekvenco de tuta serio da faktoroj, kiujn ni klopodos resumi. Plej ofte temas pri onia nehaltigebla deziro viziti lokojn, kies pasinteco rilatas amasbuĉadon kaj torturon (legantoj pensu ekzemple pri la allogo de koncentrejoj); due, pri la volo iumaniere partopreni rememoradon/ŝajnigadon de rimarkindaj (kutime sangaj) faktoj; fine, pri la bezono ĉeesti en aparta loko por kunpartigi iun ĝeneraligitan emocian statuson.

Narcisismo

Identeco en la pasinta jarcento estis solida strukturo, sed nuntempe la situacio iom ŝanĝiĝis. Ŝajne la homa identeco ofte estas hodiaŭ supraĵa kaj cedas sub la puŝo de konformemo, kiu igas homojn konduti kiel ŝafoj kaj senkritike imiti aliulan konduton. La franca filozofo kaj sociologo Tocqueville [tokvíl] ja estis antaŭvidinta, en la 19a jarcento, la iaman aperon de amas-narcisismo: nu, lia profetaĵo ŝajnas esti finfine realiĝinta.

Provokemo

Laŭ psikiatroj, ĉi tia malsaneca/obseda turismo havas ligitecon kun onia malobeo/provokemo, kio sukcesas eksterigi la propran instinkton pere de la disfaligo de morala baro. Ankaŭ enmemiĝo ludas gravan rolon: la homoj, kiuj plenigas kaj fojfoje plenŝtopas misfamajn ejojn, ja ne volas surmeti la vestojn de murdistoj aŭ per fantazio ilin anstataŭigi, sed deziras ensorbiĝi en iun specifan situacion.

Italio

Por doni kelkajn ekzemplojn, kiuj rilatas Italion (landon de la artikolantino), oni povas mencii la murdon en Avetrana (vilaĝo en suda Italio) — okazintan la 26an de aŭgusto 2010 — kaj la internacie sendube pli diskonigitan sinkon de la ŝipo Costa Concordia [kosta konkordja], kiu estis registrita la 13an de januaro 2012.

Horor-domo

En la eta vilaĝo Avetrana de la provinco Taranto, en la regiono Apulio, fakte alvenis miloj da personoj post la mortigo de la junega Sarah Scazzi [sara skaci] fare de ŝiaj onklino kaj kuzino (kvankam komence ŝia onklo Michele [mikele] kulpigis sin, por ke liaj inaj familianoj evitu prizonon). Varias la aĝo, la deveno kaj la socia tavolo de la vizitantoj, tiom multaj, ke la urbestro de Avetrana estis eĉ devigita — pro la granda kvanto da veturiloj, kiuj ja baris la trafikon — malpermesi la aliron per aŭtobuso en la malgrandan komunumon. Longaj vicoj estis antaŭ la vilaeto, kie Sarah Scazzi estis mortigita, sen kalkuli la aŭtomobilajn haltojn fare de scivolaj personoj, kvazaŭ temus pri horor-domo en karuselejo. Absurdeco, kiel oni asertas en Italio, estas fojfoje senbrida.

Mortintejo

Tre signifa estas la atesto fare de paro el la urbo Napolo: ili vojaĝis al iu marloko en Apulio, sed decidis devii por sperti la emocion viziti la (ĝis antaŭ nelonge nekonatan) vilaĝon, kie Sarah Scazzi loĝis. Ilia intenco, kiu tamen ne realiĝis, estis ricevi aŭtografon fare de onklo Michele, la sola nuntempe libera membro de sia kruela familio: tiumomente li tamen forestis. La paro, plurfoje senrezulte intertelefoninta, sin konsolis do per vizito al la loka mortintejo, al la tombo de lia malbonsorta nevino. Statistikoj montras la efektivan ekziston de nigra turismo, kiu estigas ne nur svagan teorion. En Avetrana, en la kvar monatoj post la bedaŭrinda mortigo de Sarah Scazzi, lokaj kafejoj kaj restoracioj vidis la proprajn enspezojn altiĝi je 80-120 elcentoj.

Baletistino

Simila “prancado”, sed malpli okulfrapa, okazis ankaŭ en Brembate, alia itala urbeto, ĉi-foje en la nordo, kie en novembro 2010 oni trovis la kadavron de la perfortita 13-jara baletistino Yara Gambirasio [jara gambirazjo]: tie la trinkejaj enkasigoj leviĝis je “nur” 55 %.

Vrako

Kiam komence de 2012 okazis la drono de la ŝipo Costa Concordia, la sama afero okazis ankaŭ en Toskanio: tie multe da scivolaj uloj aĉetis biletojn al la insulo Giglio [ĝiljo], ne tiom populara ĝis tiam (kaj precipe en vintro), por havi la eblon vidi kaj foti la vrakon de la ŝipo, kie, pro la senrespondeco de la kapitano Francesco Schettino [franĉesko sketino], pereis 32 personoj el pluraj landoj. Nu, en la semajno post la tragedio, estis entute venditaj 1080 biletoj. Male, la antaŭan semajnon, estis enŝipiĝintaj nur 131 pasaĝeroj, je proksimume 90 % malpli.

Parademo

La drameco de la homa ekzisto, karakterizata de ĉiutagaj barbaraj krimoj kaj alispecaj plagoj, estas nun ekzorcata pere de senprecedenca parademo, kiun psikologio provas klarigi, sed kiu ŝajnas al multaj indignintaj personoj ĉiam pli neoportuna kaj neakceptebla.

Cristina Casella

krimologo kaj korespondanto de Monato en Italio

Moderna vivo

ARMENIO

Memore al sindonemaj eksterlandaninoj

Ĉiun 24an de aprilo, dum 102 jaroj, la armena popolo rememoras la masakron de siaj antaŭuloj fare de la otomana registaro en la jaro 1915. Multaj armenoj sukcesis saviĝi kaj konservi sian identecon danke al virinoj, alveturintaj kiel misiuloj el diversaj landoj.

Eksciinte pri la suferoj de la malproksima armena popolo, ili lasis sian hejmon, veturis milojn da kilometroj, kaj sin dediĉis al savado de armenoj. Eblas ekzempli ĉi tiun sindediĉemon per biografietoj de kvin tiaj virinoj.

Karen Jeppe

Karen Jeppe naskiĝis en Danio en 1876. Ŝi studis medicinon en Kopenhago. De la organizaĵo “Danaj amikoj de armenoj” ŝi eksciis pri la historio de masakritaj armenoj. En 1903 la 27-jaraĝa Eppe, jam sufiĉe bone reganta la armenan lingvon, troviĝis en la urbo Urfa, kie ŝi edukis 300 orfojn.

Kiam en Urfa komenciĝis en 1915 bataloj por defendi armenojn, ŝi sukcese savis la vivojn de pli ol 30 000 infanoj kaj virinoj. En 1922 ŝi fariĝis reprezentanto de “Ligo de nacioj”. Ĝis sia morto en 1935 ŝi laboris en Allepo (Sirio), kie ekde 1947 situas gimnazio portanta ŝian nomon.

Anna Hedvig Büll

La estonino Anna Hedvig Büll naskiĝis en 1887 en riĉa familio en la urbo Haapsalu. Ŝi regis la rusan, francan, anglan kaj germanan lingvojn. Dum sia misiula agado ŝi eklernis ankaŭ la turkan kaj armenan lingvojn. Eksciinte pri la sorto de armenoj, ŝi forveturis al Kilikio, la urbo Maraŝ, por eklabori ĉe germana orfejo.

En 1918 ŝi savis de turka malliberejo orfajn infanojn. En 1922 ŝi alvenis en Aleppo, ekzilejo de armenoj, kaj iniciatis malfermon de malsanulejo. Ŝi organizis laboron por armenaj virinoj, kies varoj estis vendataj en Eŭropo.

Büll forpasis 94-jaraĝa, en 1981, en Germanio. En 2003 grundo de ŝia tombejo estis alportita al Armenio kaj enlokita en la memor-muron pri viktimoj de la genocido de armenoj.

Bodil Catharina Biørn

En la norvega urbo Kragoro naskiĝis en 1871 Bodil Catharina Biørn. En 1908 ŝi veturis al la otomana imperio kaj tie fotis la teruraĵojn. Reveninte Norvegion, ŝi kunportis fotoalbumon kaj ankaŭ du-jaraĝan armenan knabon, kiun ŝi nomis Fritjof, laŭ la humanisto Nansen.

En 1922 ŝi reiris al Sirio kaj poste al sovetia Armenio. En la urbo Aleksandropolo ŝi fondis orfejon “Lujsaĥbjur” (“Fonto de lumo”). Ĝis 1935 ŝi laboris en Sirio, helpante armenojn. Ŝi forpasis en Norvegio en 1960.

En 2015, nepo de Bjorn, Jussi, transdonis al la armena genocido-muzeo manuskriptojn de sia avino. Li informis, ke multaj fotoj kaj materialoj de la avino nun troviĝas en la Norvega Reĝa Arkivo.

Maria Jacobsen

Maria Jacobsen naskiĝis en la dana urbeto Sijme en 1882. En 1907 ŝi veturis al la urbo Kharperd kaj estris malsanulejon. Ŝi eklernis la armenan lingvon kaj samtempe komencis kolekti materialojn por estonta 600-paĝa albumo, poste tradukita en la armenan kaj eldonita fine en 1979.

En 1919, savinte pli ol 3600 orfojn suferantajn pro tifo, ŝi mem malsaniĝis kaj bezonis kuracadon en Usono. Tie ŝi kolektis monon por armenaj orfoj.

La humanisma agado de Jakobsen estis alte taksata de la dana registaro. Ŝi fariĝis la unua virino, kiu ricevis de la registaro oran medalon. Ŝi mortis en 1960.

Alma Johansson

La svedino Alma Johansson naskiĝis en 1880. De 1901 ĝis 1915 ŝi laboris en okcidenta Armenio, en germanaj misiistaj organizaĵoj kaj orfejoj. Dum 1920-1921 ŝi helpis al savitaj infanoj en Konstantinopolo.

En 1923, translokiĝinte al Tesaloniko (Grekio), ŝi fondis fabrikon por 200 armeninoj-fuĝintoj kaj malfermis infanĝardenon kaj lernejon en la urbo Charilaos. Fine de 1941, post la faŝisma okupado de Grekio, ŝi revenis al Svedio, sed daŭris ŝiaj ligoj kun armenoj.

Ŝi eklernis la armenan, kaj postlasis librojn: “Forpelita popolo” (1930) kaj “Vivo de forpelitoj” (1931).

La armenoj dankas al tiuj kuraĝaj kaj bonkoraj virinoj, pro kiuj nun vivas multaj. Eble ankaŭ mi estas posteulo de unu el la savitaj orfoj ...

Lida Elbakjan

korespondanto de Monato en Armenio

[FORIGITA!: bildo]

Du el la virinoj, kiuj forlasis siajn patrujojn por helpi armenojn, aperas sur poŝtmarkoj: Karen Jeppe kaj Maria Jacobsen.

[FORIGITA!: bildo]

Fotoj kaj informoj pri la virinoj estas konservataj ĉe la Armena Genocido-Muzeo kaj Instituto en Erevano, Armenio (kiu afable permesis aperigon de la fotoj).

Politiko

AŬSTRIO

Vangofrapo politika

Aŭstrio havas novan federacian prezidanton, Alexander Van der Bellen [aleksander fanderbelen]. Li gajnis kontraŭ Norbert Hofer de la Libereca Partio (FPÖ).

Por la unua balotado en aprilo 2016 elekteblis ses kandidatoj. Hofer ricevis 36 % de la voĉoj, Van der Bellen nur 21 %. La du kandidatoj de la reganta koalicio el Socialdemokratoj (SPÖ) kaj Popola Partio (ÖVP) ricevis nur po 11 %. Tiu rezulto estis kvazaŭ vangofrapo al la koalicio.

Ĉar neniu transsaltis la 50 %an limon, la aŭstroj devis denove voĉdoni en majo 2016. Tiam Van der Bellen ricevis 50,3 %, Hofer 49,7 %.

Profesoro

Van der Bellen naskiĝis en 1944 en Vieno (tiam Germana Regno, nun Aŭstrio). Li deĵoris kiel universitata profesoro en Innsbruck kaj poste en Vieno. Inter 1999 kaj 2008 li estis la ĉefo de la Verda Partio sed en la ĵusaj elektoj kampanjis kiel sendependulo. La Verda Partio lin subtenis.

Hofer naskiĝis en 1971 en Vorau kaj vivis poste en Pinkafeld (ambaŭ en orienta Aŭstrio). Li estas unu el la aŭtoroj de la partiprogramo de la Libereca Partio FPÖ kaj aktuale la dua vicprezidanto de la aŭstra parlamento.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Alexander Van der Bellen: lia familio devenis de Nederlando kaj loĝis inter 1700 kaj 1944 en Rusio. Foto: RENATE KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Norbert Hofer: en 2003 li damaĝis sian spinon pro glitparaŝuta akcidento kaj nun uzas promenbastonon. Foto: RENATE KLAG

Eseoj

Ekonomio

Krizo nekomprenita

En la jaro 2008 okazis mondskala financa krizo, kiun nur malmultaj antaŭvidis. Investintoj perdis grandegajn monsumojn kaj registaroj estis devigataj ŝuldiĝi por savi la bankan sistemon. Neniu komprenas kiel la samaj misinvestoj povis okazi ĉe preskaŭ ĉiuj bankoj, kaj ĝis nun neniu el la kulpuloj ricevis punon. Intertempe la regularoj iĝis pli severaj (kaj pli kompleksaj), sed la bankoj daŭre ofertas, eĉ altrudas, al siaj klientoj financajn produktojn, kies detalojn neniu persono kun meza instrunivelo kapablas kompreni.

Ĉu la ekonomikistoj komprenas la ekonomion?

Ĝenerale ankoraŭ estas aplikata la ekonomia scienco de la pasinta jarcento kun la nov-liberalaj trajtoj aldonitaj dum la Thatcher-erao, kvankam ĝi multflanke konfliktas kun novaj fenomenoj kiel tutmondiĝo kaj ekologio. Ĉu la mondfamaj ekonomikistoj nenion lernis el la pasinteco? Tion asertas Frank Niessen [nisn], kiu studis en la germana Aachen kaj loĝas en la belga Eupen, en sia libro Entmachtet die Ökonomen! Warum die Politik neue Berater braucht (Senpovigu la ekonomikistojn! Kial la politiko bezonas novajn konsilantojn).

Laŭ Niessen ekonomikistoj konsideras sian fakon scienco kiel naturscienco, kun ekzaktaj, netuŝeblaj aksiomoj, dum ĝi reale estas socia scienco, influata de multegaj faktoroj. Multaj teorioj estas tro simplaj por esti utilaj en la reala vivo. En sia verko li faras proponojn por pli etika kaj sociala ekonomia sistemo.

Daŭra ekonomia kreskado ne eblas

Jam en 1972 la Klubo de Romo en raporto atentigis pri la limigitaj stokoj de bazaj materialoj kiel energio kaj ercoj. Kvankam dum postaj jardekoj evidentiĝis, ke la reala situacio estas malpli maltrankviliga ol la prognozo, oni ĝenerale akceptas, ke la stokoj iam, en ne tro fora tempo, elĉerpiĝos, ĉar ĉiuj mondanoj deziras havi la vivkomforton de la “riĉaj” regionoj. Ŝparemo kaj reuzo de materialoj nur iom povas prokrasti tion. Malgraŭ tio, politikistoj kaj ekonomikistoj (kaj ĵurnalistoj...) daŭre instigas al kreskado de la ekonomio, ĉar laŭ ili nur tiel solveblas problemoj kiel senlaboreco, socia sekureco kaj ŝtataj ŝuldoj. Ili pretervidas, ke en ilia lando plejparto de la bezonoj jam estas plenumitaj. La ekonomia kresko okazu en malriĉaj landoj, sed tiuj ne kapablas pagi la ofte altteknologiajn kaj multekostajn produktojn. Pli utilus al ili pli simplaj, malpli multekostaj produktoj, kiujn ili mem kapablas produkti.

En multaj evoluantaj landoj la politika situacio estas tiel malstabila, ke kresko de la ekonomio estas nur revo; la loĝantoj kontentas se ili sukcesas vivteni sin. Sed estas ankaŭ grandiĝanta grupo de antaŭe sufiĉe bonfartaj ŝtatoj, kiuj iom post iom forglitas en malriĉecon, ekzemple la sudaj landoj de Eŭropa Unio, aŭ kiuj perdis la esperon baldaŭ iĝi bonfartaj, ekzemple la landoj de orienta Eŭropo. Ilia progreso en iu momento kolapsis aŭ tute ne sukcesis. Ĉar ne estas aliaj solvoj, tiuj kiuj volas eskapi senlaborecon devas, leĝe aŭ neleĝe, migri al pli riĉaj landoj, kie ili plenumas malbone pagatajn taskojn (kaj forpuŝas la tieajn malbonŝanculojn al senlaboreco). Cetere, eĉ en la plej riĉaj landoj de la mondo, ekzemple Germanio kaj Japanio, grandaj grupoj de la loĝantaro ja ne mortas pro malsato, sed tamen ne havas sufiĉan aŭ sufiĉe stabilan enspezon por dece vivi.

Diskonigo kaj realigo de novaj ideoj ne facilas

Abundas etaj grupoj kaj politikaj partioj, kiuj volas pli-malpli draste reformi la ekonomian sistemon, sed ilia influo estas neglektinda. De tempo al tempo unu tia grupo havas allogan ideon kaj/aŭ sukcesas arigi grandan subtenadon, sed ĉiufoje ĝi post kelkaj monatoj aŭ jaroj, ofte pro interna kverelado, disfalas kaj perdas sian influon. Ekzemple pri la francdevena ATTAC, fondita in 1998, oni ne plu aŭdas, malgraŭ la nuna agitiĝo en Francio. La “Piratoj” en Germanio (Piratenpartei Deutschland) fondiĝis en 2006 kaj ankoraŭ ekzistas, sed ties bonaj ideoj forgesiĝis kaj intertempe venis Alternative für Deutschland kaj Pegida, kun aliaj ideoj. En Hispanio estas Ciuadadanos (2006) kaj Podemos (2014). En la ĝeneralaj elektoj de 2015 ambaŭ akiris pli ol 10 % de la voĉdonoj. Kune ili estus influhavaj, sed individue ili estas malfortaj.

Senkondiĉa baza enspezo

Jam de kelkaj jarcentoj ekzistas la teorio pri senkondiĉa baza enspezo, sed ĝis nun en la realo okazis nur kelkaj eksperimentoj. La ideo: ĉar en la nunaj strukturoj konsiderinda parto de la loĝantaro estas kaj restos senlabora, des pli, ĉar pro aŭtomatigo kaj saturado multaj laborfortoj ne plu estas bezonataj, indus doni, sen iuj kondiĉoj, al ĉiuj loĝantoj bazan enspezon, sufiĉan por komforte vivi.

Unuavide la ŝtata buĝeto ne kapablas pagi tion, sed laŭ la poruloj grandegaj monsumoj iĝos disponeblaj, ĉar ne plu estos bezonataj administrado kaj kontrolado de senlaboruloj. Oni emas forgesi, ke ankaŭ multaj administrantoj kaj kontrolistoj perdos sian laboron kaj bezonos senkondiĉan bazan enspezon. Apenaŭ eblos prognozi la financajn konsekvencojn. La espero estas, ke en realo plejparto de la homoj tamen laboros (kvankam ili ne nepre devos), sed dum multe malpli da horoj kaj kun grandaj interrompoj.

La unua granda testo de la senkondiĉa baza enspezo estis referendumo en Svislando en la 5a de junio 2016. Ĝia ĉefa iniciatinto estas Daniel Häni, 49-jara entreprenisto. La proponita sumo estis 2500 svisaj frankoj (2250 eŭroj), sufiĉe multe, eĉ por lando kun altaj vivkostoj. En la voĉdonado partoprenis 45 % de la rajtigitoj; la poruloj atingis 23 % de la voĉoj. Ne estas venko, sed estas pli bona rezulto ol eĉ Häni antaŭvidis. Li kontentas, ĉar unuafoje la ideo estas grandskale diskutata, ne nur en Svislando.

Roland Rotsaert

redaktoro de Monato pri Ekonomio

[FORIGITA!: bildo]

La sviso Daniel Häni, iniciatinto de referendumo pri la senkondiĉa baza enspezo. Foto: WIKIMEDIA

[FORIGITA!: bildo]

Senpovigu la ekonomikistojn! — Kial la politiko bezonas novajn konsilantojn (ISBN 978-3-8288-3623-5)

Eseoj

SOCIO

Naciismo kaj patriotismo

Furiozas konfliktoj kaj bataloj inter ŝtatoj, nacioj, etnaj kaj religiaj grupoj en la mondo. Eĉ en okcidenta Eŭropo, kie oni iam konstatis alcentrigan progreson al internaciaj kunlaboroj kaj limigo de ŝtataj povoj, forte aktiviĝas movadoj decentrigaj.

En orienta Azio pluraj landoj engaĝiĝas en 19-jarcentecaj teritoriaj disputoj. En tiuj konfliktoj grandan rolon ludas naciismo, etno-centrismo aŭ patriotismo. Ĉi tie mi volus iom prezenti mian dubon pri la ĝenerala kompreno kaj taksado de naciismo kaj patriotismo, ofte paralele kaj kontraste pritraktataj.

Komence ni vidu la difinon de PIV, kiu priskribas naciismon: politika doktrino, kun miksita bazo, laŭ kiu la nacia tradicio estas ĉiam preferinda, kaj la naciaj ambicioj ĉiam pravaj, kontraŭ tiuj de iu ajn alia nacio. Kaj pri patriotismo: amo al patrujo kaj inklino ĝin servi. Videblas, ke en mallongaj priskriboj jam aperas malfavora taksado pri “naciismo” kaj favora pri “patriotismo”.

Jen opinioj de konataj eŭropaj intelektuloj. En la libro La Zamenhof-strato, verkita de Roman Dobrzyński surbaze de interparoloj kun Louis C. Zaleski-Zamenhof, tiu ĉi diras: “Dum patriotismo konsistas el kultivado kaj protektado de sia kulturo, naciismo malrespektas la kulturon de aliuloj kaj altrudas al ili la sian. Tiamaniere la naciismo naskas ksenofobion kaj malamon.”

Samopiniante, Dobrzyński diras: “Naciisto konsideras ĉion sian la plej bona, rezulte li ne toleras kiun ajn kritikon. Li simple ne interesiĝas pri la valoroj de aliuloj kaj tiel firmigas sian orgojlon.”

Eblas citi pli-malpli same el la verkaro de la brita verkisto kaj kritikisto George Orwell: “... patriotismo estas devoteco al aparta loko kaj aparta vivmaniero, kiun oni kredas la plej bona en la mondo, sed ne emas trudi al aliaj homoj ... Naciismo, aliflanke, ne estas disigebla de la deziro por potenco. La celo de naciisto estas atingi pli da potenco kaj pli da prestiĝo ... por la nacio aŭ alia unuo, kun kiu li elektis sin akordigi” (Notoj pri naciismo, 1945).

Evidentiĝas, ke eŭropanoj alte taksas “patriotismon” dum ili kritike taksas “naciismon”. Verŝajne tiuj taksadoj baziĝas sur ilia moderna historio, aparte sur spertoj kaj travivaĵoj dum la du mondomilitoj. Ili rigardas naciismon kiel la ĉefan motoron de la militoj, sed ne povas nei la ekziston de amo al sia naskiĝloko kaj sia kulturo. Rezulte estiĝis tia duala taksado.

Tamen estas dubinde, ĉu tiu duala taksado universale validas. Kvankam teorie povas esti utile kaj necese distingi tiujn du konceptojn kiel analizilojn, reale ne tiel distingeblas naciismo kaj patriotismo. La lasta facile transformiĝas en la unuan. El la vidpunkto kaj sperto de azianoj, naciismo kaj patriotismo, ambaŭ precipe modernaj nocioj, estas nedistingeblaj. Ekde la komenco ili preskaŭ kunfandiĝis.

En orienta Azio, precipe en Ĉinio kaj Japanio, tiuj sentoj de amo al sia patrujo kaj kontraŭstaro al eksterlandoj naskiĝis, kiam ili rekte alfrontis invadojn de eŭropaj imperiismaj landoj meze de la 19a jarcento. Memdefenda konscio kaj fiereco pri siaj historio kaj kulturo unuiĝis, kaj tuj fariĝis ŝovinismo aŭ ksenofobio.

En Japanio la miksaĵo de naciismo kaj patriotismo tuj naskis ŝovinismon kaj ekspansiismon, kaj antaŭenpuŝis agresajn militojn en Azio. Longe post la malvenko en la dua mondomilito, la vorto “patriotismo” en Japanio estis preskaŭ tabua, uzata nur inter dekstruloj. Naciisimo estis rigardata kiel neŭtrala, objektiva.

Ni ofte vidis, ke en multaj landoj regantaj politikistoj ekspluatas kaj inspiras patriotismon al sia popolo por nebuligi ĝiajn okulojn kaj forturni ĝin de la malfacilaĵoj kaj mizeroj de la socio, kiujn oni atribuis al alilandanoj.

Estas tute nature, ke homoj, kiel individuoj, havas amon al siaj patrujo kaj kulturo, sed ĝuste tiam, kiam tia amo estas publike esprimata en la formo de kolektivaj sento kaj ismo, ĝi fariĝas trudema naciismo aŭ ŝovinismo.

Mi citu fine la vortojn de du intelektuloj. “La patriotismo estas forta ideologia subtenilo de la reganta klaso” (Lanti, la fondinto de Sennacieca Asocio Tutmonda), kaj “Patriotismo estas la lasta rifuĝejo de kanajlo” (Samuel Johnson, 18a-jarcenta brita eseisto kaj leksikografo).

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Scienco

ITALIO

“Elvolvis” papirus-rulojn teamo de fakuloj

En vilao apud Napolo oni trovis depost la jaro 1750 plurajn centojn da papirusaj ruloj cindrigitaj. La domego, situanta en Herkulano kaj jam parte detruita en 62 p.K. pro antaŭa tertremo, estis tute surkovrita — de dika tavolo el fango, ŝlimo kaj lafo — 17 jarojn pli malfrue. Kiel konate kaj detale priskribite de gravaj latinaj aŭtoroj (precipe Plinio la Juna, kies onklo Plinio la Maljuna pereis provante pristudi realtempe kaj surloke la okazaĵojn), en 79 p.K. terura erupcio de la itala vulkano Vezuvo — aŭ Vezuvio — detruis Pompejon kaj provokis grandan katastrofon en la ĉirkaŭa areo, kie kuŝis Herkulano mem.

Multe da homoj mortis sufokate. Post la malkovro de la ruloj homoj nek aŭdacis, nek sukcesis iam ajn (ĝis antaŭ nelonge) ilin malfermi. Estis fakte tro granda la risko, ke tiu elvolva ago detruos por ĉiam la papirusojn kaj ilian potenciale altvaloran enhavon. Sed ni vivas en 2016, kaj komputiloj ege simpligas nian vivon, permesante aferojn, kiujn neniu estintece imagus: do noviga teknologio finfine ebligis ciferece malvolvi la menciitajn papirusajn rulojn, konservante samtempe ilian integrecon kaj endanĝerigante ilin neniom!

Esploristoj

Tiun ĉi operacion sukcesis lastatempe efektivigi internacia aro da esploristoj. Devenantaj precipe de Italio kaj Francio, ili fruktigis siajn diversajn kompetentojn rilate al fiziko, matematiko, inĝenierio, papirusologio, sed ankaŭ paleografio kaj klasika filologio. La esploro, freŝe aperinta en la revuo Scientific Reports, enplektis diversajn strukturojn, kiel European Synchrotron Radiation Facility en la franca urbo Grenoblo, la tomografia laboratorio de Nanotec-Cnr, kies sidejo estas en Romo, la universitato Tor Vergata (ankaŭ en la itala ĉefurbo) kaj la universitato de Kalabrio, en la sudo de la itala duoninsulo.

Iksoradia tomografio

Temas pri papirusa kolekto, kiu entute inkluzivas 1800 rulojn kaj kiu estis bonŝance savita post la erupcio de 79 p.K. La ruloj plejparte troviĝas en la Nacia Biblioteko de Napolo. Oni prave konsideras tiun kolekton el Herkulano la sola (kaj certe la plej grava) antikva libraro nun ekzistanta. Kadre de sendube kompleksa eksperimento oni elektis kaj analizis du papirusajn rulojn pere de evoluinta tekniko, bazita sur iksoradia tomografio kutime uzata en la medicina fako. Por la analizo de la donitaĵoj la fakuloj aplikis serion da specifaj algoritmoj kun la celo malvolvi la rulojn ciferece (sed ne reale, ĉar ili detruiĝus).

Pliigita kontrasto

Tiu ĉi tekniko antaŭvidas la uzon de aparta lumo (tiu de sinkrotrono), kiu havas la kapablon pliigi la kontraston inter la skribaĵoj kaj la papirusoj. Tiel eblis pli simple lokalizi kaj priesplori ilian tekston. Oni zorge do esploris la enan strukturon kaj skanis la skribaĵojn. La rezultoj, kiuj estis atingitaj danke al ĉi tiu kaj al kelkaj similaj pasintecaj eksperimentoj, malkovris signifan parton de teksto — skribita en la greka lingvo — ĝis nun ne observeblan tie ene.

Sablo kaj ŝtonetoj

La legado de la greka teksto, senprobleme deĉifrita de la sciencistoj, donis voĉon al famaj helenaj filozofoj el la skolo de Epikuro kaj revivigis iliajn neniam aperintajn verkojn, kiuj en kelkaj okazoj estis nur parte konataj. Tiuj ĉi lastatempaj malkovroj povus revolucie ŝanĝi niajn konojn rilate al la historio de la antikva filozofio kaj de la klasika literaturo. Sed estas io plia: krom la konkretan enhavon de la papirusaj ruloj, la studado fare de la teamo de fakuloj akirigis ankaŭ aliajn gravajn informojn. Ekzemple, la cifereca malvolvado de la papirusoj montris ankaŭ la enan ĉeeston de sablo kaj ŝtonetoj, certe ligitan kun la katastrofaj okazaĵoj, kiuj frapis Kampanion en la unua jarcento de nia erao.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Moderna vivo

SLOVAKIO

Kuraĝa verkisto

Antaŭ 100 jaroj, la 17an de aŭgusto 1916, mortis Svetozár Hurban Vajanský, unu el la plej renomaj figuroj de la slovaka realismo.

Dum kelkaj jardekoj Vajanský okupis gvidan pozicion en la slovaka nacia kulturo kiel poeto, verkisto, publicisto kaj redaktoro de La nacia gazeto (Národné noviny) kaj la revuo Slovakaj rigardoj (Slovenské pohľady), en kiuj li glosis la politikan kaj kulturan vivon en Slovakio.

Laŭ iuj li estis rimarkinda verkisto de la slovaka realismo de eŭropa formato; laŭ aliaj li nur preparis la vojon al modernaj slovakaj prozo kaj kritiko. Kie kuŝas la vero?

Advokata praktikanto

Vajanský naskiĝis la 16an de januaro 1847 en la slovaka vilaĝeto Hlboké. Li studis juron en Bratislavo kaj en Budapeŝto. Li komencis labori kiel advokata praktikanto kaj pli poste kiel profesoro en Bulgario kaj Rusio. Pro sia ĵurnalista agado li estis plurfoje police persekutata. Li mortis en la aĝo de 69 jaroj kaj estas entombigita kun sia edzino en la urbo Martin.

Per sia unua poemaro Tatroj kaj maro li elvokis favoran eĥon ĉe la legantoj per nova rigardo al la realeco. Li altiris atenton al aktualaj demandoj kaj montris la belon de la slovaka lingvo kaj ĝian kapablon arte esprimi eĉ la plej komplikajn temojn de la epoko.

Sed la arta talento de Vajanský realiĝis precipe en prozo. En la kolekto de prozaĵoj Bildoj el la popolo dominas ankoraŭ la vilaĝa homo, sed en sia sekva kreado li prenis siajn temojn el la vivo de la intelektularo kaj de pli alta socio.

Klera legantaro

Li kalkulis je klera legantaro kaj al ĝi li direktis siajn multajn novelojn (i.a. Lilio, Postsomero, Flugantaj ombroj) kaj romanojn (Seka branĉo, Radikoj kaj markotoj, Floroj en dezerto kaj aliaj). Siajn observojn el siaj vojaĝoj en slavaj landoj li eluzis en siaj vojaĝpriskriboj Dubrovnik-Cetinje.

Post lia morto aperis en du volumoj elekto el liaj literaturaj kritikaj artikoloj (Ĉapitroj el la slovaka literaturo (1956) kaj Ĉapitroj el la monda literaturo (1957)), kie li montriĝis eminenta kritikisto de originala literatura kreado kaj tre bona konanto de monda literaturo.

Honora loko

Vajanský havas honoran lokon en la historio de la slovaka literaturo. En noveloj kaj romanoj li donis al la slovakoj veran bildon de la vivo kaj de la homo, kompareblan kun aliaj verkoj de la eŭropa literaturo.

La literaturan kaj vivan agadojn de Vajanský rememorigas en Slovakio monumentoj, stratnomoj kaj publikaĵoj. Ankaŭ akvofalo en la montaro Altaj Tatroj portas la nomon Vajanského vodopád (Akvofalo de Vajanský).

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La tombo de Vajanský en Martin. Foto: Sona Hauserova

[FORIGITA!: bildo]

La flanko de la tombo de Vajanský portas sian konatan ideon: “Sen ofero la nacio ne povas ekleviĝi.” Foto: Sona Hauserova

Moderna vivo

JAPANIO

Kvin jarojn post Fukuŝimo

Ĉi-jare en aprilo pasis 30 jaroj post la nuklea akcidento en Ĉernobilo en Ukrainio. Ankoraŭ ne estas forigita la damaĝita reaktoro.

Ankaŭ ĉi-jare en marto pasis kvin jaroj post la katastrofo en la atomcentralo en Fukuŝimo, Japanio. Ĉi tie oni ankoraŭ ne komencis finforigi la reaktorojn. Ankoraŭ loĝas ĉirkaŭ 100 000 homoj kiel rifuĝintoj ekster sia hejmloko.

Ĉiutage pli-malpli 7000 homoj laboras en la centralo n-ro 1 de la Tokia Elektro-Pova Kompanio (TEPKO) por prepari la malmuntadon de la damaĝitaj reaktoroj. La registaro kaj TEPKO opinias, ke oni bezonos ĉirkaŭ 40 jarojn, sed multaj fakuloj tion taksas tro optimisma.

Fandiĝintaj brulaĵoj

Oni tute ne komprenas la staton de la laŭdire 600 tunoj da fandiĝintaj brulaĵoj en la tri frakasitaj reaktoro-kernoj. Por esplori la internon de la reaktoroj TEPKO ekspluatis robotojn kaj sendis ilin internen, sed ili paneis pro la tre forta radioaktiveco.

TEPKO planas elpreni la fandiĝintajn brulaĵojn el la reaktorkernoj, sed tiu, kiu respondecas pri la realigo de la plano, agnoskis, ke la kompanio ne posedas la koncernan teknologion. Kelkaj nun opinias, ke oni baldaŭ forĵetos la planon kaj konstruos ŝtonĉerkon ĉirkaŭ la reaktoroj kiel en Ĉernobilo.

Nuna urĝa tasko estas haltigi la elfluon de radioaktive poluita akvo el la frakasitaj reaktoroj en la maron. Ĉiutage 400 tunoj da subtera akvo el la montara regiono enfluas en la detruitajn reaktoro-domojn kaj miksiĝas kun la poluita akvo, kiu malvarmigis la reaktoro-kernojn.

Ŝtalaj akvujoj

Tial TEPKO ĉerpadas akvon kaj konservas ĝin en grandaj ŝtalaj akvujoj konstruitaj ĉe la tereno. La nombro de tiuj akvujoj atingis pli ol 1100. Kiel pli radikala rimedo TEPKO nun konstruas subteran glaciigitan muron, 30 metrojn profundan kaj 1,5 kilometrojn longan ĉirkaŭ la kvar reaktoro-domoj.

Oni enŝovis 1500 tubojn en la teron kaj plenigas ilin per likva kemiaĵo je minus 30o, por ke la frostigita subtera muro bloku la enfluon de subtera akvo. Ĉi tiu teknologio, kiun oni antaŭe uzis por konstrui metroo-tunelojn, ne estas tiel grandskale provita.

Preskaŭ finiĝis la purigado, aŭ pli precize la forigo kaj la translokado de radioaktive poluita surfaca tero de kampoj, ĝardenoj kaj hejmoj. Pli ol 10 milionoj da grandaj sakoj da kolektita tero kaj rubaĵo estas stakigitaj en miloj da portempaj lokoj en Fukuŝimo kaj najbaraj gubernioj. Oni ne, eventuale neniam, povos trovi finajn stakigejojn, ĉar neniu municipo akceptis tiajn deponejojn.

Granda tertremo

Evidentiĝas, ke la nuklean akcidenton de Fukuŝimo kaŭzis homa neglekto. Tuj post la akcidento la direktoraro de TEPKO insistis, ke ĝi ne povis antaŭvidi atakon de cunamo 15,5 metrojn alta. Sed jam en 2002 registara instanco, Promocia Centro de Tertrema Studado, prognozis, ke en la marfundo proksime de nord-orienta Japanio okazos granda tertremo je magnitudo 8 ene de 30 jaroj je probableco de 20 %.

Surbaze de tiu prognozo stabanoj de TEPKO kalkulis kaj raportis en 2008, ke cunamo 15,7 metrojn alta povos ataki la fukuŝiman centralon kaj ke necesos kontraŭrimedoj. Sed la administrantaro preferis domaĝi elspezojn ol konstrui digojn kontraŭ cunamoj.

Tial en 2012 rifuĝintoj kaj familioj de mortintoj postulis, ke la prokurora oficejo akuzu la tri eksajn respondecajn direktorojn de TEPKO pro mortigo kaj vundado kaj pro profesia neglekto. La ŝtata prokuroro decidis ne publike ilin akuzi.

Komisionaj reguloj

Tamen komisiono pri prokuroraj procesoj, kies membroj konsistas el elektitaj civitanoj, rezoluciis, ke la prokuroro ilin tamen akuzu. Denove la prokuroro ne akuzis, kaj la komisiono dufoje rezoluciis, postulante akuzon. Laŭ la komisionaj reguloj nun komenciĝis proceso, en kiu la prokuroron anstataŭas advokatoj kortume nomumitaj.

Kompenso-cele plendis antaŭ la civila kortumo kontraŭ TEPKO ankaŭ pli ol 12 500 rifuĝintoj kaj viktimoj. Rimarkinde estas, ke en Usono ĉirkaŭ 400 eks-marsoldatoj ekprocesis kontraŭ TEPKO por kompenso pro tio, ke ili estis elmetataj al radioaktiva substanco ellasita el Fukuŝimo.

Tiam usonaj militŝipoj helpis viktimojn de la cunamo proksime al la marbordo. Laŭdire kelkaj maristoj mortis kaj multaj suferas pro malsanoj rilataj al la radiado. La usona ministrejo pri defendo neis la rilaton inter la malsanoj kaj la radiado.

Paneinta centralo

Ĝis nun la registaro kaj TEPKO kalkulas la koston de la malmuntado de la paneinta centralo: pro kompenso de damaĝoj, ekvivalenton de 22,2 miliardoj da eŭroj; pro purigo kaj portempa stakigo, 31,5 miliardojn; kaj pro malmuntado kaj kontraŭrimedoj kontraŭ poluita akvo, 17 miliardojn.

Neniu scias, kiom la sumoj pligrandiĝos. Ĉiaokaze la koston pagos la japana popolo. Dume la registaro daŭre insistas, ke nuklea energio estas malpli multekosta ol aliaj energifontoj.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Leteroj

Kial ili forĵetas sian vivon? (2)

Trevor Steele kaj Ali Asghar Kousari jam donis sian opinion pri la teroristoj, kiuj eksplodigas sin (Monato 2016/06 p. 6). La vera, fundamenta kaŭzo de tiaj bedaŭrindaj kaj nuntempaj frenezaĵoj estas la ignoro de la “senmorteco de nia spirita esenco”. Nia pludaŭrado post la tombo jam estas science pruvita, ne per mediumoj kiel en Brazilo kaj alie, sed per elektronikaj aparatoj en Eŭropo. Sed homoj ne volas scii, atenti pri tio. La sekvoj estas “kosme” gravaj por nia estanta kaj estonta vivo. Krom havi siajn apartajn verojn religiajn, filozofiajn ktp, la homoj nepre konatiĝu detale kun tiu Realo, por plia feliĉo surtera.

Mauricio Monken Gomes

Brazilo

Leteroj

Lingvaj misaĵoj

Mi rimarkis en la junia numero (Monato 2016/06, p. 23-24) lingvan misaĵon, pri kiu indas atentigi eĉ postfakte: En la artikolo pri parolado de papagoj estas diskuto pri “trejnado” de tiuj birdoj — sed en Esperanto tia ekzercado nomiĝas “dresado”. Anglalingve temas pri la sama vorto train, sed ŝajnas al mi, ke nialingva distingo inter “trejni” kaj “dresi” estas konservinda.

Cetere, alia strangaĵo en la sama numero: “blank-unga kankro” (p. 17), dum kankroj evidente ne havas ungojn. Anstataŭ la angla white-clawed estus preferinde gvidiĝi laŭ la scienca nomo pallipes, kio tradukeblus per “palpieda”.

Brian Moon

Luksemburgo

Politiko

KROATIO

Piedpilko politika

Disfalis post nur ses monatoj la koalicio inter la dekstra HDZ kaj la nova partio Ponto. Ĉi-lasta, laŭ pluraj ĵurnalistoj, estas partio spronita de la katolika eklezio.

Ne ekzistas alia eblo krom novaj elektoj. La parlamento jam akceptis decidon pri memdisiĝo. Balotoj okazos komence de septembro. HDZ fine malstabiliĝis, kaj la prezidanto, elektita per granda plimulto de partiaj membroj antaŭ nur unu monato, devis rezigni pri sia pozicio.

Falis do la registaro, kiun prezidis nepartia ekonomiisto. Ĝi plufunkcios ĝis novaj elektoj kiel teknika registaro, kiu ne rajtas decidi pri gravaj aferoj, do ankaŭ monaj.

Dum ses monatoj la registaro kaj parlamento akceptis neniun gravan decidon, kvankam la lando dronas en problemoj, ĉefe ekonomiaj. La politika situacio ŝajnas kaosa. Neniu scias, kiel voĉdoni dum la sekva baloto, kaj ĉu tio solvos la problemon. Ĉu eblos kunmeti koalicion, kiu kunmetus registaron?

Samtempe okazas la eŭropa futbalĉampionado. En ĝi la kroata teamo montris bonajn rezultojn. En la unua fazo ĝi okupis la unuan pozicion en sia grupo. La popolo feliĉegis. Pro la futbalo ĉiuj forgesis pri politiko kaj ŝultrolevas pri la politika kaoso. Kreskegis patriotismo.

Ĝis nun kroatoj ne ludis kontraŭ najbaroj, kio pliprofundigus naciismon. Tial evoluis nur pozitiva patriotismo. Kiam kelkaj futbaladeptoj ĵetis torĉojn dum la matĉo inter Kroatio kaj Ĉeĥio, aliaj tre ekscitiĝis pro la nepatriotisma ago kaj ekluktis kontraŭ la iniciatintoj de la malordo.

Kiam vi legos ĉi tiun artikolon, la ĉampionado estos finita. Oni scios, kiun lokon okupas Kroatio. Sed tio esence ne gravas. Gravas, ke sportoj en difinitaj cirkonstancoj, povas ludi pozitivan rolon. Ili kapablas kvietigi la popolon rilate politikon kaj krei favoran psikan staton dum situacio zorgiga.

Zlatko Tišljar

korespondanto de Monato en Kroatio

Literaturo

ANTAŬ CENT JAROJ

Verko graveda de vortmagio

Precize antaŭ cent jaroj, en 1916, aperis la unua proza verko de Adriaan Roland Holst, kiu baziĝas sur la kelta mitologio: Dirdri kaj la filoj de Usnaĥ, verko graveda de brila vortmagio kaj sopiro je neatingeblo, vento kaj maro. Ĝian 100-jariĝon oni intencas festi inter la literaturamantoj. Kiel esperantistoj ni kunfestu! — Christian Declerck majstre tradukis ĝin por ni.

Adriaan Roland Holst (1888-1976) estas poeto nederlandlingva, kiu fojfoje verkis ankaŭ proze. Junaĝe, leginte poemaron de sia onklino, la poetino Henriëtte Roland Holst — van der Schalk (1869-1952), li subite konsciiĝis, ke tion fari estas lia estonto: li devos fariĝi poeto.

Baldaŭ siajn unuajn poemojn li verkis kaj en 1908 li debutis en la revuo De XXe eeuw (La 20a jarcento), kiun redaktis la aŭtoro kaj kritikisto Lodewijk van Deyssel. En 1910 sian unuan poemaron li sendis al eldonisto, kiu pro apogo de lia amiko la poeto P.N. van Eyck akceptis kaj eldonis ĝin: Verzen (Versoj) — kiu aperis en 1911 — estas tre neegala poemaro, en kiu tamen jam klare reliefiĝas kelkaj el liaj ĉefaj temoj: la maro, la amo, la vivo kiel fremdulo inter la ceteraj.

En 1918 ĝis sia morto li loĝis sola en dometo apud la maro en la urbeto Bergen. Post lia morto tiun domon oni transformis en laborejon por laŭvice tie loĝanta kaj verkanta aŭtoro proza aŭ poeto.

Mistika

En la 30aj jaroj aperis lia plej konata poemciklo Een winter aan zee (Vintro apud la maro), kiun en 1962 mi legis kun grandega admiro, tiom forta, ke tiun poemaron mi nepre volis mem posedi. Tamen pagi la libreton (tiutempe nur 1,50 guldenojn) mi ne povis, do mi ĝin mane kopiis. Preskaŭ samspire mi ankaŭ kopiis la romaneton Dirdri kaj la filoj de Usnaĥ: ankaŭ ĝi vere fascinis min. Mi apenaŭ povus vortigi kial, la lingvaĵo estas mistika, kun “grandaj vortoj”, bele strukturita rakontado, kun multe da simboloj, ofte ne estas klare, kion la simboloj indikas — minimume ili indikas ion grandiozan ...

Same kiel en multe da liaj poemoj, ankaŭ en Dirdri kaj la filoj de Usnaĥ lia lingvaĵo daŭre atestas ian mitologian sopiron al sublima, majesta soleco, iu estado inter vento kaj maro — neatingebla de ni kutime ĉiutagaj homoj. Dum jaroj, ekde la 30aj jaroj de la pasinta jarcento, oni ofte indikis lin kiel “la princon de niaj poetoj”, eĉ en taggazetoj — li ricevis ĉiujn literaturajn premiojn.

La 19an de novembro 2009 la tiama belga ĉefministro, kaj posta prezidanto de EU, Herman Van Rompuy, parkere citis en la Ĉambro de Reprezentantoj kvar versojn el la poemo De ploeger (La plugisto):

Ik vraag geen oogst; ik heb geen schuren,
ik sta in uwen dienst zonder bezit.
Maar ik ben rijk in dit:
dat ik de ploeg van uw woord mag besturen
Ik zal de halmen niet meer zien
noch binden ooit de volle schoven,
maar doe mij in den oogst geloven
waarvoor ik dien ...

Rikolton mi ne petas, tenejojn ne havas,
Mi servas ja vin sen posedaĵo,
Sed mi riĉas en ĉi tio:
ke la plugilon de via vorto mi povas stiri.
La kulmojn mi ne plu vidos
nek kunigos la plenajn garbojn,
sed lasu min kredi je la rikolto
por kiu mi servas ...

Gerrit Berveling

Adriaan Roland Holst: Dirdri kaj la filoj de Usnaĥ. El la nederlanda tradukis Christian Declerck. Eld. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno, 1988. 52 paĝoj, vinktita. ISBN 90-71205-24-X.

Prezo ĉe FEL: 5 eŭroj + afranko.

Libroj

Romantika historia romano el Hungario

Jen romantika, historia romano de 19a-jarcenta hungara verkisto. La stilo sekvas la normojn en Eŭropo de tiu epoko. Longaj, baroke kompleksaj kaj hiperornamitaj frazoj, kun plurpaĝaj tekstpecoj, kiuj priskribas nur pejzaĝojn, eksterajn kaj internajn, en kiuj nenio fakte okazas.

Ne povante plene juĝi la tradukon, mi ne dubas, ke ĝia fideleco al la originalo estas majstra. Ĝi legiĝas flue kaj bone redonas la verkostilon de la epoko. Leganto stumblos je svarmo da nekonataj kaj malĉiutagaj vortoj: dolmano, denaroj, flaĝoleto, kornuso, urogalo, janiĉaroj, buki, pucelo, fiolo ... La tradukinto ne hezitis uzi vortojn, kiujn iuj konsiderus neologismoj: sobirinte, avane, satisfakcio ... La romano formis la bazon por hungara filmo, kiu bone sukcesis, almenaŭ enlande.

La aŭtoro estis barono, vivinta inter 1814 kaj 1875; krom esti romanverkisto, li estis ĵurnalisto kaj politikisto, plektita en la tumultajn eventojn de la revolucio de 1848-49. Li komencis kaj finis sian vivon en Transilvanio.

La agado de la romano okazis en pli frua epoko; tion oni ekscias el la antaŭklarigo, kiun verkis la tradukinto por orienti la legantojn. La romanaj eventoj situas loke en Transilvanio kaj tempe komence de la 17a jarcento, kiam la plimulto de la nuntempa Hungario troviĝis sub la turka rego; Transilvanio same, sed kun grado de sendependeco, kondiĉe je tributpagado. Do, ene de tiu libereco, vagis kaj agis kavaliroj, reĝoj kaj reĝetoj — kio provizas la fonon por la romana intrigo.

Vidvino severa kaj kritikema kun bela filino, kiu, tamen, trovas malfacile elĉizi la propran vivovojon. Eventoj intensiĝas, kiam al la kastelo de la protagonistoj alrajdas juna brava kavaliro ... Pli mi ne malkovros. Kiu aprezas la ĝenron, tiu ŝatos tiun ĉi verkon.

Stefan MacGill

Zsigmond Kemíny: Vidvino kaj ŝia filino. Tradukis Jozefo Horvath. Eldonis Hungara Esperanto-Asocio, Budapest, 2014. 295 paĝoj. ISBN 978-963-571-479-7.

Noticoj

Bona novaĵo por artistoj

Pliboniĝos la vivo- kaj labor-kondiĉoj de artistoj, laŭ leĝo alprenita en junio de la togolanda parlamento. Prezentis la leĝo-projekton la ministro pri komunikado, kulturo, sportoj, junularo kaj civila edukado, Guy Madzé Lorenzo.

Li emfazis, ke la nova leĝo ebligos “valorigi artajn kaj kulturajn potencialojn, por ke la kulturo iĝu ne nur identiga esprimo de nia popolo kaj motoro de socia kohereco, sed ankaŭ ekonomia kreskigilo per labordonaj kulturaj entreprenoj.”

Aldonis la 4a vicprezidanto de la Nacia Asembleo, Etienne Baritsè: “Tiu ĉi leĝo donos pliajn respondojn al la problemoj, kiujn la aktoroj hodiaŭ alfrontas.”

La leĝo kondukos al profesiiĝo de artistoj kaj, kreante laborpostenojn, kontribuos al la celata daŭripova evoluo.

Adjévi Adjé

Moderna vivo

KUBO

Mirinda novaĵo

Kvazaŭ bunta ĉielarko super la kuba ĉefurbo Havano pendis la novaĵo, ke ĝi estas elektita unu el sep tiel nomataj mirindaj urboj de la mondo.

La oficiala ceremonio en Havano okazis en junio 2016, kiam reprezentantoj de la svisa fondaĵo New7Wonders (N7W), kiu aranĝis tutmondan voĉdonadon por trovi sep novajn mirindaĵojn, transdonis atestilon.

Aliaj urboj tiel elektitaj estas Bejruto, Daŭho, Durbano, Kuala-Lumpuro, Lapaco kaj Vigan. Jen la tria fojo, ke N7W okazigis tian elektadon. Koincide, la ceremonio ankaŭ heroldis la 500an datrevenon de la fondo de Havano, kiu okazos en 2019.

Juan Carlos Montero Medina/pg

korespondanto de Monato en Kubo

[FORIGITA!: bildo]

La ceremonio por honori Havanon okazis sur la esplanado de la Fortreso de San Salvador de la Punta — unu el la mirindaĵoj en tiu ĉi nun mirinda urbo. Foto: JUAN CARLOS MONTERO MEDINA

Leteroj

Ĉu spirituala?

En la recenzo pri la disko Karma (Monato 2016, p. 26) trafis min la titolo Spiritisma nova epoko, ĉar ja tute ne temas pri spiritismo. Oni celas specon de muziko, laŭ la recenzanto parencan al New Age. Nu, laŭ mi Esperanto nepre ne plu povas malhavi vorton por indiki aferojn iel ligitajn al spirito, sed ne en senco spiritisma: en PIV por tio oni renkontas “spiritualismo”, eĉ la difino taŭgas. Do kial ne retroderivi el ĝi nian bezonatan “spirituala”?>

Gerrit Berveling

Nederlando

Noticoj

SLOVAKIO

Fiŝojn “enretigi”

Štrbské pleso [ŝtrbske pleso] estas monta lago de glacia origino en la Altaj Tatroj, kiu troviĝas en orienta Slovakio ĉe la ŝtata limo kun Pollando. Eblas nun per subakvaj kameraoj observi la vivon de la tieaj fiŝoj — trutoj, ezokoj, plotoj ktp.

Interesatoj malfermu la TTT-paĝon www.kukaj.sk kaj poste alklaku Tatranské akvárium — život pod vodou (tatra akvario — vivo sub akvo). Jam eblas sammaniere observi en la tatra nacia parko la surteran vivon de marmotoj, cikonioj, agloj ktp.

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

JAPANIO

La sekreta vivo de ombreloj

Ni estas homoj forgesemaj. Ekzemple, ni ofte malatente lasas ombrelojn en trajnoj kaj busoj. La lastan jaron en Tokio ĉirkaŭ 430 000 ombreloj estis lasitaj kaj tenataj kiel perdaĵoj ĉe la Metropola Polico.

Onidire post unufoja pluvo 3000 ombreloj estis lasitaj. Tamen tre malmultaj homoj venas por rehavi sian ombrelon. Nur 0,7 % de tiuj ombreloj revenis al siaj posedintoj.

Kio okazos al tiuj perditaj kaj senmastraj ombreloj? Post tri monatoj da retenado ĉe la polico, ili estas redonataj al la trajn- aŭ bus-kompanioj, en kies vagonoj ili estis trovitaj. La kompanioj vendas parton de ili kaj la ceterajn ili forĵetas kiel rubaĵon.

Kontanta mono

Multas ankaŭ kontanta mono, plejparte en monujoj, trovita surstrate aŭ en publikaj lokoj kaj alportita al tokiaj policejoj. En 2015 la sumo alportita estis ĉirkaŭ 3420 milionoj da enoj (30,2 milionoj da eŭroj), dum la sumo deklarita de perdintoj estis ĉirkaŭ 8000 milionoj da enoj (71 milionoj da eŭroj).

Resume, 40 % de la perdita mono estis alportita al la polico. Se la perdinto ne aperas en tri monatoj post la trovo, la monon ricevos la trovinto. Kiam la trovinto ne ricevas la monon aŭ ne revenas, ĝi iras al la gubernio Tokio. Do, el la 30,2 milionoj da eŭroj ĉ. 21,3 milionoj revenis al la posedintoj aŭ perdintoj, kaj 4,9 milionoj iris al la trovintoj. La restantajn kvar milionojn ricevis Tokio.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Politiko

BRITIO

La referendumo: kiel voĉdonis la britaj esperantistoj?

Monato invitis legantojn en la Unuiĝinta Reĝolando indiki, kiel kaj kial ili voĉdonis en la junia “breksiĝo”-referendumo. Naŭ el dek respondoj montras klaran preferon por resti parto de Eŭropa Unio. Jen kelkaj opinioj:

Harry Barron: Por. “Mi ege bedaŭras la miopan decidon de la brita publiko por eksiĝi de Eŭropa Unio. Mi voĉdonis por resti, ĉar mi kredas, ke ni estas pli fortaj en la Unio.”

Penny Bryant: Por. “Mi voĉdonis por resti en Eŭropo. Mi laboras en malsanulejo kadre de la nacia sanservo kaj do havas multajn kolegojn el aliaj landoj, kaj ni bezonas ĉiujn. Britio estas tro malgranda lando por trakti sola kun aliaj, kaj ekonomia timo pri la estonteco ne estus bona. Ni bezonas amikojn en aliaj landoj, sed ni turnis niajn dorsojn.”

Andreo Peperdajno: Por. “Mi donis mian voĉon kontraŭ breksiĝo, ĉar laŭ mi Britio devos esti parto de pli granda grupo, por ke ĝi povu protekti sin kontraŭ la grandaj komercaj fortoj, kiuj aperis dum la lastaj 50 jaroj. Tamen mi kredas ankaŭ, ke la rezulto estas krio por helpi kontraŭ la regantaro (establo), kaj registara kaj komerca.”

John Roberts: Kontraŭ. “Mi voĉdonis por breksiĝo, unue ĉar mi volis sekurigi demokration en Britio post tiom da jarcentoj kaj ankaŭ helpi redemokratiigi EU-on. Due, kaj bedaŭrinde, mi devis finfine akcepti, ke la strukturoj kaj pensmanieroj de la EU-estraro neniam povos funkcii laŭ la ekonomiaj interesoj de la membroj de EU kaj neniam povos kreskigi la ekonomion kaj krei laboron por nunaj aŭ estontaj gejunuloj en Britio aŭ en EU.”

Angus Wilkinson: Por. “Mi opinias, ke tro da argumentoj koncernis nur la ekonomion, kaj ĉu ni britoj pli riĉiĝos ekster EU. Mi voĉdonis por resti en EU, ĉar mi kredas, ke la devizo “amu vian proksimulon kiel vin mem” devus esti konkrete praktikata.”

Ankaŭ el ekster Britio reagis Monato-korespondantoj:

Bardhyl Selimi (Albanio): “Ĉiu popolo konas pli bone siajn aferojn, tiel ankaŭ britoj. Cetere ili certe cerbumos pri la situacio, ankaŭ Eŭropo. Eble la reguloj de EU devas pliboniĝi.”

Roberto Pigro (Kipro): “Britio, kien? Britio, nenien. Mi opinias, ke oni (ĉiuj) faros la plejeblon por etigi kaj forgesigi la rezulton de ĉi tiu nur “konsulta” referendumo. La eliro de Britio estas nura sapveziko, simbole grava pro ĝiaj intencoj sed fakte ne simple plenumebla (kaj certe ne plenumebla ene de kelkaj monatoj). Ĝi baldaŭ krevos kaj, miaopinie, neniujn revoluciajn sekvojn havos.”

Julius Hauser (Slovakio): “La referendumo havis multe pli larĝan signifon. La popolo decidis ankaŭ surbaze de emocioj, kiuj resonas dum jardekoj en rilato al la brusela burokrataro. Gravan rolon ludis ankaŭ sento de timo pri perdo de nacia identeco kaj suvereneco. Nun EU havas post la referendumo okazon por redifini la eŭropan projekton, kiu povus kontentigi la aspirojn de la loĝantaroj pri ekonomia, socia kaj lingva justeco.”

Redakcie

El mia vidpunkto

Kara Eŭropo ...

Jen la lasta kontribuo de nia ĉefredaktoro, verkita tuj antaŭ sia morto, pri la komuna Eŭropo, kiun li tiel forte alstrebis.

aŭ prefere, eble, Eŭropa Unio ... ne kredu, mi petas, ke ni britoj vin malamas. Jes, tiel ŝajnas, post la referenduma decido de la brita popolo disiĝi de vi. Ofendite (tamen vi ne povas rezisti al iom da malica ĝojo), vi povas prave atentigi pri la 52 % da britaj voĉdonintoj, kiuj apogis apartigon.

Tamen bonvolu memori, kara Eŭropo, ke tio ne estas plimulto de la popolo. Volis resti 48 % de la voĉdonintoj ... kaj, malgraŭ tio, ke pli da homoj partoprenis en la referendumo ol dum naciaj elektoj, nur 73 % de la popolo fakte voĉdonis. Tio signifas, ke la fatala decido ĝisi, adiaŭi, restis en la manoj, aŭ la balotiloj, de nur 37 % de la popolo.

Memorindas ankaŭ, ke la referendumo ne temis pri vi. Almenaŭ ne tute. Certe, sur la balotilo, nepris respondi, ĉu resti, ĉu ne resti. Sed efektive vi ludis nur fonan rolon, aparte en la du semajnoj antaŭ la referendumo. Pli gravis, laŭ opinio-sondoj, enmigrado, timoj pri (subtekste) Lebensraum, do pri vivo-spaco en lando argumenteble tro plenŝtopita por akcepti pliajn (nebritajn) alvenantojn.

Do la popolo (mis)uzis vin, kun bedaŭrindaj sekvoj certe por ni, verŝajne ankaŭ por vi, por pugnobati politikan establon, kiu promesis limigi enmigradon, malsukcesis, kaj, pli funde, ĝin socie kaj ekonomie perfidas.

Krome britoj nur nebule komprenis, kial ili voĉdonis. La vesperon antaŭ la referendumo mi staris ĉe superbazara kaso. La kasistino, virino ĉ. 60-jaraĝa, demandis, kien mi metos mian morgaŭan balotilan krucon: ĉu por, ĉu kontraŭ. Mi diris, ke por, kaj demandis, kial ŝi volas scii. La kompatindulo diris, ke la referendumo-debato ŝin tiom perpleksigas, ke ŝi petas la opiniojn de klientoj por helpi al ŝi findecidi.

Imagu, semajnoj da debatado, da intervjuoj en radio kaj televido, da gazetaraj komentarioj, da oficialaj registaraj bultenoj dissenditaj al ĉiuj hejmoj, lasis ŝin perpleksa. Ne helpis mensogoj, ke ekzemple la pli ol 400 milionoj da eŭroj semajne senditaj al Bruseloj (en si mem troigo) estos direktataj al grincanta sanservo — promeso tuj post la referendumo neita.

Verŝajne mia amikino ĉe la superbazara kaso, kiel milionoj da aliaj perpleksitaj britoj, voĉdonis malpli kontraŭ vi, Eŭropo (kaj nun, laŭ opinio-sondoj, milionope bedaŭras), sed pli kontraŭ la politikistoj, kontraŭ la politika ordo, kiuj la popolon prifajfas.

Stagnas salajroj (sed male tiuj de bankistoj, kaj aliaj), fermiĝas bibliotekoj, naĝejoj, lokaj sociaj servoj, ŝanceliĝas la nacia sanservo (pro drasta registara ŝpar-reĝimo, kiu ne rekonas, ekzemple, ke popolo maljuniĝanta bezonos pli da subteno, ne malpli) ... kaj do, kiam viaj malamikoj sirenvoĉe avertis, ke aliĝos al vi Turkio (ĉu tion vi sciis, Eŭropo?) kaj ke pli ol 70 milionoj da turkoj povos alveni al Britio, kaj forŝteli laborlokojn, loĝejojn, kaj eĉ pli impliki la sanservon, panikiĝis la popolo.

Propekan kapron ĝi deziris, ion por kulpigi, por puni, pro socio ne fremde-brusele, sed hejme-londone rompita ... kaj tagon post tago preparis la buĉadon de la kapro la dekstrema, bulvarda gazetaro.

Do britoj, laŭ refrenaĵo (refrenezaĵo?) de la referendumo-kampanjo, “reprenis sian landon”. Kien ili ĝin prenis, estas alia demando ... certe ne en la estontecon kaj provizore en politikan kaj financan ĥaoson. Evidentas samtempe nacio funde fendita inter breksiĝintoj kaj nebreksiĝintoj: Anglio kaj Kimrio kontraŭ Skotlando kaj Norda Irlando, kamparo kontraŭ urbo (kun kelkaj esceptoj), maljunuloj kontraŭ junuloj, baze edukitaj kontraŭ alte edukitaj homoj, eĉ familiano kontraŭ familiano.

Ni ambaŭ viktimiĝis, kara Eŭropo, vi kaj mi. Sed provu memori, dum britoj forflosos ne en sendependecon (ne eblas en la nuna mondo) tamen en izolitecon, ke plejparte ne kontraŭ vi ni voĉdonis, sed kontraŭ ni mem.

Kaj ke milionoj da britoj, aparte junaj, daŭre respektas la idealojn, sur kiuj vi staras, kaj, malgraŭ ĉio, volas ilin kune, amike, flegi kaj firmigi.

Sincere via,

Paul Gubbins

[FORIGITA!: bildo]

Tiu, kiu per granda afiŝo postulanta, ke britoj rehavigu sian patrujon, trovos, ke la du importitaj aŭtoj ekster sia hejmo kostos pli pro la postreferenduma ŝanĝo en la valoro de la brita pundo. Foto PAUL GUBBINS

[FORIGITA!: bildo]

Multe pli maloftis, kaj modestis, afiŝoj indikantaj subtenon por resti en Eŭropa Unio. Foto PAUL GUBBINS

Moderna vivo

JAPANIO

Strigo-kafejo

En Japanio multiĝas kafejoj, kie katamantoj povas karesi katojn. Sed ĉar la nombro de kato-kafejoj atingis ĉirkaŭ 350 en la nuna jaro, ili ne tiom eksterordinaras. Do altiras la atenton de la publiko “strigo-kafejoj”.

Strigojn oni rigardas kiel speciale amindajn birdojn. Ĉar iliaj vizaĝoj estas plataj, kun antaŭendirektataj okuloj, samkiel tiuj de homoj, kaj ĉar ili rekte sidas, oni facile personigas ilin. Fojfoje ili estis rigardataj kiel saĝuloj — filozofoj aŭ ninĵaoj en arbaroj.

Feliĉo kaj bonŝanco

Eĉ grandaj strigoj senbrue alflugas por kapti predon. En la japana lingvo strigo estas fukuro, kaj “fuku” havas saman prononcon kiel feliĉo aŭ bonŝanco. Antaŭe, tamen, en Ĉinio kaj Japanio oni diris, ke strigo manĝas sian patrinon, kaj do oni taksis malbenitaj iliajn kriojn.

Hodiaŭ preskaŭ neeblas vidi strigojn en urbaj regionoj. Tamen lastatempe populariĝis la birdo pro la libroj pri Harry Potter: la juna magiisto Harry uzis neĝo-strigon por porti mesaĝojn.

Antaŭ kelkaj jaroj en Japanio ekestis do “strigo-kafejoj”. Nun troviĝas ĉirkaŭ ok en Tokio kaj Osaka. Unu el ili estas la tiel nomata hejmo de strigoj en Sugamo en la centro de Tokio.

Koturnoj kaj kokidoj

Ĉi tie troveblas 32 strigoj de 26 specioj, ĉefe importitaj el eksterlando. Plejparte ili sidas sur stangoj en granda vitra ĉambro en la kafejo. Ili varias de ekzempleroj de grandeco de 50 cm kaj de pezo de 3 kg ĝis strigo tiel malgranda kiel pasero. Verŝajne plej ŝatataj estas uralaj strigoj, kun grandaj nigraj okuloj, tur-strigoj ŝajne maskitaj, kaj neĝo-strigoj. Oni nutras ilin per viando de koturnoj kaj kokidoj.

Gastoj ĝuas kafon kaj strigforman kukon ĉe tabloj ĉirkaŭ la vitra ĉambro, kie ili povas observi la strigojn. Poste ili laŭvice eniras en la ĉambron kaj tuŝas kaj fotas strigojn.

Estas tute laŭleĝe tenadi kaj eksponadi strigojn tiamaniere en Japanio. En aliaj landoj, precipe en Eŭropo kaj Usono, tio povas esti kontraŭleĝa. Eĉ se ne, oni provokas kritikojn de besto-protektemuloj.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Kafejo-gasto karesas neĝo-strigon. Strigo tia fariĝis populara pro la romanoj pri Harry Potter. Foto ISIKAWA TAKASI

[FORIGITA!: bildo]

Tiu ĉi bela strigo estas nur unu el la 32 ĉe la tokia “strigo-kafejo”. Foto ISIKAWA TAKASI

[FORIGITA!: bildo]

Eĉ la kukoj en la strigo-kafejo kontribuas al la tiea etoso. Foto ISIKAWA TAKASI

Moderna vivo

IRLANDO

Malsekreta sekreto

Ĉiujare miloj da virinoj kaŝe veturas de Irlando al Britio. Kelkaj mensogas, dirante, ke ili vojaĝas por butikumi; aliaj, ke ili simple ekskursas, ne dirante, kien. Ili revenas, tamen, kun sekreto. Sekreto, cetere, kiun ĉiuj scias. Temas pri abortigo — la problemo, pri kiu la ŝtato volas, ke ĝi ne ekzistu.

Multaj homoj kredas Irlandon katolika. Ĝis la 1990aj jaroj ĝi ja estis. Preĝejoj estis plenaj, eksedziĝo malpermesita, kaj eĉ informoj pri abortigo cenzuritaj. Sed Irlando multe ŝanĝiĝis.

Seks-skandaloj

Malplenas preĝejoj, parte pro tio, ke multaj homoj ne plu fidas la eklezion pro seks-skandaloj kaj mistraktado de infanoj. Permesitaj estas nun eksedziĝo, samseksemo kaj kontraŭkoncipiĝo. Pasintjare granda plimulto de la popolo voĉdonis por permesi al samseksemuloj edziĝon kun la samaj rajtoj kiel malsamseksemuloj.

Nun oni atentas abortigon. Delonge regas neoficiala interkonsento prisilenti la aferon. En 1983 oni aldonis al la konstitucio la 8an amendon, kiu donis la saman vivo-rajton al “nenaskita infano” kiel al patriniĝonto.

Ĝis 1992 oni ne rajtis ricevi informojn pri abortigo aŭ vojaĝi eksterlanden por ricevi abortigon. Nur voĉdono kaj konstitucia amendo donis ĉi tiun rajton. Nur en 2013 oni permesis abortigon, se la vivo de la patrino estas endanĝerigita.

Malliberejo

Eĉ se virino estas seksperfortita, aŭ la feto ne vivo-kapabla ekster ŝia korpo, oni ne rajtas peti abortigon. La puno por abortigo: 14 jaroj en malliberejo (antaŭ 2013 dumviva enkarcerigo).

Do ĉiujare miloj da irlandaninoj flugas al Britio (sed ne al Norda Irlando, ĉar ankaŭ tie abortigo estas malpermesita). Neniu scias, kiom da virinoj tien vojaĝas (evidente ne ekzistas listo pri neleĝaj aferoj), sed certe almenaŭ kelkaj miloj. Kiam ili revenas al Irlando, ili ricevas nek helpon, nek subtenon, ĉu spiritan, ĉu fizikan.

Ili ofte hontas rakonti al amikoj aŭ familianoj pri tio, kion ili faris, kaj do ili suferas solaj. Sed ekzistas ankaŭ problemo por virinoj, kiuj malhavas monon por veturi. Kaj nun oni timas, ke la vojaĝo fariĝos por ĉiuj pli malfacila, se Britio ja eliros el EU kaj limigos la eniradon de eksterlandanoj.

Bebomortigistoj

La sintenon de Irlando kritikis kaj Unuiĝintaj Nacioj, kaj la Eŭropa Kortumo pri Homaj Rajtoj. Ili volas, ke la ŝtato ŝanĝu sian leĝon. Sed politikistoj ne volas pridiskuti abortigon. Ili timas, ke la afero estas tro tikla, tro koleriga, kaj ili ne volas esti nomataj “bebomortigistoj”.

Ili opinias, aŭ ke ne ekzistas problemo aŭ ke, se abortigon ili permesus, tio “malfermus la kluzojn” kaj estigus “abortigon laŭ postulo”. Ŝajnas, ke oni ne povas trankvile pridiskuti la problemon sen akraj disputoj. Pli facilas forsendi la problemon al Britio.

Sed la virinoj ne restos silentaj. Ili parolas pli kaj pli pri siaj abortigoj. Multaj ne plu hontas, argumentante, ke oni malkaŝe pridiskutu la problemon. Ili ne plu volas, ke la ŝtato, aŭ la eklezio, decidu, kaj ili postulas la rajton mem elekti pri sia sorto. Tamen ĝis estos ŝanĝita la leĝaro, miloj da irlandaninoj daŭre flugos al Britio.

Robert Nielsen

korespondanto de Monato en la Irlanda Respubliko

Politiko

BRITIO

Turbulaj tempoj

Kelkajn horojn post la brita decido eksiĝi el Eŭropa Unio demisiis la ĉefministro David Cameron [kamron]; kelkajn tagojn post lia demisio enposteniĝis lia posteulo, Theresa May [teriza mej].

Cameron, kiu ĉefe pro internaj partipolitikaj kialoj promesis referendumon kaj kiu kampanjis por resti en la Unio, sentis sin venkita. Sendube mankis al li emo kaj energio por gvidi longajn kaj kompleksajn negocojn por elvringi el iamaj eŭropaj partneroj favorajn eliro-kondiĉojn por Britio.

Neatendite fuĝis ankaŭ la arkitektoj de la breksiĝo-kampanjo. Kredeble sukceson ili ne atendis kaj, kiel jam notite (Monato 2016/06, p. 5), planojn por post-referenduma Britio ili ne posedis. Eĉ Nigel Farage [nĝl faraĝ], estro de la Sendependiga Partio de la Unuiĝinta Reĝolando, kiu vigle kampanjis por breksiĝo, tuj anoncis sian demision kiel partiestro.

Politika terpomo

En la vakuon paŝis sinjorino May, ekde 2010 ministro pri internaj aferoj kaj, dum la referendumo, silenta, malantaŭ-la-kulisa apoganto de la Unio. Iom post iom vaporiĝis aliaj kandidatoj por la posteno de partiestro kaj samtempe, ĉefministro. Tro varmis la politika terpomo de breksiĝo ... sed ne por la iom glacia Theresa May, kiun kelkaj komentistoj komencis kompari kun la t.n. fera sinjorino, Margaret Thatcher, brita ĉefministrino inter 1979 kaj 1990.

La feron sentis tuj la ministro pri financaj aferoj, George Osborne [ĝorĝ ozbn], kies rigora ŝpar-politiko frapis la plej malriĉajn tavolojn de la socio (kaj kiuj sin venĝis, voĉdonante dum la referendumo kontraŭ riĉa, politika elito, kiu semis tiom da mizero kaj senespero). Emfazas May, ke ŝi volas helpi ĉiujn britojn, sed ĝis nun aŭdeblas nur promesoj, ne videblas agoj.

Ŝi insistas krome, ke breksiĝo signifas breksiĝo — ne okazos dua referendumo. Por komplezi dekstremulojn en sia partio, kaj tiujn en la lando, kiu subtenis breksiĝon, ŝi indikas, ke ŝi volas fermi la landlimojn kaj rezigni pri libera movado de homoj, sed ne pri libera movado de varoj kaj servoj.

Sendependigaj voĉoj

Dubindas, ĉu kompromiso tia akcepteblas al aliaj EU-ŝtatoj. Nepras “puni” Brition, por ke aliaj landoj, kun signifaj sendependigaj voĉoj (ekz. Nederlando), ne estu tentataj sekvi la ekzemplon de sia breksiĝinta najbaro.

Ne nur negocoj kun EU streĉos la paciencon de May. Ankaŭ aliaj partoj de la apenaŭ Unuiĝinta Reĝolando, unuavice Skotlando, postulas atenton. Pli kaj pli laŭtiĝas la krioj de tiuj, kiuj deziras duan skotan sendependigan referendumon: prefere sendependeco en EU ol kvazaŭa sendependeco en Unuiĝinta Reĝolando.

En tiuj turbulaj tempoj certas malmulto. Krom tio, ke Cameron eniros la prihistoriajn librojn kiel tiu, kiu eligis Brition el EU ... kaj kiu eble frakasis la britan union per la sendependigo de Skotlando. Por eĉ ne paroli pri Norda Irlando ...

Paul Gubbins

ĉefredaktoro de Monato

Literaturo

RAKONTO

Du biletoj por teatro

Dinko, la maljuna pensiulo, ĉiun posttagmezon venis en la parkon, sidiĝis sur unu el la benkoj kaj rigardis la homojn, kiuj pasis preter li. Estis gejunuloj, studentoj, lernantoj, aŭ viroj, virinoj, kiuj certe laboris en la proksimaj oficejoj. Ili ĉiuj rapidis kaj tute ne rimarkis Dinkon, kiu por ili verŝajne similis al monumento, silenta kaj senmova. Monumento, kiu bezonas nenion. Vere, post la pensiiĝo Dinko bezonis nenion, nek monon, nek renkontiĝojn kun konatoj, kiuj delonge forgesis lin. Liaj tagoj jam pasis malrapide, ligitaj unu al alia kiel longa peza fera ĉeno, kaj ofte li demandis sin, ĉu hodiaŭ estas mardo aŭ merkredo.

Foje, kiam li silente sidis sur la benko en la parko, rigardante la florojn en bedo, antaŭ li ekstaris junulo kaj afable salutis lin:

— Bonan tagon, sinjoro Milev.

Dinko mire alrigardis la junulon, kiu ŝajnis al li tute nekonata. “De kie li scias mian nomon?” demandis sin Dinko.

— Vi ne rekonis min? — ekridetis la junulo.

— Ne — konfesis iom sinĝene Dinko.

— Mi estas Vesko. La knabo, al kiu vi sen bileto permesis spekti la dimanĉajn teatrajn prezentojn.

Nun Dinko rememoris, kaj antaŭ liaj okuloj aperis bildo, kiun li delonge forgesis. Antaŭ jaroj Dinko estis aktoro en la teatro. Tiam li ludis komikajn rolojn en preskaŭ ĉiuj teatraĵoj kaj same en la teatraĵoj por infanoj. Foje dimanĉe estis infana prezento. Antaŭ la enirejo de la teatro staris gepatroj kaj infanoj por eniri la salonon. Tiam estis kutimo, ke la geaktoroj bonvenigis la publikon ĉe la teatra enirejo kaj salutis la spektantojn per la vortoj: “Bonan venon kaj agrablan amuzon.” Dinko estis ĉe la pordo kaj bonvenigis la gepatrojn kaj la infanojn, kiuj rapidis eniri. Kiam preskaŭ ĉiuj eniris, Dinko rimarkis, ke antaŭ la pordo staras nigrahara knabo kun grandaj malhelaj okuloj kiel olivoj.

— Kial vi ne eniras? — demandis Dinko la knabon.

— Mi ne havas bileton.

— Ĉu viaj gepatroj ne aĉetis por vi bileton?

— Ne.

— Kial?

— Miaj gepatroj ne estas ĉi tie. Ili laboras en Hispanio.

— Kaj kiu zorgas pri vi? — alrigardis Dinko la knabon.

— Mia avino.

— Ŝi certe povis aĉeti bileton kaj veni kun vi spekti la teatraĵon.

— Ŝi diras, ke ŝi ne ŝatas spekti infanajn teatraĵojn — respondis mallaŭte la knabo.

— Kiel vi nomiĝas?

— Vesko.

— Bone, Vesko. Eniru kaj spektu la teatraĵon — diris Dinko kaj mane enkondukis la knabon en la salonon.

— Ĉu sen bileto? — demandis Vesko mire.

— Jes, sen bileto. Mi permesas al vi.

La grandaj olivaj okuloj de Vesko, kiuj jam naĝis en larmoj, ekbrilis pro ĝojo.

Post du semajnoj Vesko denove staris antaŭ la teatro kaj Dinko denove permesis al li eniri sen bileto. Tio ripetiĝis kelkfoje. Certe Vesko ege ŝatis la teatron kaj deziris spekti ĉiujn infanajn teatraĵojn.

— Vesko, vi jam estas plenkreska viro — diris Dinko. — Kian laboron vi faras?

— Mi estas aktoro, sinjoro Milev, kaj nun mi ludas en la sama teatro, en kiu vi iam ludis. Kelkfoje mi vidas vin ĉi tie, en la parko, kaj hodiaŭ mi decidis alparoli vin kaj doni al vi du biletojn, por vi kaj via edzino, por ĉi-vespera teatra prezento. Mi ĝojus, se vi venus spekti min.

— Dankon, Vesko, mi nepre venos, sed bedaŭrinde mia edzino antaŭ kelkaj jaroj forpasis, tamen mi venos kun iu amiko — diris Dinko, kaj li eksentis larmojn en siaj okuloj, similajn al la larmoj, kiujn li iam, antaŭ multaj jaroj, vidis en la grandaj olivaj okuloj de Vesko, kiam li staris sola ĉe la teatra pordo.

Julian Modest

Moderna vivo

INDONEZIO

Postfasta festo

La 6an de julio islamanoj tutmonde celebras la sukerfeston. Ĝi markas la finon de Ramadano, kiam islamanoj fastas dumtage kaj rajtas manĝi nur nokte. La sukerfesto simbolas la revenon de la homoj al pureco kaj indikas, ke ili povas prokrasti la plenumon de siaj deziroj.

En Indonezio vivas pli ol 200 milionoj da islamanoj. Ili celebras la sukerfeston i.a. per apartaj manĝaĵoj. La ĉefaj konsistas el unikforma rizkuko ketupat, spica bovaĵo rendang, kareo, spica terpomaĵo kaj riznudeloj.

Preskaŭ ĉiu familio kuiras hejme la suprajn pladojn. La blanka rizkuko simbolas purecon, la staton de la homoj post fastado, kaj la viandaĵoj simbolas la plurecon de la homoj.

Fromaĝo

Indonezianoj ĝuas ankaŭ dolĉajn manĝaĵojn dum la sukerfesto. Temas pri malgrandaj kukoj kastengel faritaj el fromaĝo, ananaso nastar, nukso putri salju kaj ĉokolado. Troveblas ankaŭ pli tradiciaj kukoj, ekz. rizĉipso ranginang.

Pro granda postulo por sukerfestaj manĝaĵoj, preskaŭ ĉiujare kreskas la kostoj de viandaĵoj kaj spicaĵoj.

Dum la sukerfesto, la islamanoj post sunleviĝo havas specialan preĝon. La preĝo ofte okazas en publika spaco, do vojaĝantoj dum la sukerfesto ne estu surprizitaj, se ili surstrate trovas preĝantojn. Multaj homoj aĉetas novajn vestaĵojn por la sukerfesta preĝo.

Vilaĝo

Ĉiu indoneziano deziras festi kun sia familio. Tio havas apartan nomon: mudik, kio signifas “reveni hejmen al la vilaĝo”. La multaj mudik-antoj, vojaĝante el la urbegoj, kie ili laboras, al vilaĝoj, kie ili naskiĝis, plenŝtopas la ŝoseojn. Dum grandaj urboj, kiel Ĝakarto, relative malplenas, bruas la vilaĝoj pro aŭtoj, motorcikloj kaj homoj.

Fojfoje okazas tragedioj. Lastatempe, en la urbo Brebes, estis blokata la trafiko dum 12 horoj. Mortis pluraj homoj en siaj veturiloj pro troa uzo de klimatizado kaj pro karbondioksido en la aero. Ambulancoj, pro la densa trafiko, ne povis atingi la suferantojn.

Malgraŭ ĉio, la sukerfesto estas grava tago por la indonezianoj, kiuj kunfestas kun familianoj, kaj ankaŭ por turistoj, kiuj ĝuas la feriajn tagojn antaŭ kaj post la festo.

Syauqi Ahmad Zulfauzi Stya Lacksana

korespondanto de Monato en Indonezio

[FORIGITA!: bildo]

Komuna preĝo en la Istiqlal-moskeo, Ĝakarto. Foto: GUNAWAN KARTAPRANATA

[FORIGITA!: bildo]

Densa trafiko, dum festantoj revenas al siaj urboj kaj vilaĝoj por celebri kun familianoj. Foto: BUDI NUSYIRWAN

[FORIGITA!: bildo]

Indoneziaj manĝaĵoj por la sukerfesto. Foto: GUNAWAN KARTAPRANATA

Scienco

ASTRONOMIO

Kapti la kosmajn sekretojn

Nederlando planas esplori radiajn ondojn, kiuj devenas de la profundaĵoj de la universo, pere de instrumento integrota en ĉina satelito, kiun oni “parkumos”, se tiel diri, en la kosma spaco malantaŭ la luno.

Estas eble sciate, ke la luno turnas sin ĉirkaŭ la propra rotacia akso en la sama tempodaŭro (27,3 tagoj), kiun ĝi bezonas por plenumi unu rivoluon ĉirkaŭ la tero. Ĝuste pro tio la luno montras al ni ĉiam la saman flankon. La alian (la malantaŭan) flankon de la luno neniam eblas vidi de la tero. Nek la tero estas videbla de tie. Tio klarigas, pro kio ne eblas komunikiĝi de la malantaŭa lun-flanko pere de radiosignaloj kun la tero: ili evidente povas nek trairi nek transiri la lunon. Jen ankaŭ la kialo, pro kiu neniu kosma veturilo ĝis nun iam alluniĝis en tiu kaŝita parto de la tera satelito.

Cifero 8

Ĉi tion — allunigi unuafoje kosman veturilon al la malantaŭa parto — Ĉinio intencas nun fari pere de misio nomata Chang’e-4. La celo? Esplori la tiean terenon kaj plibonigi nian konon pri tiu nekonata parto de la luno. Sed kiel komunikiĝi de la tero kun tiu veturilo? Ĉinaj kosmaj esploristoj lanĉos en la kosman spacon komunikan sateliton kaj enigos ĝin en orbiton ĉirkaŭ aparta punkto, kiu situas malantaŭ la luno kaj kuŝas sur la interliga linio inter la tero kaj la luno, je distanco de 65 000 kilometroj de la luna surfaco. Tiu punkto estas konata kiel la dua punkto de Lagrange [lagránĵ] aŭ simple L2. La komunika satelito sekvos, ĉirkaŭ tiu punkto, larĝan orbiton (laŭ la formo de la cifero 8), de kiu la tero kaj la luno estos samtempe videblaj. Tiumaniere ĝi interligos la signalojn inter la alluniĝinta veturilo kaj la tero. La lanĉo de la komunika satelito okazos verŝajne en 2018.

Kunlaboro

La nederlanda projekto siaflanke intencas esplori radiajn ondojn venantajn de la kosmaj profundaĵoj pere de scienca esplor-instrumento, kiu vojaĝos sur la komunika satelito. La projekto estas rezulto de kunlaboro inter la Radboud-Universitato de Nimego, la nederlanda instituto de radio-astronomio Astron kaj la entrepreno Innovative Solutions in Space (Novigaj solvoj en la kosmo), ankaŭ konata kiel ISIS (sen tamen ligoj kun internacia terorismo) el Delft.

Interkonsento

La esplor-instrumento estos konstruita de Astron. La instituto havas longdaŭran sperton pri la konstruado kaj la ekspluatado de radioteleskopoj, kiel ekzemple tiu de Westerbork [vésterbork] kaj tiel nomata LOFAR (Low-Frequency Array), ambaŭ troviĝantaj en Nederlando. ISIS, kiu havas grandan sperton pri la konstruado de novigaj satelitsistemoj, prizorgos la integradon de la koncerna instrumento en la ĉina satelito. Ĉiuj koncernaj partioj subskribis la 27an de junio 2016 en Pekino interkonsenton pri la projekto, bazitan sur pasintjara akordiĝo pri kunlaboro inter la Ĉina Nacia Kosma Administracio (CNSA) kaj la Nederlanda Kosma Oficejo (NSO).

Praeksplodo

La instrumento, muntota sur la satelito kaj enhavonta antenojn kaj radioricevilon, esploros radiajn signalojn el tre malproksimaj steloj, nigraj truoj kaj galaksioj. La signaloj venos de tiel malproksime en la universo, ke ili montros plej fruajn kosmajn okazaĵojn, kiuj estis tuj post la universa praeksplodo. La celo estas pliigi la sciojn pri la formado kaj la evoluado de la unuaj strukturoj de la universo en ĝia komenca fazo kaj trovi respondojn al pluraj demandoj pri la fora pasinteco de la kosmo.

Megahercoj

Por atingi tion oni bezonas esplori radiofrekvencojn sub 30 megahercoj. Ĉar tiuj frekvencoj ne estas riceveblaj surtere, kaŭze de la ŝildo efektivigita de nia atmosfero, nepras esplori ilin ekster ĉi-lasta. Cetere, la celitaj signaloj estas tiel malfortaj, ke la radiotrafikaj signaloj elsendataj sur la tero severe perturbus ilin. Kiam la satelito estos lanĉita en sian orbiton malantaŭ la luno, la luno funkcios kiel baro kontraŭ la eltera radiotrafiko kaj kreos radio-silenton, kio ebligos ricevi la celitajn radiosignalojn.

Sunvento

La ceteraj celoj de la projekto estas la esploro de la suna aktiveco kaj de la sunvento (tio estas la emisio de elektro-ŝargitaj partikloj el la suno), same kiel la esploro de radiopulsoj el la planedoj Jupitero kaj Saturno, por pli bone mezuri iliajn rotaciperiodojn, kaj fine la kreado de la unua mapo de la ĉielo laŭ malaltaj radiofrekvencoj. La ambicia projekto estigos la unuan paŝon al la kreado de granda enkosma radioteleskopo, kaj ĝi malfermos tute novan periodon por radio-astronomio.

Jean-Jacques Wintraecken

korespondanto de Monato en Nederlando

Nekrologo

Paul Gubbins


En dormo li mortis,
surprize kaj pace,
eble sonĝante pri neverkitaj verkoj.

Amiko de plej multaj,
ĉiam ronde sprita, humurplena,
kun afabla rideto tutvizaĝe.
Mi memoros lin kiel lastfoje, kun supla sunĉapelo
laŭreklame faldebla poŝen
kaj elfekebla sendifekta se elefanto ĝin digestis.

Jorge Camacho

Nekrologo

Ŝoko pro perdo

“Ankaŭ mi ne komprenis lin,” diris Paul, kaj mi tre miris. Ni sidis sur la teraso de la vilaĝa gastejo de Barlastono. Ĉiun vesperon, post kursoj kaj manĝado, mi promenis de la somerlernejo tien kaj trinkis bonan anglan bieron.

Tiun vesperon Paul Gubbins, gvidanto de la somerlernejo, akompanis min kaj ni kune observis maljunulojn, kiuj sur herbejo antaŭ ni celebris iun ludon kun globoj, kiun ni ambaŭ ne konis. Unu el la grizharuloj ĉiun fojon poste pasis ĉe mi kaj afable parolis al la fremdulo; mi kun miaj rudimentaj scioj de la angla povis nur ĝentile rideti. Sed nun mi ja esperis, ke Paul povos klarigi al mi, kion li diris. Sed li, instruisto en brita universitato, devis konfesi, ke li ne komprenas la krudan dialekton de la samlingvano. “Sed vi ja daŭre respondis per yes al li,” mi insistis. Nu jes, li aktoris komprene. Ni kore ridis poste ...

Ofte mi rakontis tiun amuzan epizodon, kiam temis pri la “facila” angla lingvo kaj rikoltis miran nekredemon, sed ja estis vere. Tiutempe ni jam delonge estis amikoj kaj mi sciis pri pluraj liaj talentoj; dum la somerlernejo mi spertis krome lian kapablon organizi kaj realigi planojn, por la unua fojo mi spektis lin aktori en skeĉoj. Gubbins estis ne nur bonega ĵurnalisto sed ankaŭ brila dramverkisto (kiom da premioj li gajnis!) kaj lerta instruisto.

Kiam en 1991 mi elektiĝis prezidanto de Tutmonda Esperantista Ĵurnalista Asocio (TEĴA), mi petis lin kunlabori. Li estis dum la tuta tempo vicprezidanto kaj, precipe grave, gvidis modele nian korespondan kurson pri ĵurnalismo, per kiu ne malmultaj akiris diplomon. Alia grava kunlaboro estis liaj kontribuoj por la Deklingva Manlibro pri Politiko.

Bedaŭrinde ni ne tre ofte renkontiĝis persone, ĉar liaj devoj en la universitato kutime ne kongruis kun la datoj de Universala Kongreso, sed ĉiam serioze kaj amuze interparolis kaj multe ridis, ĉar ni havis similan humuron.

Konscia pri ĉiuj liaj kapabloj kaj talentoj, mi kompreneble tuj pensis pri Paul Gubbins, kiam antaŭ mia 70-jariĝo mi planis demisii kiel ĉefredaktoro de Monato. Je miaj grandaj kontento kaj ĝojo li jesis mian demandon. Pri liaj jaroj kiel ĉefredaktoro mi ne devas informi, ĉar tion niaj legantoj ja scias. Ke li povis plenumi tiun taskon nur ses jarojn, tion certe neniu el ni supozis. Neeviteble min ŝokis la informo pri lia multe tro frua morto.

Mian kondolencon mi direktas ne nur al lia familio, lia edzino Anne, lia filo kaj bofilino Richard kaj Lou, lia filino kaj bofilo Jill kaj Dan kun la nepo Edward kaj al liaj geamikoj, sed bedaŭrinde la malĝojo trafas ja ankaŭ ĉiujn legantojn kaj kunlaborantojn de Monato, kiuj perdas brilan ĵurnaliston.

Ni ĉiam danke konservos lin en nia memoro.

Stefan Maul

honora ĉefredaktoro de Monato

[FORIGITA!: bildo]

Paul Gubbins kun la nepo Edward

Leteroj

Paul Gubbins

Karaj redakcio kaj kunlaborantoj de Monato,
Bonvolu akcepti mian kunsenton pro la ne-atendita forpaso de Paul Gubbins. Li postlasas grandan malplenecon ĉe la redakcio de Monato kaj en Esperantujo. Mi certe sentos la foreston de liaj aferkoncernaj artikoloj.

Jean-Jacques Wintraecken

Nederlando

Nekrologo

Danksaluto

La ĉi-jaran someron mi certe memoros pro la aĉaj novaĵoj, kiuj, hazarde ĉiam en la vesperaj horoj, senkompate atingis mian modernulan — t.e. ĉiam enretan — poŝon. Iu interrompu, bonvole, la anatemon; kaj baldaŭ rekomenciĝu la pluvoj, rapide revenu la malvarmo, ĉar ĝis nun la somero estis terure senkompata.

Post la novaĵo pri supozita glaciaĵ-kamiono, kiu semis morton en suda Francio kaj puŝfaligis senkulpajn homojn kvazaŭ keglojn, kaj tiu pri la puĉ-klopodo en Turkio (kuntreninta siavice la morton de centoj da homoj en nur unu nokto), ĉi-foje plej neatendite jen “vibris” en mia poŝo (dum trankvila, vespera, vere rilaksa promenado) ankaŭ la superreala novaĵo pri la forpaso de nia ĉefredaktoro — kaj mia, nia amiko — Paul Gubbins: mallonga, malambigua mesaĝo, kiu estigis veran fulmon en la sennuba (kaj tiumomente senluma) itala ĉielo super mia kapo.

Miaj 37 jaroj igas min nek tro juna nek tro maljuna. Mi bone memoras la infanajn jarojn, kiam la vorto morto estis vera fremdaĵo, kiu ĉiam rilatis ies (“aliies”) geavojn, ies geonklojn, ies najbarojn; neniam (aŭ treege malofte) ĝi tuŝis homojn el mia rondo, el mia vivo. Poste venis la vico de ies gepatroj aŭ ies konatoj. Eĉ tio ne tuŝis min persone, kaj prie mi ĝojis. Sed nuntempe mi amare konstatas, ke ĉiam pli ofte amikoj aŭ konatoj aŭ kolegoj miaj estas tiuj, kiuj adiaŭas la surteran vivon: pasas iom post iom la jaroj kaj bedaŭrinde (for)pasas, iu post iu, personoj signifaj por mi, al kiuj mi estas pro pluraj kialoj ligita aŭ al kiuj mi estas el pluraj vidpunktoj dankema; personoj, kiujn mi neniom volus perdi, el kiuj mi esperis multon ankoraŭ povi lerni; personoj, sume, kiuj siamaniere ludis gravan rolon en mia vivo.

Aparta estimo, granda reciproka respekto min streĉis, min ligis al Paul Gubbins, ĉar, ekster iu ajn stereotipo, li plurfoje (konkrete!) helpis min, subtenis min, daŭre regalis min per proponoj kaj atentigoj, konsiloj kaj rimarkoj (ĉiam trafaj kaj rektaj, sen tro da nenecesaj afablaĵoj) rilate al la verkado/redaktado de artikoloj, kaj ne nur. Li multon instruis al mi, iam komencanta artikolanto/kunlaboranto, per enviinda kompetento kaj hodiaŭ malofta pacienco. Kion li sciis kaj scipovis, tion Paul senprofite kaj sincere transdonis ne nur al mi, sed certe al ĉiu el siaj junaj studentoj kaj malaplombaj verkemuloj. Paul estis helpema, altruisma, senartifika persono.

La venontaj alineoj ne tro laŭdos la kariertabelon — aliflanke abunde ĉeestan en Interreto — de Paul Gubbins, brila lingvoinstruisto, ŝatata profesoro, mordanta ĵurnalisto, akrevida esperantisto, kiu sen sufero (kaj sen iu antaŭa aŭguro!) komence de aŭgusto 2016 dumdorme pereis, konsternante tiujn, kiuj, en kaj ekster Esperantujo, havis la ŝancon kaj la plezuron konatiĝi aŭ kunlabori kun li. Ĉi tie mi kompatas kaj substrekas la forpason de zorgema kolego, kiu, sen iam pozi, sen iam aroganti, ja fariĝis — kvankam ni neniam persone renkontiĝis — mia senarta interreta konsilisto kaj, mi emas aldoni, plumamiko.

Oni ne subtaksu la gravecon de tiaj “ciferecaj” amikrilatoj: la reto estas hodiaŭ potenca ilo, kiu jam ebligas esti en fruktodona kontakto inter homoj tre foraj unu de la alia kaj neniam fizike renkontiĝintaj. Sed kio ŝanĝiĝas, se oni babilas kun la propraj amikoj ene de ekrano anstataŭ ene de kafejo? La povon de Interreto cetere jam antaŭ longe tre bone intuiciis Paul Gubbins, kiu longege antaŭ la alveno de Interreto estis la unua kunlaboranto de Monato, kiu havigis al la redakcio de nia gazeto ciferecan manuskripton. Paul estis longvida, sagaca, pionira persono.

Mi regule komunikis kun Paul Gubbins retmesaĝe, konversaciante ne nur pri la teknikaj aspektoj de verkado aŭ redaktado, sed pri diversaĵoj, kiuj rilatis al niaj respektivaj, tiel malsamaj, vivoj. Mi renkontis Paul Gubbins nek ĉe Universala Kongreso, nek ĉe alia esperantista okazaĵo, ĉar, kiel li persone skribis al mi apenaŭ 11 tagojn antaŭ ol forpasi: “Se vi kongresumas en Nitra, mi deziras al vi agrablan semajnon. Denove mi malĉeestas ... tro da solenaĵoj / popoldancado / ambasadoraj paroladoj, ks”. Ŝajnas (kaj mi komprenas la sintenon de mia amiko Paul, ĉar niaj karakteroj tre similis), ke Paul volis pasigi ĉi tiun someran periodon trankvile kaj diskrete, laŭ lia modera karaktero. Kun kiu? Certe kun sia familio, konsistanta el liaj edzino, Anne, du gefiloj kaj unu (treege amata) nepo. Aldone, tamen, Paul tre amis siajn hejm-bestojn. “Finfine briletas la suno ĉe ni kaj mi povis tetrinki ĉi-vesperon en la ĝardeno, helpate de mia (tri)kataro. Sendube ĉe vi multe pli agrablas la vetero. Ĝuu la sunon kaj enspiru freŝan aeron”, li skribis al mi en la printempo. Al Paul sufiĉis tiel malmulto (io bongusta por trinki, iom da kompanio, iom da milda vetero) por esti feliĉa! Paul estis simpla, bonkora, sentema persono.

Paul estis krome idealisto, sed — se tiel diri, uzante oksimoron — realisma idealisto: li plu kredis, ĝis sia lasta tago, je iu unuiĝinta senlima Eŭropo (kiun lia Britio lastatempe decidis forlasi), kiel ĉiuj povas legi nehazarde en lia iuspeca testamento, lia lasta kontribuo, aperinta en la antaŭa numero (Monato 2016/08-09, p. 5). Li ja kredis kaj esperis je la paco, ĉar li estis vera homo de paco (“Mi bedaŭras, ke miaj samlandanoj uzas vian insulon Kipron kiel aviadilo-portanton. Mi ne subtenas britan militan intervenon en Sirio kaj ne kredas, ke ni povas helpi ... tute male. Ni malbonigas jam malbonan situacion kaj tiel kreas malamikojn, ne amikojn”, li deklaris pasintjare al mi per reta mesaĝo), kaj li estis konvinkita, kiel ni ĉiuj legantoj de Monato, ke Esperanto estas la plej taŭga lingva instrumento, por ke la homaro povu “kunvojaĝi” (“Kunvojaĝu!” ja estis la titolo de vaste utiligata manlibro pri Esperanto, ĝuste de li verkita) al horizontoj de frateco, sendepende de oniaj etno, raso, religio.

Tamen Paul, kiu uzis la lingvon internacian por verki ne nur gramatikajn librojn, sed precipe prozon kaj teatraĵojn, neniam falis en iujn teoriajn finvenkismajn kliŝojn. Li neniam flirtigis verdstelajn flagojn, mi kredas, aŭ naive kantis, ke “Esperanto estas la vivo por ni, por ni”. Li estis ulo, kiu amis labori (“vortojn ŝparu, agojn faru” sendube estis lia devizo) kaj preferis sin koncentri sur la praktikan utilecon de komuna neŭtrala lingvo, perfekta por interŝanĝi opiniojn kaj glatigi eventualajn malkonsentojn inter diversaj popoloj kaj kulturoj. Li mem havis siajn ideojn, kiujn li ĝisoste defendis, sed li neniam trudis ilin al la aliuloj. Paul, eĉ kiel ĉefredaktoro, nenion decidis iam aŭtoritateme. Li voĉdonigis ĉiujn proponojn, respektante la senton kaj la volon de la plimulto. Paul estis humila, demokrata, respektema persono.

Entute, mi multege lernis de Paul Gubbins; mi ne forgesos lian ĵurnalisman stilon, tiel amuzan, kaŭstikan, malpezan kaj ofte memironian, ke plej plezure ĉiam mi legis liajn skribaĵojn ĝis la lasta alineo. Estus certe agrable por mi renkontiĝi persone kun li iuloke; mi opiniis, ke iam tio okazos en iu ajn loko de la mondo, sed mi eraris. Tio ne gravas. Paul foje konfesis al mi, ke li ne estas devota/pia persono: tamen mi faros spiton al li kaj memoros pri lia nomo en miaj kristanaj preĝoj, ĉar li estis indulgema homo, bona kiel pano, kaj mi ne havas dubojn, ke trans la landlimo li trovis agrablan surprizon.

Danksalutante al Paul Gubbins por la lasta fojo nome de la tuta legantaro de Monato, mi forte deziras iutage povi babili persone kun li en loko finfine bela, paca, frateca kaj ama, kia Paul imagis ke, danke al pli kaj pli da kunvojaĝantaj Esperanto-parolantaj homoj de bona volo, ĉi tiu ronda verdoblua pilko iutage fariĝos.

Roberto Pigro

Hobio

DANCOJ

Zumba: Ne nur por gejunuloj

Zumba estas samtempe danco kaj sportspeco, devenanta de Kolombio laŭ ideo de Alberto “Beto” Perez, instruisto de dancoj. La movoj ĉe zumba enhavas elementojn precipe de aerobiko kaj latin-amerikaj dancoj: salso, merengo, kumbjo, flamenko, regetono kaj eĉ de ventrodanco.

La vorto zumba signifas: rapide moviĝi kaj amuziĝi. La danco komencis disvastiĝi meze de la 1990aj jaroj, kaj tre rapide populariĝis en multaj landoj. En niaj tagoj ĝi estas tutmonde bone konata amuzaĵo inter diversaĝuloj.

La esenco de zumba estas danci sen partnero, kun la tuta grupo sub la gvido de instruisto dum unu horo, ne kun fortostreĉo, sed agrable laciĝante.

Danco por ĉiuj

Oni kapablas danci zumba sendepende de sekso, aĝo kaj korpopezo. Konforme al malsamaj postuloj ekzistas kelkaj specoj de ĝi, ekz.: zumba toning (per halteroj por fortigi la brakmuskolojn), aqua zumba (en naĝbaseno), zumbatomic (speciale por infanoj), zumba sentao (en seĝo — por plibonigi la ekvilibron de la korpo) kaj zumba gold (zumba ora). Ĉi-lasta estas unu el la plej popularaj zumba-specoj, kiu estas rekomendata precipe al mezaĝuloj kaj pli altaĝaj personoj pro siaj faciligitaj movoj.

Laŭ la opinio de medicinaj fakuloj zumba estas ne nur moda sportspeco. Helpe de ĝi kuraceblas pluraj maljunulaj malsanoj, interalie demenco aŭ la parkinsona malsano. Ĉe zumba estas seriaj movoj, kiuj bone efikas al la funkciado de cerboĉeloj. Memkompreneble, ĝi utilas ankaŭ kontraŭ troa korpopezo kaj por plifortigo de la muskoloj.

Zumba-dancantoj aktivas internacie. En pluraj retpaĝoj troviĝas prezentoj de zumba-grupoj en diversaj landoj, kiuj helpas disvastigi la dancon tutmonde.

Éva Baloghné Fodor

korespondanto de Monato en Hungario

Scienco

EPIDEMIO

Kuloj kaj malsanuloj

Brazilaj esploristoj konstatis la ĉeeston de la t.n. viruso Zika (ankaŭ konata kiel ZIKV) en kuloj el la specio Culex quinquefasciatus, sed ili ankoraŭ analizas ĝian efektivan influon koncerne al la transdono de la malsano. En la urbo Recifo (en la ŝtato Pernambuko), kiu estas menciinda kiel unu el la plej frapitaj en Brazilo de la danĝera viruso, oni kolektis centojn de tiuj insektoj kaj ja trovis la viruson en kelkaj el ili, laŭ pria noto publikigita de la Fondaĵo de Oswaldo Cruz.

Alarmo

La rezulto de tiu ĉi esploro ĵetis la sciencan komunumon en alarmon pro tio, ke dua ruiniga ondo de la menciita viruso rimarkinde komplikus, laŭ la fakuloj, la nunan streĉadon elradikigi la epidemion de Zika.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Turismo

SLOVAKIO

Bardejov: kulturhistoria perlo de Slovakio

La urbo Bardejov situas en la nord-orienta parto de Slovakio je ĉirkaŭ 450 km de la ĉefurbo Bratislavo. La urbo spegulas la riĉan historion de la slovaka nacio pere de multaj monumentoj. Proksime al Bardejov troviĝas fama banloko.

Historio

La unua skriba mencio pri Bardejov datumas de la jaro 1241. Tiutempe ĝi estis parto de grava komerca vojkruciĝo. Lige kun tio la urbo ricevis diversajn privilegiojn kaj en 1376 la rangon de libera reĝa urbo. Komence de la 16a jarcento ĝi havis gimnazion, muzikan lernejon, teatron ktp. La urbon plurfoje detruis incendioj (1686, 1744, 1878) kaj bataloj. Ĝi suferis ankaŭ peston.

En la urbo oni povas admiri unu el la plej bone konservitaj urbaj fortikaĵoj. Ĝi kaj la komplekso de judaj konstruaĵoj estas enskribitaj en la Listo de la Mondaj Kulturheredaĵoj de Unesko (2000). Grava ero de la ĉefplaco estas la gotikstila preĝejo Baziliko de Sankta Egidio, konstruita en la 14a jarcento. Plia vidinda konstruaĵo sur tiu placo estas la urbodomo en gotika stilo el la komenco de la 16a jarcento. Ĝi estas ĉirkaŭita de mezepokaj domoj, statuo de ekzekutisto, parto de iamaj judaj banejoj kaj sinagogo el la fino de la 18a jarcento.

Bardejov proponas dum la tuta jaro riĉajn kulturajn aktivaĵojn, inter kiuj menciindas la ludoj de kavaliro Roland (slovake Rolandové dni), internacia festivalo de orgena muziko, tradicia foiro ktp.

Banloko Bardejovské Kúpele

La banloko Bardejovské Kúpele estas parto de la urbo. Ĝi situas je 5 km for de la urbocentro kaj estas unu el la plej popularaj kuraclokoj en Slovakio. Ĝia minerala akvo enhavas rarajn mineralsalojn kaj feron. Per ĝi oni kuracas malsanojn de la digesta sistemo kaj sanga cirkulado, metabolajn, endokrinajn, onkologiajn kaj aliajn malsanojn. En la banloko restadis multaj famaj personoj kiel Marie-Louise, la dua edzino de la imperiestro Napoleono, la rusa caro Aleksandro la Unua kaj la imperiestrino Elizabeto de Aŭstrio-Hungario.

En la turismaj oficejoj de la urbo kaj banloko haveblas fremdlingvaj broŝuroj. Oni povas akiri informojn ankaŭ rete ĉe www.bardejov.sk kaj www.bardejovske-kupele.sk.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La urbodomo. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Domoj sur la urbodoma placo. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La gotikstila preĝejo Baziliko de Sankta Egidio. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Bronza statuo de ekzekutisto. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La statuo de la imperiestrino Elizabeto de Aŭstrio-Hungario. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Bandomo, kie restadis la rusa caro Aleksandro la Unua. Foto: SONA HAUSEROVA

Turismo

FINNLANDO

La plej alta lumturo de Nordio

La rifa insuleto Bengtskär situas je 25 km sud-okcidente de la urbo Hanko. Ĝi estas la plej suda punkto de Finnlando. Sur Bengtskär staras la plej alta lumturo de Nordio kun pinto de 52 m super la marnivelo. Somere ĝi estas atingebla per regula motorŝipo el Hanko. La albordigo dependas de ventoj. Sur la rifo troviĝas ankaŭ surterigejo por helikopteroj.

En la lumturo troviĝas muzeetoj pri ĝia historio, pri ĝia rolo en la dua mondmilito, pri la vivo sur Bengtskär en la 1930aj jaroj. Tie estas krome tranoktejoj por vizitantoj kaj pli longtempaj loĝantoj. Oni povas refreŝigi sin en du kafejoj, sendi bildkartojn stampotajn per speciala Bengtskär-stampilo, kvietiĝi en asketeca kapelo, grimpi 252 ŝtupojn kaj eskaleton al la supro de la lumturo. De tie videblas — se ne estas nebule — la marvastaĵo. Ĉirkaŭe etendiĝas la nacia insulparko kun 43 000 insuletoj. Tiu loko iam estis nomata la Tombejo de la Ŝipoj.

Piedirante sur Bengtskär oni trovas neniun arbon, neniun arbuston. La granitaj rokoj kelkloke aspektas kiel rondaj dorsoj de kuŝantaj balenoj, aliloke kiel vertikalaj blokegoj. Inter ili estas kavetoj kaj fendoj, en kiuj kreskas herbo, agropiro, karekso, salikario. Sur glataj roksurfacoj oni vidas gravuritajn nomojn, datojn, bildojn, spurojn de dummilitaj eksplodoj.

Aŭtune kaj printempe ornitologoj venas observi la migradon de centoj da birdospecioj. Dekoj, se ne centoj, da somaterioj kaj hirundoj haltas por nesti. La birdoj rimarkis, ke homoj tie neniel ĝenas la kovadon. Male, ilia ofta ĉeesto malhelpas mevojn, kiuj sur senhomaj rifoj rabas ovojn kaj idojn. Kelkfoje fokoj vizitas la rokojn, povas veni ankaŭ granda aro da migrantaj apolono-papilioj. Talpoj, ranoj, erinacoj travintras. La samon faras ankaŭ insektoj, sed ne kuloj.

Historio

La lumturo estis konstruita en 1906 post ripetaj averioj. La graniton por konstrui la eksterajn murojn oni derompis el la rifo. Por la internaj muroj oni mendis duonmilionon da brikoj. La lumigilo estis mendita en Parizo, la lumo vidiĝis ĝis 20 maraj mejloj kaj la trumpeta avertilo dumnebule aŭdeblis ĝis 15 maraj mejloj. La lumo funkciis per petrolo, kiun tri laboristoj daŭre suprenportis laŭ 252-ŝtupa spirala ŝtuparo. Ekde 1983 la lumon provizas elektro, produktata de ventogenerilo sur la pinto de la turo.

En la 1930aj jaroj pluraj familioj loĝis en Bengtskär: entute 32 homoj, el kiuj 21 infanoj. Trinkakvon, manĝaĵojn, brullignon ili devis havigi de la ĉeftero, sed vintraj ŝtormegoj kaj frosto malebligis la kontaktojn. Somere la rifanoj provis kultivi legomojn kaj bredi ŝafojn, sed tio malsukcesis, pro manko de humo kaj herbo. Por siaj infanoj ili fondis lernejeton. Antaŭ la dua mondmilito la ŝtato evakuis la civilulojn. La lumturo fariĝis grava gvatejo kaj defendejo. Tial Sovetio decidis detrui ĝin.

Dummilita atako

En julio 1941 okazis en Bengtskär obstina batalo kaj bombado dum du tagoj. Sur la rifa insuleto mortis 32 finnaj soldatoj kaj cento da sovetiaj, kiujn oni ne nombris. Multaj vundiĝis, aro da sovetiaj soldatoj militkaptiĝis. La finnaj mortintoj havas siajn nomojn gravuritajn en memortabulo en la kapelo. Sovetio, kiu post la malvenko de Finnlando luis la ĉirkaŭaĵon same kiel la neforan duoninsulon Porkkala, starigis al siaj mortintoj en urbo Hanko monumenton. Nun rusaj diplomatoj plu prizorgas kaj ĉiujare vizitas ĝin.

Aktuale la lumturo apartenas al la esplorcentro de la Universitato de Turku. Vigla turismo helpas ne nur la somateriojn, sed kontribuas ankaŭ al la konservado kaj scienca esplorado.

Raita Pyhälä

korespondanto de Monato en Finnlando

[FORIGITA!: bildo]

Turistoj sur Bengtskär. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Salikario kaj kareksoj. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

La maketo “La pingloj” montras la densan nestaron de somaterioj. Foto: RAITA PYHÄLÄ

Scienco

NEDERLANDO

Ĉampionoj pri sidemo

Bedaŭrinde, ĉi-jare, Nederlando ne fariĝis eŭropa ĉampiono pri piedpilko. Male, la oranĝkolora nacia teamo estis eligita en la antaŭa elimina fazo kaj, unuafoje en sia historio, gajnis Portugalio. Sed estas, se tiel diri, konsolo: la nederlandanoj estas eŭropaj ĉampionoj en tute alia kampo, tiu de sidemo. Ĉu la nederlanda popolo fieru pri tio? Certe ne.

Poŝtelefono

Antaŭ nelonge la loka ŝtata instituto pri popola sano kaj higieno (RIVM), kunlabore kun la centra statistika oficejo (Cbs) kaj la nederlanda organizaĵo pri sekureco (VeiligheidNL), plenumis komunan esploron, enkadre de kiu oni petis 9000 nederlandanojn indiki, kiom longe ili sidas ĉiutage. Evidentiĝis, ke la intervjuitoj averaĝe sidas ĉirkaŭ 9 horojn tage dum la propraj laborado, studado, vojaĝado, aŭ en sia libera tempo. Tiu tempodaŭro estas pli longa ol en iu ajn alia lando de Eŭropo. Krome la gejunuloj inter 12- kaj 20- jaraj sidas eĉ pli longe: proksimume dek horojn en ĉiu unuopa tago. Iliaj stud-devoj, hejmtaskoj kaj diversspecaj okupaĵoj plenumendaj per komputilo aŭ poŝtelefono ĝenerale postulas pli da tempo ol por la adoltoj.

Sangopremo

Rimarkindas, ke ulo, kiu sidas dum 9-10 horoj kaj aldone dormas 8 horojn ĉiunokte, fakte moviĝas dum nur 6-7 horoj tage. Fakuloj pri medicino konsideras, ke tio ne nur ne sufiĉas, sed alportas notindajn riskojn por onia sano. Tial ili priskribas daŭran sidadon kiel “novan fumadon”. Diversaj esploroj montras, ke la homaj muskoloj kune estigas gravan organon. Se tiu organo estas uzata nesufiĉe, ĝi ne plu funkcias laŭcele. Regula streĉado de la muskoloj kreas metabolisman ekvilibron, malpliigante la pintojn de glukozo kaj plibonigante la konsumadon kaj solvadon de la grasoj en la sango.

Daŭre altaj niveloj de glukozo kaj graso ene de vejnoj kaj arterioj povas konduki al kresko de la pezo kaj eĉ al dikventreco, krom aliaj malsanoj, kiel diabeto, alta sangopremo, arteriosklerozo, koraj kaj angiaj misfartoj, antaŭtempa morto, kaj eĉ kelkaj specoj de kancero.

Aldone iuj esploroj ŝajnas evidentigi, ke, se persono sidas dum pli ol 10 horoj tage, ties ŝanco esti trafita de frua morto estas je 40 ĝis 60 procentoj pli alta kompare al tiuj, kiuj sidas malpli ol 4 horojn. Tio okazas ankaŭ se vi, kiel la verkanto, kelkfoje semajne sportas aŭ moviĝas alimaniere. Fakte ne la sumo de la sidaj horoj dum la tuta semajno gravas, sed la mezuma ĉiutaga sid-daŭro.

Krano

Eble kelkaj legantoj nun volas diri al la artikolanto: “Vi bone parolas, sed kiel mi sufiĉe moviĝu, se mia laboro estas plenumata ĉefe side?”. Ĝenerale sufiĉas moviĝi ĉiutage 30-60 minutojn pli ol kutime. Oni povas distribui tion tra la tago, tiel ke la sumo de la moviĝa tempo oscilas inter duona kaj unu horo. Jen kelkaj praktikaj konsiloj kaj ekzemploj:

1) Kiam vi veturas al via laboro per metroo, buso aŭ tramo, simple eliru unu haltejon pli frue kaj poste promenu al via laborloko. Aŭ, se eble, biciklu tien.
2) Se via laborloko situas en konstruaĵo kun pluraj etaĝoj kaj se vi fizike kapablas tion fari, uzu la ŝtuparon anstataŭ la lifton.
3) Dum via laboro, faru paŭzeton proksimume ĉiun duonhoron: stariĝu el via seĝo kaj faru mallongan promenon.
4) Vizitu persone viajn kolegojn se vi bezonas ilin, anstataŭ voki ilin telefone, sendi al ili retmesaĝojn aŭ uzi tujmesaĝilojn.
5) Metu vian poŝtelefonon kaj presilon iom malproksime de tie, kie vi sidas.
6) Ne uzu botelon por trinki akvon, sed regule promenu al krano por sensoifiĝi.
7) Promenu dum la tagmeza paŭzo. Se vi estas sportema kaj se via laborejo proponas la eblon duŝiĝi, ekspluatu la tagmezan paŭzon por kuri iomete.
8) Provu labori starante dum kelka tempo.
9) Kaj, laste, ne forgesu iom moviĝi fojfoje, kiam vespere vi spektas la televidon aŭ komputilumas.

Pensante laŭ ĉi tia logiko, ĉiu povos trovi aliajn similajn kaj facilajn rimedojn por eviti tro longdaŭran sidadon kaj tiel konservi sian propran sanon.

Jean-Jacques Wintraecken

korespondanto de Monato en Nederlando

Politiko

JAPANIO

Tertremaj taskoj de la guberniestro

La 31an de julio Koike Juriko estis elektita estrino de la gubernio Tokio. La elekto estis iom neordinara, ĉar la lastaj tri guberniestroj antaŭ ŝi eksiĝis ne plenuminte sian mandaton. Du el ili eksiĝis pro monaj skandaloj. Tial dum la lastaj kvin jaroj okazis tri elektoj, kiuj kostis entute ĉirkaŭ 115 milionojn da eŭroj.

Sen partia subteno

En la ĉi-foja elekto 21 personoj kandidatiĝis. Koike, parlamentano de la registara partio LDP (Liberal-Demokratia Partio) deklaris sian kandidatiĝon sen subteno de sia partio. La partio kandidatigis alian personon, kaj donis avizon, ke ĉiu partia membro, inkluzive de parencoj, kiu helpis la elektkampanjon de Koike, estos elpelita de la partio. Malgraŭ tiaj malavantaĝoj Koike plene venkis.

Olimpiaj Ludoj

La gubernio Tokio estas giganta metropolo kun loĝantaro de 13,6 milionoj, pli ol 10 % de la tuta japana popolo. Ĝia financa graveco preskaŭ egalas al tiu de Svedio. La unua grava tasko de la nova guberniestro estis viziti Riodeĵaneiron por ricevi la flagon de la Olimpiaj Ludoj por la venontaj tokiaj ludoj en 2020. Sekvos la tasko malpligrandigi la kostojn de la ludoj, kiujn oni unue kalkulis je 6188 milionoj da eŭroj, sed nun taksas je 26 523 milionoj.

Tertremoj

Tamen la plej grava tasko de la guberniestro de Tokio estas prepari sin kontraŭ eventuala giganta tertremo sub Tokio kaj la najbaraj areoj. En 2014 iu registara esplora instituto antaŭvidis, ke la probableco de tertremoj kun grando 7 en 30 jaroj estas ĉ. 70 %. Kaj en 2002 Munkena Asekura Kompanio, la monde plej granda asekuristo, publikigis la rangon pri danĝereco de naturaj katastrofoj en la ĉefaj grandaj urboj. Laŭ ĝi la areo Tokio-Jokohama okupas la unuan rangon kun 710 poentoj, dum San-Francisko sekvas kun 167 poentoj.

Isikawa Takasi

[FORIGITA!: bildo]

La plej grava tasko de Koike estas prepari sin kontraŭ eventuala giganta tertremo sub Tokio. Foto: GUBERNIO TOKIO

[FORIGITA!: bildo]

70%-a probablo de tertremo, jen forta defio por la tokia gubernia oficejo. Foto: ISIKAWA TAKASI

Nekrologo

Ne plene ĝemeloj

“Paul Gubbins mortinta”, jen la plej ekscita informo inter la cent interrete trovitaj post la reveno de la 101a UK en Nitra. La plej doloriga, ĉar kun tiu homo formortis parto de mia propra vivo, almenaŭ en la sfero de mia ekzistado en Esperantujo kaj aparte kun la magazino Monato.

Kvankam nur unufoje fizike renkontiĝintaj, ni certasence estis ĝemeloj. Ni naskiĝis samjare, esperantistiĝis ambaŭ ĉirkaŭ 1985, ekverkis por Monato preskaŭ samtempe. Kiam mi verkis mian artikolon 25 jaroj kun Monato, li frapite replikis: “Ho, jen mia propra historio!” Kaj ankaŭ li deĵoris kiel instruisto. Tio ligas subkonscie, kaj li regis perfekte la germanan lingvon! Kun li mi povis komunikiĝi en diversaj lingvaj, eĉ lingvoludaj niveloj. Kaj li estis same homo interne sendependa, cerbe libera.

Kaj tamen ni ne estis perfektaj ĝemeloj. En Florenco (UK 2006) lia filino reĝisoris la Internacian Vesperon, kun suflora apogo de la patro. Mi tie gvidis komisie la Internacian Koruson, kiu sopiris prezenti la dum tagoj lernitajn, plene al la florenca etoso kongruajn kantojn. Tio tamen nur mizere povis okazi, ĉar la ge-Gubbinsoj permesis al du meksikanoj kun larĝaj sombreroj okupi la scenejon dum duona horo, sed por la 80-persona koruso restis nur 10 minutoj. Mi preskaŭ eksplodis, sed universalaj kongresoj havas proprajn ritojn. Kiam mi komence de la jaro 2016, por pliglatigi nian rilaton, aludis tiun eventon, P. G. larĝanime ne komentis.

Alia tikla punkto: Iam La Gazeto petis min recenzi lian lernolibron Kunvojaĝu!. Ĉar mia lingvokoncepto diferencis de lia, mi pro mia tiama malfleksemo konsilis: “Vojaĝu ne nepre nur kun tiu libro.” Ĉu P.G. vere identigis la recenzinton kun mi, mi ne scias.

Pli rektaj kaj konfliktaj evoluis la kontaktoj, kiam li fariĝis la kapo de Monato. Fojfoje li devis reagi al miaj proponoj por plibonigado de la redakta sistemo, kiu nun pli kontentige funkcias. Kiel redaktoro de la rubrikoj Politiko kaj Moderna vivo, P. G. preskaŭ ne povis eviti min, kaj inverse.

Post kiam mi lasis iom flanke la artokulturajn kontribuojn, li devis decidi, ĉu miaj politikaj-sociologiaj-religiaj artikoloj, ne atribueblaj al nur unu fako, vere koncernas lin. Sed pli multflankan redaktoron mi ne povis trovi. Li kompetentis pri ĉio. Tial li fariĝis viktimo de la redaktora sistemo de Monato kaj devis trakti miajn kontribuojn. Fojfoje li povis miajn tekstojn pluŝovi al Gerrit Berveling. Pri religio li ne volis esti kompetenta. Ankaŭ mi ne, sed necesis kelkfoje skribi pri tio.

Jes, ne tutkoraj ĝemeloj ni estis. Li inklinis maldekstren. Mi ne inklinas ien, sed nur konstatas, fojfoje tamen impete, kaj konkludas. Sed fine P. G. estis sincera, kaj eĉ en la rubriko El mia vidpunkto oni povis rimarki konsterniĝon pri konstatoj, kiuj ne kongruis kun la propraj preferataj politikaj konvinkiĝoj.

Eble laste li pli milda fariĝis, pli koncedema al aliaj opinioj, probable pli laca. Kiam mi demandis lin pri la kongreso en Nitra, li reskribis proksimume: “Mi nepre bezonas ripozon hejme. Kaj nun, kiel pensiulo, mi devas pli prudente observi miajn monrimedojn.”

Nun li ne plu devas atenti sian monon, nek sian libertempon. Li ne plu devas reagi al miaj instigoj kaj fiinstruistaj instruoj. Li nun ĝuas sian pacon. Ni ja aspiras saman pacon, sed tamen provas, same kiel li, ĝisfine etendadi niajn fortojn, niajn kapablojn ĝis la ekstremo de nia vivo, nelaste de la esperanta, por ne diri Monata.

Rössler Franz-Georg

Eseoj

LITERATURO

Mirèio: mirinda verko en mirinda lingvo

Antaŭ kelkaj jaroj mi feriis en la langvedoka regiono de Francio, kaj tie mi havis la okazon ĉeesti interesan prelegon pri la okcitana lingvo. Imponis min la beleco de tiu ne plu bone konata lingvo. Estis evidente, ke la plimulto de la aŭskultantoj estas francoj, kiuj scias malmulton, aŭ eĉ nenion, pri tiu lingvo, kiu iam estis disvastigita tra granda parto de Francio. Dum la mezepoko ĝi estis la muzikeca lingvo de la famaj trobadoroj, kiuj (laŭ PIV) “ricevis disĉiplojn en Nord-Francio kaj en Germanujo”. Eble oni povus aldoni Portugalion al tiu listo, ĉar kiam mi loĝis en tiu lando, oni diris al mi, ke la stilo de la fadoj (kantoj) de la studentoj ĉe la universitato en Coimbra devenas de la trobadora tradicio.

Frédéric Mistral

Ekde mia restado en Langvedoko, mi forte deziris lerni pli pri la okcitana. Mi jam sciis, ke la plej fama poeto de la provenca dialekto de la okcitana estas Frédéric Mistral (1830-1914), aŭtoro de la longa poezia verko Mirèio. Kiam mi estis studento, mi legis pri tiu verko kaj pri Mistral, en la libro Lettres de mon Moulin (Leteroj el mia muelejo) de Alphonse Daudet, sed mi sciis malmulton pri la vivo kaj laboro de Mistral mem. Poste mi konstatis, ke li estis batalanto por la sendependeco de Provenco, kunfondinto de la literatura kaj kultura asocio Félibrige, leksikografo kaj korifeo de la movado por la restaŭro de la provenca lingvo, kiun li priskribis kiel “la unua literatura lingvo de la civilizita Eŭropo”.

Mistral estis la kvara ricevinto de la Nobelpremio pri literaturo (la dua el Francio, post Sully Prudhomme). Sed Prudhomme verkis en la franca; Mistral en la okcitana. La Nobel-komitato aljuĝis tiun honoron al Mistral “rekonante la freŝan originalecon kaj veran inspiron de lia poezia produktaĵo, kiu fidele respegulas la naturan pejzaĝon kaj indiĝenan spiriton de lia popolo, kaj plie, lian signifoplenan laboron kiel provenca filologo.” Cetere li ricevis la altan ŝtatan honorigon Légion d’Honneur (Honora Legio).

Frustrita amo

La longa poemo Mirèio konsistas el 12 kantoj kaj rakontas pri la frustrita amo de Vincent kaj Mireille, du provencaj gejunuloj de malsamaj sociaj rangoj. La nomo Mireille estas la franca formo de la provenca meraviho, kiu signifas miron. La poemo rakontas, ke la gepatroj de Mireille volas, ke ŝi edziniĝu kun provenca bienulo, sed ŝi enamiĝas al malriĉa korbofaristo, kiu reciprokas ŝian amon. Ŝi rifuzas tri riĉajn svatiĝantojn, kaj kiam ŝiaj gepatroj ne permesas, ke ŝi edziniĝu kun Vincent, ŝi fuĝas al Saintes-Maries-de-la-Mer, por preĝi, ke la sanktuloj ŝanĝu la decidon de la gepatroj. Sed, pro la fakto, ke ŝi forgesis kunporti ĉapelon, ŝi mortas pro sunfrapo en la brakoj de Vincent.

Riĉa teksaĵo

Ene de la framo de tiu simpla kampara tragedio estas enplektita riĉa teksaĵo konsistanta el abunda priskribo de la historio, legendoj, kutimoj, religio, flaŭro, faŭno, geografio, muziko, rimaĵoj, manĝaĵoj, pejzaĝo, superstiĉoj, festoj, laboro, metioj kaj loĝantoj de la provenca regiono. Do, ĝi estas valorega kontribuaĵo al la okcidenta kulturo kaj al la nacia kaj monda literaturo. Plie, ĝi montras la belecon kaj riĉecon de la okcitana lingvo.

Persekutoj

Bedaŭrinde, dum la tuta monda historio, la grandaj influhavaj popoloj kaj ŝtatoj ĝenerale malestimas, ignoras, primokas, malpermesas, kaj ofte persekutas parolantojn de indiĝenaj, minoritataj kaj regionaj lingvoj. Tio okazis en Britio al la kimroj kaj gaeloj; en Rusio al la regionaj etnoj; en Nord-Ameriko al la indiĝenoj; en Hispanio (precipe sub Franco) al la katalunoj, eŭskoj kaj galegoj; en Francio al la bretonoj, okcitanoj; kaj en multege da aliaj landoj kaj lokoj.

Valorega servo

Malgraŭ la honoroj kaj omaĝo, kiujn Francio kaj la Nobel-komitato donis al Mistral kaj al liaj kulturaj kontribuoj, ŝajnas, ke liaj skribaĵoj en la okcitana estas legataj de malmultaj. Mi devis multe klopodi kaj longe serĉi por trovi ekzempleron de Mirèio en la originala provenca. Feliĉe mi finfine trovis ĝin ĉe societo, kiu reproduktas faksimilojn de gravaj kaj ne plu eldonataj verkoj de monda literaturo. Tiuj societoj kaj entreprenoj faras valoregan servon al la kulturo kaj la edukado. Espereble multe pli da homoj utiligos tian servon kaj retrovos tiajn literaturajn trezorojn.

Garbhan MacAoidh

[FORIGITA!: bildo]

Mirèio: preskaŭ forgesita literaturaĵo

Leteroj

Majstro

Mi ne konis Paul Gubbins persone, sed mi ĉiam taksis lin kiel majstron. Sendube grava perdo por nia movado. Profunde mi bedaŭras kaj mi kondolencas la familianojn Dankon, Paul.

Alessandro Dematheis

Italio

Noticoj

Distanco ne decidas

Entreprenista medio, disvolviĝo de informaj teknologioj, aŭtoindustrio, kultura, scienca kaj instrua kunlaboro troviĝis inter la ĉeftemoj de kunsido de la ministroj pri eksterlandaj aferoj de Slovakio kaj Nov-Zelando.

La slovaka ministro Miroslav Lajčák [lajĉak] diskutis kun sia nov-zelanda sampostenulo, Murray McCully, ankaŭ la situacion en Proksima Oriento, la sekurecajn aferojn kaj problemojn de enmigrado.

Dum la intertraktoj, okazintaj aŭguste en Bratislavo, ambaŭ ministroj konstatis, ke la ĝisnunaj reciprokaj agadoj kreas bonajn kondiĉojn por kunlaboro. Lajčák petis sian sampostenulon altigi la kvoton de jaraj laborvizoj por slovakaj gejunuloj, por ke ili povu pli facile trapasi mallongdaŭrajn lingvajn kaj kulturajn kursojn kaj mallonge labori en Nov-Zelando sen laborpermeso.

Julius Hauser

Anoncetoj

Trasiberia fervojo

El mia vidpunkto

Kia naŭza normo?

Fine de oktobro juna virino el Belgio afiŝis en sia Fejsbuko-paĝo foton pri si mem, en kiu ŝi gaje ridetas kaj ĵetas la manojn ĉielen. Milionoj kaj milionoj da junuloj kaj ne-plu-junuloj afiŝas similajn fotojn ĉiutage kaj rikoltas jen ŝatojn, jen laŭdajn kaj afablajn komentojn.

La situacio de Laura Defalle tamen estas tute malsimila al tiuj pluraj milionoj da aliaj. Jen malgranda rikolto el la komentoj sub ŝia foto:

“Razu vin, malbelulino.”
“Vi estas naŭza.”
“Vi vomigis min 146 fojojn.”
“Malbelegaj viaj fotoj.”
“Kio nun? Oni vivas en mondo, kie oni sekvu la normon! Vi kulpas, se oni insultas vin, hundino.”
“Mi eksigos vin, vi estas tiel aĉa.”
“Kiaj putinaj fotoj kun viaj feminismaj aĉaĵoj!”
“Malpura lesbanino!”
“Se vi mortigos vin, la polico eĉ ne interesiĝos pri via sorto, hahaha!”
“Vi meritas putri en la keloj de Dutroux”*.

Kion “naŭzan” ŝi do faris? Sur la foto estas videblaj ŝiaj akselaj haroj ... La plimulto de ŝiaj samaĝulinoj razas subbrakajn harojn, sed ŝi ne. Post la apenaŭ nombreblaj atakoj de ŝiaj amikoj, aŭ de tiuj, kiujn ŝi kredis esti amikoj, ŝi mem komentas jene:

“Kiel vi vidas, la komentoj transiras ĉiujn limojn. Mi estas knabino, kiu decidis fari pri mia korpo, kion mi volas. Precize tiel, kiel knabo povas. Kaj la sekvoj de mia decido estas kolektiva publika humiligo, turmentado, insultado, minacoj.”

“Oni diras al mi ofte, ke en Belgio oni ne plu bezonas feminismon, ke la virinoj havas sufiĉe da rajtoj. Ĉi tiu tuta perforto montras, ke ne. En Belgio, lando kiu nomas sin libera kaj evoluinta, virino kiu diras “ne” kontraŭ senharigo, estos punata ĉiamaniere, ĝis ŝi obeos la “normon””.

Pli-malpli samtempe aperis en la belga gazetaro raportoj, polemikoj, diskutoj, pri la demando, ĉu viro, aŭ la de viroj regata socio, rajtas postuli de virino la portadon de burkino surplaĝe. “Ne, ne, ne” hurlis ĉiuj. “Ni ja vivas en libera ŝtato, kie virino rajtas mem decidi, kiujn vestaĵojn ŝi portas.”

Jes, ni vivas en libera ŝtato. Sendube ne venos tri armitaj policanoj al la kompatinda knabino por forrazi ŝiajn akselajn harojn. Ŝi ja estas libera. Same kiel ŝi nun estas libera suferi dum jaroj pro tiu ĉi traŭmato aŭ forridi ĝin kaj morgaŭ ellitiĝi kvazaŭ nenio okazis.

Laura, mi deziras al vi kuraĝon. Ĉerpu forton el la amikeco de tiuj, kiuj ne humiligis kaj turmentis vin, sed kiuj restis kun vi, apud vi, dum tiu ĉi nekredebla inkubo.

Kaj la verkintoj de ĉiuj tiuj aĉaj komentoj, nu, ili vomigis min 146 fojojn.

Paŭl Peeraerts

[FORIGITA!: bildo]

La Fejsbuk-paĝo, kiu spronis centojn da ofendaj komentoj.

* 1. Dutroux estis amasmurdisto, kiu enŝlosis siajn viktimojn en kelon.

Ekonomio

MONO

Bitcoin: tri jarojn poste

Antaŭ tri jaroj aperis en Monato (2013/05, p. 16) unua artikolo pri la virtuala monunuo Bitcoin. Ĉu intertempe ĝi evoluis? Jes kaj ne. Bitcoin restas tro malstabila kaj tro malofte uzata por taŭgi kiel pagilo. Informoj pri ĝi iĝis tiel kompleksaj, ke parte nur specialistoj komprenas ilin, kaj venas kritiko de diversaj flankoj. Aliflanke aperis novaj, similaj projektoj kaj estis kreita komercejo bazita sur Bitcoin.

Restas neklare, kiuj estas la kreintoj kaj evoluigantoj de la projekto. Ĉu estas Satoshi Nakamoto, aŭ ĉu estas aliaj personoj, kiuj kaŝas sin malantaŭ tiu nomo? De tempo al tempo Bitcoin estas menciita en la gazetaro, sed ŝajnas, ke ekregas malintereso. La kvanto de transakcioj nur iomete kreskas. Sur pluraj Vikipedio-paĝoj pri la temo estas mencio, ke la paĝo bezonas poluradon, sed venas nur etaj kontribuoj, ne tuta reverko de la paĝo. Serĉado de informoj aliloke en Interreto liveras informojn tiel kompleksajn, ke ili ne helpas.

Stabileco

Komence de la jaro 2013 unu Bitcoin valoris ĉirkaŭ 20 usonajn dolarojn. Dum la dua parto de 2013 ĝi grimpis ĝis 100 usonaj dolaroj kaj je la jarfino ĝi en iu momento superis 1100 dolarojn. Dum la postaj jaroj la kurzo fluktuis inter 200 kaj 700. Tute ne eblas fiksi prezon aŭ plani investon uzante tiom kaprican valuton. Teorie eblas kelkloke pagi per Bitcoin, sed praktike la reala prezo estas en alia valuto kaj la transkalkulo al Bitcoin okazas je la momento de la vendo.

Ĉu ĉefe krimula mono?

Laŭ ĝiaj poruloj la ĉefa avantaĝo de Bitcoin estas ke ĝi estas memregulanta kaj ne kontrolata aŭ stirata de iu nacia aŭ internacia instanco. En realo tio ŝajnas esti malavantaĝo, kiu timigas honestajn uzantojn. La fakto, ke ne eblas sekvi Bitcoin-pagojn en la sistemo, igas ĝin alloga por krimuloj. Dum la pasinta jaro plurfoje aperis gazetartikoloj pri krimuloj, kiuj blokis komputilojn kaj promesis liberigi ilin post pago de iu sumo al Bitcoin-konto.

Cirkulas aliaj rakontoj pri purigo de drogmono tra Bitcoin-kontoj. Estas ankaŭ onidiroj pri uzantoj, kiuj spertas teknikajn problemojn aŭ asertas ke ili estas trompitaj. Dum la somero “malaperis” Bitcoin je valoro de 58 milionoj da eŭroj ĉe la Bitcoin-banko Bitfinex

Aperis konkurenco

Origine Bitcoin estis la sola cifereca valuto bazita sur kriptologia proceduro. Tute logike, “bitmono” kaj “kriptomono” estis kvazaŭ sinonimoj por Bitcoin. Intertempe aperis centoj da similaj projektoj, inter kiuj deko estas gravaj (kun nomoj kiel Ethereum, Ripple, Litecoin kaj eĉ Monero). Kvankam Bitcoin restas la plej grava, ĝi estas nur unu el pluraj. Ĉu iu elstaros aŭ ĉu la publiko tute perdos la fidon pri kriptovalutoj? Neatendita estis la anonco en aŭgusto de Utility Settlement Coin, projekto por nova bitmono subtenata de i.a. la germana Deutsche Bank kaj la svisa UBS.

Ekologia aspekto

Unu el la Bitcoin-principoj estas minado: same kiel grandaj maŝinoj elfosas oron el orminejo, komputiloj kunlaborantaj en la Bitcoin-reto disponigas sian kalkulkapaciton por la mastrumado de la sistemo kaj kompense ricevas Bitcoin-unuojn. Komence estis uzata la troa kapacito de jam funkciantaj komputiloj kaj ilia energio-konsumo ne tro gravis. Ĉar maksimume estas “mineblaj” 21 milionoj da Bitcoin-unuoj kaj jam cirkulas 15,8 milionoj, la minado de la restantaj postulas pli kaj pli da komputila kapacito. Ne plu sufiĉas malgranda kvanto da komputiloj, kiuj disponigas parton de sia kapacito, sed nun aregoj da komputiloj plentempe laboras por mastrumi la sistemon. Laŭ iuj taksoj ilia energi-konsumo estas inter 250 kaj 500 megavatoj, kio egalas al la produktado de mezgranda elektrocentralo. Laŭ alia kalkulo unu Bitcoin-transakcio postulas pli da elektro ol la taga konsumo de usona familio.

OpenBazaar

Komence de la jaro 2016 estis lanĉita OpenBazaar (malferma komercejo), reta komercejo kiel eBay kaj Amazon, sed tute senkosta por la uzantoj. Ĝiaj principoj unuavide aspektas bonegaj kaj povus iĝi grandega sukceso, sed ĝia origino estas iom duba kaj la preskaŭ deviga uzo de Bitcoin eble estos tro granda paŝo por personoj, kiuj alkutimiĝis al la (relativa) simpleco de eBay kaj Amazon. Se OpenBazaar sukcesos, ĝi devos respekti ankaŭ doganajn regulojn ktp kaj bezonos administradon. Ĉu tio eblos senkoste?

Roland Rotsaert

korespondanto de Monato en Belgio

Ekonomio

RETVENDEJOJ

OpenBazaar: senpaga retvendejo por ĉiuj

Nuntempe abundas retvendejoj diversoriginaj. La plejparto vendas produktojn de iu entrepreno aŭ asocio, ekzemple la “Retbutiko” (www.retbutiko.net) de Flandra Esperanto-Ligo. Aliaj komencis kiel retvendejo por unu entrepreno, sed evoluis kaj nun ankaŭ peras retvendojn por aliaj, ekzemple Amazon. Tria kategorio dekomence estis kreita kiel tutmonda vendejo, kie ĉiuj povas vendi ĉiajn produktojn al ĉiuj; la plej granda estas eBay. Antaŭ kelkaj monatoj aldoniĝis novulo: OpenBazaar*.

La plej grandaj, Amazon kaj eBay, ricevas kritikojn, ĉar ili emas misuzi sian preskaŭ monopolan pozicion, interalie fakturante tro altajn makleraĵojn. Kontraste al tio, OpenBazaar promesas tute senkostan kaj senregulan peradon inter vendantoj kaj aĉetantoj.

Iom duba origino

La ideo ekestis ĉe Bitcoin-entuziasmuloj kaj uzantoj de la tiel nomata Darknet, parto de Interreto malfacile alirebla kaj fojfoje uzata por dubaj transakcioj. La unua tia komercejo estis Silk Road (Silka Vojo, nomo de antikva reto de karavanaj vojoj inter Ĉinio kaj Eŭropo). Usona tribunalo fermis ĝin en majo 2013, ĉar pere de ĝi estis komercitaj drogoj kaj okazis aliaj krimaj aferoj. Nova versio de Silk Road aperis en novembro 2013, sed ĝi tuj spertis teknikajn kaj sekurec-problemojn kaj same estis fermita.

En aprilo 2014 estis lanĉita DarkMarket (malluma vendejo), ĝisfunda plibonigo de SilkRoad. Ĝi estis relanĉita la 4an de aprilo 2016 kun nova nomo, OpenBazaar, kaj funkcias en la “normala” reto.

Principoj

Ĉe OpenBazaar ne estas registritaj en iu centra loko informoj de vendantoj kaj aĉetantoj. Nur la koncernataj partioj konas unu la alian. Por komerci necesas instali programon sur sia komputilo. Vendanto registras siajn produktojn. Kiam aĉetanto vidas produkton, ekzemple komputilon, pri kiu li interesiĝas, kaj interkonsentas kun la vendanto pri la prezo, kontrakto estas kreita kaj sendita al ambaŭ kaj al “moderatoro”. Estas kreita konto (kiu, depende de la interkonsento, bezonas du aŭ tri subskribojn).

La aĉetanto ĝiras la interkonsentitan sumon al tiu konto; la vendanto ricevas informon pri la pago kaj forsendas la komputilon. Post ricevo de la komputilo la aĉetanto donas instrukcion por pluĝiri la monon al la vendanto. La moderatoro (se li estis indikita kiel tria subskribanto) intervenas kaj decidas, se estas iu problemo.

Eblaj problemoj

Ĉefa obstaklo verŝajne estas la deviga uzo de Bitcoin por pagi. La Bitcoin-komunumo estas eta, kaj novulo kiu, pro sia uzo de OpenBazaar, estas devigata tuj lerni la manipuladon de Bitcoin, nepre havos problemojn. La funkciado de la moderatoroj ne estas bone difinita. Kiu elektas kaj nomumas ilin? Kiel ili estas kontrolataj kaj rekompencataj? Krome estas eblaj problemoj kun poŝto, dogano ... kiujn vendanto kaj aĉetanto mem devos solvi.

Praktike

Estas en Esperantujo kelkaj uzantoj de Bitcoin kaj OpenBazaar, sed neniu pretis aŭ kapablis kunhavigi sian sperton. Mi do decidis mem instali la programon sur nova Windows-10-komputilo. La unua provo tuj fiaskis, ĉar la instalprogramo ne havis aliron al iu komputila dosiero. Supozante, ke kulpis (aŭ volis protekti min) kontraŭvirusa programo, mi faris duan provon post instalo de alia kontraŭvirusa programo. Ĉi-foje la instalado sukcesis: mi povis indiki mian loĝlandon, preferatan lingvon (en la listo estas ankaŭ Esperanto) kaj valuton (Bitcoin, eŭro), kaj akcepti la kondiĉojn (mirinde simplajn). Post tio devis esti kreataj personaj ŝlosiloj, sed tio daŭris, daŭris ... Mi rezignis pri kompleta instalo kaj intertempe tute malinstalis la programon.

Roland Rotsaert

korespondanto de Monato en Belgio

[FORIGITA!: bildo]

Cirkulas pluraj versioj de la OpenBazaar-emblemo. Ĝi simbolas malfermitan tendon.

* 1. www.openbazaar.org

Leteroj

Pintoj arbaj — kaj poetaj

La interesa artikolo Vojo tra arbopintoj (Monato 2016/08-09, p. 26-27), pri ligna altpromenejo apud la litova urbo Anykščiai, mencias, ke la belecon “de la loka arbareto” “prikantis ne nur unu litova aŭtoro”. Konvenus tamen aldoni, ke ekzistas bela, dulingva, daŭre havebla esperantigo (2003), fare de Petras Čeliauskas, el la plurcent-versa poemo La arbaro de Anykščiai (1861) de Antanas Baranauskas (1835-1902), tiuloka poeto, inspirita de Adam Mickiewicz.

István Ertl

Luksemburgio

El mia vidpunkto

Timigitaj per mensogoj

En Irlando estis grava konsterno pro la rezulto de la brita referendumo en junio 2016, laŭ kiu majoritato en Anglio kaj Kimrio (sed ne en Skotlando nek Nord-Irlando) decidis forlasi Eŭropan Union. Regis konsterno ankaŭ inter tiuj en Britio, kiuj volas resti en la Unio, sed pro tute alia kialo ol en Irlando.

Britio estas la plej grava komerca partnero de Irlando kaj la ĉefa kliento por irlandaj eksportaĵoj. Sekve en la Irlanda Respubliko oni timas, ke ĝia ekonomio suferos, se la plej najbara lando, Britio, ne plu estos membro de EU. En Nord-Irlando la referendumo vekis timon pro la supozo, ke estos restarigitaj doganaj bariloj inter la du partoj de la Verda Insulo. Kontraste, kelkaj irlandaj respublikistoj iom tro optimisme konjektis, ke, se la Nordo, kiel teritorio sub brita regado, ne plu estos inkluzivita en Eŭropa Unio, dum la Respubliko restos en ĝi, tio povus konduki al la unuiĝo de la du partoj de Irlando.

Por eĉ pli kompliki la konfuzon kaj maltrankvilon, porbritaj unuistoj en la Nordo, el kiuj multaj estas de skota presbiteriana deveno, sentas fortan ligon kun Skotlando. Tie la Skota Nacia Partio (SNP), la plej granda politika partio en Skotlando, kaj la tria plej granda en Britio, intencas daŭrigi sian kampanjon por totala sendependeco ene de Eŭropa Unio. Kompreneble, tio lasus la nord-irlandanojn de skota origino en skizofrenia situacio. Ĉu ili konservos sian britan ŝtatanecon, aŭ iĝos civitanoj de Skotlando aŭ de Irlando?

Ankaŭ trans la Irlanda Maro, en Skotlando, oni severe suferas pro referenduma maldigesto. Dum malpli ol du jardekoj, la skotoj devis partopreni en tri referendumoj. La unua, en 1997, temis pri la restarigo de la parlamento en Edinburgo, kies jesa rezulto donis aŭtonomion, sed ne sendependecon, al Skotlando.

Due, en septembro 2014, okazis nova referendumo por decidi pri la kompleta sendependigo de Skotlando kaj eksiĝo el la Unuiĝinta Reĝlando de Britio kaj Nord-Irlando. La rezulto estis malvenko por la “jesa” kampo (44,7 % voĉdonis por sendependiĝo, 53,3 % kontraŭ). La apogantoj inkluzivis ne nur anojn de SNP, sed ankaŭ socialistojn, verdulojn, komunistojn kaj membrojn kaj kutimajn voĉdonantojn de tutbritaj partioj en Skotlando. Laŭ ili la homoj, kiuj voĉdonis kontraŭ, estis timigitaj per mensogoj, trompoj kaj minacoj instigitaj de la brita ĉefministro David Cameron.

Estas fakto, ke Cameron persvadis la skotajn pensiulojn, ke, en sendependa Skotlando, iliaj pensioj reduktiĝus. Li provis kredigi la skotan publikon, ke la prezoj en la supervendejoj altiĝus. Krome li asertis, ke la skotaj bankoj translokiĝus al Londono. Plie, li ricevis apogon de prezidanto Obama kaj de la ĉefministroj de Kanado, Aŭstralio kaj de aliaj membro-ŝtatoj de la Komunumo de Nacioj, kiuj konsilis al la skotoj ne sendependiĝi. La konservativa registaro de Britio avertis, ke sendependa Skotlando ne, aŭ apenaŭ, estus akceptita kiel membro de Eŭropa Unio.

La tria referendumo, en kiu ankaŭ Skotlando estis implikita, estis la tiel nomata Brexit-referendum de junio 2016, en kiu la loĝantoj de la tuta Unuiĝinta Reĝlando devis decidi, ĉu ili volas forlasi Eŭropan Union. Kiel jam menciite, majoritato en Anglio kaj Kimrio voĉdonis por forlaso, dum en Skotlando kaj Nord-Irlando la plimulto voĉdonis kontraŭ ĝi.

Ĝis nun ne okazis la katastrofaj konsekvencoj por Britio, EU, kaj la monda ekonomio, kiujn kelkaj fakuloj prognozis post la brita eksiĝo. Laŭŝajne oni devos atendi por scii, ĉu ĝi damaĝos ankaŭ Irlandon kaj Skotlandon.

Garbhan MacAoidh

Scienco

FINNLANDO

Kie la tero altiĝas

Inter Svedio kaj Finnlando, ĉe la plej mallarĝa streko de Botnia Golfo (parto de Balta Maro), troviĝas regiono nomata Kvarken: tie spuroj de la lasta glacia epoko estas ankoraŭ videblaj kaj influas la medion. La fundo de la maro leviĝas je ĉirkaŭ 8 milimetroj jare, kio kreas vidon ĉiam ŝanĝiĝantan. La teraltiĝo, kiu daŭras jam de dekmiloj da jaroj, aliigas la marbordon kreante novajn insulojn, ŝerojn, lagetojn kaj marĉetojn.

Marmapoj

En la insularo la tera areo kreskas je unu kvadrata kilometro ĉiujare. Tial la havenoj fariĝas neuzeblaj kaj, sekve de tio, pasintjaraj marmapoj ne tre fidindas. Golfetoj iĝas lagunoj, lagunoj iĝas lagetoj, lagetoj iĝas marĉetoj. Maristoj kaj navigantoj bezonas lokajn pilotojn. Por indiki la fenomenojn kaŭzitajn de la teraltiĝo, la marborda loĝantaro havas terminojn, kiuj devenas precipe de la sveda lingvo. Oni taksas, ke post du mil jaroj ĉe la regiono Kvarken estiĝos tera ponto, kiu interligos Svedion kaj Finnlandon.

Salenhavo

Norde de la tera ponto kuŝos granda sensala lago, el kiu fluos rivero al la (malgrandiĝinta) Botnia Golfo. La salenhavo de la maro tie estas jam malalta, ĉar pluraj riveroj portas sensalan akvon en Botnian Golfon. Ju pli norden oni velas, des malpli sala la maro estas (ĉe Kvarken la grado de saleco estas ĉirkaŭ 0,4 elcentoj).

Rifoj

Sur la sveda bordo de Botnia Golfo, nomata la “Alta Marbordo” (svede Höga Kusten), la tero jam altiĝis je 286 metroj ene de dek mil jaroj, kio estas rekordo koncerne al teraltiĝo. Tie nun staras krutaj montoj, dum ĉe la finna bordo elmariĝis 5600 malaltaj ŝtonozaj insuloj. La ŝeroj kaj la rifoj ne kalkuleblas. La tuta geologia historio de la regiono komenciĝis antaŭ du miliardoj da jaroj. Unesko elektis ĉi tiun regionon kiel mondan heredaĵon komunan al Svedio kaj Finnlando.

Morenoj

Dum la lasta glacia epoko formiĝis terglaciego, tri kilometrojn dika, malrapide kreskanta de la nordo suden. Ĝi subenpremis la teron je unu kilometro. Kiam ĝi komencis malrapide degeli kaj retiriĝi norden, Balta Maro ĉe Kvarken profundis 300 metrojn, dum nun ĝi profundas nur kelkdekojn da metroj, iuloke nur malmultajn metrojn. La dikega glaciokovrilo ellasis el si gruzon kaj grandajn pecojn da roko. Ĉe lokoj, kie la degelanta terglaciego kuŝis pli longe, formiĝis sur la marfundo paralelaj moreno-amasoj, kvazaŭ lavtabulego, kiun la teraltiĝo nun elmarigas. Ili estas nomataj “morenoj De Geer”. Ĝuste pro tio, Kvarken fariĝis unika mondheredaĵo. La grandajn rokopecojn eliĝintajn el la glaciego oni nomas eratikaj blokoj. Ili ĉiam kaptas la atenton de tiuj, kiuj troviĝas sur kampoj, en arbaro kaj ĉe la bordoj de la sufiĉe plataj insuloj. La loĝantaro pri ili elpensis multajn legendojn kaj fabelojn.

Vivmanieroj

Post la glacia epoko, en Kvarken restis specoj de plantoj kaj bestoj, kiuj troveblas en neniu alia loko. Nun ili reflektas la procezon de glaciiĝo, degelo, kaj la ŝanĝiĝantajn akvonivelojn. Kreiĝis ankaŭ marbordaj homaj vivmanieroj: historio, kulturo kaj lingvo, danke al kiuj la loĝantaro nun logas scivolemulojn kaj vojaĝantojn.

Raita Pyhälä

korespondanto de Monato en Finnlando

[FORIGITA!: bildo]

Ĉi tiun blokon la terglaciego portis kun si de unu loko al alia. La blokoj povas esti multe pli grandaj kaj ili estas el ŝtono malsama ol tiu tipa je ilia nuna loko. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

En la regiono Kvarken la fundo de la maro leviĝas je ĉirkaŭ 8 milimetroj jare, kio kreas vidon ĉiam ŝanĝiĝantan. La teraltiĝo aliigas la marbordon kreante novajn insulojn, ŝerojn, lagetojn kaj marĉetojn. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Alia foto el la regiono Kvarken. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

La tera areo kreskas je unu kvadrata kilometro ĉiujare. Tial pasintjaraj marmapoj ne tre fidindas. Maristoj kaj navigantoj bezonas lokajn pilotojn. Foto: RAITA PYHÄLÄ

Lingvo

ITALIO

Kafo kapturna en Triesto

Espresso [espreso], cappuccino [kapuĉino], macchiato [makjato]. Levu la manon tiu, kiu neniam antaŭe aŭdis — eĉ en kafejoj de sia patrolando — la suprajn vortojn kaj ne sorbofrandis almenaŭ unu fojon unu el la bongustaj kaj vigligaj italaj kaftrinkaĵoj. Manlibroj pri la italaj lingvo kaj kulturo kutime dediĉas kelke da paĝoj al la tipoj de kafo mendeblaj en itala kafejo. Ne aŭdacu tamen mendi tiajn kafojn en la marborda urbo Triesto, se vi ne volas esti turnita de la verŝisto al iu poŝta oficejo aŭ fervoja stacidomo (por la de vi petita espresso), al romkatolika konvento (por trovi bonan cappuccino-n, kies signifo estas ankaŭ en la itala, kaj ĉefe en Triesto, “kapuceno/monaĥo”) aŭ al la plej proksima lavbutiko (por via dezirata macchiato, kiu por veraj/ĝisostaj lokuloj indikas nur “makulitan (veston)”).

James Joyce

Triesto estas la ĉefurbo de la nord-orienta regiono Friuli — Venezia Giulia [friuli venecja ĝulja] kaj, kun siaj 200 000 loĝantoj, unu el la 15 plej grandaj urboj de Italio. Ĝi kuŝas ĉe la landlimo inter Italio kaj Slovenio: temas pri tre bela loko, kun grandaj placoj, mirinda kastelo, elegantaj vendejoj. Notindaj poetoj kaj verkistoj (ankaŭ fremdaj, kiel James Joyce) loĝis aŭ vizitadis tiun ĉi urbon kaj laŭdire amis kaftrinki en ĝiaj renomaj kafejoj.

Kapriculoj

Ĉi-lastaj tamen uzas, por kafo, nomojn tute aliajn ol tiuj uzataj en la ceteraj regionoj de Italio. Por mendi klasikan ekspreson en malgranda taso, oni devas fakte peti un nero (laŭvorte: “unu nigran”, kiu en aliaj urboj igus la kelneron provizi sian klienton per plej malhela vino).

Tiuj, kiuj volas trinki ekspreson en glaseto anstataŭ en taseto (kapriculoj verŝajne abundas en Triesto!), ja devas peti de la propra verŝisto un nero in B [un nero in bi], kio povus esti tradukita en Esperanton kiel unu nigran en G (G, ĉar ĝi estas la komenca litero de la vorto glaso, itallingve bicchiere).

Glaseto

Por havi realan italan cappuccino-n, oni devas peti un caffellatte. Tamen tiu vorto en Italio ja signifas kutime “kafo kun lakto”, kiu spite al iu svaga simileco havas neniun rilaton kun la renoma ŝaŭmplena itala trinkaĵo. Se plaĉas al vi (latte) macchiato, nepre utiligu la vorton “un capo” [un kapo] (laŭlitere: “unu kapon”, “unu ĉefon”): temas, por tiuj, kiuj ne konas ĝin, pri ekspresa kafo kun malmulte da lakto. Se oni erare petos macchiato-n, alkutimiĝinte ekzemple al kafejoj de Romo, Milano, Napolo, oni baldaŭ ricevos ekspreson kun apuda glaseto da lakto. Kapturna situacio, ĉu ne? Sed la surprizoj ne finiĝis.

Guto

Alia trinkaĵo simila al la menciita capo, sed ŝajne ĉeesta nur en Triesto, estas t.n. gocciato [goĉato] aŭ pli mallonge goccia [goĉa] (“guto”). Tiumaniere oni ricevos kafon kun iom da lakta ŝaŭmo centre. Krome: tiuj, kiuj deziras ne enigi kafeinon en sian korpon, certe ne forgesu la vorton “deca” [deka] (mallongigo de la itala vorto “decaffeinato”, t.e. senkafeina); petante un deca, la klientoj ricevos ordinaran ekspreson sen kafeino; per un deca in B [un deka in bi] ili ricevos ekspreson senkafeinan ene de glaseto (B, kiel jam dirite, estas la komenca litero de “bicchiere”, “glaso”); per un capo deca [un kapo deka] ili baldaŭ ĝuos kafon sen kafeino sed kun iom da lakto; per capo deca in B [kapo deka in bi] oni ricevos la samon, sed en glaso anstataŭ en taso.

Komplike sed amuze

Ĉu komplike? Unuavide jes (ĉefe por tiuj, kiuj iam lernis la italan lingvon kaj eble kredis, ke estas tre simple mendi kafon en la urboj de Italio). Sed kiom amuze, samtempe!

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Lingvo”

Moderna vivo

ORIENTA AZIO

Ĉu geedziĝo estas luksaĵo?

Hodiaŭ Orienta Azio, precipe Ĉinio, Koreio kaj Japanio alfrontas gravajn demografiajn problemojn: malkresko de la naskokvanto kaj malmultiĝo de la loĝantaro. En Japanio en 2011 la loĝantaro kulminis je 126,8 milionoj kaj ekde nun daŭre malmultiĝas. En Ĉinio kaj Koreio laŭ la registaro la loĝantaro malkreskos ekde la jaro 2030. Pluraj fakuloj tamen diras, ke la malmultiĝo komenciĝos jam antaŭ 2023 en ambaŭ landoj.

Malhonoro

Notindas, ke en aziaj landoj ekstergeedzecaj naskoj okazas ekstreme malofte. En 2006-2007 en Japanio 2,1 % de la infanoj estis ekstergeedzecaj, en Koreio 1,5 % kaj en Singapuro 1,4 %. La komparo kun Eŭropo estas frapa: Francio 50,4 %, Svedio 54,7 % kaj Germanio 30,0 %. En aziaj landoj infanoj naskiĝintaj el negeedzoj estas malhonoraj. Krome ege malfacilas la vivo de solaj patrinoj.

La malgrandiĝo de la loĝantaro evidente rezultas el malmultiĝantaj geedziĝoj. En Japanio la proporcio de negeedziĝintaj gejunuloj pli kaj pli altiĝis: en 2010 35,6 % de la viroj kaj 23,1 % de la virinoj inter 35 kaj 39 ankoraŭ ne geedziĝis kaj la plimulto el ili supozeble neniam geedziĝos.

Socia maltrankvilo

En Ĉinio la ekzisto de multaj needziĝintaj viroj prezentos grandan socian problemon. Laŭtakse en 2020 senedzinaj viroj inter 25 kaj 60 jaraj superos la senedzajn virinojn en tiu kategorio je 30 milionoj. Oni timas, ke tia malekvilibro estigos socian maltrankvilon kaj perfortan agadon de iuj viroj.

Manko de okupo

Multaj gejunuloj en Ĉinio, Koreio kaj Japanio ne havas stabilan okupon, per kiu ili povus subteni sin kaj sian partneron. En Ĉinio kaj Koreio multaj junuloj, precipe viroj, rezignas pri la espero pri regula okupo, loĝejo kaj edziĝo. En Japanio pro la manko de laborforto la senlaboreco estas malalta, sed gejunuloj ne povas akiri regulajn okupojn kun sufiĉa salajro.

Amtimo

Krom la ekonomia flanko, la gejunuloj ne favoras amaferojn. Ili timas malsukceson kaj vundiĝon. Ne malmultaj gejunuloj preferas vivi solaj kaj liberaj, ĝuante sian ŝatatan hobion. En Koreio 61 % de la viroj kaj 72 % de la virinoj kaj en Japanio 53 % de la viroj kaj 62 % de la virinoj rigardas geedziĝon ne bezonata.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Noticoj

Gimnazio kun ĉina klaso

Slovakio havas sian unuan ĉinan klasoĉambron, feste malfermitan en septembro 2016 en dulingva gimnazio en Banská Bystrica (ĉirkaŭ 150 km norde de la ĉefurbo Bratislavo). La murojn de la klasoĉambro dekoras grandaj koloraj festonoj, dum de la plafono pendas paperaj drakoj. Tiu ĉambro estas uzata de lerneja klaso de 30 gimnazianoj, kiuj studadas senpage la mandarenan. Post kvin jaroj da studado ili akiros internacie rekonatan diplomon, Hanyu Shuiping Kaoshi, kiu montros, ke ili parolas kaj skribas je nivelo C1 de la Komuna Eŭropa Referenckadro por Lingvoj.

La instruadon de la mandarena en Slovakio subtenas la ĉina ambasado en Bratislavo, kaj ĝin instruas ĉinaj instruistoj. La gimnazianoj uzas ĉinajn lernolibrojn kaj studas plurajn aliajn fakojn en la ĉina, inkluzive eĉ de korpedukado, kiu estas instruata laŭ ĉinaj reguloj.

Julius Hauser

Politiko

AŬSTRIO

Unu jaro de “bonveniga kulturo”

De tre liberala politiko al limigita akcepto de rifuĝantoj

Tragedio kun rifuĝantoj okazis la 27an de aŭgusto 2015 ĉe Parndorf proksime al Vieno. Oni trovis en fridkamiono 71 sufokitajn rifuĝantojn, kio estis rimarkita nur pro la sur la ŝoseon gutanta malkomponiĝ-fluidaĵo. Tiam la rifuĝanta krizo jam estis ne nur en Mediteraneo kaj Balkanio, sed ankaŭ meze de Aŭstrio. Teroro igis la debatojn de la antaŭaj monatoj subite ĉesi: ekzemple la maldigna disputo de la federaciaj landoj pri la akcepto de rifuĝantoj, aŭ la skandalaj cirkonstancoj en la unua akceptejo Traiskirchen ĉe Vieno, en kiu ĝis 2000 personoj pro troloĝateco devis kampadi semajnojn sub libera ĉielo.

Sub tiu ŝoko la loĝantaro kaj politikistoj reagis konsternite. En kelkaj urboj estis protestoj, kaj en la viena katedralo “Sankta Stefano” kardinalo Christoph Schönborn celebris memormeson, por kiu la fama sonorilo Pummerin sonoris, kio tre malofte okazas.

Helpopreteco kaj emociiĝo

Tiu tragedio certe ne estis ligita kun la decido de la tiama kanceliero Werner Faymann, kunordige kun la germana kolegino Angela Merkel, malfermi la 5an de septembro 2015 la limojn de Aŭstrio por la rifuĝantoj venantaj el Hungario. Ambaŭ registarestroj ne havis alternativojn. La helpopreteco estis grandega, la el Hungario venantaj trajnoj estis kun aplaŭdo akceptataj, kaj eĉ la kiel “fera damo” konata tiama ministrino pri internaj aferoj Johanna Mikl-Leitner estis emociita ĉe la okcidenta stacidomo de Vieno. “Mia koro tremas, kiam mi vidas tiun suferon”, ŝi diris. La homoj estas nun en sekureco.

Aŭstrio prezentis sin kiel lokon de solidareco, kaj al la kanceliero Faymann plaĉis la rolo de varmkora ŝtatisto, kiu publike akuzis pri la malmoleco de orienta Eŭropo. Savtaĉmentoj kaj volontuloj organizis la traveturon de centmiloj da homoj en tiuj tagoj laŭ impona maniero. Vere la grandanimeco ja ne kaŭzis malfacilaĵojn, ĉar unuatempe preskaŭ ĉiuj rifuĝantoj plu veturis al Germanio.

Fakte la skeptikuloj pri la lim-malfermo estis pli multaj, kaj en la loĝantaro vere ne okazis opiniŝanĝo. Tamen fine de oktobro en la sociaj retoj miloble disvastiĝis fotoj de la aŭstra limkontrolpunkto Spielfeld, sur kiuj soldatoj senhelpe observas kiel centoj da rifuĝantoj neglekte trapasas la aŭstran limon. La manko de kontrolo estis tro klara kaj la kritikantojn oni ne plu povis ignori. Krome en la malfrua aŭtuno ĉiam pli da azilpetantoj volis resti en Aŭstrio.

Politika turniĝo

Fine de la pasinta jaro okazis abrupta opiniŝanĝo kaj politika turniĝo sekve de la rifuĝanto-krizo, kiu estis pli profunda ol en iu ajn alia eŭropa lando. Unue la registara konservativa Aŭstra Popola Partio (ÖVP), kiu sekvis la kurson de la ministro pri eksteraj aferoj Sebastian Kurz, energie postulis finon de la “bonveniga kulturo”. En novembro Faymann konsentis pri la konstruo de barilo ĉe la aŭstra-slovena limo — paŝo, kiu devus servi por ordigita enveturo de rifuĝantoj.

Nun tiu barilo etendiĝas je 4 km ĉe la aŭstra suda limo, meze de la ŝengena areo. Tiamaniere estis rompita la digo. En januaro oni decidis limigi la akcepton de rifuĝantoj en Aŭstrion (pli ol 90 000 por 2015) al 37 500 dum la kuranta jaro kaj pliseverigi la azil-leĝon.

Fermo de la balkana itinero

Fine de februaro Vieno kunordigis kun sud-orient-eŭropaj landoj la fermon de la balkana itinero de rifuĝantoj. Pro tio la nombro de azilpetoj ege malpliiĝis kaj plenumo de la decidita supera limo eblas. Tamen la aŭstra registaro celas ĝis la fino de 2016 akcepti krizan leĝon (germane Notverordnung), kiu fakte malvalidigante la azil-leĝon permesas la rifuzon de ĉiuj azilpetoj ĉe la limo.

La fermo de la balkana itinero baldaŭ fariĝis EU-gvidlinio malgraŭ kritiko el Bruselo kaj Berlino pri la unuflankaj paŝoj de Vieno. Per sia anticipo tamen Aŭstrio estigis novan dinamikecon en la rifuĝanto-debato kaj alprenis decidon, kiun Merkel kaj EU fine devis akcepti.

La kosto vere estis alta kun plia perdo de politika kredindeco. La abrupta politika ŝanĝo de la registaro koncernis ĉefe la Aŭstran Socialdemokratan Partion (SPÖ), kiu devis akcepti la politikan kurson de la koalicia partnero. Por la partio tio signifis nervan elprovon kaj por Faymann la politikan finon. Li retiriĝis komence de majo sub interna partia premo.

Antaŭe, fine de aprilo, ambaŭ tradiciaj partioj socialdemokratoj (SPÖ) kaj kristandemokratoj (ÖVP) havis historian malsukceson en la unua raŭndo de la prezidanto-elektoj. La kandidatoj de ambaŭ partioj, kiuj disdonis inter si la postenon de prezidanto ekde la fondo de la respubliko en 1918, atingis je 11 % de la voĉoj. Kontraŭe la Libereca Partio de Aŭstrio (FPÖ) ricevis 35 % por sia kandidato Norbert Hofer — rezulto, kiu estas ĝis nun la plej bona de tiu partio en tutlanda elekto. En decembro okazos ripeto de la dua raŭndo pro malĝustaĵoj, en kiu Hofer havas ŝancojn okupi la postenon de aŭstra prezidanto kiel unua reprezentanto de ekstremdekstra partio en okcidenta Eŭropo.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

La kanceliero Faymann retiriĝis komence de majo sekve de interna partia premo. Foto: SPÖ/PRESSE UND KOMMUNIKATION

[FORIGITA!: bildo]

Sebastian Kurz, la aŭstra ministro pri eksteraj aferoj parolas kun rifuĝantoj. Foto: DRAGAN TATIC/MFA AUSTRIA

Lingvo

SKOTLANDO

MacLeòid, amiko de la gaela lingvo

Unu el la plej elstaraj skotoj de la 19a jarcento estis Tormod MacLeòid (1783-1862), angle konata kiel Norman MacLeod [maklaud] kaj kromnomata Caraid nan Gàidheal (tradukebla kiel “amiko de la gaeloj”). Li estis kleriko de la Eklezio de Skotlando kaj fariĝis amiko de la reĝino Viktoria. Tamen, li iĝis pli fama kaj influhava kiel verkisto kaj klerigisto pri la skotgaela lingvo. Li fondis kaj redaktis du el la plej fruaj gaellingvaj periodaĵoj: An Teachdaire Gaelach (La gaela kuriero, 1829-1832) kaj Cuairtear nan Gleann (La gaela vizitanto, 1840-1843).

Instruado

MacLeòid estis entuziasma apoganto de la skotgaela lingvo kaj, precipe, de la utiligo, enkadre de edukado, de tiu antikva indiĝena idiomo de Skotlando. En 1824 li sukcesis persvadi la Eklezion de Skotlando (kiu ĝis la restaŭro de la loka parlamento efektive funkciis kiel kvazaŭa registaro) enkonduki skemon de instruado en la montaraj kaj insulaj regionoj de la lando. Post malmulte da jaroj tiuj lernejoj havis pli ol 22 000 lernejanojn. Samtempe aliaj gaelaj kaj religiaj asocioj instruis legadon kaj skribadon en la maldense loĝata Skota Altejo. Presitaj libroj ekaperis en la gaela kaj estis entuziasme legataj.

Iam la skotgaela (parenco de la irlandgaela) estis disvastiĝinta en preskaŭ tuta Skotlando, krom en la sud-orienta angulo, apud la landlimo inter Skotlando kaj Anglio, kie oni parolis la skotanglan (nun iomete konfuzige nomatan Scots).

Hodiaŭ la skotgaela estas inkluzivita en la listo de endanĝerigitaj lingvoj de Eŭropo, kvankam — ekde la restaŭrado de la parlamento en Edinburgo en 1997 — ĝi estas rekonata kiel unu el la lingvoj de Skotlando kaj havas oficialan statuson. Sekve estas pli da intereso kaj aktiveco, kaj multaj infanoj kaj plenkreskuloj nuntempe studas ĝin. Aperas ĉiam pli da moderna literaturo en tiu ĉi lingvo. Iom strange, pluraj eksterlandanoj lernas la gaelan en la altlernejo Sabhal Mòr Ostaig, parto de la universitato de Skota Altejo, sur la insulo Skye (gaele Eilean Sgitheanach).

Gastronomo

Se, kiel verkanto, mi rajtas aldoni personan komenton, tiu disvolvo ŝajnas tre kuraĝiga. La hejma lingvo de mia familio estas la gaela (pli precize la skotgaela; ne tiom la gaela de Irlando, kie mi nuntempe loĝas). Tri generacioj de nia familio parolas la skotgaelan, kvankam la plimulto de niaj parencoj jam delonge uzas la anglan kiel ĉiutagan idiomon.

Kio instigis min verki ĉi tiun artikolon, estis sendaĵo, kiun mi ricevis de amiko en Germanio. Temas pri eltiraĵo el la germana semajna magazino Boulevard pri la aktoro, aŭtoro kaj gastronomo Michael Klevenhaus el Bonn. La diversaj talentoj de tiu ĉionfara sinjoro jenas: li ne nur flue parolas kaj instruas la skotgaelan, sed agas ankaŭ kiel korespondanto de la skota radia dissendejo Radio nan Gàidheal. Mi posedas ekzempleron de lia lernolibro (inkluziva de kompaktdisko) Lehrbuch der schottisch-gälischen Sprache por germanlingvanoj: ĝi vere estas rekomendinda verko.

Amikoj

Kiel jam asertite, Tormod MacLeòid estis la unua “amiko de la gaeloj” aŭ (eble pli ĝuste) “de la gaela lingvo”. Michael Klevenhaus mem povas esti nomata amiko de la lingvo de la gaeloj: unu el la ne malmultaj homoj, kiuj donas valoran kontribuon al ĝia disvastigo, tiom eksterlande kiom en Skotlando. Ĉiuj el la endanĝerigitaj kaj minoritataj lingvoj de Eŭropo (kaj de la tuta mondo) bezonus tiajn amikojn.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Spirita vivo

ALBANIO

Granda pilgrimado de bektaŝioj

Ĉiujare, inter la 20a kaj 25a de aŭgusto, ĉirkaŭ 200 000 homoj pilgrimas al la monto Tomorr, Albanio. Tie, sur la alteco de 2400 m troviĝas la tekeo* de Kulmak. Oni diras, ke ĉirkaŭ 1400 jarojn antaŭe tie estis entombigita Abaz Aliu, islama eminentulo, la heroo de la Batalo de Kerbelao. Sed la sciencistoj diras, ke tiu monto estis konsiderata sankta almenaŭ 5000 jarojn antaŭ Kristo, ĉar supozeble tie estis la Templo de Dodono kaj eĉ la tombo de Zeŭso.

La nomo Tomorr mem rilatas al la nomo Tomuro, per kiu oni konis la aŭgurantojn, la fatdivenulojn. Ĉar tiutempe keltoj kaj pelasgoj, antaŭintoj de iliroj kaj de la nunaj albanoj kunvivis, oni diras, ke tiu vorto proksimas al la angla tomorrow, do oni antaŭdiris la morgaŭon.

Protesto

Ne hazarde inter la pilgrimantoj estas ne nur islamanoj, sunaanoj je rito bektaŝia, kies monda centro estas en Tirano ekde antaŭ 100 jaroj, sed ankaŭ kristanoj, eĉ fremduloj, esperantaj solvi siajn sanecajn kaj personajn problemojn.

La medioprotektantoj protestas, ĉar ĉi tiu granda homamaso, kiu restadas surmonte kelkajn tagojn, forbuĉas milojn da oferŝafidoj kaj forbruligas tro da ligno por ilin kuiri.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

* 1. Tekeo: kunvenejo de religia frataro.

Politiko

EŬROPA UNIO

Bratislava vojmapo

Restarigo de fido al Eŭropa Unio (EU), problemoj de enmigrado, la brita eksiĝo, sociaj kaj ekonomiaj diferencoj, eŭropa armeo kaj batalo kontraŭ terorismo troviĝis inter la ĉefaj temoj traktataj dum la septembra unutaga pintkunveno de EU en la slovaka ĉefurbo Bratislavo.

Bratislava deklaro

El la neoficiala pintkunveno de gvidantoj de EU kaj de 27 membroŝtatoj de EU rezultis tiel nomata Bratislava deklaro kaj labora vojmapo, kiu elmetis rimedojn kaj celojn de la traktataj temoj.

Laŭ la gvidantoj de EU la bratislava vojmapo estas nur komenco. En la sekvaj ses monatoj la brusela burokrataro devos detali la rimedojn elmetitajn en la vojmapo por redifinado de la eŭropa projekto, kiu povus kontentigi la eŭropan loĝantaron pri sekureca certeco kaj ekonomia kaj socia justeco kaj sukcese fini la vojmapon post neoficiala pintkunveno komence de la venonta jaro en Malto kaj sekve okaze de la 60a datreveno de la subskribo de la Roma Traktato en marto 2017.

Restarigi fidon

El gazetaraj konferencoj de la gvidantoj post la pintkunveno montriĝis, ke necesas unualoke restarigi fidon al la eŭropa loĝantaro en EU kaj sukcese (fin)solvi enmigradon. Pro tio estas en la bratislava deklaro iu principo de profundigo de konsento kaj principoj de respondeco kaj solidareco de membroŝtatoj de EU. Sed estas certe, ke dum la pintkunveno ne estis solvita la disputo pri kvotoj por rifuĝintoj.

La bratislava deklaro mencias ankaŭ pli bonan kunlaboron en la batalo kontraŭ terorismo, interŝanĝon de utilaj informoj kaj defendomekanismoj, plifortigon de la komuna merkato, altigon de strategiaj investoj kaj certigon de laboro por junaj EU-civitanoj.

Rezultoj modestaj

La hungara ĉefministro Viktor Orbán kaj lia itala kolego Matteo Renzi ne estis kontentaj pri la rezultoj de la neformala pintkunveno, ĉar ne estis ŝanĝita la eŭropa politiko pri enmigrado.

Laŭ analizistoj ĉi tiuj rezultoj estas modestaj. Laŭ iuj la gvidantoj esprimis nur konsenton kaj volontecon diskuti pri la nuntempa situacio kaj problemoj en EU (kio estas bona por EU), laŭ aliaj ili ne transpaŝis la landajn poziciojn kaj ne akceptis novan eŭropan manieron de pensado por komuna estonteco de EU.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Leteroj

Ĉu de nun “waso”?

Roberto Pigro raportas pri la ortografiaj ŝanĝoj en Francio (Monato 2016/08-09, p. 28-29), kiuj devus fini la malfacilan tradicion, kiu perdigas al la lernantoj poentojn en la ekzamenoj. Oni tamen forgesas, ke la samaj junuloj senplende agnoskas, ke la angla vorto “hajĝin” skribiĝas hygiene. Franclingvanoj forlasu literojn, kiujn oni ne parolas kaj (kelkajn) ne plu skribas. Se tio estu la principo, tiam Francio estu plene konsekvenca, ekzemple: oiseaux skribiĝu estonte “oaso”, prefere jam tutangle “waso”.

Cetere, ĉu en Esperanto la cirkumflekso ne apartenas al la supersignoj? Akcento ĝi ne estas.

Menciindas, ke la respondeca ministrino Belkacem antaŭ nelonge reduktis per pli ol duono la instruadon de najbaraj lingvoj kiel la germana, hispana, itala en mezlernejoj, oficiale ne pro malfacileco, sed pro “eliteco”. Ĉu vere Francio bezonas sinjorinon kun magreba fono por adapti sin al la moderna mondo? Ĉu ŝi ŝanĝus ankaŭ la araban?

Franz-Georg Rössler

Germanio

Ekonomio

INDUSTRIO

Monda produktado havos malaltan kreskon dum 2016

Laŭ kvaronjara raporto de la Organizaĵo de UN por Industria Disvolvado (UNIDO), publikigita en septembro 2016, la kresko de la monda industria produktado restos malalta. Financa malcerteco ankoraŭ minacas Eŭropon kaj la rektaj eksterlandaj investaĵoj ne atingis la antaŭkrizan nivelon de 2007.

Laŭ UNIDO la monda industria produktado kreskos je 2,8 % dum 2016 (en la evoluintaj industrilandoj je 1,3 % kaj en la evolulandoj je 4,7 %). Fine de 2016 la kresko en Ĉinio, la plej granda industrilanda ekonomio, probable malgrandiĝos de la pasintjaraj 7,1 % ĝis 6,5 %. Oni atendas malaltan kreskon en Japanio, Eŭropo kaj Usono.

La monda industria produktado kreskis je 2,2 % dum la dua kvaronjaro de 2016 kompare kun la sama periodo de la pasinta jaro. Grandan parton de la kresko realigis la evolulandoj kaj novaperantaj evoluantaj industrilandoj, kie la industria produktado kreskis je 4,9 %. En la evoluintaj industrilandoj la kresko estis minimuma (0,2 %).

Malcerteco en Eŭropo

En Eŭropo la malcerteco post la en junio per referendumo decidita eliro de Britio el EU influis la kreskon de la industrio dum la dua kvaronjaro de 2016, kiu estis unuafoje post 2013 malpli ol 1 %. La malpliiĝo de la kresko okazis ankaŭ en Rusio kaj Usono, kie la industria produktado kreskis respektive je 1 % kaj 0,3 %. En Japanio ĝi reduktiĝis je 1,8 %.

La latin-amerikaj landoj malgrandigis la industrian produktadon je 3,2 % dum la dua kvaronjaro rezulte de daŭranta malpliiĝo de la produktado en la regiono. La industria produktado reduktiĝis en Brazilo je 6,7 % kaj en Argentino je 4,2 %.

La aziaj landoj grandparte konservis altajn procentaĵojn de kresko. La industria produktado kreskis en Indonezio je 5,6 %, en Malajzio je 3,9 % kaj en Vjetnamio je 13,5 %. Tamen en Barato la donitaĵoj indikas neatenditan reduktiĝon je 0,7 %.

Laŭ taksoj surbaze de limigitaj donitaĵoj la industria produktado en Afriko kreskis je 2,5 %. Sud-Afriko, la plej granda industrilanda ekonomio en la kontinento, havis grave pliigitan kreskon je 3,3 % dum la dua kvaronjaro. Pli altan kreskon oni atingis en Kameruno kaj Senegalo respektive je 8,3 % kaj 7,6 %.

La UNIDO-raporto prezentas ankaŭ taksojn pri la kresko de la unuopaj sektoroj. La produktado de tabako malpliiĝis dum la dua sinsekva kvaronjaro je 2,6 %. La evolulandoj konservis altan kreskon en la produktado de teksaĵoj, kemiaj produktoj kaj metalaj ellaboraĵoj. La kresko en la evoluintaj industrilandoj estis pli alta en la farmacia industrio kaj en la produktado de aŭtoj.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Japana medicina subteno por Kubo

Japanio kaj Kubo konsistas el mezgrandaj insuloj, unu situas oriente de la azia kontinento, la alia en Kariba Maro kaj miloj da kilometroj disigas ilin. Tamen pli ol 400 jaroj da rilatoj kreis egan amikecon. Por impulsi kaj progresigi novan etapon, la japana ĉefministro Shinzo Abe vizitis oficiale Kubon ĉi-jare.

Tutmonda paco

Kadre de la vizito la kuba prezidanto Raul Castro Ruz akceptis la gaston en la Palaco de la Revolucio. Ili interŝanĝis ideojn pri la kubaj-japanaj rilatoj ekonomiaj kaj komercaj, pri komplikaĵoj kaj danĝeroj sub kiuj vivas la nuntempa mondo, kaj pri la bezono plifortigi la klopodojn por nuklea senarmiĝo kaj protekti la tutmondan pacon.

La japana ĉefministro ankaŭ vizitis Fidel Castro Ruz, la eksŝtatestron de Kubo, kaj esprimis al la ĉefo de la revolucio sian plaĉon pri sia unua vizito al Kubo. Dum sincera dialogo ambaŭ gravuloj menciis la plurjarcentajn rilatojn inter la du ŝtatoj.

Medicina ekipaĵo

La japana registaro donacos medicinan ekipaĵon por la ĉefaj kubaj hospitaloj en valoro de 1273 milionoj da enoj. La altruisma promeso estis oficialigita per ambaŭflanka subskribo.

Juan Carlos Montero

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

UNIVERSITATOJ

Seksa (mal)egaleco en Gento

La universitato de Gento, kiu venontjare festos sian 200-jaran ekziston, estas kun siaj pli ol 41 000 studentoj unu el la plej grandaj en Nederlandlingvujo. Ĝi estas monde respektata interalie pro la fakultatoj pri bioteknologio, akvo-sciencoj, mikro-elektroniko kaj historio. Tamen ne pro siaj sciencaj esploroj ĝi atingis la gazetaron fine de septembro. En la kadro de la kampanjo HeForShe (Li por ŝi) de Unuiĝintaj Nacioj — kampanjo por egaleco de la seksoj — la rektorino Anne De Paepe [depape] anoncis, ke ekde la venonta universitata jaro ne plu estu unu rektoro aŭ rektorino, sed ĉiam du, unu viro kaj unu virino.

Uzi sian cerbon

Tuj favore reagis Hilde Crevits [krevíc], flandra ministrino pri instruado: “Jen tre bona paŝo por atingi la egalecon inter la seksoj.” Tamen ŝi ŝajnas esti unu el la malmultaj, kiuj tiel reagis. Robin Portier, laboranto ĉe la universitato de Loveno, komentis: “Kapabloj antaŭ sekso! Se la du plej bonaj kandidatoj estas virinoj, tiam ili konkurencu inter si. La devigo havi viran kontraŭkandidaton estas vere ĉikana.”

Mike de Bock, politikologo, argumentas: “Jen precize tio, kion oni ne faru. La plej bona kandidato por funkcio estas la plej bona kandidato, kaj la plej bonan oni ne diskriminaciu, ĉar tiu havas la malĝustan sekson.”

Gertjan Roels, eksstudento de la universitato de Gent, simile opinias: “En niaj kvin universitatoj du rektoroj estas virinoj, tri estas viroj. Do grava malegaleco inter la seksoj apenaŭ ekzistas. Per tiu ĉi regulo oni diskriminacias la virojn, se ili estas la plej bonaj, kaj la virinojn, se tiuj estas la plej bonaj. Kiam oni finfine uzos sian cerbon kaj elektos surbaze de kapabloj anstataŭ surbaze de sekso?”

Pozitiva diskriminacio

Sara Lahaye, laborantino ĉe la universitata malsanulejo de Ostendo, reagis tre koncize: “Pozitiva diskriminacio estas ankaŭ diskriminacio.” Kaj simile Ilse Bonné: “La plej bona viro aŭ virino sur la ĝusta loko ... tiu pozitiva diskriminacio estas same ridinda kiel danĝera.”

Rik Torfs, rektoro de la universitato de Loveno, opinias, ke oni ne simple desupre povas dikti iun novan regulon. “Ankaŭ tie ĉi regu demokratio, kaj oni lasu la universitatanojn decidi.” Se oni demokratie voĉdonos pri la nova regulo de rektorino De Paepe, tre verŝajne oni denove nuligos ĝin. Almenaŭ ĝis nun neniu publike defendis ŝian novan sistemon de “gerektoroj”.

pp

[FORIGITA!: bildo]

Hilde Crevits, flandra ministrino pri instruado: “Jen tre bona paŝo por atingi la egalecon inter la seksoj.” Foto: WWW.HILDECREVITS.BE

[FORIGITA!: bildo]

Rektorino Anne De Paepe lanĉis la kampanjon “Li por ŝi” en la universitato de Gento en tre disputata maniero. Foto: UNIVERSITEIT GENT

Politiko

JAPANIO

Trono, troo da laboro

Laŭ la konstitucio de Japanio la imperiestro estas la simbolo de la regno Japanio kaj de la unueco de la japana popolo. Lastatempe evidentiĝis, ke la nuna imperiestro, Akihito, estas ankaŭ la simbolo de troa laboro. La 8an de aŭgusto Akihito televide alparolis la popolon kaj aludis pri sia deziro abdiki pro sia maljuneco.

Plena tagordo

Kvankam la imperiestro, nun 82-jaraĝa, jam antaŭe spertis operaciojn de la kor-arterio kaj pro prostata kancero, li ĉiutage diligente plenumas sian taskon. La tasko de imperiestro inkluzivas agojn pri regnaj aferoj difinitaj de la konstitucio, kaj aliajn oficialajn agojn. Okazoj plenumi regnajn aferojn kiel ĉeestado en ŝtataj ceremonioj aŭ subskribi oficialajn dokumentojn sufiĉe abundas. Plie oni deziras la imperiestran ĉeeston por aŭtoritatigi eventojn kiel nacia sporta festivalo aŭ plantado de arboj ktp.

Akihito kaj lia edzino Mitiko, 81-jaraĝa, vizitas kaj kuraĝigas viktimojn kaj suferantojn de naturaj katastrofoj kiel tertremoj aŭ cunamoj. Ili ankaŭ laŭ sia iniciato vizitis batalkampojn aŭ insulojn en Pacifiko por konsoli la animojn de la soldatoj pereintaj tie dum la dua mondmilito.

Nekompleta leĝo

Tiuj agadoj kompreneble fariĝis pli kaj pli pezaj ŝarĝoj por la maljunaj geimperiestroj, sed la nekompleta leĝo pri la imperiestra familio, al kiu mankas reguloj pri abdiko aŭ eksiĝo de imperiestro, ne helpas. La registaro, sciante la situacion, neglekte faris nenion. La imperiestra sistemo estas tikla problemo, kaj la leĝo havas polemikan difinon, ke la imperiestra trono estas heredata de viro el virflanka devenlinio. Se oni provus ŝanĝi la leĝon rilate al imperiestra abdiko, tio nepre elvokus ardan disputadon inkluzive la eblon de virina trono. Tial la registaro deziras lasi ĝin laŭeble netuŝata.

Registara embaraso

La ĉi-foja parolo de la imperiestro, kiu nerekte petis ŝanĝon de la leĝo, embarasis la registaron. Pro tio la registaro de Abe Ŝinzo, evitante vastan revizion de la leĝo pro la ĉi-supra kialo, intencas fari portempan leĝon aplikeblan nur por la nuna imperiestro.

La popolo, kiu mem bone scias, kia estas troa laboro kaj laciĝo, simpatias al la imperiestro Akihito, kaj esperas, ke li sufiĉe ripozos post baldaŭa abdiko.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

La japana imperiestro, nun 82-jaraĝa, estas laca, kvankam li ne ĉiam montras tion. Foto: WIKIMEDIA

Moderna vivo

OPINIO

Malaperintaj studentinoj

Mi estas studentino ĉe la universitato en Islamabado, la ĉefurbo de Pakistano. Viroj kaj virinoj estas rigore apartigitaj en mia universitato. Tio signifas, ke la universitata biblioteko havas “Tagon por viroj” kaj “Tagon por virinoj”, kaj ke estas klasĉambroj nur por viraj aŭ nur por inaj studentoj. Tial mi tute ne konas virajn studentojn.

Kelkajn studentinojn mi ne vidis komence de ĉi tiu semestro. Mi pensis, ke verŝajne ili ankoraŭ estas en sia gepatra domo kaj revenos al Islamabado, festinte la Feston de Ofero* kun siaj familioj. Tio estas por islamanoj unu el la plej gravaj festotagoj. Sekve mi pensis, ke ili ankoraŭ ne revenis al Islamabado, sed unu el miaj studamikinoj diris, ke ili edziniĝis dum la somera libertempo kaj forlasis la universitaton.

Ja mi memoris, ke studentino kun kiu mi ofte babilis inter lecionoj, malĉeestis la antaŭan semestron en ekzameno de politika antropologio. Mi aŭdis, ke ŝi edziniĝis. Ŝi ne revenis al la universitato. Tio ne estas malofta okazaĵo. Miaj samklasaninoj estas ĉirkaŭ 20-jaraj, kaj tio estas taŭga aŭ iomete maljuna aĝo por edziniĝo en ĉi tiu socio.

Gepatra aranĝo

Antaŭ kelkaj monatoj, iu samklasanino alportis tradiciajn dolĉaĵojn al la universitato. Tio signifas, ke ŝi fianĉiniĝis. Multaj studentinoj plu studas post edziniĝo, sed kelkaj ĉesigas la studadon kaj foriras. Ĉi tie en Islamabado, mi havas amikinojn el Ĉinio kaj Indonezio, kiuj venis studi en Pakistano, ĉar ili estas islamanoj. Kelkaj reiris al sia lando dum la somera libertempo kaj revenis al Pakistano kun edzo.

La plejmulto el ili tute ne dubas pri la edziniĝo, kiun la gepatroj aranĝis. Mi havis amikon, kies edziĝa vivo bedaŭrinde daŭris nur tri monatojn, kvankam divorco estas rigardata kiel ege malhonora, precipe por la familio de la virino. Tamen mi ankaŭ memoras alian amikon, kiu estas feliĉa kun edzino kaj infanoj. Estas multaj homoj (kaj viroj kaj virinoj) kiuj geedziĝas sendezire, sed devigite.

Malhelpi devigajn edzigojn

FMU (Forced Marriage Unit, t.e. fako pri devigaj geedzigoj) estas brita registara organo, kies tasko estas malhelpi devigajn geedzigojn de britaj civitanoj. En 2015, FMU raportis pri kazoj, en kiuj viktimo riskis esti, aŭ jam estis, venigita eksterlanden. 44 % el tiuj kazoj rilatis al Pakistano. Aliaj landoj en la listo de FMU kun la plej alta nombro de kazoj estis Bangladeŝo (7 %), Barato (6 %), Somalio (3 %), kaj Afganio (2 %).

Destino

Estas klare, ke deviga geedzigo estas tre ofta en Pakistano. Tio okazas precipe dumsomere, kiam la lernejoj estas fermitaj por ferioj. Ankaŭ mia iama amato edziĝis kontraŭvole. Tio okazis antaŭ ses jaroj, kaj li nun loĝas en urbo en Britio kun edzino kaj tri infanoj. Li tamen akceptas tion kiel destinon, kaj tial li certe devigos siajn gefilojn fari same en la estonteco.

Obei la gepatrojn

Multaj, aŭ preskaŭ ĉiuj virinoj en Pakistano kredas, ke geedziĝo estas grava devo por ĉiuj islamanoj kaj ke gepatroj havas rajton aranĝi geedzigon de siaj gefiloj. Aliflanke ekzistas homoj, kiuj devis ŝanĝi vivoplanon pro abrupta edz(in)igo. Oni diras, ke tio estas kutimo de nia socio, ke gefiloj nature devas obei gepatrojn, kaj ke gepatroj havas aŭtoritaton super gefiloj. Precipe en la pakistana socio, la parenca rilato estas konsiderata tro grava, tiel ke individua volo estas ofte ignorata. Tial okazas tiom da devigaj geedzigoj en Pakistano.

Erara socio

Mi ne intencas kritiki la pakistanan socion, kaj mi scias, ke reproduktado estas grava. Tamen se individuoj suferas pro malnova konvencio, tia socio ja eraras. Oni ĉi tie ĉiam diras, “sed nia socio neniam permesas tion”, kaj rezignas krei sian propran vivon. Estas multaj homoj, kiuj fieras pri sia alta eduko, sed se tia homo ne kapablas mem pensi uzante sian cerbon, mi ne konsideras lin/ŝin edukita. Se eduka instanco ne povas naski homon, kiu havas kapablon ŝanĝi la socion por plibonigi la vivon de individuoj, mi rigardas tian edukorganon tute vana.

Mi mem enketas pri la problemo de virinoj en Pakistano de preskaŭ dek jaroj. La nombro de miaj samklasaninoj malplimultiĝas en ĉiu semestro. Kelkaj virinoj akceptis sian destinon, sed aliaj ne. Morgaŭ nia libertempo finiĝos, kaj niaj studtagoj rekomenciĝos ekde sekvonta lundo. Ĉu mi retrovos tiam ĉiujn samklasaninojn?

Nadipedia

Pakistano

[FORIGITA!: bildo]

Geedziĝa ceremonio en Pakistano: la novedzo (centre) kun du viroj, kiuj benas lin kaj deziras feliĉon. La novedzino kaj la virinaj gastoj estas apartigitaj per kurteno.

* 1. Eid-ul-Adha, la Festo de Ofero, estas islama festo memore al la okazo, kiam Ibraham (Abrahamo) intencis oferi sian filon, sed la anĝelo Ĝibrail (Gabrielo) anstataŭigis lian filon per ŝafo. Tial en tiu festotago oni oferbuĉas bovon, ŝafon aŭ kapron, kaj dividas la viandon inter familianoj, samsanguloj kaj malriĉuloj.

Lingvo

KURIOZAĴOJ

Ekzorca tendenco inter la francoj

Kiam la francoj parolas pri la dua mondmilito, ili preferas diri Seconde Guerre Mondiale anstataŭ Deuxième Guerre Mondiale, kvankam ambaŭ esprimoj laŭvorte signifas ekzakte la samon. La afero miksas lingvistikon, historion kaj eĉ iom da superstiĉo. La kialo unuavide estas neklara: sed klarigo ekzistas!

Vortaroj

En preskaŭ ĉiuj lingvoj ekzistas nur unu vorto por diri “dua”; en la franca lingvo estas tamen du variantoj. La taŭgeco uzi unu aŭ la alian terminon okazigis lingvosciencajn diskutojn, kaj la debato estas atestita en pluraj vortaroj. Ĝenerale, la adjektivoj deuxième kaj seconde havas la saman signifon kaj ambaŭ rilatas al io, kio venas post la unua kaj antaŭ la tria. Tamen la historio kaj la utiligo de la du adjektivoj estas iom diferenca.

Analogio

El gramatika vidpunkto, deuxième estas formita de la unuiĝo de la vorto deux (“du”) kaj de la sufikso ième, uzata por konstrui la ordajn numeralojn (kio okazas ankaŭ en Esperanto: du-a). La sama mekanismo ripetiĝas ankaŭ ĉe la venontaj numeraloj troisième (“tria”), quatrième (“kvara”) kaj aliaj. En la okazo de seconde, kiu devenas de la latina adjektivo secundus (sen iu rilato kun la numeralo duo, ĉar ĝi laŭlitere signifas sekvanta la unuan), kompreneble ne okazas la samo. Temas pri izolita vorto, kiu influas per analogio neniun alian.

Demonoj

Rilate al ilia utiligo, multaj vortaroj klarigas, ke deuxième uzendas por indiki tiun, kiu antaŭvidas kroman estontan daŭrigon, dum seconde estu uzata en kuntekstoj, kie estas antaŭvidata neniu tria: ekzemple tiam, kiam persono troviĝas sur la dua (kaj lasta) etaĝo de konstruaĵo. Je la lumo de la supre menciitaj faktoj, ja estas facile dedukti la kialon de ĉi tiu franca tendenco (precipe inter la postmilitaj generacioj). Laŭ provo ekzorci demonojn kaj forgesigi por ĉiam la detruon kaj la suferadon, kiuj markis la jarojn de 1939 ĝis 1945, en Francio oni preferas diri Seconde Guerre Mondiale anstataŭ Deuxième Guerre Mondiale, esperante, ke neniam komenciĝos Troisième Guerre Mondiale (“tria mondmilito”).

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Scienco

TEMPOMEZURADO

23:59:59 ... 23:59:60! Baldaŭas la supersekundo

Estas preskaŭ noktomezo, la 31an de decembro 2016. Ie en Britio iu homo, kiu volas kapti la precizan momenton de la jarŝanĝo, eksidas kelkajn momentojn antaŭ la 12a ĉe sia komputilo, atente spektante la tempomontrilon sur la ekrano. Li vidas, ke mire la montrilo ne saltas, kiel kutime, de 23:59:59 al 00:00:00, sed unue al 23:59:60 kaj — unu sekundon poste — al 00:00:00. Kio klarigas tiun strangan, nekutiman, preskaŭ superrealan sekundon 23:59:60?

Fojfoje oni aldonas al la jaro unu kroman sekundon, la tiel nomatan supersekundon aŭ aldonan sekundon, por agordi la horloĝan tempon kun la reala daŭro de la tagoj. La tagoj ja ne havas konstantan daŭron, sed iom post iom ili iomete plilongiĝas. Por klarigi tiun ĉi fenomenon, necesas ekspliki ion pri la mezurado (la “kaptado”, se tiel diri) de la tempo.

Zenito

La tago, pli precize la suntago, estas la tempodaŭro inter du sinsekvaj kulminoj de la suno. La taga kulmino de la suno okazas tiam, kiam la stelo atingas sian plej altan punkton super la horizonto. En tiu momento ĝia centro tuŝas imagan duoncirklon, kiu unuigas la nordan kaj sudan punktojn de la horizonto, kaj trapasas la zeniton (nome la punkton, kiu troviĝas rekte super la kapo de la observanto). Tiu duoncirklo estas nomata la loka meridiano (el la latina vorto meridies, kies signifo estas “tagmezo”). La momento de la kulmino determinas la veran lokan tagmezon: “lokan”, ĉar — pro tio, ke la tero turniĝas en orienta direkto — la tagmezo okazas pli frue oriente de la observanto kaj pli malfrue okcidente de li. La suntago, alivorte la tempodaŭro inter du sinsekvaj tagmezoj, konsistas el 24 horoj kaj preskaŭ egalas la periodon, kiun la tero bezonas por plenumi unu kompletan rivoluon ĉirkaŭ sia akso.

Observatorioj

En iu ne tre fora pasinteco oni agordis la horloĝojn kun la loka tagmezo, kiu, tiucele, estis precize mezurata en astronomiaj observatorioj. Por tio oni uzis teleskopojn muntitajn laŭ la suda-norda direkto, kiuj estis moveblaj nur laŭ tiu direkto. Oni nomas tiuspecajn ilojn “meridianaj teleskopoj”, ĉar ili troviĝas rekte sub la loka meridiano de la koncerna observatorio.

Orbito

La tempo agordita kun la loka tagmezo, pro memkompreneblaj kialoj, nomiĝas “la loka tempo”. Sed estas komplikaĵo. La rotacia akso de la tero montras deklivecon kompare kun la ebeno de la orbito ĉirkaŭ la suno, kaj, cetere, tiu orbito ne estas perfekte cirkla, sed iom elipsa. Tio kaŭzas diferencojn inter la mezurata suntaga daŭro kaj la ordinara taga daŭro (24-hora) laŭ la horloĝoj. Tiu diferenco ŝanĝiĝas de unu sezono al alia, kaj ĝia maksimuma sumo estas 15 minutoj. Oni forigis tiujn variajn diferencojn pere de korekto, kiu baziĝas sur la averaĝa nombro de la tagmezaj tempoj, mezurataj tra la jaro. La tiel korektata tempo estas la loka mezuma tempo.

Vaportrajnoj

Ĝis ĉirkaŭ la jaro 1840, ĉiuj grandaj urboj kaj regionoj uzis siajn proprajn lokajn tempojn, kunordigatajn de regionaj observatorioj. Kiam dum la industria revolucio alvenis la vaportrajnoj, kiuj sufiĉe rapide veturis tra la landoj, oni ekuzis normigitajn ŝtatajn tempojn por tutaj landoj, kiuj ofte estis la lokaj tempoj de iliaj ĉefurboj.

Grenviĉo

Aparte menciinda estas la fama reĝa observatorio de Grenviĉo (angle Greenwich). Grenviĉo estas urboparto de Londono, kie ĝis nun kuŝas, krom la menciita observatorio, universitato de la reĝa ŝiparo. Ĝi funkciis kiel centro de la brita tutmonda navigado. La meridiano de ĝia observatorio, projekciata sur la terglobon, estis la centra referenco por la navigado de britaj ŝipoj tra la tuta mondo. Cetere, la Grenviĉa Meza Tempo (GMT) estis la oficiala tempo uzata de britaj ŝipoj. Pro la granda sperto kaj graveco de tiu observatorio koncerne tempomezuradon, la Grenviĉa Meza Tempo (GMT, angle Greenwich Mean Time) fariĝis la ŝtata tempo de Britio.

Telegrafo

Kiam en la dua duono de la 19a jarcento ekkreskis la tutmondiĝo, spronita de inventoj kiel la telegrafo kaj poste la telefono, oni bezonis tempon internacie validan. En la jaro 1884, dum la Unua Konferenco pri Meridianoj okazinta en Vaŝingtono, oni decidis uzi la Grenviĉan Mezan Tempon kiel tutmondan tempon. Kadre de la sama konferenco oni decidis igi la grenviĉan meridianon nul-punkto por la longitudogradoj. En la jaro 1928, post kiam oni estis devigita aldoni pliajn malgrandajn korektojn por atingi pli precizan mezuman tempon, GMT estis rebaptita “Universala Tempo” (UT, angle Universal Time).

Tajdoj

Sed nun reen al la aldona sekundo. Kiel atentigite, la suntago enhavas 24 horojn, ĉiu el kiuj siavice enhavas 60 minutojn kun po 60 sekundoj. Tial, ĉiu unuopa tago nombras 86 400 sekundojn (24 horoj x 60 minutoj x 60 sekundoj). Pro tio oni difinis la sekundon kiel 86 400-onon de unu suntago. Sed granda kompleksaĵo aperis. Esploroj evidentigis, ke la rotacio de la tero ne estas konstanta en sia daŭro. Fakte ĝi laŭgrade malrapidiĝas, ĉar la tera rotacio estas iomete bremsata de la tajdaj efikoj provokataj de la gravito de la luno kaj la suno.

La kombinata gravito de ĉi-lastaj kreas tutmondan tajdan ondon en oceanoj kaj maroj, kies frotado kontraŭ la firma tero bremsas la rotacion de nia planedo. Ĝia rotacia rapideco estas cetere bremsata de la distordo de la firma tero mem pro la sama gravita influo. Krome, la bremsa efiko estas neregula, ekzemple kaŭze de okazaj grandaj tertremoj kaj de la tutmonda varmiĝo, pro kiu la akva kvanto de la oceanoj pligrandiĝas. Konsekvence, la suntago daŭras de jaro al jaro iomete pli. Precizaj mezuroj evidentigis, ke la tagoj plilongiĝas jare je 0,000 014 sekundoj (14 mikrosekundoj). Tiu kvanto ŝajnas malgranda, sed ne estas neglektebla. La sekundo do tute ne estas konstanta.

Vibracioj

Pro sciencaj kaj teknikaj kialoj oni arde bezonis difinon de konstanta, neŝanĝebla sekundo, same kiel por la ceteraj mezuroj (metro, kilogramo, ampero) de la internacia sistemo de unuoj. La eltrovo de kvarcaj horloĝoj montris, ke la vibracio de elektre stimulataj puraj kristaloj estas tre regula kaj ke eblas konstrui tre precizajn horloĝojn, kiuj deduktas la tempon, pli specife la sekundon, el tiuj vibracioj pere de elektronikaj cirkvitoj.

Radiado

Tiel, finfine, en la jaro 1967 oni priskribis la sekundon kiel “la tempodaŭron de 9 192 631 770 cikloj de la radiado, kiun alportas la transiro de du niveloj de la baza stato de atomo de la elemento Cezio-133” (ne maltrankviliĝu: la nefakaj legantoj rajtas tuj forgesi tiun difinon!). Bedaŭrinde, la ĉi-supre indikita tempodaŭro estas bazita sur astronomiaj mezuroj de la suntaga daŭro proksimume el la jaro 1870, tio estas antaŭ 146 jaroj. Ekde tiam la tagoj entute plilongiĝis je 0,002 sekundoj (0,000014 sekundoj x 146 jaroj).

Radiosignaloj

Ekde la jaro 1955 oni konstruas tiel nomatajn atomajn horloĝojn, kies tempomezurado estas bazata sur la vibracioj de atomoj. La atomaj horloĝoj, kiuj uzas atomojn de la elemento Cezio-133, havas deviacion de apenaŭ 1 sekundo ene de 5 miliardoj da jaroj. Do, ili estas multege pli precizaj ol la rotacio de la tero, sur kiu la tempo ĝis tiam estis bazita. Por atingi altprecizan tempomezuradon, estis enkondukita en la jaro 1972 la Tempo Atoma Internacia (TAI, france Temps Atomique International), kontrolata kaj mastrumata de la fama Buroo Internacia de Pezoj kaj Mezuroj (BIPM, france Bureau International des Poids et Mesures) en Parizo. BIPM determinas la atoman tempon pere de la statistika mezumo inter pli ol 200 precizaj atomaj horloĝoj troviĝantaj en observatorioj kaj metrologiaj laboratorioj de la tuta mondo kaj dissendas ĝin pere de diversspecaj komunikiloj, ekzemple helpe de radiosignaloj kaj komputilaj serviloj. Je sia enkonduko, en 1972, la momento 00:00:00 de la atoma tempo koincidis kun la sama tempmomento laŭ UT.

Supersekundo

Anstataŭ uzi la malpli precizan mezuradon de sunaj kulminoj kiel kunordigilon de la universala tempo, oni decidis uzi la atoman tempon kiel sian “horloĝon” kaj samtempe kunordigi ĝin kun la malrapidiĝo de la tera rotacio. La tiel kunordigita universala tempo estis nomita “Universala Tempo Kunordigita” (UTC, angle Universal Time Coordinated). Kiel skribite, ĉi-tempe la suntago enhavas 0,002 sekundojn pli ol la atoma tempo. Pro tio, post ĉiu 500a tago, la atomaj horloĝoj fruas je unu sekundo kompare kun la suntago. Kiam oni enkondukis la UTC-on, estis decidite, ke, kiam la malsamo inter la suntago kaj UTC superas 0,9 sekundojn, kroma sekundo estu aldonita al UTC. Tio okazas ĉiun 1,5an aŭ 2an jaron. La tiel aldonata sekundo estas la fama supersekundo. Konsekvence, UTC kaj TAI devias inter si pli kaj pli je la pasado de la jaroj.

Parizo

La supersekundo estas aldonata laŭ instrukcio fare de organizaĵo, kies nomo estas “Internacia Servo de Tera Rotacio kaj Referenca Sistemo” (IERS, angle International Earth Rotation and Reference System Service). Ĝi kontrolas kaj anoncas la aldonon de supersekundoj. IERS disponas en Parizo pri propra observatorio, per kiu ĝi zorgas pri la preciza daŭro de la suntago. Oni ĉiam aldonas la supersekundon la 30an de junio aŭ la 31an de decembro de la koncerna jaro je 23:59:59 laŭ UTC. La unua supersekundo estis aldonita la 30an de junio 1972. De 1972 ĝis la fino de 2015 estis aldonitaj 26 supersekundoj, kio klare montras la malrapidiĝon de la tera turniĝado. La lasta aldono de supersekundo estis efektivigita la 30an de junio 2015.

Ĉampanboteloj

Ĉi-jare unu supersekundo estos aldonita al UTC la 31an de decembro je noktomezo. Tio signifas, ke, se vi loĝas ekzemple centre de Eŭropo (kie la horzono vintre estas UTC +1), la supersekundo estos aldonita je 00:59:59 laŭ la tiea horzono, do sufiĉe longe post la malkorkado de la ĉampanboteloj. Unu sekundon poste vi povas admiri, se vi sufiĉe atentas, la supersekundon 00:59:60 sur la tempomontrilo de via komputilo. Loĝanto de Novjorko (kie vintre la horzono estas UTC -5) male atentu tion, kio okazos ĉe lia komputilo la 31an de decembro je 18:59:59.

Sablo

Ĉiam, kiam ni volas kapti la tempon, ĝi glitas tra niajn fingrojn kiel loza sablo. Ĉu Albert Einstein ja ne diris, ke la fluo de la tempo estas iluzio? Iluzioj ne estas kapteblaj. La verkanto kaj la redakcio deziras al vi agrablan supersekundon!

Jean-Jacques Wintraecken

korespondanto de Monato en Nederlando

Politiko

TERORISMO

Ĉu fine la justeco venkos?

La 17an de julio 2014 la aviadilo MH17 de la Malajzia Aerkompanio (Malaysia Airlines) forflugis de Schiphol [sĥiphol], la amsterdama flughaveno, al Kuala-Lumpuro. Sed super orienta Ukrainio ĝi estis paffaligita pere de raketo. Enestis 283 pasaĝeroj kaj 15 aliaj homoj. Granda parto — preskaŭ 200 — estis nederlandaj turistoj kaj grupeto da sciencistoj.

Konsterno

Granda estis la konsterno: tion pri civila aviadilo fluganta je tiel granda alteco neniu atendis. Oni ja sciis, ke surtere okazis batalado inter rusoj, rus-tendencaj ribeluloj kaj ukrainaj soldatoj — sed paffaligi aviadilon el la aero ...

La viktimojn — preskaŭ ĉiujn nederlandanojn — oni kun kvazaŭ-milita honoro akompanis hejmen. La tuta lando estis tuŝita.

Internacia esploro

Tuj post kiam la aviadilon oni forpafis el la aero, la nederlandaj polico kaj juĝistaj instancoj kunlabore kun kolegoj el Aŭstralio, Belgio, Malajzio kaj Ukrainio eklaboris por plej ekzakte trovi la detalojn pri tiu murdo. La celo estis kaj restas trovi kaj pruvi la faktojn koncerne la manieron, kiel tio povis okazi. Nepras identigi la respondeculojn, kiuj kulpis kaj kiuj efektive pafis por finfine laŭeble konduki ilin antaŭ la juĝisto.

150 000 pruviloj

Fine de septembro 2016, post funda pristudado de ĉiuj eblaj donitaĵoj, interalie pli ol 150 000 retrovitaj telefon-konversacioj, multaj fotoj kaj filmmaterialo, oni povis diskonigi la unuajn faktojn, pri kiuj la polico nun plene certas: La aviadilon ruinigis t.n. buk-raketo de rusa tipo, kiun el rusa teritorio sur pafilinstalaĵo oni unue kondukis al eta difinita terpeco en orienta Ukrainio, kiu tiumomente estis en la manoj de ribeluloj kontraŭ la ukraina registaro. De tie oni pafis unu raketon al la aviadilo. La postan tagon la pafilinstalaĵon oni reveturigis al rusa teritorio. Entute oni nun atentas pri ĉirkaŭ 100 personoj, kiuj aŭ estis mem kulpaj aŭ ligitaj al la atenco kontraŭ MH17.

Justeco venku

La serĉado pri la vero kaj la kulpuloj ankoraŭ ne finiĝis. Oni esperas, ke fine la justeco venkos.

Kelkaj el la postvivantoj de la viktimoj opinias, ke eble oni tute hazarde trafis la koncernan aviadilon. Povas esti, ke oni volis trafi iun militan celon kaj mispafis.

La unuaj reagoj el Rusio al la sciigoj de la internacia skipo (JIT, Joint Investigation Team) estas malfavoraj. Oni parolas pri “politika proceso”, oni plendas, ke la rusan flankon oni ne atentis, dum rusaj elektronikaj radar-bildoj k.s. — malgraŭ promesoj — ankoraŭ ne estis disponigitaj ĝis la 28a de septembro.

Gerrit Berveling

korespondanto de Monato en Nederlando

Anoncetoj

Serĉata: libroŝatanto

Moderna vivo

HOLOKAŬSTO

Funebro pri Auŝvic-travivinto

La 23an de septembro forpasis Max Mannheimer [maks manhajmer], unu el la plej maljunaj travivintoj kaj atestinto de la tiel nomata “mortofabriko”, koncentrejo de Aŭŝvico (germane Auschwitz [aŭŝvic], pole Oświęcim [oŝfjenĉim]).

Ses familianojn li vidis la lastan fojon ĉe la fifamaj trajnreloj de Auŝvico: Liaj gepatroj, fratino kaj edzino tuj estis murditaj en la gasĉambroj, du fratoj iom poste. Li kaj lia plej juna frato Edgar estis fine transportitaj al Dachau kaj de tie translokitaj al ekstera laborkampo (Außenkommando) ĉe Mühldorf am Inn. Usonaj soldatoj liberigis ilin la 30an de aprilo 1945.

Neniam plu Germanion

Mannheimer reiris al sia naskiĝurbo Nový Jičín en Ĉeĥio. Neniam plu Mannheimer volis eniri la germanan teritorion. Sed jam en 1946 li enamiĝis kaj edziĝis al iama germana rezistantino, kun kiu li revenis Germanion kaj vivis en Munkeno. Al siaj gefiloj li neniam rakontis, kion li spertis, nur multe pli poste al la genepoj. Post jardeko li komencis pentri por forgesi, uzante la nomon Ben Jakov (filo de Jakobo) memore al sia patro.

Aŭtokonkursoj

Mi konatiĝis kun li en 1993. Li gvidis nin tra Dachau [daĥaŭ] okaze de memorkunveno sesdek jarojn post la malfermo de tiu “modela” koncentrejo. Iam li partoprenis lernej-feston, kien li venis per sia aŭtomobilo Tatra el sia hejmurbo. Fiere li rakontis: “Mia frato donacis ĝin okaze de mia 70a naskiĝtago. Ĝi pli junas ol mi (1938). Mi eĉ partoprenas aŭtokonkursojn kaj ĉiam ricevas premion, ne kiel venkinto, sed kiel plej maljuna partoprenanto.”

Sen kolero

Li raportis pri siaj travivaĵoj sen kolero. Kelkfoje li montris la auŝvican tatu-numeron: 99728. Plej kruele laŭ li estis la disigo de la familio kaj la selektoj, ne la bategoj. Jarojn poste li sentis la vivtaskon raporti kaj admoni, ke neniam plu okazu similaĵo. En lernejaj prezentoj kaj prelegoj li rakontis al gejunuloj, kio okazis en Nazi-Germanio. Li eĉ ne rifuzis disputojn kun novnaziuloj: “Certe malfacilas, sed ne maleblas, rekonduki tiajn junajn novnaziulojn el la “scenejo”.”

La 23an de septembro 2016 Mannheimer mortis. Li estis enterigita en la juda tombejo en Munkeno, kiun la judoj nomas “domo de eterneco”. Saĝe li diris al gejunuloj: “Vi respondecas ne pri la okazintaĵoj, sed certe pri la okazontaĵoj!” Ne malmultaj junaj homoj diris: “Tian homon ni volus havi kiel avon!”

Jomo Ipfelkofer

korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

La aŭtoro ne povis partopreni la funebran ceremonion, sed faris desegnaĵon. JOMO IPFELKOFER

[FORIGITA!: bildo]

Mannheimer, unu el la plej maljunaj travivintoj de Aŭŝvico, kun la filino de la aŭtoro. Foto: JOMO IPFELKOFER

Politiko

KATALUNIO

Aŭ referendumo, aŭ referendumo

La pasintan 29an de septembro la Parlamento de Katalunio aprobis mocion pri deklaro de konfido al la regiona prezidanto, Carles Puigdemont [karles puĉdemón], por kulminigi agadplanon cele al la sendependiĝo de la lando. Puigdemont anoncis la kialojn por peti la konfidon de la Parlamento, tiel ke la registaro, kiun li prezidas, ekorganizu referendumon, kiu “redonos al Katalunio la politikan povon de suverena ŝtato”.

“Aŭ referendumo, aŭ referendumo”, diris Puigdemont, emfazante, ke voĉdonado estos la sola eblo. “Ni senĉese klopodos pri interkonsento [kun la hispana registaro], sed fine de la parlamenta periodo ni estos pretaj por ascendi la lastan ŝtupon antaŭ proklami la sendependencon”, li klarigis.

Senkonektigaj leĝoj

Tiurilate Puigdemont anoncis, ke li klopodos interkonsenti la organizon de referendumo kun la hispanaj aŭtoritatoj, sed okaze ke ili denove rifuzos, tiam li starigos la tiel nomatajn “senkonektigajn leĝojn”, por ke en la venonta julio eblu kunvoki referendumon en septembro 2017. Tiuj “senkonektigaj leĝoj” devas enkonduki katalunan leĝaron pri sociala protekto, oficejon pri financoj kaj propran juran sistemon.

Hispana politika paralizo

La anonco de la kataluna prezidanto okazis, kiam Hispanio troviĝis en plena politika paralizo, kun provizora registaro de antaŭ naŭ monatoj, vide al eventuala tria sinsekva ĝenerala voĉdonado, pro nekapablo de la deputitaro elekti registaron.

Pere de tiu mocio pri deklaro de konfido, Puigdemont reakiris la subtenon de la maldekstra senpedendiĝema partio, perditan komence de la somero pro ideologia malkonsento rilate al buĝeto.

La regionan Parlamenton de Katalunio konsistigas 135 deputitoj, el kiuj 72 estas por la sendependiĝo de la lando: 62 de la koalicio Junts pel Sí (Kune por la Jeso) kaj 10 de la maldekstra CUP (Kunordigo pri Popola Unueco); 52 deputitoj estas hispaniistoj (25 de dekstra partio nomata Civitanoj, 16 socialistoj kaj 11 de la Popola Partio). La ceteraj 11 deputitoj de la maldekstra koalicio Katalunio Jes Eblas estas favoraj al referendumo, se ĝi estas akceptata de la hispana registaro.

Oni ne aldonu komon

Puigdemont vizitis Madridon por klarigi al la ŝtata hispana parlamento la decidon de la kataluna parlamento. Tamen la provizora vicĉefministro de Hispanio, Soraya Sáenz de Santamaría, diris, ke la sinteno de la hispana registaro tute ne moviĝis. “Oni ne aldonu komon, nek kondiĉojn, al la ŝtata suvereneco”, ŝi diris. Tiurilate, Sáenz de Santamaría asertis, ke la unueco de Hispanio dependas de ĉiuj hispanoj, kaj konsekvence, ke pri eventuala sendependiĝo de Katalunio devus voĉdoni ĉiuj hispanoj: “Nur la 47 milionoj da hispanoj rajtas intertrakti pri sia propra lando.”

Referendumo en septembro 2017

Post la parlamenta sesio Puigdemont raportis pli detale pri la referendumo en radia intervjuo. Laŭ la kataluna prezidanto, la daton oni ne fiksis, sed li klarigis, ke plej probable ĝi okazos la 17an aŭ la 24an de septembro. Eblus prokrasti, se okazus interkonsento kun la hispana registaro.

La demando de la referendumo devas esti klara kaj respondota jese aŭ nee pri la sendependiĝo de Katalunio. La rezulto devas esti plenumenda kaj “ĝia konsekvenco devas esti la proklamo de la sendependenco”, li diris.

Laŭ Puigdemont la partopreno de la civitanoj leĝigos la voĉdonadon. En la okazo de malkonsento de Hispanio la balotado okazos kadre de nova kataluna leĝaro. Tiurilate li rememorigis, ke la Venecia Komisiono ĉe la Konsilio de Eŭropo (La Eŭropa Komisiono por la Demokratio per Juro) rifuzas difini minimuman partoprenadon por evitigi bojkotojn. “Sed se, ekzemple, nur 25 % de la rajtigitaj voĉdonantoj partoprenas kaj ĉiuj voĉdonas “jes”, la rezulto ne povas esti valida”, li nuancis. La kataluna prezidanto ne klarigis ian minimunan partoprenadon, sed li memorigis, ke en la referendumo pri la brita eliro — laŭ li — partoprenis nur 37 % de la eblaj voĉdonantoj.

La voĉdonado de 2014

La 9an de novembro 2014 okazis jam balotado pri la sendependiĝo de Katalunio. En tiu okazo temis ne pri plenumiga referendumo, sed pri konsulta voĉdonado, kiu plenumiĝis sukcesplene malgraŭ la malpermeso de Hispanio. Nun la hispana justico ekigis proceson kontraŭ la tiama prezidanto de Katalunio, Artur Mas, kaj la tiamaj regionaj ministroj Francesc Homs kaj Irene Rigau. Ili estas akuzitaj pri “malobeo, malversacio kaj prisilentado”, ĉar ili helpis al la organizado de tiu voĉdonado.

La 19an de septembro Francesc Homs estis juĝita. Tiam li defendis la validecon de tiu voĉdonado, kaj li asertis, ke li denove farus tion. “Tio, kion ni faris, sekvis la demokratian mandaton de la Parlamento de Katalunio. Ni faciligis la civitanan partoprenon kaj la praktikadon de la libera esprimado”, li diris al la juĝisto.

Aldone li akuzis la ŝtatajn instituciojn pri arbitra sekvado de la diktaĵo de la Popola Partio. Tiurilate li asertis, ke Hispanio “ne agis kiel demokratia ŝtato”.

Ferriol Macip

korespondanto de Monato en Katalunio

Politiko

NACIOJ

Jam oficiale “Okcitanio”

La Ŝtatkonsilio de Francio validigis la nomon “Okcitanio” por la nova regiono kreita de la kunigo de Langvedoko-Rusiljono kaj Sudo-Pireneoj. La dekreto estis publikigita la 28an de septembro, kaj ĝi difinas, ke Tuluzo estos la ĉefurbo de la nova regiono.

Tiu dekreto estas la kulmino de longa procezo por elekti la nomon de tiu regiono, kreita pasintjare kadre de teritoria organizo en Francio. La decido sekvas strategion de parto de la okcitanisma movado kaj respektas retan voĉdonadon organizitan de la aŭtoritatoj, kie 45 % elektis la nomon “Okcitanio”. La aliaj ebloj en la voĉdonado estis “Langvedoko”, “Okcitanio-Kataluna Lando” kaj “Pireneoj-Mediteraneo”.

Polemiko en la okcitanismo

Tamen granda parto de la okcitanisma movado estas malkontenta pro tiu regiona nomo. Laŭ ili, la regiono kovras nur 36 % de Okcitanio kaj koncernas nur 35 % de ĝia loĝantaro. Malfermita letero lanĉita de la kolektivo Òc-Provença [ok-prubenso] protestas kontraŭ tiu “konfisko” de la landa nomo. La leteron subtenas dudeko da asocioj kaj ĉirkaŭ cento da unuopaj subskribantoj.

Protestoj en norda Katalunio

La 10an de septembro 12 000 personoj manifestaciis en Perpinjano por postuli, ke la regiona nomo estu “Okcitanio-Kataluna Lando” kaj petis specialan statuson por la nordo de Katalunio, kiu troviĝas en tiu regiono. Inter la manifestaciantoj troviĝis 147 urbestroj de la kataluna departemento de Francio.

“Ni ne estas kontraŭ Okcitanio, ni estas favoraj al la Kataluna Lando”, diris la geografiisto Joan Becat de la Universitato de Perpinjano. “En la franca ŝtato, la departementoj kaj la regionoj ĉiam havis nomojn neŭtrajn, geografiajn aŭ de malnovaj provincoj. Nun ili elektis identecan nomon, kiu rilatas lingvon kaj kulturon de unu parto de la teritorio. Sed en la regiono estas du lingvoj, la okcitana kaj la kataluna,” li nuancis.

Tiu manifestacio estis la kulmino de jaro da protestoj en Norda Katalunio kontraŭ la regiona nomo.

Ferriol Macip

korespondanto de Monato en Katalunio

Noticoj

Plej malnova maratono

La kenjano David Kemboi Kiyeng venkis en la 93a internacia pacmaratono en la orient-slovaka metropolo Košice (ĉirkaŭ 400 km for de la ĉefurbo Bratislavo) kun la tempo 2:08:58. Inter la virinoj venkis la etiopianino Chaltu Tafa Waka kun tempo 2:32:20.

La maratono (ankaŭ duonmaratono, minimaratono por gepatroj kun malgrandaj infanoj kaj konkursoj por handikapuloj) okazas ĉiam la unuan dimanĉon en oktobro. La maratono en Košice estas la plej malnova en Eŭropo kaj la due plej malnova en la mondo post Bostono en Usono.

Partoprenis la konkurson 11 713 kurantoj el 58 landoj. La plej maljuna venis el Germanio kaj havis 78 jarojn.

Julius Hauser

Leteroj

Influa kariero

Kun morna bedaŭro ni eksciis pri la subita forpaso de Paul Gubbins. Tial, la plenumkomitato de Kataluna Esperanto-Asocio deziras esprimi sian kondolencon al liaj proksimuloj, kolegoj, familianoj kaj ceteraj amatoj. La kariero de Gubbins kiel ĵurnalisto, instruisto kaj esperantisto influis nin, kaj kontribuis plibonigi nin kiel homojn.

Kataluna Esperanto-Asocio

Katalunio

Moderna vivo

SLOVAKIO — ETIOPIO

Restarto de ambaŭflanka kunlaboro

Reciproka politika dialogo, disvolviĝo de ekonomia kunlaboro, sekurecaj aferoj kaj problemoj de enmigrado troviĝis inter la ĉeftemoj dum kunsido de la eksterlandaj ministroj de Slovakio kaj Etiopio.

La slovaka ministro pri eksterlandaj kaj eŭropaj aferoj, Miroslav Lajčák [lajĉak], subskribis kun la etiopia ministro pri financo interkonsenton por revizii la bazon de traktato inter la du landoj, kiu ebligos plian kunlaboron.

Kompreno

Dum la intertraktoj, okazantaj komence de oktobro en la etiopia ĉefurbo Adis-Abebo, ambaŭ eksterlandaj ministroj konstatis, ke la ĝisnunaj reciprokaj agadoj kreas bonajn kondiĉojn por ekonomia kunlaboro. Grandaj ebloj ekzistas en la kampoj de energio, infrastrukturo, akva administrado, agrikulturo kaj defendindustrio. Lajčák subskribis kun sia etiopia sampostenulo memorandon de kompreno pri kunlaboro de ambaŭ eksterlandaj ministerioj.

Varmaj manĝoj

La ministro Lajčák ankaŭ transdonis simbolan ĉekon en valoro de 10 000 eŭroj por la eksterregistara organizaĵo Metropolitan Tabernacle en la etiopia urbo Debre Zeit. Ĝi helpas al loka bazlernejo certigi ĉiutage varmajn manĝaĵojn por 600 lernantoj en kunlaboro kun slovakaj organizaĵoj.

Dum la oficiala vizito Lajčák intertraktis ankaŭ kun la etiopia prezidanto, reprezentantoj de Afrika Unio kaj Ekonomia Komisiono de Unuiĝintaj Nacioj por Afriko.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Scienco

INVENTO

Ajna emocio rekonata per sistemo sendrata

Usonaj sciencistoj kreis aparaton, kiu estas kapabla sendrate detekti homajn emociojn, sen la neceso apliki sensorojn sur la homa korpo: tion diskonigis la Masaĉuseca Instituto de Teknologio (MIT), kies sidejo estas en Bostono. La noviga aparato, kreita de teamo de fakuloj el la menciita universitato, estis nomita EQ-Radio.

Korbatoj

Laŭ la respondeculoj de tiu invento, la aparato povas kompreni, kun 87-procenta precizeco, ĉu homo sentas sin ekscitita, feliĉa, malgaja aŭ kolera, eĉ kiam individuo ne eksterigas malkaŝe ĉi tiujn sentojn. Por kompreni ĝian funkciadon, oni pensu pri la vifiaj signaloj elsendataj de modemo sendrata. Ĉi-okaze la aparato sendas al persono kelkajn signalojn, kiuj tuj poste resaltas reen kaj estas analizataj pere de EQ-Radio. Tiu lasta komparas la variadon kaj la frekvencon de la spirado kaj de la korbatoj per algoritmo, kiu servas por rekoni kaj identigi unuopajn sentojn kaj homan konduton.

Kinejoj

La sciencistoj substrekas, ke ĝi povus trovi aplikon en sistemoj de aŭdovida amuziĝo, ekzemple en kinejoj aŭ aliaj publikaj ejoj, kie ja estas interese ricevi detalan informon pri tio, kion la spektantoj pli aŭ malpli ŝatas. Tiel, la kreantoj de spektakloj surbaze de la kolektitaj donitaĵoj povus efektivigi estontajn produktadojn pli konformajn al la gustoj de la publiko. Aldone oni povus pensi pri hejmaj inteligentaj spacoj, kiuj adaptiĝu kaj reagu al onia humoro. Tiaj ĉi sistemoj povus fine esti utiligataj en laboraj medioj, kun la celo detekti neevidentajn okazojn de deprimo aŭ streĉo.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Scienco

EKSTERTERA VIVO

Danĝeraj respondoj

“Alimondaj civilizacioj povas estigi mortigan danĝeron por la tero: ĉe ilia alveno ni estos tiaj, kiaj la amerikaj indiĝenoj antaŭ la malkovro de Ameriko fare de Kristoforo Kolumbo”: jen koncepto, kiun lastatempe esprimis la brita astrofizikisto, profesoro Stephen William Hawking. “La homaro ne respondu eventualajn eksterterajn signalojn.”

Registaroj

Dum sia nova televida programo La preferataj lokoj de Stephen Hawking la fizikisto konsilis, ke la homaro je la ricevo de eventuala alimondana signalo devas konduti kiel eble plej zorge. Hawking cetere jam klarigis al landaj registaroj, kiumaniere oni agu en la okazo, ke ni kontaktiĝos kun eblaj eksterteraj civilizacioj, precipe tiuj, kiuj el teknologia vidpunkto povas esti pli avancintaj ol ni.

Serĉo

“Ja nepras atento, kiam ni respondas”, aldonas la profesoro, kiu paradas per intelekta kvociento de 160. La astrofizikisto, naskiĝinta antaŭ 74 jaroj en la angla urbo Oksfordo, ja partoprenas la projekton Breakthrough Listen, kiu ĝuas la subtenon de la rusa entreprenisto Jurij Milner: tiu provizis grandan parton de la buĝeto (100 milionoj da dolaroj) por serĉi signalojn de inteligenta vivo en la universo.

Organizaĵo

Laŭ kelkaj spertuloj, la homaro ne plu povas kaŝi sian propran ĉeeston al la eksterteruloj. Douglas Vakoch, prezidanto de METI (Messaging to Extra-Terrestrial Intelligence) — scienca organizaĵo, kies celo estas la analizado de eksterteraj mesaĝoj — deklaris, ke pro la multaj radiaj kaj televidaj signaloj ni jam fatale diskonigis nian ekziston.

Nifo-bildoj

Bildoj pri supozebla nifo orbitanta ĉirkaŭ la suno por elsuĉi energion estas pruvo de la ekzisto de ekstertera vivo: Ĉi tion opinias iuj nifo-amatoroj. La bildoj, al kiuj ili aludas, estis registritaj de la kosma sondilo SOHO, kiu realtempe dissendas donitaĵojn pri la suna aktiveco al la tero. Fakuloj de la usona kosm-agentejo NASA respondis tamen al la raportintoj, ke la imagita kosma ŝipo estas simple kosma rubaĵo aŭ rezulto de malalta bild-kvalito.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

LITOVIO

Funebro pro hundo

Unuafoje en la historio de Litovio okazis solena funebra ceremonio, per kiu oni adiaŭis hundon. Temis pri meĥlena ŝafhundo kun la nomo Ramzis. La urno kun la cindro de Ramzis ekde nun estos en la muzeo de la limgardistoj.

Dum la ceremonio, aranĝita en la teritorio de limgardista taĉmento, viciĝis pluraj hundoŝatantoj kun siaj bestoj. Tra la vicoj lia mastro Valdas Stancikas portis la urnon de la pereinto. En la ceremonio partoprenis la limgardista taĉmenta estraro, lokaj limgardistoj kun hundoj kaj loĝantoj de la litova-rusa apudlima urbeto Pagegiai.

La meĥlena ŝafhundo estis pafita sur arbara vojeto apud la ŝtatlimo de Litovio kaj Rusio (Kaliningrada enklavo). Ramzis havis specialan ŝelkon kun la signo de limgardista ofico. Post kiam la hundo perdis la spurojn de la kontrabandistoj, li estis liberigita kaj moviĝis ĉirkaŭ sia mastro serĉante spurojn. Subite aŭdiĝis pafo kaj falis la hundo. Je dekkelkaj metroj staris viro kun armilo. Oficisto eltiris sian armilon, ĉar li supozis, ke Ramzis estis murdita de la persekutataj kontrabandistoj. Tamen poste evidentiĝis, ke celpafis la frato de parlamentano.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Adiaŭa ceremonio kun limgardista ŝafhundo, kiu pereis dum ofica devo. Foto: LAST

Hobio

FILATELO

Trezoro sen valoro

Kolektantoj de poŝtmarkoj estas speciala kategorio. Ili konas detale ĉiujn siajn multnombrajn idojn, bone konservas ilin en luksaj albumoj kaj trastudas aliajn ĉe kolektantoj por trovi certan mankantan objekton, kiun ili kapablas pacience serĉi dum jaroj.

Post iu tempo estiĝas trezoro, kies monan valoron oni povas ekscii el katalogoj. Sed pri tio oni ne tre laŭte parolas. Post kiam mortas diligenta kolektanto, la heredantoj ja trovas la filatelan postlasaĵon, sed ofte ne kapablas mem taksi la materian kvaliton. Pri la spirita kaj la emocia valoro ili scias tute nenion. Iom trafoliuminte albumojn por eble trovi la legendan poŝtmarkon “Blua Maŭricio”, senkonsile ili prenas la abundan materialon kaj provas ĉe komercisto de poŝtmarkoj vendi la valorajn paperpecojn.

Tie ili elreviĝas, konstatante, ke ili ne estas solaj. En la lastaj jaroj multaj filatelistoj devis forlasi sian ŝatokupon kaj seniluziiĝis pro la ŝanĝiĝinta poŝtmarka mondo. Tial la komercistoj preskaŭ ne plu povas stoki la alvenantajn skatolojn plenajn je albumoj. Fojfoje esperemaj homoj venas eĉ per tutŝtopita kamioneto al la firmaa korto. Sed en la stratflanka vendejo ili devas konstati post kontrolado, ke tie oni vendas ne plu unuope, sed grandkvante kaj malaltpreze la iamajn raraĵojn de la antaŭuloj.

Reduktiĝo de la valoro

La juna generacio havas aliajn ŝatokupojn. Se mankas ĝenerala intereso, perdiĝas la valoro de la varo. Tial la mona valoro de la “dentumita trezoro” nuntempe ofte ne plu kreskas, sed draste reduktiĝas. En multaj filatelaj asocioj disvastiĝas pesimismo. Oni restas inter si kaj la rondo malgrandiĝas. Al tiuj ne povas helpi rakontoj pri aŭkciaj rezultoj kun altegaj prezoj. Ili forlasas siajn ekspoziciojn kun kelkaj eŭroj en la poŝo, se ili tamen ion vendas.

Sendepende de tiu sperto ĉiu fervora filatelisto volonte konservas siajn rememorojn pri feliĉaj horoj kun la paperbildoj kaj propra kolekto. Ŝajne senvaloraj paperpecoj ĉiam ankoraŭ povas esti valorega parto de la vivo.

Franz-Georg Rössler

korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

Lastaj entuziasmaj filatelistoj post tro frue finiĝinta ekspozicio pro manko de interesatoj. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL.

[FORIGITA!: bildo]

Emocioj en skatoloj: Parto de la kara filatela postlasaĵo de la aŭtoro. Foto: RITA RÖSSLER-BUCKEL.

Scienco

NOV-ZELANDO

Rabobestoj ne plu estu

Nov-Zelando planas mortigi, sur ĉiu insulo de la lando, ĉiujn neindiĝenajn rabobestojn. La loka ĉefministro John Key [ĝon ki] anoncis fine de julio 2016, ke la registaro pretas pagi ĝis 28 milionojn da novzelandaj dolaroj ĉiujare por ekstermi, antaŭ la jaro 2050, iun ajn raton, musteledon kaj oposumon. Tiu sumo aldoniĝos al la mono, kiu jam estas elspezata por mortigi ĉi tiajn bestojn en pli malgrandaj areoj. La registaro fakte taksas, ke neindiĝenaj rabobestoj malaperigas 25 milionojn da aŭtoktonaj birdoj jare, kio ĉiujare kostas al la loka ekonomio pli ol 3 miliardojn da novzelandaj dolaroj (proksimume 1,5 miliardojn da eŭroj).

Nov-Zelando ja havas grandan sperton pri tio. Ĝi jam ekstermis rabobestojn sur multaj malgrandaj mar-insuloj kaj en kelkaj rezervejoj, danke al la utiligo de grandaj bariloj. Antaŭ la alveno de homoj al Nov-Zelando, tie vivis multaj specioj de birdoj, fiŝoj, insektoj ktp, sed ĝenerale mankis mamuloj (escepte de vespertoj kaj iuj maraj bestoj, kiel delfenoj kaj fokoj).

Multaj specioj estas endemiaj en Nov-Zelando. Krom la kivio (apterigo), estas menciindaj ankaŭ aliaj specioj, kiuj jam nun formortis pro la agado de bestoj enportitaj de homoj kaj pro la detruado de loĝlokoj kaŭze de kultivado kaj konstruado. Multaj specioj de novzelandaj birdoj ne kapablas flugi aŭ ne flugemas. Tio estis taŭga strategio sen rabobestoj, sed havas katastrofajn sekvojn nun pro la ĉeesto de predantoj.

Tuberkulozo

En 2012 la ĉefa sciencisto de la registaro, la fizikisto Paul Callaghan, proponis ekstermi ĉiujn mamulajn predantojn, tio estas miliardojn da marsupiuloj, musteledoj kaj ronĝuloj. Tiucele oni eĉ fondis apartan organizaĵon, Predator Free New Zealand (Nov-Zelando sen rabobestoj, predatorfreenz.org), kies simbolo estas kivio staranta sur morta rato.

Eŭropaj ratoj venis al Nov-Zelando seninvite, sed ermenojn kaj mustelojn oni intence importis por kontraŭi la kuniklojn, kiujn oni pli frue enkondukis por sporto kaj por manĝado. La kunikloj iom post iom fariĝis tamen plago.

Bedaŭrinde la musteledoj facile kaptadis indiĝenajn birdojn, kiuj ĝis tiam ne konis mamulajn predantojn. En la 1930aj jaroj oni importis ankaŭ oposumojn el Aŭstralio kun la celo establi industrion, kiu ekspluatu iliajn peltojn. Sed oni ne kultivis ilin kaj tial ili disvastiĝis tra la tuta lando, kie ili nun prosperas eĉ pli ol en Aŭstralio mem. Ili kutimas manĝi birdidojn kaj ovojn, detruas arbojn kaj disvastigas tuberkulozon. La celo de la importado de neaŭtoktonaj bestoj estis igi la foran landon de Oceanio pli simila al la landoj, de kiuj venis la migrantoj, ĉefe Britio.

Rezervejo

Iuj opinias, ke ne eblas elimini la nedeziratajn bestojn, do oni devus simple akcepti la nuntempan situacion. Tamen dum la lastaj jardekoj diversaj grupoj, kaj profesiaj kaj volontulaj, forigis rabobestojn el 117 malgrandaj insuloj ĉirkaŭ Nov-Zelando. Unue ĉi tio okazis en etetaj insuloj, sed laŭgrade oni sukcesis tion fari ankaŭ pri pli grandaj.

Rezervejoj kun best-imunaj bariloj nun enhavas maloftajn birdojn, kiuj ne povas prosperi kun rabobestoj. La rezervejo Zealandia (visitzealandia.com), en la urbo Wellington, havas areon 225-hektaran. Necesis tri jaroj por mortigi la rabobestojn ene de ĝia granda, ĉirkaŭa barilo, sed spite al granda provo oni ankoraŭ ne tute eliminis la musojn. Iel ajn, la menciita rezervejo nun denove havas 18 indiĝenajn speciojn, el kiuj 6 estis malaperintaj sur la du ĉefaj insuloj dum pli ol jarcento.

En montaj regionoj oni faligis kaj plu faligadas venenajn bolusojn el aviadiloj por mortigi la rabobestojn. Tiel oni savis diversajn neoftajn birdojn, kiuj aliokaze nun estus formortintaj. Oni ĉi-momente volas etendi la ekstermadon al la tuta lando, kies areo egalas 268 021 kvadratajn kilometrojn.

Nov-Zelando nun havas grandan sperton kaj ankaŭ novajn teknikojn. Oni ekzemple inventis instrumentojn, kiuj enkaptas raton kaj poste aŭtomate repretigas sin por kapti kroman: do ne necesas prizorgi la kaptilojn ĉiutage. Nov-Zelando eĉ eksportas hodiaŭ sian propran spertecon al aliaj landoj, kiuj alfrontas similajn problemojn.

Veneno

La ĉefministro anoncis, ke la unua etapo de la plano estas pligrandigi la senrabobestajn areojn, subtenante lokajn iniciatojn kaj investante por pliaj sciencaj esploroj. Li esperas, ke novaj malkovroj sukcesigos la klopodon. Sciencistoj jam komencis esplori posum-specifajn genojn por evoluigi venenon specifan por tiu besto.

Ne mankas kritikantoj de la plano, kiuj demandas, kial ne ekstermi ankaŭ sovaĝajn katojn, erinacojn, aprojn, valabiojn, cervojn, meleagrojn, kolombojn, fazanojn, paserojn, trutojn ktp. Tamen, fronte al la formortado de multaj indiĝenaj birdoj, fiŝoj, lacertoj kaj insektoj, pli multe da novzelandanoj opinias, ke estas grave mortigi la neaŭtoktonajn rabobestojn kaj pluraj personoj jam aktive partoprenas tiun taskon.

La registaro sendube adoptis la planon pro tio, ke ĝi kredas, ke ĝi estos efika kaj sukcesa. La plano certe estas ambicia: ĉiuokaze multaj sciencistoj kaj aliaj homoj pensas, ke ĝi estas atingebla kaj sekve provinda.

D. E. Rogers

korespondanto de Monato en Nov-Zelando

[FORIGITA!: bildo]

Paul Callaghan proponas ekstermi ĉiujn mamulajn predantojn en Nov-Zelando. Foto: WIKIMEDIA

Leteroj

Rasbazita atako

En sia respondo al la artikolo de Roberto Pigro pri la ortografiaj ŝanĝoj en Francio, Franz-Georg Rössler plendas pri la franca ministro pri klerigado Najat Vallaud-Belkacem (Monato 2016/11, p. 6). Li mencias ŝian nord-afrikan devenon, kvazaŭ tio mem pravigus lian nekoheran kritikon kontraŭ ŝi. Rössler demandas: “Ĉu vere Francio bezonas sinjorinon kun magreba fono por adapti sin al la moderna mondo?” La “sinjorino kun magreba fono” estas Vallaud-Belkacem, franca civitano naskiĝinta en Maroko.

S-ro Rössler opiniu, kion li volas, pri la lingva klerigad-politiko de sia najbarlando, sed la ĉi-supre citita rasismo ne havu lokon en magazino kiel Monato. La etna deveno de Vallaud-Belkacem neniel rilatas al la diskuto pri ortografio kaj lingvo-klerigado, do tia akra kaj ekstertema mencio de ŝia deveno servas nur kiel senvuala rasbazita atako. Estas ŝoke vidi ĉi tion en Esperantujo.

Nick Kalivoda

Usono

Scienco

INFORMADIKO

Reviviga apendico

La usona kompanio PrairielT, kun sidejo en Kolorado, freŝe prezentis al la publiko novan metodon, per kiu eblos recikligi kaj plirapidigi malnovajn komputilojn, transformante ilin en maŝinojn aktualajn laŭ la nuna elektronika etapo. Kompreneblas la dankemo de multaj personoj al ĉi tiu familia entrepreno, fondita de Mark Omán post longa kariero en la firmaoj Hewlett-Packard kaj Agilent Technologies.

Laŭ la fabrikantoj de la aparato, lanĉita sur la merkaton kun la komerca nomo Xtra-PC, USB-apendico aŭtomate forviŝos malutilajn dosierojn ĉeestantajn en onia disko kaj kreos tute novan mastruman sistemon, danke al kiu eblos spekti filmojn, aŭskulti muzikon, skribi dokumentojn kaj eĉ ludi modernajn ludojn aŭ interagi kun aliaj personoj.

Sistema vundebleco

En la retejo pri cifereca teknologio Marketwire, pluraj personoj esprimis ĝojon pro la malkovro de solvo por revenigi al kontentiga ĉiutaga uzado malnovajn komputilojn, kiuj estis markitaj kiel eksmodaj. Estas tre facile instali la programaron: Ja ne nepras fakaj informadikaj scioj por ĝin uzi. Xtra-PC direktiĝas precipe al personoj, kiuj estis devigitaj forlasi sian malnovan kernon Vindozon XP pro komputilaj virusoj kaj sistema vundebleco.

Nova mastrumsistemo

Sinteze, Xtra-PC estas personigita versio de Linukso: Ĉi tiu estas tre konata mastrumsistemo inter la ŝatantoj de teknologio pro tio, ke ĝi estas stabila, rapida kaj ege malpli vundebla de komputil-virusoj ol Vindozo. La nova mastrumsistemo kuŝas ene de malgranda USB-aparato, kiu apenaŭ elstaras flanke de tekokomputilo. Kiam ĝi konektiĝas, ĝi igas la maŝinon starti de tiu ekstera poŝ-memorilo anstataŭ de la propra originala disko.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

VIENO

Trame tra la tempoj

La tramomuzeo en Vieno (Aŭstrio) estas la plej granda en la mondo. Ĝi situas en iama tramoremizo en la 3a distrikto, kiu estis en uzo de 1901 ĝis 1990. La tramomuzeo montras ĉiujn tramveturilojn, kiuj iam veturis en Vieno de 1865 ĝis hodiaŭ. La posedantoj estas Vienaj Linioj (entrepreno de la komunumo Vieno) kaj la asocioj “Amikoj de la Fervojo” kaj “Viena Tramomuzeo”. La plej malnova eksponaĵo estas ĉevaltirita tramo el la jaro 1868.

Ĉevala paniko

Miloj rigardis la grandan tramoparadon en Vieno okaze de la jubileo “150 jarojn tramo en Vieno” en 2015. Renovigita vagono de ĉevaltirata tramo (“ĉevaltramo”) estis la unua veturilo de la parado. Sed panikiĝis la ĉevaloj, ĉar la dekmilkapa homamaso estis tro brua. Do elektra lokomotivo devis tiri la vagonon laŭ la viena Ringstrato.

Sekvis 52 pliaj veturiloj: tramoj, busoj, unu metro-trajno kaj diversaj specialaj veturiloj, disponigitaj de la Viena Tramomuzeo. Konduktoroj kaj pasaĝeroj en historiaj kostumoj akompanis la procesion. Antaŭ la urbodomo la tramoj haltis por ebligi fotadon.

Lignaj reloj

La unua tramlinio en Vieno funkciis de 1840 ĝis 1842. Ĝi transportis festemulojn al la amuzkvartalo Koloseo en la nuna 20a distrikto, kie oni povis danci en granda barelo kaj rigardi lignan elefanton de interne. La tramtrajno konsistis el du vagonoj, inter kiuj ĉevalo troviĝis kaj tiris, respektive puŝis, la vagonojn. La reloj estis el ligno. En 1865 ekfunkciis la unua daŭra tramlinio en Vieno. Ĉevaloj tiris po unu vagonon, kiu ruliĝis sur feraj reloj.

Tramtrajnoj tirataj de vaporlokomotivoj (“vaportramoj”) trafikis en la eksteraj partoj de Vieno de 1883 ĝis 1922. La unua elektra tramo en Vieno veturis en la jaro 1897. Baldaŭ poste malaperis la ĉevaltramoj (1903) kaj la vaportramoj (1922).

Simboloj

En la dua duono de la 19a jarcento la linioj havis ne numerojn, sed simbolojn pro la multaj analfabetoj vivantaj en la ĉefurbo de la multlingva aŭstra-hungara imperio. Nur ekde 1907 oni uzis numerojn: 1 ĝis 20 por linioj ĉirkaŭ la urbocentro; 21 ĝis 80 por linioj en kaj el la centro; 81 ĝis 99 por specialaj linioj. Se linio kondukis al la centro kaj plue sur Ringstrato, ĝi havis literan lini-signon. La plilongigon de linio oni vidigis per tri-ciferaj numeroj. Ekzemple la plilongigoj de la linio 17 estis 117, 217 kaj 317.

Ĝis 1900 la tramstiristo staris antaŭe en la freŝa aero, ankaŭ en vintro, ĉar li devis havi senbaran ĉirkaŭvidon. Poste oni protektis lin per vitraj fenestroj. Hodiaŭ la stiristoj sidas komforte en hejtata ejo.

Walter Klag

korespondanto de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Vagono de ĉevaltramo el la jaro 1868. Ĉar la ĉevaloj panikiĝis, elektra lokomotivo tiris la vagonon. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Vapora tramlokomotivo el la jaro 1902. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Elektra tramo n-ro 244 kun simbola lini-signo (horizontala streko en cirklo) el la jaro 1901. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Tramtrajno de la linio 47, motorvagono el la jaro 1912. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Trajnoj de la linio 39 (jaro de konstruo 1900) kaj 63 (jaro 1927). Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Motorvagono de la linio de Vieno al Baden (20 km sude de Vieno) el la jaro 1900. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

“Rechts fahren” (Veturu dekstre). Ekde la jaro 1938 oni devis veturi dekstre sur la stratoj ankaŭ en orienta Aŭstrio. Veturilo el la jaro 1912. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La griza “milit-tramo” maldekstre estis konstruita en 1944 dum la dua mondmilito en la germana urbo Heidelberg. 30 tiaj motorvagonoj venis post 1945 al Vieno kaj deĵoris tie ĝis 1975. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Linio 331 (plilongigo de linio 31). 45 tiaj tramoj, konstruitaj en Usono en 1938 kaj 1939, venis el Novjorko en 1948 al Vieno kaj deĵoris tie ĝis 1969. Kelkaj revenis poste al Usono kaj admireblas nun en tramomuzeoj. La vienanoj nomis tiujn tramojn “Amerikaner”. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La ĉevalo ekpanikonta. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Ĉarma paro — la modo de 1900. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Linio 360, la plilongigo de linio 60. Tramo konstruita en 1907. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Linio J (konstru-jaroj de la motorvagonoj 1921 kaj 1929) veturis interalie sur Ringstrato. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Kombinita linio 31/5; tramo el 1959. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Linio G2 veturis laŭ linio 37 kaj poste laŭ linio 2. Tramo el 1961. Foto: WALTER KLAG

Noticoj

Sekure tra la semaforoj

La urbo Sant Cugat del Vallès, 20 kilometrojn nord-okcidente de Barcelono, instalis semaforon elpensitan por tiuj piedirantoj, kiuj dummarŝe rigardas sian telefonon. Temas pri surplankaj ruĝaj LED-lampoj, kiuj estas ŝaltitaj, kiam la transiro estas malpermesata. Kontraste kun la kutimaj trafiklumoj, tiu sistemo estas videbla eĉ de pasantoj rigardantaj la ekranon de sia poŝtelefono aŭ tabulo.

La unua semaforo estis instalita en la krucvojo plej surmarŝata de la urbo, kie kruciĝas strato por piedirantoj kaj strato traveturata de veturiloj.

La starigo de la iniciato kostis 5000 eŭrojn kaj ĝi estos eventuale instalata en aliaj krucvojoj de la urbo. La magistrato precizigis, ke tiu iniciato estas jam sukcese instalita en aliaj urboj de Eŭropo, por eviti akcidentojn.

Ferriol Macip

Leteroj

Templa Monto tamen juda

Unesko ĵus voĉdonis pri rezolucio, kiu neas la ligojn inter la juda religio kaj la Templa Monto en Jerusalemo. 24 landoj voĉdonis por la rezolucio, 6 kontraŭ kaj 26 landoj sin detenis. Unesko do opinias, ke historiajn faktojn oni povas ŝanĝi per voĉdono!

En la centro de Romo, en la Arko de Tito en Romo, konstruita en la jaro 82 post la naskiĝo de Jesuo (nia komuna nuntempa kronologio), estas bareliefo por memorfesti la detruon de la juda templo dek jarojn pli antaŭe. En tiu bareliefo estas klare videbla la 7-braka kandelingo, la plej malnova simbolo de la hebrea popolo. La Arko, konstruita 500 jarojn antaŭ la naskiĝo de Islamo, estas nur unu el la miloj da artefaktoj kaj skriboj dokumentantaj la trimiljaran historion de la judismo en Jerusalemo. La rezolucio estas honto por Unesko kaj por la resto de la mondo.

Tuvia Rosenberg

Israelo

Hobio

SERBIO

Internacia kavalira festivalo

En suda Serbio oni organizis internacian kavaliran festivalon. La festivalaj aranĝoj okazis en la ĉirkaŭaĵo de la urbeto Despotovac kaj sur la areo de la monaĥejo Manasio, konstruigita en la mezepoko de la serba despoto Stefan Lazarević. Partoprenis hobiaj kavaliroj el Francio, Belgio, Rusio kaj Serbio.

Kadre de la tritaga programo oni prezentis la mezepokan vivmanieron, kavalirajn batalojn per glavoj, armilaron kaj ekipaĵon, kaj ankaŭ muzikon kaj metiojn.

Krom la menciitaj programeroj francino montris la vivmanieron de la vikingoj, kaj serbo aranĝis muzikvesperojn. Por gejunuloj oni aranĝis kursojn pri skermado kaj potfarado.

Dimitrije Janiĉiĉ

korespondanto de Monato en Serbio

[FORIGITA!: bildo]

Partoprenis en la internacia festivalo hobiaj kavaliroj el Francio, Belgio, Rusio kaj Serbio. Foto: DIMITRIJE JANIĈIĈ

[FORIGITA!: bildo]

La festivalaj aranĝoj okazis i.a sur la areo de la monaĥejo Manasio.Foto: DIMITRIJE JANIĈIĈ

Moderna vivo

KRIMO

Retpiratoj ĉantaĝas entreprenojn

“Kvincent dolarojn en bitmono mi pagu! Se mi ne pagas, ili ruinigos mian komputilan sistemon! Mi sendos la monon, sed mi jam telefonis al la polico. Ili trovos la krimulojn kaj sendos trojanon (damaĝprogramon).” La estro de tiu firmao, kiu ne volas vidi sian nomon en gazeto, estas kolerega. Li posedas fabrikon en la malgranda urbo Tulln en Suba Aŭstrio. Kvankam ni estas liaj klientoj, li detale parolas kun ni pri tiu novspeca problemo. 500 dolaroj ne estas multe por fabrikestro, sed oni ne scias, ĉu la retpiratoj postulos pli kaj pli da mono.

En februaro 2016 la telefonreto A1 ne funkciis. Atako de nekonataj retpiratoj malfunkciigis la infrastrukturon de A1. Pri la detaloj oni ne ricevas informojn. Ofte la estraro de entrepreno senbrue pagas kaj tiel volas eviti reputacian damaĝon por la firmao. Ofte la polico ne scias pri tiaj atakoj. Ĝis nun oni ne trovis taŭgan rimedon kontraŭ tiaj ĉantaĝoj.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

Politiko

RECIPROKA HELPO

Post uragano amika donaco

La 14an de oktobro la pakistana registaro liveris al Kubo donacon de 15 000 tunoj da rizo. Tiel ĝi esprimis solidarecon kun la kariba insulo, kie la vivo en ĝia pli orienta provinco Guantanamo ankoraŭ devas renormaliĝi post trapaso de la fortega uragano Matthew.

La donaco ankaŭ danke reciprokas la helpon senditan al tiu sud-azia lando en 2005, kiam tertremo kun la forto de 7,6 gradoj skuis Pakistanon kaj mortigis pli ol 86 000 homojn. Tiam kuba brigado de la Medicina Internacia Taĉmento Henry Reeve dum pli ol ses monatoj prizorgis ĉirkaŭ 1 800 000 viktimojn de la tertremo en tiu fora ŝtato, restante kaj laborante sub malfacilaj kondiĉoj en la pakistanaj montaroj.

Dum oficiala transdono okazanta en la kuba ĉefurbo, Antonio Carricarte, vicministro pri Ekstera Komerco, dankis al la pakistana registaro pro ĝia helpo alveninta ĝustatempe por kontribui al baldaŭa rekonstruo de la difektitaj kvartaloj en la plej orienta parto de Guantanamo. Kamran Shafi, la pakistana ambasadoro en Havano, esprimis la deziron pri plifortigo de la komercaj ligoj inter la du malproksimaj landoj.

Juan Carlos Montero

korespondanto de Monato en Kubo

Politiko

D. R. KONGO

Pacaj, kredindaj kaj travideblaj elektoj

La partoprenantoj en la dialogo la 17an de oktobro per aklamo adoptis politikan interkonsenton por la organizado de la venontaj elektoj en Demokratia Respubliko Kongo, kiuj estu pacaj, kredindaj kaj travideblaj.

Laŭ Edem Kodjo, la plifaciliganto de la dialogo, la koncernatoj en la forumo konsentis “prepari kaj organizi prezidantan, parlamentan kaj provincajn elektojn ene de 6 monatoj post la kunvoko de la elektoj, la 30an de oktobro 2017”.

Opozicia ĉefministro

La plenkunsido de la dialogo konfirmis, ke la sekva ĉefministro estos de la opozicio. La nuna ŝtatestro Joseph [ĵozéf] Kabila daŭrigos plenumi siajn devojn post la 19a de decembro 2016 ĝis la efektiva instalado de novelektota prezidanto de la Respubliko.

La politika interkonsento havas 12 ĉapitrojn dividitajn en 25 sekcioj. “Tiu interkonsento traktas aparte la voĉdonan censon, la voĉdonan kalendaron, la sekurecon de la voĉdonaj procezoj, personoj kaj varoj, la instituciojn de la elekto-buĝeto kaj la konfidigajn paŝojn”, notas la sama deklaro.

La kontrolkomitaton de la politika interkonsento formos sep reprezentantoj de la plimulto, sep reprezentantoj de la opozicio kaj kvar de la civila socio.

Kredindaj kaj kvietaj

La dialogantoj estis kunvokitaj de la ŝtatestro Jozef Kabila, kies lasta mandato finiĝos la 19an de decembro por ebligi la okazigon de elektoj “kredindaj” kaj “kvietaj”. La elekto de lia posteulo ne okazos ĉi tiun jaron kiel jam planite. La voĉdona komisiono estis anoncinta, ke ĝi ne povas organizi elektojn ĉi tiun jaron kaj akiris de la Konstitucia Tribunalo la rajton eldoni novan voĉdonan kalendaron.

Rusaki Serge

korespondanto de Monato en D.R. Kongo

[FORIGITA!: bildo]

La nuna ŝtatestro Joseph Kabila daŭrigos plenumi siajn devojn ĝis la efektiva instalado de la novelektota prezidanto. Foto: RUSAKI SERGE

Moderna vivo

LITOVIO

Post 89 jaroj denove en la ĉielo

La aviadilkonstruisto Antanas Gustaitis, kiu naskiĝis en 1898, estas titolita patro de la litova milita aviado. Liaj meritoj estas naŭ aviadiloj ANBO, la litova akronimo de Antanas Nori Buti Ore (Antanas volas esti en la aero). Inter la du mondmilitoj la aviadfortoj de Litovio posedis dekojn da ANBO-tipoj, sed la sovetia okupacio detruis la militaviadon de Litovio, samkiel la konstruiston mem.

Tamen antaŭ nelonge danke al entuziasmuloj unu aviadilo de ANBO denove ekflugis. Post 89 jaroj preskaŭ identa kopio de la aviadilo ANBO-II, konstruita en 1927, kelkfoje ĉirkaŭflugis kaj glate surteriĝis. Rolandas Kalinauskas, la konstruisto, kiu pilotis la aviadilon, estis kontenta. “La aviadilo funkcias preskaŭ senprobleme”, li diris.

Fotoj kaj desegnaĵoj

Kalinauskas estas unu el kelkaj entuziasmuloj, kiuj antaŭ tri jaroj lanĉis la ideon rekonstrui la aviadilon ANBO. La piloto rakontis, ke la laboro abundis, necesis investi minimume 50 000 eŭrojn. La aviadilo povis esti rekonstruita surbaze nur de fotoj kaj kelkaj desegnaĵoj. Al la efektivigo de la ideo kontribuis diversaj entreprenoj. La rekonstruisto ĝoje asertis, ke nun la aviadilo povos esti demonstrata en diversaj ekspozicioj kaj la litovaj gejunuloj povos ekinteresiĝi pri la historio de la litova aviado, kiu pereis dum la dua mondmilito.

Kalinauskas esperas, ke ANBO-II ne estas la lasta kopio de la aviadilserio ANBO. Li havas planon rekrei la iom pli progresan modelon ANBO-III kaj, en la okazo de sukceso, ankaŭ ĉiujn aviadilojn, kreitajn de la litova aviadilkonstruisto Antanas Gustaitis. Inter la jaroj 1925 kaj 1939 estis faritaj entute 66 aviadiloj de la naŭtipa serio ANBO.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Historia ANBO-II en la ĉielo. Foto: LAST

[FORIGITA!: bildo]

Kalinauskas ekflugis per kopio de la historia aviadilo ANBO-II. Foto: LAST

[FORIGITA!: bildo]

Aviadilkonstruisto A. Gustaitis apud sia verko. Foto: LAST

Scienco

KUBO

Praĉela medicino disvastiĝas

Fine de la unua semestro de 2016, dekmilo da pacientoj estis kuracita en Kubo entute per la tiel nomata praĉela medicino. La plej oftaj fakoj, en kiuj oni utiligis praĉelojn, estis la ortopedia, la traŭmatologia kaj la angiologia.

Tiun ĉi impresan donitaĵon sciigis la doktoro pri sciencoj Porfirio Hernández Ramírez, kunordiganto de aparta laborgrupo ĉe la kuba ministrejo pri publika sano, enkadre de la unua Interamerika Interŝanĝo pri Praĉeloj kaj de la kvara Internacia Simpozio pri Regenera Medicino: al ĉi-lasta, okazanta en la ĉefurba Palaco de la Konvencioj, kunvenis ĉirkaŭ 180 kubaj kaj usonaj fakuloj.

Reestablado

Estis substrekite, ke Kubo nuntempe estas unu el la unuaj landoj en la mondo kun plej grandaj uzo kaj disvolviĝo de la regenera medicino: tiu lasta aplikiĝas jam en la 15 kubaj provincoj, samkiel en la speciala municipo Insulo de la Junularo. Ĝia celo? Anstataŭigi aŭ regeneri ĉelojn, histojn aŭ organojn por helpi la reestabladon de perditaj funkcioj. Unu el ĝiaj kolonoj estas ĝuste la praĉel-terapio.

Universitatanoj

Inter la usonaj specialistoj, kiuj ĉeestis la aranĝon, estis doktoroj Anthony Atala, direktoro de la fako pri regenera medicino ĉe la universitato de Wake Forest (en Norda Karolino), kaj Robert Nerem, el la Instituto de Teknologio de Georgio, kune kun aliaj esploristoj kaj universitatanoj.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

ITALIO

Mokema fonmuziko

“Panjo, mi estas tiel feliĉa, ĉar mi revenas ĉe vin. Mia kanto diras al vi, ke ĉi tiu estas la plej bela tago por mi”, kantadis en 1940 la italo Beniamino Gigli [benjamino ĝili]. La muziko en la 21a jarcento, tamen, tute ne ŝajnas ŝanĝiĝonta por la mediteranea duoninsulo: fakte Italio konfirmiĝas kiel eŭropa patrujo de alkroĉitoj al la patrina jupo (laŭ loka dirmaniero).

Iom da senkompataj kaj nemiskompreneblaj donitaĵoj: en 2015 pli ol du trionoj el la lokaj “junaj adoltoj” (esprimo, kiu indikas la personojn havantajn 18-34 jarojn) ja vivis hejme kun siaj propraj gekaruloj. La surpriza procentaĵo, daŭre kreskanta kaj efektive pli alta eĉ ol tiu (jam notinda) de 2014, montras, ke Italio en tiu ĉi aparta klasifiko okupas senkonteste la unuan lokon, sekvate de Slovakio. Kontraste, la mezuma nombro de junaj plenkreskuloj ankoraŭ loĝantoj kun siaj gepatroj en EU estas 47,9 %.

Defioj

La esploro estis sciigita de Eurostat: kiam oni konsideras la kategorion estigatan de 25 ĝis 34-jaraĝuloj, la itala procentaĵo atingas 50,6 % (kontraŭ 48,4 % en 2014). Estas interese konstati, ke en la tiel nomata malnova kontinento tiu elcentaĵo estas 28,7 % (kaj en nord-eŭropa lando kiel Danio nur 3,7 %). La kialoj? Ili ne vere klaras (aŭ pluraj fermas la okulojn por ilin ne detekti). Certe parte kulpas la politiko de la registaro, kiu faras preskaŭ nenion por konkrete helpi la junularon eniri la labor-merkaton. Aldone bankoj ne allasas pruntojn al tiuj, kiuj volas studi ĉe universitatoj (kio male estas normala afero en norda Eŭropo), tiel ke fariĝas neeble por junulo pagi sian studkotizon (kiu kutime egalas ĉirkaŭ 1500 eŭrojn) kaj — ofte malebligan — lupagon en urbo malsama ol tiu, kie loĝas la gepatroj.

Temas tamen ankaŭ pri rezistanta pensmaniero: multaj gepatroj ne volas kompreni, ke la “bebo” jam plenkreskis; kaj la “bebo” timas suprenfaldi la manikojn kaj surpreni siajn respondecojn. Estas pli facile iri hejmen kaj trovi pretan vespermanĝon kaj gladitajn vestojn (ĉion ĉi senpage), utiligante la propran monon por amuzi sin kun amikoj kaj koramikoj semajnfine, ol foroferi sin iomete por alfronti laŭdeve la defiojn de adolta vivo. Tiumaniere multe da uloj malfrue geedziĝas kaj, laŭ statistikoj, malpli kaj malpli da infanoj naskiĝas. La “Boto” sume maljuniĝas, dum mokeme (kaj neniu scias, ĝis kiam) fonmuziko kun la voĉo de Beniamino Gigli ne ĉesas tutlande eĥiĝi.

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Italio

Moderna vivo

KATALUNIO

Falis la diktatoro

Nur kvar tagojn daŭris en Barcelono polemika ekspozicio nomita “Franco, venko, respubliko. Senpuniteco kaj urba spaco”. Laŭplane la ekspozicio devis esti malfermita de oktobro ĝis januaro, sed ĝi ne eltenis la koleron de la barcelonanoj.

Temis pri kultura arta propono de la magistrato de Barcelono konsistanta el tri historiaj statuoj, iam starigitaj sur la stratoj de la urbo kaj reportitaj el muzeaj deponejoj: unu pri la hispana respubliko, alia pri la venko de la frankismo kaj la surĉevala statuo de la diktatoro Francisco Franco sen kapo. La kapo mistere malaperis antaŭ kvar jaroj. Laŭ la urbaj aŭtoritatoj, la celo de la ekspozicio estis “mediti pri la senpuniteco de la frankismaj simboloj ankaŭ dum la demokratio.”

Ofendo

Sed la polemiko estis duobla. Unuflanke, la barcelonanoj protestis pro la resurstratigo de la statuo de la diktatoro kaj konsideris, ke temas pri ofendo al la viktimoj de la frankismo. Aliflanke, la loko elektita vekis pli fortan malakcepton: la “artaĵo” staris antaŭ arkeologia memoraĵo pri la malvenko de Barcelono en 1714 dum la milito de la hispana sukcedo, kiu signifis por Katalunio la definitivan perdon de sia rajto al suvereneco.

La unuan tagon de la ekspozicio oni ĵetis ovojn sur la senkapan statuon de Franco. Poste la monumento estis daŭre atakata per farbo. Daŭre, sur ĝi aperis porka kapo, blov-pupo kaj la flagoj por sendependeco de Katalunio kaj por la rajtoj de gejoj, lesbaninoj, ambaŭseksemuloj kaj transgenruloj. Kvar tagojn post la starigo, kelkaj homoj sukcesis faligi la statuon.

La magistrato de Barcelono memkritike rekonis, ke la aŭtoritatoj ne sukcesis bone klarigi la celon de la ekspozicio. Ĝi informis, ke la statuo estas tre difektita kaj anoncis la malstarigon de la “artaĵo”. Krome, la urbo ne kondamnas la vandalaĵon, ĉar “oni komprenas, ke estis malfermita vundo pri tiu temo”.

Ferriol Macip

korespondanto de Monato en Katalunio

Moderna vivo

AŬSTRIO

La morto venis sen averto

En juĝeja salonego en Graz [grac], la ĉefurbo de la aŭstra federacia lando Stirio, li parolas mallaŭte: “Mi ne volis tion. Mi ne scias, kion mi faris. Mi bedaŭras ĉion.” En sia blanka kompleto Alano Ro — tio ne estas lia vera nomo — aspektas nedanĝera, senkulpa, preskaŭ kiel granda infano.

Tagmeze la 20an de junio 2015 la 26-jara Ro amoke aŭtoveturis tra la urbocentro de Graz, mortigis tri homojn kaj vundis 36 pliajn, parte grave. Unu vundito mortis pli poste. Inter la mortigitoj estis 4-jara infano. Antaŭ superbazaro li haltis kaj atakis kelkajn promenantojn per tranĉilo. Iom poste li finis sian amokon antaŭ polica gardoĉambro kaj kaptiĝis. En la prizono li kondutis agreseme kaj devis restadi en speciala ĉelo. Ofte li mensogis. Pri sia religio li donis kontraŭdirajn informojn.

De Bosnio al Aŭstrio

Pro milito Ro fuĝis kiel 4-jara infano de Bosnio al Aŭstrio; aktuale li posedas la aŭstran civitanecon. Li vivis en vilaĝo apud Graz kaj laboris kiel kamionisto. Pro perforta konduto kontraŭ siaj edzino kaj du infanoj li devis forlasi sian loĝejon. En februaro 2016 sekvis la divorco.

Laikaj juĝistoj decidis

La malfacila demando estis: Ĉu Ro agis libervole kaj memkonscie aŭ sekve de psika malsano? La diversaj spertuloj havis diversajn opiniojn. La supera spertulo alvokita de la ŝtato decidis: Ro havas skizofrenion kaj do ne estas respondeca. La spertulo alvokita de la familio de la mortintoj deklaris, ke li ja agis el propra volo kaj do estas respondeca. Tion opiniis ankaŭ la laikaj juĝistoj en septembro 2016. Ro ricevis dumvivan karceran punon; la fina decido ankoraŭ mankas.

Ĉu reformi la leĝaron?

Post la proceso sekvis diskutado: Profesiaj juĝistoj devas argumenti aŭ pravigi sian verdikton, laikoj ne. Laikoj povas havi alian opinion ol spertuloj. Estonte ekzemple ne ok laikoj, sed kvin laikoj kaj tri profesiaj juĝistoj decidu pri la demando kulpa aŭ ne kaj devas ellabori detalan pravigon.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Herrengasse, unu el la ĉefstratoj de Graz, kie okazis parto de la amoko. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Alano Ro. Desegno: WALTER KLAG

Moderna vivo

EKSPEDICIOJ

Antarkto, la multkolora kontinento

La plej malofte vizitata kontinento certe estas Antarkto. Unuflanke, ĉar nur antaŭ iom pli ol unu jarcento ĝi estis iom post iom malkovrata, aliflanke ĉar ĝi estas malfacile atingebla, malfacile loĝebla kaj malvarma. Tamen, en tiu ĉi serio de mal-epitetoj la adjektivo “malalloga” neniel troviĝu. Antarkto estas unu el la plej fascinaj, puraj kaj belaj regionoj de nia tero.

De Gerlache

Inter 1897 kaj 1899 Adrien de Gerlache, kiu naskiĝis en Hasselt (Belgio) en 1866, kune kun kelkaj samlandanoj, kun pluraj norvegaj sciencistoj (i.a. Roald Amundsen kaj Frederick A. Cook, kun la rumano Emil G. Racovița kaj la polo Henryk Arctowski) foriris ŝipe de Antverpeno kaj esploris partojn de la tero, kiuj ĝis tiam troviĝis en neniu mapo. De Gerlache trovis longan arkipelagon sude de Sud-Ameriko, konsistantan el centoj da insuloj kaj insuletoj. Li kaj lia ŝipanaro faris la unuan sciencan ekspedicion al Antarkto kaj ili estis la unuaj kiuj iam pasigis la vintron tie.

Komence de 2016 alia Adrien de Gerlache, pranepo de la unue menciita, refaris la saman ekspedicion interalie kun Dixie Dansercoer, esploristo kiu antaŭe piede transiris la tutan Antarkton. La ekspedicion povis kunfari ankaŭ nesciencistoj, interalie la verkinto de tiu ĉi artikolo kun du filinoj.

Ushuaia

La vojaĝo nuna komenciĝis en Ushuaia, loko kiun la argentinanoj nomas la plej suda urbo de la mondo, kaj iris tra la Markolo de Drake, unu el la plej sovaĝaj maroj de la mondo, kie ne malmultaj ŝipoj pereis. Nia ŝipo Sea Spirit ne dronis, sed pluraj el la pasaĝeroj volonte rezignis pri sia lunĉo aŭ vespermanĝo pro stomakaj problemoj. Se vi facile malsaniĝas sur la ŝaŭmanta maro, tiam vojaĝo al Antarkto estas nenio por vi.

Scivolaj pingvenoj

Ankaŭ por viziti la sud-polusan kontinenton mem kaj ĝiajn insulojn oni ne timu la maron. La ŝipoj ja ne povas albordiĝi, sed restas je distanco de kelkcent metroj de la tero kaj tiujn lastajn metrojn oni transpontas en malgrandaj boatetoj, nomataj Zodiac laŭ ilia markonomo. Alveninte al la bordo oni plej ofte tuj estas bonvenigata de kelkaj pingvenoj. Laŭ la antarkta regularo la homo devas resti je sekura distanco de la tieaj bestoj. La pingvenoj tamen ne konas tiun regulon kaj pro scivolo fojfoje tute proksimiĝas.

Alia animalo, kiu ne timas la homan ĉeeston, estas la foko. Ĝi venas al la strandoj por tie ripozi en la suno aŭ, se mankas strando (98 % de Antarkto estas neĝkovrita), ili volonte kuŝas sur glacimontoj.

Fascinaj glacipejzaĝoj

Unu el la plej belaj spektakloj de la suda kontinento estas la glacimontoj. La preskaŭ senĉesa neĝado nutras la glaĉerojn, kiuj nevideble malrapide moviĝas al la maro. Atinginte la maron, kun granda obtuza tondrado rompiĝas enorma neĝbloko kaj falas en la maron, tiel kreante glacimonton. Tiuj glacimontoj povas esti tute blankaj, se ili konsistas nur el neĝo. La granda plimulto tamen konsistas el miksaĵo de neĝo kaj glacio. Same kiel la maro povas aspekti blua pro la sunlumo, ankaŭ la glaciaj partoj de la glacimonto aspektas bluaj kaj fojfoje ili montras dekojn da diversaj bluoj, verdoj kaj eĉ rozkoloraj nuancoj kaj kreas fascinan glacipejzaĝon. Nomi Antarkton la blanka kontinento do ne estas tre precize. La “multkolora kontinento” pli apudas al la vero.

Naturrezervejo

Antarkto estas unika naturrezervejo, la sola kontinento preskaŭ sen ajna poluado. Tiun situacion oni volas nepre konservi kaj pro tio ekzistas tre strikta regularo, difinita en Kioto en 1994 dum la Konsulta Kunveno pri la Antarkta Traktato. Oni ne simple povas viziti Antarkton same kiel oni vizitus Parizon aŭ Tokion. Oni bezonas apartan permeson, kaj nur tre malmultaj vojaĝagentejoj posedas licencon por gvidi interesitojn tien. Iri al Antarkto ne signifas turismon, sed unikan ekspedicion. Se vi ŝatas silenton, solecon, dormi en tendo sub milionoj da videblaj steloj, aŭdi nenion krom kraketantan neĝon, tiam eble Antarkto estas loko, kiun unu fojon en via vivo vi provu atingi.

por Monato el Antarkto verkis

Paŭl Peeraerts

[FORIGITA!: bildo]

Same kiel la maro povas aspekti blua pro la sunlumo, ankaŭ la glaciaj partoj de la glacimonto aspektas bluaj kaj fojfoje ili montras dekojn da diversaj bluoj, verdoj kaj eĉ rozkoloraj nuancoj kaj kreas fascinan glacipejzaĝon. Foto: PAŬL PEERAERTS

[FORIGITA!: bildo]

Alveninte al la bordo oni plej ofte tuj estas bonvenigata de kelkaj tre scivolaj pingvenoj. Foto: PAŬL PEERAERTS

[FORIGITA!: bildo]

La malgrandaj boatetoj nomataj Zodiac tre taŭgas por veni proksimen al balenoj aŭ aliaj marbestoj. Foto: PAŬL PEERAERTS

[FORIGITA!: bildo]

Fokoj volonte ripozas kaj pozas sur glacimonto por la vizitantoj. Foto: PAŬL PEERAERTS

Ekonomio

FINANCOJ

Banka krizo daŭras

En 2008 grandskalaj ŝtataj intervenoj preventis kolapson de la monda banka sistemo (Monato, 2008/12, p. 15). La financa sektoro rapide stabiliĝis kaj venis pli striktaj kontroloj, sed ne ĉiuj problemoj estas solvitaj. Kontraŭe, teknikaj kaj ekonomiaj ŝanĝoj alportis novajn problemojn kaj multaj misfaroj nur jarojn poste iĝis konataj.

Dum la jaroj antaŭ 2008 ĉiuj bankoj volis rapide kreskegi kaj okazis kunfandiĝoj kaj transprenoj por kiuj elspeziĝis gigantaj sumoj. Tuj post la krizo, la restantaj “sanaj” bankoj, ofte pro premo kaj kun garantioj de sia landa registaro, transprenis endanĝerigitajn kolegojn. En ambaŭ okazoj la transakcioj okazis rapidege, sen multe da pripensado. La administra integriĝo de la nove kreitaj bankogrupoj daŭras ĝis nun. Iom post iom aperas financaj misfaroj, kiuj dum la unuaj jaroj restis kaŝitaj.

Alia problemo estas la preskaŭ nula rento, per kiu la Eŭropa Centra Banko klopodas direkti la “dormantajn” ŝparaĵojn al investoj en la ekonomio. Tio komplete malstabiligis la tradiciajn kosto- kaj profito-strukturojn de la bankoj. Fakte, la ŝparaĵoj ne vere estas bezonataj. Grandaj kaj sanaj kompanioj disponas pri sufiĉe da kapitalo por mem pagi siajn investojn. Pruntedonoj al malpli sanaj kaj nove fonditaj entreprenoj kaŭzas tro da riskoj. Bankoj estas devigataj deponi sian troan monon ĉe centraj bankoj, ofte je rento sub la nulo.

La kutimaj invest-ebloj, per kiuj klientoj deponis monsumon ĉe banko dum fiksita periodo kaj estis certaj pri regula rentopago kaj repago de la monsumo je limdato, iom post iom malaperas. Nun al la klientoj estas proponataj fondusoj, mastrumataj de banka filio en iu ekzotika lando, kun promeso de iu plusvaloro post kelkaj jaroj. Centprocenta garantio iĝas raraĵo; la kliento ofte estu kontenta kun 80- aŭ 90-procenta kapitalgarantio kaj varianta rento.

Fine estas la (jam delonge ekzistantaj, sed daŭre progresantaj) aŭtomatigo kaj tendenco por transdoni taskojn al subkontraktantoj, kiuj endanĝerigas la laborpostenojn de la bankoficistoj. La tradiciaj bankaj servoj malaperas; la klientoj vole aŭ nevole faras siajn bankajn transakciojn per sia hejma komputilo, sen interveno de bankisto. Lokaj filioj estas fermitaj kaj restas nur bankoj en centraj lokoj, kie specialistoj konsilas pri la komplikaj bankaj produktoj.

Jen tri ekzemploj el tri eŭropuniaj landoj pri bankoj kiuj, memvole aŭ devige, restrukturas sin.

ING, belga filio de nederlanda grupo

La belga ING estas postsekvanto de BBL (plena nomo en la franca lingvo Banque Bruxelles Lambert), unu el la plej grandaj belgaj bankoj. Post serio da fuzioj en la 1990aj jaroj (Monato, 1998/1, p. 16), BBL ne sukcesis trovi enlandan partneron kaj finfine estis transprenita de la nederlanda ING. ING (Internationale Nederlanden Groep, proksimume “Internacia Nederlanda Grupo”), tiam estis rapide ekspansianta financa grupo kreita en 1991. La belga ING restis sufiĉe sendependa kaj, konstraste al la nederlanda grupo, apenaŭ estis trafita de la krizo de 2008. Ĝi havas 8100 dungitojn kaj iom pli ol 700 lokajn filiojn, el kiuj triono estas mastrumataj de sendependuloj. ING ankaŭ posedas Record Bank, kiu havas 550 filiojn, ĉiuj ekspluatataj de sendependaj agentoj.

Jam delonge estas evidente, ke la belgaj bankoj havas tro da dungitoj por la restantaj taskoj. Ĉio, kio povus esti aŭtomatigita, farita de klientoj aŭ transdonita al eksteraj firmaoj jam estas. La lasta granda simpligo estis la enkonduko de la unueca tuteŭropa bankkontonumero (IBAN). Kvankam iuj klientoj grumblas pro la longegaj kontonumeroj, ili nun povas preskaŭ senkoste kaj fulmrapide fari internaciajn pagojn. Bedaŭrinde, la bankoficistoj, kiuj antaŭe okupiĝs pri tio, ne plu estas bezonataj. Dum la pasintaj jaroj ĉie la dungitaro ŝrumpis kaj filioj estis fermitaj, sed tio okazis etskale kaj silente.

La 3an de oktobro 2016 ING anoncis grandskalan restrukturadon. En la tuta grupo dum la venontaj kvin jaroj malaperos 7000 de la 52 000 laborpostenoj. Plej trafita estos Belgio, kun perdo de 3500 postenoj. Partoj de la centra administrado (informadiko, valutokomerco ...) translokiĝos al la nederlanda ĉefsidejo. La retoj de ING Belgio kaj Record Bank kuniĝos; restos ĉirkaŭ 650 filioj, ĉefe mastrumataj de sendependaj agentoj. La reala kvanto de perditaj laborlokoj estos pli granda, ĉar la troaj agentoj kaj iliaj dungitoj ne estas en la ING-ciferoj.

Argenta, mezgranda belga banko, tuj reagis anoncante ke ĝi havas centojn da disponeblaj laborlokoj. Pri la realo de tiu aserto estas duboj kaj eĉ pli pri la kvalito de tiuj laborlokoj. Verŝajne plejparte estas novaj filio-estroj, kiuj anstataŭu malfeliĉulojn, kiuj ne sukcesis atingi la financajn rezultojn postulatajn en sia kontrakto kun Argenta. Ĝenerale, la situacio de la sendependaj filio-estroj ĉe la plimulto de la bankoj estas tute nesekura kaj facile troveblas kialo por nuligi kontrakton.

Deutsche Bank, pereanta grandbanko

Deutsche Bank (Germana Banko), fondita en 1870 en Berlino, nun kun la ĉefsidejo en Frankfurto, iam estis la simbolo de la germanaj stabileco kaj akurateco. Ĝi posedis akciojn de ĉiuj gravaj germanaj entreprenoj. Laŭ iuj ĝi estis Germanio, ŝtato en la ŝtato, sen kiu aŭ kontraŭ kiu nenio eblis.

Komence de la 1990aj jaroj, post la reunuiĝo de Germanio kaj en epoko de novliberalismo kaj tutmondiĝo, kelkaj estroj de la banko decidis internaciiĝi kaj konkeri elstaran pozicion en la ĉeflokoj de la mondaj financoj: la londona City kaj la novjorka Wall Street. Unuflanke estis la deziro pli bone servi al la eksterlandaj kompanioj, kiuj establis sin en Germanio, aliflanke allogis la ege grandaj profitoj kaj salajroj de Londono kaj Novjorko. Problemo estis, ke nek en la banko, nek en Germanio, troveblis kompetentaj personoj por realigi tion.

Tial Deutsche Bank en 1995 dungis Edson Mitchell, altrangulon de la usona banko Merrill Lynch kaj kvindekon de liaj plej fidelaj kolegoj. Ilia laborloko estis la londona investbanko Morgan Grenfell, kiun Deutsche Bank jam en 1989 transprenis en pli frua provo por internacie ekspansii. Post 1989 la transpreno ne estis sukcesa kaj ankaŭ Mitchell bezonis plurajn jarojn — kaj gigantajn monsumojn el Germanio — por povi egalnivele negoci kun la londonaj kaj novjorkaj bankistoj. Kulmino estis la transpreno de la usona investbanko Bankers Trust en 1999. Finfine Deutsche Bank estis inter la plej grandaj bankoj de la mondo.

Estis timo pri katastrofo kiam Mitchell, 47-jara, fine de la jaro 2000 mortis pro aviadilakcento, sed liaj kolegoj, gvidate de la baratdevena brito Anshu Jain, sukcese transprenis la aferojn kaj en la posta jardeko transformis la grupon Deutsche Bank en unu el la ĉefaj makleristoj de “derivaĵoj”, kompleksaj financaj produktoj, kies grandegaj profitoj allogis, sed pri kies riskoj apenaŭ iu konsciis.

Intertempe la hejma merkato estis neglektata. La sola menciinda ago por pligrandigi la enlandan klientaron estis la parta transpreno de Postbank. La germanaj oficistoj ne komprenis, kial la eksterlandaj kolegoj ricevas multoble pli altajn salajrojn kaj premiojn. La tradiciaj internaj kontrolsistemoj ne bone funkciis kaj la londonaj kaj novjorkaj oficejoj laboris preskaŭ nekontrolite kaj agis pli riskeme ol iliaj tieaj kolegoj. La angla anstaŭis la germanan kiel internan lingvon.

La financa krizo de 2008 ŝajne apenaŭ perturbis la funkciadon de Deutsche Bank. Dum aliaj bankoj limigis aŭ ĉesigis la dubindajn transakciojn, Deutsche Bank eĉ plivigliĝis en tiuj sektoroj. Nur dum la postaj jaroj, kiam la usonaj kontrolistoj iom post iom esploris kaj komprenis kio reale okazis en la jaroj antaŭ 2008, evidentiĝis kiugrade Deutsche Bank estis implikita en la misfaroj kaj kiom da kaŝitaj riskoj ĝi trenas.

Dum la pasintaj jaroj ĝi ricevis plurajn monpunojn de usonaj kaj britaj instancoj, i.a. pro kunlaboro kun impostfraŭdo kaj manipulado de la londona interbanka rento (LIBOR). En septembro 2016 venis la novaĵo, ke usona juĝisto postulas punpagon de 14 miliardoj da dolaroj pro misfaroj en la hipoteka merkato. Forpreno de nur tiu sumo el la bilanco de la banko malebligus ĝian bonan funkciadon, sed ankoraŭ estas multaj aliaj juraj disputoj, el kiuj povas rezulti perdegoj.

La risko, ke la iam tute solida Deutsche Bank baldaŭ malaperos pro likvidado aŭ bankroto, estas reala, sed verŝajne per helpo de la germana ŝtato kaj de aliaj bankoj troveblos pli eleganta solvo.

Monte dei Paschi di Siena

La banko Monte dei Paschi di Siena (mallongigita nomo MPSBMPS) estis fondita en 1472 de la estraro de la itala urbo Siena kiel Monte di Pietà, t.e. lombardejo, oficejo kie oni povas mallongtempe pruntepreni monon kontraŭ depono de garantiaĵo. Ĝi nun estas, depende de la kalkulmetodo, la trie aŭ kvare plej granda banko de Italio. Ekde 1999 ĝi estas kvotata en la itala akcioborso.

Origine ĝi restis loka banko; en la mezo de la 19a jarcento ĝi jam aktivis en la tuta regiono Toskanio. En 2007 ĝi aĉetis Banca Antonveneta je 9 miliardoj da eŭroj, prezo post la krizo de 2008 konsiderata kiel multe tro alta, sed antaŭe, en epoko kiam ĉiuj bankoj volis grandiĝi aĉetante aliajn bankojn, sumo normala. En 2011 la banko deprecis duonon de la aĉetprezo. Pro tio la kapitalo de la banko malkreskis, sed tio estis kompensita per ŝtata subteno.

Sekvis perdo de 3 miliardoj pro (parte kaŝitaj) derivataj produktoj kaj nerepagitaj pruntoj en 2013. En 2014 estis plia perdo de 8 miliardoj pro malbonaj pruntoj. Malgraŭ la akiro de 5 miliardaj da nova kapitalo en 2014, la kapitalbazo restas nesufiĉa. En la bilanco restas dubaj pruntoj je 28 miliardoj da eŭroj. Dum la pasintaj kvin jaroj la nombro de dungitoj kaj oficejoj jam malkreskis je kvarono, sed pli drastaj intervenoj necesos.

Logika solvo estus, ke solida banko transprenu la restaĵojn de MPS, sed tio estus la definitiva fino de multjarcenta historio.

Roland Rotsaert

korespondanto de Monato en Belgio

[FORIGITA!: bildo]

Evoluo de la akcia kurzo de Deutsche Bank kaj MPS dum la lastaj tri jaroj

Scienco

BERMUDA TRIANGULO

Ĉu la mistero solvita?

Du meteologoj el la universitatoj de Arizono kaj Kolorado (Usono), Randy Cerveny kaj Steve Miller, asertas, ke solvo pri la enigmo de la Bermuda Triangulo verŝajne kuŝas en la ĉielo. Klimataj satelitoj de NASA fakte detektis — en la ĉielo super tiu mara strio, granda pli ol milionon da kvadrataj kilometroj, — strangajn nubarojn ses-angulajn, kiujn oni konsideru veraj aeraj bomboj.

Oni memoru, ke la tiel nomata Triangulo de Bermudoj estas geografia areo situanta sud-oriente de la atlantika marbordo de Usono. La pintoj de la menciita imaga trilatero estas: norde, la plej suda marborda loko de la bermuda insularo; okcidente, la plej suda parto de Florido, ĉe la urbo Miamo; kaj sude, la plej okcidenta punkto de la insulo Puertoriko. En la menciita areo, ekde la 19a jarcento kaj precipe dum la 1940aj jaroj, okazis misteraj malaperoj de ŝipoj kaj aviadiloj. Pro tio iuj rebaptis la areon “triangulo malbenita” aŭ “de la diablo”.

Ŝiprompiĝoj

Laŭ la du fakuloj tiuj ses-angulaj nuboj, kies tiea ofteco estis konfirmita de pluraj fotoj de NASA-satelitoj, kaŭzas ventojn rapidajn je pli ol 270 km/h. Tiuj aer-blovoj estas tiel potencaj, ke ili povus faligi aviadilojn kaj krei mar-ondojn pli altajn ol 14 metrojn, respondecajn pri ŝiprompiĝoj. Do ja nepros kroma esplorado, sed konvinka kaj definitiva klarigo pri la mistero ŝajnas jam ege pli proksima.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Politiko

KONFERENCOJ

Tutmonda sekureco

Energiproviza unio, financo, investo, la estonteco de la eŭrozono, problemoj de enmigrado kaj terorismo troviĝis inter la ĉeftemoj dum internacia konferenco sub la nomo GLOBSEC Tatra Summit pri tutmonda sekureco, kiu okazis en Bratislavo, Slovakio, en oktobro.

Malfermis la konferencon la germana ministro pri financoj Wolfgang Schäuble [ŝojble], kiu prezentis la principojn de la buĝetkriterioj en la eŭrozono. Laŭ la germana ministro, Portugalio, Hispanio, Italio kaj Grekio devas fari pli efikajn paŝojn por la plenumado de la eŭropaj buĝetreguloj. Li ankaŭ substrekis, ke EU neeviteble bezonas novajn strukturreformojn.

Studenta iniciato

La forumo GLOBSEC diskutis krome la restarigon de la fido al EU, la britan eksiĝon, sociajn kaj ekonomiajn diferencojn en mez-eŭropaj landoj kaj la tiel nomatan Bratislavan Deklaron, kiu rezultis el la neoficiala unutaga septembra pintkunveno de gvidantoj de EU en Bratislavo.

Partoprenis ankaŭ kvin eŭropaj komisionanoj kaj sep altaj reprezentantoj el balkanaj landoj. La konferenco GLOBSEC (mallongigo de la anglaj vortoj global — tutmonda, kaj security — sekureco) ekestis kiel studenta iniciato, sed nun rangas inter la plej gravaj internaciaj prisekurecaj forumoj en la mondo.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Moderna vivo

LITERATURO

Nobel-premiitoj por literaturo kaj la sekvo

Multaj homoj ege surpriziĝis pri la decido aljuĝi la Nobel-premion por literaturo en la jaro 2016 al la usona kantisto Bob Dylan, aŭtoro de la kantoj Blovas la vent’, La tempo ŝanĝiĝas kaj Ho sinjoro tamburisto. Kelkaj entuziasme bonvenigis la decidon kiel internacian rekonon de la moderna populara kulturo. Laŭ aliaj tio estas malvalorigo de la premio kaj ridindigo de la tuta procedo por elekti meritan laŭreaton.

Plej fortaj lingvoj

Tio ne estas la unua fojo, ke oni kritikas la decidojn de la Nobel-komitato. Ofte ŝajnas, ke la juĝantoj favoras verkistojn el la plej fortaj lingvoj, precipe el la angla. Jen listo de la lingvoj en kiuj, de 1901 ĝis 2016, verkis la Nobel-laŭreatoj, kiuj ricevis la premion por literaturo: angla 27, franca 16, germana 13, hispana 11, sveda 7, itala kaj rusa 6, pola 4, dana kaj norvega 3, ĉina, japana kaj greka 2 kaj kun nur unu premiito la lingvoj araba, bengala, ĉeĥa, finna, hebrea, hungara, islanda, jida, okcitana, portugala, serbokroata kaj turka.

Okcitana kaj jida

Estas rimarkinde, ke nur dufoje la premio estis aljuĝita al aŭtoroj, kiuj verkis en neregnaj aŭ minoritataj lingvoj, nome la okcitana kaj la jida. Parenteze, oni povas mencii, ke du verkistoj, kies nomoj estis plurfoje, sed malsukcese, proponitaj por la premio, estis la skotoj Somhairle MacGill Eain, kiu verkis en la skotgaela, kaj Vilhelmo Auld, kiu verkis en Esperanto. Estas evidente, ke la plej disvastiĝintaj kaj prestiĝaj idiomoj havas pli da ŝanco ĉe la juĝkomitato. Nesurprize, la skandinavaj lingvoj estas bone reprezentitaj en la listo.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Arto

JAPANIO

Dadaismo reviviĝis

La ambasadejo de Svislando en Japanio okazigis arto-konkurson de dadaismo okaze de la 100-jara datreveno de dadaismo en septembro. La regulo estis simpla: ĉiuj konkursaĵoj estis publikigitaj en Facebook, kaj tiu, kiu ricevis plej multe da ŝatoj, gajnas la premion.

En la konkurso unu dokument-filmeto de la direktoro Oda Jooiĉiroo kaŭzis grandan sensacion pro la temo, ĉar li traktis la politikan agadon de Tojama Kooiĉi, kiu alvokis en la nomo de faŝismo bojkotadon de voĉdonantoj okaze de la elektado de la urbestro en Tokio. Tojama pensas, ke la voĉdona sistemo estas posedaĵo de majoritatoj kaj unuiĝo de minoritatoj estas necesa. Li uzas la vorton faŝismo en la plej origina senco.

Svisa konfuzo

Estas nature, ke la ambasadejo de Svislando ne povis antaŭvidi la partoprenon de la danĝera filmeto. Tio konfuzis ilin. Fakte, ili donis sian propran ŝaton al la duavica konkursanto, kvankam ili estis la organizanto de la konkurso. Notinde, dum multaj traktis arton, Oda prenis iom kuriozan aferon. La kerna ideo de dadaismo estas nei la arton jam ekzistantan. Tio inkluzivas intencon detrui ajnan aŭtoritaton. En tiu senco la filmeto de Oda bone kongruis al la ideo de dadaismo. Svislando kaj dadaismo havas firman rilaton. Kiam la dadaistoj eskapis el faŝisma Eŭropo, Svislando akceptis ilin. Dadaismo en Svislando originas en tia historia momento.

Finfine, la filmeto de Oda gajnis 488 ŝatojn, dum la 2a gajnis 266. La ambasadejo de Svislando, laŭ majoritata regulo, devis doni la premion al la filmeto pri Tojama, kiu agas spite al majoritata regulo ĝenerale. La konkurso kondukis homojn al la rezulto plej dadaeska.

Okubo Masami

Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Frontpaĝaj bildoj de la dadaisma konkurso

Leteroj

Ni atentu la forpason de lingvoj

La artikolo de Garbhan MacAoidh pri la provenca lingvo (Monato 2016/10, p. 11-13) venis tute klare de nelokulo. La provenca lingvo estas unu el la okcitanaj lingvoj kaj mem havas diversajn variaĵojn, kiujn atestas la vortaro Lou Tresor dóu Felibrige (La trezoro de Felibriĝo) de Frédéric Mistral. La rolo de Mistral similas al tiu de Zamenhof: El parolata lingvo li faris skribitan kaj kulturan. Li verkis vortaron, gramatikon kaj poste verkis en la lingvo mem, ne nur Mirèio, sed ankaŭ Calendau kaj memoraĵojn. Li fondis la literaturan klubon Felibrige kaj instigis kolegojn verki en la provenca lingvo.

La lingvo kiel gepatra komplete malaperis dum tri generacioj (mia avino sakris en ĝi). Nur iuj lernantoj lernas ĝin en kelkaj mezgradaj lernejoj por gajni kelkajn poentojn por la ekzameno. Por doni al si bonan konsciencon, la regiona televido proponas duonhoran elsendon semajne, same la gazeto de la regiono (Suda Francio: Provenco/Alpoj/Lazura Marbordo) dediĉas unu paĝon al la provenca. La deviga instruado en la franca ekde 1882 signifis la morton de la provenca. Tiu fenomeno devus atentigi nin pri la forpaso de lingvoj, uzataj nur en la kampoj aŭ kuirejo. Malaperis la provenca en du generacioj. Kio okazos pri la franca (kaj aliaj naciaj lingvoj) en la epoko de la reto, radio, reklamo kaj similaj?

Renée Triolle

La Ciotat

Leteroj

Gramatik(l)a problemo

Bardhyl Selimi skribis (Monato 2016/08-09, p. 14), ke “protestis albanoj loĝantaj en la norda parto de Grekio ...” kaj ke Ĉamerio estas “regiono kompakte loĝata de albanaj etnuloj”. Nu, la uzado de participoj estas fojfoje delikata en Esperanto. Fakte, Ĉamerio estas regiono de nord-okcidenta Grekio, kie siatempe (ĝis 1944) loĝis islam-religia alban-etna komunumo, la tiel nomataj ĉamoj. Tiuj amase forfuĝis post la retiriĝo de la germanaj okupaciantoj, timante (ne malprave) pri sia vivo, kaj starigis en Albanio asociojn, kiuj postulas interalie kompenson pri siaj domoj kaj kampoj lasitaj en Grekio. Do nuntempe, kaj de pli ol 70 jaroj, Ĉamerio ne estas “kompakte loĝAta de albanaj etnuloj”, kaj la protestintoj estas ne “albanoj loĝAntaj en norda Grekio”, sed filoj kaj nepoj de albanoj loĝIntaj, aŭ iam antaŭe loĝantaj tie. Fakte la solaj albanoj nuntempe loĝantaj en Grekio estas la tre multaj enmigrintoj de la lastaj 25 jaroj, kvankam ankoraŭ ekzistas tie albanlingvaj vilaĝoj, tamen kun loĝantaro plene greka laŭ nacia konscio.

Angelos Tsirimokos

Bruselo

Libroj

Vojaĝo tra la alfabetoj de la mondo

La titolo de nova libro de André Cherpillod iom mirigis min: Alfabetoj de l’ mondo! Tia temo tiklis mian scivolemon, kaj mi demandis min: “Ĉu oni povas verki libron nur pri tiu temo? Ĉu ĝi celas nur la lingvistojn?”

Fakte, la libro enhavas preskaŭ 100 paĝojn kaj priskribas multajn alfabetojn. Tio ne estas surprizo, se oni jam legis librojn de Cherpillod: ĝenerale seriozaj kun multaj referencoj, eĉ se oni ne ĉiam konsentas kun la asertoj de la aŭtoro.

La diakritoj

Rapide la legaĵo fariĝas alloga, ĉar la libro tre klare kaj metode prezentas la alfabetojn, komencante per la nia, la latina, kun multaj lingvaj kaj historiaj detaloj. Ekzemple, tabeloj montras la 51 fonemojn de la angla lingvo kaj la 36 fonemojn de la franca. Kompreneble, la latina alfabeto enhavas nur 26 literojn, kio iel estas la fonto de iom kompleksa ortografio! Ĉiu lingvo, kiu uzas la latinan alfabeton, devis adapti ĝin al sia fonetiko. Tial svarmas diakritaj signoj, kiel é, è, ê, ç en la franca, aŭ ä, ö en la sveda kaj la germana, kaj tiel plu. La ĉeĥa lingvo enhavas 15 diakritajn signojn, la slovaka 17, sed la rekordon tenas la vjetnama, kies 6 tonoj estas notitaj per malsimilaj signoj (12 vokaloj x 6 tonoj = 72 kombinaĵoj!).

Esperanto kaj ĝiaj ses literoj kun supersigno (ĉ; ĝ; ĵ; ĥ; ŝ; ŭ) konsistigas fine ege simplan skribsistemon!

Usklecoj

Mi rimarkis novan por mi vorton (tute PIVan) “uskleco”, eltiritan el la komparo de “majusklo” / “minusklo”. Tiel oni povas paroli pri duusklecaj alfabetoj (kun majuskloj kaj minuskloj), kiel la latina, kaj pri unuusklecaj skribaĵoj (sen majuskloj), kiel la araba.

Malkovrante la etruskan alfabeton, la leganto observas kun miro, ke oni konas nenion de tiu lingvo, kvankam ĝia alfabeto estas delonge bone konata!

Surprizoj

Aliaj surprizoj atendas nin. Ekzemple, pri la prononc-maniero de la franca aŭ de la hispana dum la mezepoko. Kiel eblas akiri certecon pri tio en periodo, kiam ne ekzistis magnetofonoj? Nu, tutsimple, danke al la perado de judaj alfabetoj. En la mezepoko eŭropaj judoj skribis fonetike fremdajn vortojn. Tiel oni scias, ke la vorto “estourdition” (kapturno, vertiĝo) en la malnova franca estis prononcata kiel “estourdiŝon”. Kiel en la nuna angla. Amuze, ĉu ne?

Samteme la aŭtoro levas la problemon de la hispana litero J (la jota = ĥ). Kiel klarigi ĝian prononco-devenon? Ĉu pro influo de la araba? Nu, antaŭ la forpelo de la judoj fare de la katolika reĝino Izabela en 1492, vortoj kun tiu litero estis transskribitaj en la juda alfabeto ĝudezma per litero respondanta al ĵ. Ekzemple, la vorto hijo (filo), nuntempe prononcata iĥo, estis tiam transskribata kiel iĵo. La lingvistoj starigis hipotezon pri la deveno de tiu nuna prononcado, kaj mi lasas al vi la plezuron malkovri ĝin!

Alfasilabaroj

Sed la plej frapaj ĉapitroj de tiu libro rilatas al la alfasilabaroj, kiuj troveblas precipe ĉe la hindiaj lingvoj. Alfasilabaro skribas ne fonemojn, sed silabojn (vokalo kun konsonanto). Je mia granda honto, mi konfesas mian nescion pri tiuj multaj lingvoj (hinda, guĝarata, panĝaba, bengala, orija, tamula ktp). Ĉiu el ili havas sian propran alfasilabaron (vidu la grafikaĵon).

Tia skribado aspektas al ni, eŭropanoj, ege malfacila. Tamen multaj homoj lernis kaj uzas ĝin!

Alian ekzemplon de la malfacileco legi donas la orija alfasilabaro kun siaj multaj kurbiĝoj, iom similaj por fremdaj okuloj: 37 silaboj + 14 sendependaj vokaloj + 13 dependaj vokaloj (vidu la duan grafikaĵon).

Malfacila instruado

Observante tiujn alfabetojn, mi miris pro la malfacilaĵoj, kiuj trafas la instruistojn de bazaj lernejoj, kiam ili klopodas instrui la legadon al siaj junaj geknaboj. Kiom da tempo necesas por ĝuste legi dokumentojn tiel skribitajn?

Nia vojaĝo tra la alfabetoj de la mondo igas nin malkovri nekonatajn aspektojn de la homaro. Ekzemple, en Etiopio la amharan alfabeton uzas sep diversaj lingvoj (tigrea, tigrinja, gafata, argobla, lararia, bilena, guraga). Videblas ankaŭ la stranga alfabeto de la inuitoj, kiuj vivas en la arktaj regionoj de Kanado.

Alloga stilo

Ne eblas resumi la libron, kiu finiĝas per la skribaĵoj brajla (por blinduloj) kaj morsa (antaŭe sur marŝipoj). Sed legante la ĉapitron pri la skribado de la japana, oni miras, observante, ke ĝi konsistas el miloj da ĉindevenaj ideogramoj plus du alfabetoj: hiragana kaj katakana, ambaŭ riĉaj je 48 signoj. Estas konate, ke nur malmultaj junaj japanoj malfacile legas.

Mi aldonu personan sperton: kiam mi finlegis la lastajn ĉapitrojn kun iliaj malkovroj, mi subite ekkonsciis, ke mi estas leganta en Esperanto, ne en mia denaska lingvo (la franca). Tio pruvas, ke malgraŭ la rigoreco de la alfabeta temo, la aŭtoro verkis sian libron en alloga stilo, ĉiam preciza. Mi volonte demandus al li, kiom da tempo li bezonis por plenumi tian taskon (esplorado, organizado, skribado, kontrolo), sed mi dubas, ĉu li respondus.

Tiu ĉi libro povas fariĝi por skeptikuloj bona ekzemplo de la riĉeco kaj kapabloj de nia lingvo!

Pierre Grollemund

André Cherpillod: Alfabetoj de l’ mondo. Eld. La Blanchetière, Courgenard (Francio), 2016. 98 paĝoj broŝuritaj. Neniu ISBN indikita.

Prezo ĉe FEL: 7,50 eŭroj + afranko.

[FORIGITA!: bildo]

Jen la klasika devanagara: 33 silaboj + 14 sendependaj vokaloj, entute 47 bazaj signoj.

[FORIGITA!: bildo]

La orija alfasilabaro kun siaj multaj kurbiĝoj, iom similaj por fremdaj okuloj!

Politiko

TRAKTATOJ

Teritoria intertraktado inter Putin kaj Abe

Lastatempe Vladimir Putin de Rusio kaj Abe Ŝinzo de Japanio ekokupiĝis pri intertraktado por solvi la disputon pri la aparteno de kvar insuloj. Ili volas interkonsenti pri pactraktato inter la du ŝtatoj.

Kial nun kaj kion ili intencas fari? Fakte en 1951 la aliancaj ŝtatoj kaj Japanio subskribis la sanfranciskan pactraktaton por formale fini la duan mondmiliton en orienta Azio. En la traktato Japanio rezignis pri la posedado de Saĥaleno kaj Kuriloj, kiujn Sovetio okupis dum la milito. Tiam Sovetio ne subskribis la sanfranciskan pactraktaton, sed en 1956 Japanio kaj Sovetio restarigis diplomatiajn rilatojn, deklarante, ke ambaŭ ŝtatoj daŭre intertraktos por konkludi pactraktaton, post kies subskribo Sovetio redonos al Japanio du insulojn, nome Habomai kaj Ŝikotan.

Ĉu du insuloj aŭ kvar?

Post tiam ili havis plurajn intertraktadojn, sed vane, ĉar Japanio postulis redonon de kvar insuloj (Habomai, Ŝikotan, kaj Kunaŝiri kaj Etorohu) kiuj, laŭ Japanio, ne apartenas al Kuriloj. Sovetio (kaj poste Rusio) insistis, ke la lastaj du insuloj estas parto de Kuriloj kaj redonos nur la du unuajn.

En la memoriga 60a jaro post la komuna deklaro kaj Putin kaj Abe firme decidis intertrakti kaj solvi la pendantan teritorian disputon. Ili kredas, ke ili povos solvi la problemon kaj evoluigi la rilatojn, kiuj kondukos la du landojn al ekonomia kunvivado kaj prospero.

Sankcio kontraŭ Rusio

Putin kaj Abe havas persone tre amikan rilaton, kaj okazis jam 11 kunsidoj inter ili post la enoficiĝo de Abe en decembro 2012. Kontraste la eŭropaj landoj kaj Usono ne havas amikajn rilatojn kun Rusio pro la konfliktoj en Ukrainio kaj Meza kaj Proksima Oriento. Japanio, estante aliancano kun Usono kaj montrante societemon, partoprenis en la sankcio kontraŭ Rusio pro la anekso de Krimeo, sed ne volas akrigi sian rilaton kun Rusio.

Naciismaj baroj

Putin kaj Abe volas rapide kaj kuraĝe solvi la teritorian disputon, antaŭenigi grandskalan ekonomian kunlaboron, ekzemple ekspluatadon de energi-fontoj, la konstruon de haveno kaj flughaveno en la marborda parto de Siberio kaj aliajn projektojn.

Ŝajne la plej granda baraĵo kontraŭ ilia intertraktado estos arda naciismo en ambaŭ landoj, kiu ne permesos iun ajn cedon en la teritoria disputo. Ni vidu kiel ili konvinkos siajn naciistojn, kiuj grandparte estas iliaj subtenantoj.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Politiko

OPINIO

Kial oni elektis Trump?

Politiksciencistoj klopodis dum la lastaj semajnoj klarigi tiun neatenditan elekton, kiu lokis miliardulon kiel novan prezidanton de Usono. Fakte, tradiciaj analizoj pri dekstro kaj maldekstro aŭ pri konservo kaj progreso ŝajnas maltrafaj por bone kompreni ĝin. Inter la novaj proponoj, elstaras ideo, kiu permesas lumigi ĝin, kaj ankaŭ aliajn freŝajn neatenditajn rezultojn, kiel la eliro de Britio el Eŭropa Unio aŭ venontajn eblojn, kiel la venko de Le Pen en Francio.

Temas pri sufiĉe simpla teorio, nome la ŝanĝdeziro de la plimulto de la civitanoj preskaŭ ĉie en la okcidenta mondo. En la kadro de eterna krizo, multaj homoj kontraŭas ekonomian kaj politikan sistemojn, kiujn ili konsideras maljustaj kaj konceptitaj por favori la riĉulojn. Aliflanke, estas alia parto de la socio, kiu rekte aŭ malrekte profitas de la sistemo aŭ kiu eĉ kontraŭante korupton kaj maljustecon, tro timas la malkonatan ŝanĝon. Laŭ tiu teorio, ili ne voĉdonas por konkreta kandidato, sed por (ŝanĝo aŭ) stabileco. Tio klarigus la reelekton de putraj politikaj partioj, kiel la nuna Popola Partio en Hispanio.

Revene al la titola demando, kial oni elektis Trump? Ĉar granda parto de la usonaj civitanoj (almenaŭ de tiuj, kiuj voĉdonis en la balotoj) volis ŝanĝi la nunan ekonomian kaj politikan sistemojn. Ili ne nepre ŝatis Trump, sed ne havis alternativon. La decido estis inter la samo (Clinton) aŭ io nova (Trump). Verŝajne, se inter la elektebloj estintus alia kandidato perceptita kiel ŝanĝo (Sanders), la rezulto estintus malsama. La ironio estas, ke post elektada kampanjo la politikoj de la nuna prezidanto plej probable profundiĝos en la kritikata sistemo, tiel pligrandigante multdimensian maljustecon.

Xavi Alcalde

Hispanio

Literaturo

NOVELO

Mafa

Kiam al la maljunulviandbiskvitfara fabriko (MAFA) mankis sufiĉe da 75+-gemaljunuloj, la estraro proponis mocion al la parlamento, postulante malpliigon de la aĝo al 70. La parlamento tuj aprobis, la ŝtato tuj promulgis, kaj la junaj policanoj tuj komencis ĉasi homojn, kiuj aĝis pli ol 70 jarojn.

Mi estis fine de mia sesdeka jaro. Mi ektimegis. Kion signifas tiu nova leĝo? Ĉu enkategoriigo de la homoj laŭ ilia (mal)utileco?

Kiu difinas kaj decidas, ke iu homo estas utila aŭ malutila? Ĉu eŭtanazio, abortigo, masakrado, bombardado, sangoplenaj militoj, malsatigo de multaj homoj, ktp, ktp, ne sufiĉis por ekstermi la homan rason? Ĉu vere necesas, ke ni manĝu la viandon de niaj gepatroj? Kaj niaj gefiloj la nian?

Kolerege mi ĉifprenis la ĵurnalon, en kiu aperis la novaĵo, kaj kuris al mia amiko Alberto. Li estis deputito en la loka parlamento. Tre trankvile daŭrigante sian kaftrinkadon, li respondis al mi:
— Ni povas nenion fari, mia amiko. Estas diktite desupre! Se vi volas ...

Mi ne plu atendis. Furioze mi forkuris al Margarita. Ŝi estis tre juna, bela kaj, laŭ mia antaŭa konstato, tre bonkora deputitino en la nacia parlamento. Aŭskultinte min, ŝi belridete kaj dolĉvorte ekis min trankviligi:
— Vi pravas koleriĝi, mia amiko. Ankaŭ ni bedaŭras pro tio. Sed kion fari ...?

Kelkfoje mi frapbatis miajn vangojn. Ne, ne estis sonĝo! Mi, ankoraŭ esperante, kuris al Sam. Ni estis amikoj jam ekde nia infaneco. De kiam li fariĝis vicprezidento, ni malofte intervizitis. Tamen mi esperis ion fari per lia helpo ...

Li respondis tute despere:
— Ne lacigu vin, mia amiko. Direktu vin rekte al la celo. Ĉiuj estas sub Mafa! Se vi volas ion fari, iru al la estro de Mafa. Eble vi povus ...

Mi ne plu aŭskultis lin. Mi kuris al la estrarestro de tiu infera kompanio, kiu regis la tutan landon.

Tre ĝentile li akceptis min. Tre ĝentile li proponis kafon kaj biskviton:
— Ĉu vi ŝatas la verdan aŭ la ruĝan? Kun kafo aŭ kun teo? Kun sukero aŭ kun mielo? ... La verda estas virina kaj la ruĝa estas vira ... Laŭ mi la verda estas pli bongusta ...

Mi certiĝis, ke miaj klopodoj ĝis nun estis vanaj. Mi decidis iri al la palaco de la prezidento kaj peti lian helpon. Kiam mi ekstaris, envenis du uniformvestitaj fortaj viroj. En iliaj manoj estis pleto da flavaj biskvitoj. La estrarestro proponis regali min per novbakitaj biskvitoj:
— Provu nian flavan biskviton ... estas prototipo ... ni nun testas biskvitojn faritajn de sesdekjaraĝaj ...

Said Baluĉi — Marianne Pierquin

Literaturo

NOVELO

Mamurzo

Eble lia ĝusta nomo estis io alia, tamen la ĉirkaŭuloj nomis lin Mamurzo. Li estis maljuna viro, tre riĉa kaj hegemonia. Li havis dek unu filojn. Neniun filinon. Aro da onidiroj priis lin. Ke li mortigis sian edzinon, ke li lasis neniun filinon viva, ke li havas sekretajn rilatojn kun alimondanoj, ktp, ktp.

La laŭciferaj nomoj de la filoj estis aparte atentovekaj: Unalio, Dualio, Trialio, Kvaralio, Kvinalio, Sesalio, Sepalio, Okalio, Naŭalio, Dekalio, Lastalio. Pro kialo, kiun scias neniu, li finis je la dek-unua filo sian generadon.

Kiam Mamurzo aŭdis la paŝojn de la morto, iun tagon li alvokis la dek unu filojn kaj senhezite diris al ili, ke unu el ili estas bastardo! Ke la aliaj devas mortigi lin! La ununura kondiĉo estis, ke la murdo devus okazi for de la patraj okuloj.

La okuloj de ĉiuj filoj ekflamis pro venĝemo. Ili ja jam aŭdintis onidirojn pri Unalio. Li naskiĝis dum tempo kiam Mamurzo ankoraŭ neis, ke li edzinigis Alieon. Alieo estis filino de la vilaĝestro de la najbara vilaĝo. Mamurzo kaj Alieo ne amis unu la alian. Tamen ili finfine geedziĝis pro aliaj kialoj ol la amo!

La dek filoj tuj mortigis Unalion. Antaŭ la okuloj de la patro! La unua transpaŝo de la patra leĝo! Tamen la maljunulo povis fari nenion!

Li nur lamentis: Stultuloj, vi eraris! Kaj li tuj endormiĝis.

La naŭ pli aĝaj fratoj mortigis la plej junan, Lastalion. Ĉar laŭ ili, la patro tiam estis tiom maljuna, ke li absolute ne povis enplanti idon. Lastalio nepre estis bastardo!

Sed ili eraris, ĉar kiam ili revenis al la patro por raporti sian konkeron, la kompatinda maljunulo ĝemis kaj montrofingre aludis al Dualio kaj Dekalio kaj malbenis ilin.

Ambaŭ tuj estis mortigitaj! La ceteraj fratoj argumentis ke, se tiuj du ne estis bastardoj, kial do la patro aludis nur pri ili? Sed ili eraris. Ĉar la patro ankoraŭ ne ŝajnis kontenta.

La restantaj fratoj falis en dubon. Ĉu vere unu el ili estas bastardo? Ĝis kiam ili devas mortigi unu la alian? Ĉu vere la puno de la bastardeco estas morto?

Dum la diskutoj, la sep fratoj ekkomprenis, ke la patro havas planon formortigi ĉiujn filojn. Sed kial? Ili decidis ebriigi la patron kaj subtile pridemandi lin.

La familia kuracisto konsilis al la maljunulo drinki sufiĉe; la maljunulo faris tion kaj denuncis ĉion: li estis psike malsana, li alterne konfuzis en sia kapo sian edzinon kun sia patrino, siajn filojn kun la nekonataj gastoj de sia patrino ...

La sep filoj senkompate mortigis la patron kaj fondis tre riĉan, daŭran, potencan, moralan, honorplenan sepdinastion.

Tiu dinastio ankoraŭ regas nian vilaĝon kaj niaj vilaĝanoj fieras obei tiajn bonegajn ekzemplajn modelojn.

Said Baluĉi kaj Marianne Pierquin

Leteroj

Forgesita traduko

Kun intereso mi legis la artikolon de Juan Carlos Montero Medina pri la t.n. viruso Zika (Monato 2016/10, p. 17). Bone verkita artikolo, kiu mallonge kaj precipe funde informas la legantojn pri la portanto de la danĝera viruso.

En la artikolo estas uzita la scienca nomo de insekto, kiu estas bone konata nur de zoologoj, ne de ordinaraj legantoj. Esperanto estas simpla lingvo kaj laŭ mia opinio, la scienca nomo de la insekto (Culex quinquefasciatus) povus esti tradukita en Esperanton.

Julius Hauser

Slovakio

Leteroj

Trump (1)

Kvankam li kiel homo kaj (estonta) politikisto ne plaĉas al mi, kaj mi eĉ timas pri tio, kio okazos dum la venontaj jaroj, ni devas memori, ke li ne kaptis la povon per armiloj, nek fraŭde, sed kiel rezulto de demokrata procezo. Tiuj, kiuj nun protestas pri la rezulto de la elekto, devas pensi: Ĉu ili vere volas protesti kontraŭ demokratio? Kion tio signifus? Ĉu estas vere “demokrate”, akcepti la rezulton de elekto nur, se tiu rezulto plaĉas al ni?

Martin Purdy

Nov-Zelando)

Leteroj

Trump (2)

Mi estas usonano, kiu voĉdonis por Clinton, kaj mi tute elreviĝis pri la rezulto de la elekto. Sed du aferoj donas al mi esperon. Unue: Usono plejparte ne subtenas Trump. Pli da usonanoj voĉdonis por Clinton ol por Trump. Trump venkis nur pro la malsimpla, malmoderna elekta sistemo usona. Kaj due: Nun, post la elekto, mi vidas ĉe Facebook kaj aliaj retejoj miajn amikojn kaj heroojn batalantajn por pli bona lando spite al Trump.

Connor Cunningham

Usono

Ekonomio

TRANSLIMAJ KREDITOJ

Donald Trump kaj Deutsche Bank

Ke internacie aganta grandbanko kiel Deutsche Bank (DB) donis kreditojn al la nemoveblaĵa imperio de la elektita usona prezidanto Donald Trump ne povas esti surprizo. Tamen menciindas, ke Deutsche Bank estas la plej granda financanto de tiu imperio. Laŭ la usona financa gazeto Wall Street Journal ekde 1998 DB donis kreditojn de minimume 2,5 miliardoj da usonaj dolaroj al Trump-kompanioj. La lasta financita projekto estas la transformo al hotelo de malnova poŝtoficejo en prestiĝa loko en Vaŝingtono. La renovigo kostis 200 milionojn da dolaroj, Deutsche Bank financis 170 milionojn. Kontraste, pluraj usonaj bankoj dum la pasintaj jaroj finis sian kunlaboron kun Trump.

Kaŝita ĝis la elektoj

Menciindas ankaŭ, ke la eble konfliktantaj interesoj de usona prezidanto, kies imperio estas grandparte financata de DB, kaj DB mem, kiu estas minacata de giganta punpago pro misfaroj en Usono dum la banka krizo de 2008, iĝis konataj nur post la elekto. Wall Street Journal menciis la aferon en la 9a de novembro. La populara germana gazeto Stern en la 10a de novembro transprenis kaj komentis la novaĵon. La germana financa gazeto Handelsblatt atendis ĝis la 12a por informi siajn legantojn. En la momento kiam ĉi tiu teksto estas verkata (14a de novembro vespere) en la ĝenerale bonega retpaĝaro de la germana semajna revuo Der Spiegel nenio troveblas rilate al tiu ŝajne tikla afero.1

Roland Rotsaert

korespondanto de Monato en Belgio

[FORIGITA!: bildo]

La Trump-imperio transformis malnovan poŝtoficejon en prestiĝa loko en Vaŝingtono al hotelo, grandparte per germana mono. Foto: WIKIMEDIA

Leteroj

Scienca nomo sufiĉe klara

Kiel redaktoro de la scienca rubriko mi opinias, ke neniu traduko en la koncerna artikoleto estas forgesita. La frazo “Brazilaj esploristoj konstatis la ĉeeston de t.n. viruso Zika ... en kuloj el la specio Culex quinquefasciatus” estas sufiĉe klara por ebligi al iu ajn leganto kompreni, ke Culex quinquefasciatus estas ne aparta insekto konata nur de zoologoj, sed specifa kaj malofta specio de kuloj (insektoj ĝenerale konataj al ni ĉiuj). Pro memkompreneblaj kialoj ĝi ne povas havi en Esperanto (aŭ en iu ajn nacilingvo) alian nomon ol la sciencan. Ĉu la slovaka ekzemple antaŭvidas apartan nomon por tiu malsaniga kul-specio (aŭ por iu ajn specio de iu ajn besto/planto ĉeesta en iu ajn loko de la planedo tero)?

Roberto Pigro

Kipro

Moderna vivo

SLOVAKIO AZIO

Reviviĝo de rilatoj

Politika dialogo, disvolviĝo de ambaŭflanka ekonomia kunlaboro, energi-sektoro, turisma movado, instruado, la interna evoluo en Ukrainio kaj la sekureca situacio en Afganio: jen la ĉeftemoj de tri altrangaj slovakaj reprezentantoj, kiuj komence de novembro vizitis kvar aziajn landojn.

Armenio, Kazaĥio

Unue, la prezidanto de la slovaka parlamento, Andrej Danko, vizitis Armenion kun la celo disvolvi kunlaboron inter la du naciaj parlamentoj. Dum sia oficiala vizito Danko traktis kun la armenaj prezidanto kaj ĉefministro, kaj plantis arbon de interpopola amikeco.

Due, la slovaka ministro pri eksterlandaj kaj eŭropaj aferoj, Miroslav Lajčák [lajĉak], vizitis Kazaĥion, kie li traktis kun sia kazaĥa paralelulo. Ambaŭ eksterlandaj ministroj konstatis, ke la ĝisnunaj reciprokaj agadoj kreas bonajn kondiĉojn por la revivigo de la ekonomia kunlaboro. La ministron akompanis ankaŭ reprezentantoj de 15 slovakaj ŝtataj kaj privataj firmaoj. Dum la vizito estis subskribitaj unu komerca kontrakto kaj tri raportoj rilate al besto-produktado, nutraĵ-industrio kaj rekonstruado de hejtcentraloj.

Uzbekio kaj Taĝikio

Trie, la vicministro pri eksterlandaj kaj eŭropaj aferoj, Lukáš Parízek [lukaŝ parizek], vizitis Uzbekion kaj Taĝikion, kie li plenumis interministrajn konsiliĝojn kun eksterlandaj ministerioj. Dum la vizito al Taĝikio Parízek ankaŭ malfermis slovak-taĝikan entreprenistan forumon kaj en ambaŭ landoj li transdonis simbolajn ĉekojn en la valoro de 10 000 eŭroj, destinitajn por instruado, publika sano kaj handikapuloj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Moderna vivo

VIENO

Novaj vagonoj por la Giganta Rado

En la fina fazo de la dua mondmilito 1944: Sovetiaj trupoj atakas Vienon en Aŭstrio. Brulas la budoj kaj dometoj de la amuzkvartalo Prater (ĝi ekzistas jam 251 jarojn) en Vieno. Brulas tie ankaŭ la Giganta Rado kun siaj 30 vagonoj, konstruita en 1896 sur la tereno de la Monda Ekspozicio en 1873. Dum multaj monatoj restas nur grizaj ruinoj. Sed jam en 1946 refunkcias tiu 60-metra radego, sed kun nur 15 vagonoj. Pro la brulo la ŝtala stangaro ne plu estas sufiĉe fortika por teni 30 pezajn vagonojn. Por ŝpari monon ĉiu vagono havas po kvar fenestrojn ambaŭflanke anstataŭ la originalaj ses. Du 15-kilovataj motoroj turnas la radegon. Okaze de nefunkcio eblas turni ĝin ankaŭ mane. Unu kompleta rondiro daŭras kvin ĝis dek minutojn; tio dependas de la nombro de pasaĝeroj.

La Tria Homo

En 1949 la Giganta Rado estis scenejo en la filmo La Tria Homo. Du ĉefroluloj renkontiĝas apud la radego, eniras vagonon kaj rondveturas en ĝi. Dume ili diskutas pri la komercado de medikamento, amaferoj kaj la tiamaj politikaj cirkonstancoj.

Novaj vagonoj

En 2016 la vagonoj ne plu taŭgis por la tutjara uzado. Oni konstruis novajn laŭ la originalaj planoj, do kun po ses fenestroj je ĉiu flanko. La vagonoj havas hejt-instalaĵon kaj klimatizilon. La malnovajn 15 vagonojn oni renovigis kaj vendas nun aŭkcie je minimume po dek mil eŭroj. La tuta renovigado kostis kvar milionojn da eŭroj, tamen la biletprezo por unu rondiro restas la sama: 9,50 eŭroj. Kelkajn vagonojn oni povas lupreni por romantikaj festoj, geedziĝoj aŭ simple por matenmanĝo. Laŭ la reklaminformoj la radego estas “moviĝanta tradicio”.

Vikipedio esperantlingva: Giganta Rado: https://eo.wikipedia.org/wiki/Wiener Riesenrad — Filmo La Tria Homo: https://eo.wikipedia.org/wiki/The Third Man

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

La Giganta Rado kaj la amuzkvartalo Prater en Vieno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Unu el la novaj vagonoj de la Giganta Rado. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

SOCIO

Arĝenta pokalo por centjarulo

La tria lundo de septembro estas en Japanio la tago por respekti la maljunulojn. Ĝi estas ankaŭ nacia festotago, kiun oni enkondukis antaŭ 50 jaroj. Sed pro la maljuniĝo de la socio, ĉiu tago ŝajnas tago por maljunuloj. En 2015 loĝantoj 65-jaraĝaj kaj pli konsistigis 26,7 % el la tuta loĝantaro de 127 milionoj. En 2016 la ministerio pri sano, laboro kaj bonfarto anoncis, ke la homoj almenaŭ 100-jaraĝaj superas 65 000.

Sakeo

Por festi la centjariĝon la registaro donacas al la atingintoj arĝentan pokalon por sakeo. En la jaro 1963, kiam la donacado komenciĝis, la nombro de 100-jaruloj estis nur 153.

Ĉar la centjaruloj multiĝis kaj la elspezo por la pokaloj kreskis, la registaro decidis anstataŭigi la pokalojn el pura arĝento per tiuj el arĝente galvanizita alojo el kupro, zinko kaj nikelo. Pro tio la antaŭa kosto de 7600 enoj (64,7 eŭroj) por ĉiu pokalo duoniĝis.

Parencoj, gefiloj kaj genepoj celebre kolektiĝas ĉirkaŭ la centjaruloj kaj gratulas ilin. Bedaŭrinde estas multaj, kiuj pro demenco nur konsumas tempon enlite kaj eĉ ne rekonas siajn familianojn. Ĉu tiuj maljunuloj estas vere feliĉaj aŭ ne, dependas de ilia sanstato korpa kaj mensa.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Moderna vivo

SLOVAKIO

Nova brulaĵo por aŭtobusoj

La malgranda urbeto Zvolen (ĉirkaŭ 200 km nord-oriente de la slovaka ĉefurbo Bratislavo) testos en praktiko la uzon de LNG-gaso en siaj urbaj aŭtobusoj laŭ nova eŭropa projekto. Tiu tri-jara projekto estas financata per subteno de Eŭropa Komisiono per la sumo de 4,1 milionoj da eŭroj. La urbeto tiel akiros 15 novajn modernajn aŭtobusojn kaj unu gasstacion por LNG-gaso.

LNG-gaso, t.e. likva natura gaso (angle liquefied natural gas), estas normala tergaso, kiu je malalta temperaturo ŝanĝiĝas de gasa al likva stato. La avantaĝoj de LNG-gaso kompare kun la ĝis nun uzata CNG-gaso (angle compressed natural gas) estas jenaj:

LNG-gaso CNG-gaso
Stato de la gaso likva, sen premo kunpremita en ŝtalboteloj
Plenigo de aŭtobusa gasujo 2 – 3 minutoj 20 minutoj
Veturebla distanco per plena gasujo 600 km 300 km

Oni atendas, ke la projekto estos sukcesa, kaj ke iom post iom LNG-gaso estos uzata en la urba trafiko tra tuta Slovakio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Moderna vivo

NACIAJ PARKOJ

La ĉamoj agrable surprizas

En Monato 2013/01, p. 9, aperis mallonga artikolo pri la nombro de ĉamoj en la Tatra Nacia Parko en Slovakio. Ĉu intertempe la nombro de ĉamoj ŝanĝiĝis?

Laŭ kalkulo pasintan novembron en la slovaka natura parko tie vivas nun entute 1367 ĉamoj, t.e. 417 pli ol en la jaro 2012. La alta nombro agrable surprizis la zoologojn. Laŭ fakuloj, ĉamoj havas en la natura parko tre bonajn naturajn vivkondiĉojn, kaj ĉefe, ili ne havas en tiu montara ĉirkaŭaĵo naturajn predantojn. Post la dua mondmilito en 1949 vivis en Tatroj nur 160 ĉamoj.

La ĉamo montara tatra (science Rupicapra rupicapra tatrica) estas subspecio de la ĉamo montara, kiu vivas nur en partoj de Slovakio. Ilia nombrado en Slovakio estas organizata regule du fojojn jare.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Moderna vivo

MEDICINO

Japana kontribuo ĉe la kuba landlimo

Pli ol dek milionojn da homoj en febra stato — kun temperaturo pli alta ol 37,5 celsiaj gradoj — detektis ĝis nun la transruĝaj skaniloj fabrikitaj en Japanio kaj instalitaj en la internacia flughaveno de Havano (Kubo).

“Danke al tiu teknologio, kun pli larĝa spektro por detekti febrajn pasaĝerojn ol nia antaŭa aparato, ni evitis, ke preskaŭ 130 pasaĝeroj enportu en nian landon iun kontaĝan malsanon”, klarigis Ana María Pérez Gómez, la estrino de la flegistoj okupiĝantaj pri la sankontrolado per tiu instalaĵo.

Dum la ceremonio por transdoni tiun kaj aliajn du similajn aparatojn, kiuj estas lokitaj ekde la pasinta februaro en la internacia havana flughaveno, Masaru Watanabe, la japana ambasadoro en Kubo, elstarigis la gravecon por insulaj landoj kiel Japanio kaj Kubo doni apartan atenton al plifortigo de la kontraŭ-epidemiaj kontroloj en flughavenoj.

Juan Carlos Montero

korespondanto de Monato en Kubo

Eseoj

SKOTLANDO

Riverborda promenado en Glasgovo

Antaŭ nelonge, ni — mia edzino Moja kaj mi — troviĝis en Glasgovo (gaele: Glaschu), la plej granda industria urbo en Skotlando kaj naskiĝloko de mia patro. Ĝi ne povas esti priskribata kiel populara centro de turismo, sed en ĝi estas multe da interesaĵoj. Veturante de ĝi oni povas rapide kaj facile per trajno aŭ ŝoseo atingi kelkajn el la plej belaj regionoj en la lando.

Iumatene ni decidis fari promenadon laŭ la suda bordo de la rivero Clyde (gaele: Cluaidh), kiu fluas tra la urba centro kaj dividas Glasgovon en du partojn.

Ni komencis nian piediradon apud la hotelo Grand Central, konstruaĵo tiel impona, ke Moja devis foti ĝin el diversaj anguloj. Tute proksime al ĝi ni ĝojis, ke ni trovis librovendejon, kiu en tiu precipe angleparolanta* urbo, specialiĝas pri la vendo de libroj en nia gaela, la antikvega kelta lingvo. Ĝin parolas loĝantoj en la nordo kaj en la insuloj de Skotlando (kaj iam en preskaŭ la tuta lando), sed ĝi estas ne plu ofte aŭdata sur la stratoj de kosmopolitaj urbegoj.

Gaela influo

Ne malproksime de la hotelo estas la strato Argyll, kaj super tiu strato estas granda ponto, al kiu la glasgovanoj donis la kromnomon The Hielanman’s Umbrella (La pluvombrelo de la gaeloj). Ĝi ricevis tiun nomon pro tio, ke sub ĝi kutime kolektiĝis (ŝirmante sin de la ofta glasgova pluvo) anoj de la iam grandnombraj gaeloj, posteuloj de la altlandanoj (angle; Highlanders, skote: Hielanmen). Ili estis elpelitaj el sia norda hejmlando fare de avaraj kaj kruelaj bienuloj aŭ migris — kaj ankoraŭ migras — al la urbego pro malriĉeco kaj la malfekundeco de la tero. En la 20a jarcento kreiĝis pli komforta kaj taŭga renkontejo por la gaelaj ekzilitoj. Tiam estis fondita en la urbocentro Aros nan Gàidheal (gaela kulturejo), kiu tie ekzistis ĝis la jaro 1979. Tamen la gaela influo daŭras ankoraŭ en Glasgovo en la formo de gaelaj lernejoj, preĝejaj diservoj en la gaela lingvo, gaelaj eldonejoj, ALBA — la gaellingva televid-elsendejo en ne plu uzata dokejo ktp. Do la gaela estas nun agnoskata kiel unu el la naciaj lingvoj de Skotlando.

Kiam mia patro estis juna, de la kajo ne tre for de tiu hotelo navigis ŝipoj, per kiuj gajaj glasgovanoj faris tagajn ekskursojn al popularaj vizitejoj laŭ la estuaro de la granda rivero. La plimulto de la ekskursantoj estis malriĉaj laboristoj kun siaj familioj, por kiuj unutaga ŝipvojaĝeto estis la ununura ferio, kiun ili povis ĝui dum la tuta jaro. Nun la kajoj estas malplenaj, la ŝipoj malaperis kaj la vizitejoj ne plu allogas turistojn. Apud la kajo staris neprizorgata domo, sur kiu ankoraŭ estis legebla la surskribo “Atendejo por sinjorinoj”, kaj sur fera arko super la enirejo al la kajo legiĝas la vortoj “Aliro al la ŝipoj”. Sed la tuta bordo estas senhoma kaj silenta. Tamen aliflanke de la rivero vidiĝas moskeo kaj la Altlernejo de Navigado, kiu ankoraŭ funkcias. Ĝi estas interesa konstruaĵo, ĉar ĝia tegmento similas ferdekon de ŝipo kaj ĝi enhavas grandan planetarion, supozeble por instrui navigadon laŭ la steloj.

La Pasionaria

Post kelkaj paŝoj ni trovis ion, kio ege surprizis kaj interesis min. Temis pri stiligita statuo de virino omaĝe al la hispanino Dolores Ibárruri, kromnomita La Pasionaria, politika gvidinto, rigardata de kontraŭfaŝistoj kiel heroino de la Dua Hispana Respubliko kaj de la civila milito. Tuj sub la figuro aperas la surskribo: Pli bone morti starante ol ĉiam vivi surgenue (citaĵo atribuita al ŝi). Sur la piedestalo de la statuo estas skribite: La urbo Glasgovo kaj la brita laborista movado omaĝas la kuraĝon de la viroj kaj virinoj, kiuj iris al Hispanio por batali kontraŭ la faŝismo en 1936-1939. El Britio iris 2100 volontuloj, el kiuj 534 estis mortigitaj kaj 65 devenis de Glasgovo. Mi forte interesiĝis pri la monumento, ĉar kiam mi estis knabeto mi loĝis kun miaj gepatroj en Ourense (nord-okcidenta Hispanio), kie mia patro laboris private kiel lingva instruisto ĝis la eksplodo de la civila milito. Eĉ kiel malgranda infano mi ankoraŭ memoras la formarŝon de kantantaj junuloj, kiuj ĝoje iris aliĝi al la faŝisma armeo. Mirigis min, ke tia monumento troviĝas en Glasgovo, tiom for de Hispanio. Laŭ mia scio similaj monumentoj honore al La Pasionaria ekzistas nur en Madrid kaj Bilbao.

La statuo estis farita de la angla skulptisto Arthur Dooley. La projekto estis komisiita de la Asocio de la Internacia Brigado, kaj financata el la kaso de sindikatoj kaj laborista movado. La konservativaj anoj de la urba konsilantaro protestis kontraŭ la konstruo de la skulptaĵo kaj minacis forigi ĝin, se ili venkos en la glasgovaj elektoj. Pro tiu minaco la statuo estis instalita sen ceremonio por eviti publikan malordon. Plie, la disponebla mono por pagi al la skulptisto ne sufiĉis kaj intertempe Dooley devis vivi sen monrimedoj en sia metiejo.

Palaco de la Popolo

Ni daŭrigis nian piediradon ĝis la fino de apudrivera promenejo, ĝis ni atingis la enirejon al la tiel nomata Popola Parko de Glasgovo. Longa avenuo, flankita de arbustoj, kondukas al la Palaco de la Popolo, en kiu troviĝas muzeo, kafejo kaj granda vitrodomo kun kolekto de ekzotaj plantoj kaj arboj. Antaŭ ol eniri, ni malkovris en la palaca ĝardeno ŝtonan tabulon omaĝe al tiuj, kiuj: “rifuzis partopreni en la detruo kaj mortigo kadre de militoj ”. Neniam en iu alia lando aŭ loko ni vidis monumenton, dediĉitan al militrifuzintoj.

Alia unikaĵo estas epigrafo sur la sojlo de la palaca kafejo, kiu memorigas pri Fratino Smudge, la tre amata kato de la Palaco, unusola feliso en la mondo, kiu estis membro de laborista unio, nome de la Sindikato de Kaldronfaristoj kaj la Unuiĝo de Urbaj Dungitoj. La titolo “frat(in)o” aŭ “kamarad(in)o” estas formale uzata inter anoj de laboristaj sindikatoj. Do Smudge (“Ŝmirmakulino”) meritis ankaŭ tiun titolon de respekto kiel grava dungito de la stabo. La kato iĝis fama kaj estis dorlotata de la glasgova publiko. En la muzeo iam estis vendataj remburitaj ludilaj kopioj de Fratino Smudge. Bedaŭrinde, kiam estis nomumita nova direktoro de la Palaco de la Popolo (viro pedanta kaj senhumura), li deklaris, ke popularigo de nura animalo estas maldigna ĉe kultura instanco. Li maldungis la katon kaj malpermesis la vendadon de la kat-ludiloj. Feliĉe, bonkora sinjorino adoptis la katon kaj zorgis pri ĝi ĝis ties morto.

Antaŭ la ĉefa pordego de la Palaco staras rimarkinda kaj altega fontano, anoncita kiel la plej granda terakota konstruo en la mondo. Kronita de la reĝino Viktoria kaj ĉirkaŭata de alegoriaj figuroj, prezentantaj Afrikon, Azion, Amerikon kaj Oceanion, ĝi simbolas la pompon de la iam monde vasta brita imperio.

Flanke de la Palaco estas herbejo, nomata Glasgow Green (glasgova verdejo), kie la lokaj dommastrinoj rajtis sekigi sian lesivaĵon. Kvankam ĝi ne plu estas uzata por tiu celo, tie ankoraŭ staras vicoj de orde forĝitaj ferfostoj, sur kiuj la lavaĵoj estis pendigataj.

La lasta kuriozaĵo, kiun ni spektis dum nia riverpromenado estis grandega konstruaĵo, kiu similis riĉe ornamitan azian palacon. Je nia surprizo oni informis nin, ke temas ne pri orienta palaco, sed pri eksa fabriko de tapiŝoj.

Garvan Makaj’

korespondanto de Monato en Britio

[FORIGITA!: bildo]

Hotelo Grand Central. Foto: MOJA MAKAJ.

[FORIGITA!: bildo]

Monumento omaĝe al La Pasionaria. Foto: MOJA MAKAJ.

[FORIGITA!: bildo]

Slabo kun surskribo pri Fratino Smudge. Foto: MOJA MAKAJ.

[FORIGITA!: bildo]

Terakota fontano. Foto: MOJA MAKAJ.

[FORIGITA!: bildo]

Ŝildo sur la fontano. Foto: MOJA MAKAJ.

[FORIGITA!: bildo]

La Popola Palaco je sunsubiro. Foto: MOJA MAKAJ.

* 1. Angloj certe ne konsentus, ke la popola idiomo de Glasgovo povas esti rigardata kiel ilia lingvo. Al ili ĝi sonas kiel nepenetrebla urba dialekto de la skota aŭ skotangla.

Moderna vivo

MEDIO

Italaj rubaĵoj por Aŭstrio

En Italio estiĝas multe da rubaĵoj, same kiel en ĉiu alia industria lando, sed Italio ne disponas pri sufiĉe da rubaĵ-deponejoj kaj bruligejoj. Tial dum la jaro 2017 transportiĝos 70 000 tunoj da dommastrumaj rubaĵoj al Aŭstrio kaj Germanio per vartrajnoj. Oni bruligos la rubaĵojn en tiuj du landoj, produktos varmegan akvon por hejti domojn, kaj elektran energion. Bruligi unu tunon da rubaĵoj sen damaĝi la medion kostas pli-malpli 100 eŭrojn. Timante protestojn, oni tenas sekretaj la lokon kaj la kvanton de la bruligado. En Italio pro tiaj protestoj oni decidis forŝovi la rubaĵojn eksterlanden.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

La antaŭ nelonge renovigita rubaĵobruligejo Spittelau en Vieno, kies fasado estas verko de la artisto Friedensreich Hundertwasser (1928 ĝis 2000). Foto: WALTER KLAG

Politiko

LITOVIO

Kamparanoj kaj verduloj ĉepinte

En oktobro pasintjara en Litovio okazis voĉdonado por la nova parlamento, kiu konsistas el 141 parlamentanoj. Kiu politika potenco ŝanĝos la kvarjaran regadon de la socialdemokratoj? Tia demando ofte flirtis en la kapoj de la popolo kaj de partianoj mem. Kvazaŭ la respondo estus memevidenta: unu partian potencon devus anstataŭi alia, nome la plej granda oponanta. Tiu alia estas la konservativuloj (Patria Unio — Kristandemokratoj de Litovio), kiuj en sia lasta kongreso renoviĝis elektinte novan partiestron, la 34-jaraĝan eŭropparlamentanon Gabrielius Landsbergis, la nepon de Vytautas Landsbergis, kun kies agado ligiĝas la vojo de la ŝtata liberiĝo en 1990.

Konservativuloj regresis

Tamen tio, kio estis supozata, ne realiĝis. La rezultoj de la voĉdonado montris, ke la konservativuloj ricevis 31 mandatojn kaj prezentiĝis eĉ pli modeste ol en antaŭa elektado de 2012, kiam ili gajnis 33 lokojn en la parlamento. Ilin draste superis la Litova Unio de Kamparanoj kaj Verduloj, kiu en la partia sistemo lokiĝas en la centra maldekstro. Kamparanoj kaj verduloj gajnis 54 postenojn. Dume la socialdemokratoj kun 17 postenoj restis en la tria pozicio.

Juna parlamento

La novelektita litova parlamento estas iom pli juna ol la antaŭa. La meza aĝo de la nunaj parlamentanoj estas 50,6 jaroj (de la antaŭa 52,8). 59 parlamentanoj el la antaŭa periodo estis reelektitaj. Estas 77 novuloj kaj 5 reelektiĝis post paŭzo. En la parlamento nun laboros 111 viroj kaj 30 virinoj (je 3 virinoj malpli ol antaŭe). La plej juna parlamentano estas 25-jaraĝa ino de la Litova Unio de Kamparanoj kaj Verduloj kaj la plej maljuna estas 75-jaraĝa sinjoro el la partio Ordo kaj Justeco (liberaldemokratoj). La plej maljuna parlamentano tradicie estras la inaŭguran parlamentan kunsidon. La plej riĉa parlamentano estas Ramūnas Karbauskis, la estro de la venkinta unio. La valoro de lia posedaĵo egalas al 11 351 005 eŭroj.

Sociaj problemoj

Tuj post la venko la estro de la Litova Unio de Kamparanoj kaj Verduloj ekparolis pri vasta parlamenta koalicio, en kiu dekstre sidus konservativuloj kaj maldekstre socialdemokratoj. Tamen el postaj politikaj traktadoj rezultis, ke la kamparanoj sukcesis formi koalicion kun la socialdemokratoj, al kiu aliĝis ankoraŭ du anoj de la Laborista Partio.

En sia programo la Litova Unio de Kamparanoj kaj Verduloj forte atentas la nunajn problemojn de la litova socio: perforto, la demografia situacio kaj elmigrado, malfavoraj kondiĉoj por krei familion kaj zorgi pri infanoj. Oni substrekas ankaŭ pli fortan influon de sociaj organizaĵoj, plian preventon anstataŭ sanigado en la sanprotekta sistemo, plifortigon de la familia kuracista institucio kaj instigon de agrikultura evoluado. La partia estraro ankaŭ nomis terenojn, kiuj bezonas apartan atenton: defendon kaj internan sekurecon.

Ramūnas Karbauskis estas konata en Litovio kiel aktiva porulo de senalkohola vivmaniero. Do, por multaj ekestis la demando, kiel estos kun alkoholo dum la regado de la Litova Unio de Kamparanoj kaj Verduloj. Partia estro tuj deklaris, ke diversaj limigoj de la alkoholvendado aperos post nelonge. “La alkoholregado estas unu el niaj prioritatoj. Venos totala malpermeso de prialkohola reklamo. Alkoholon povos akiri nur personoj ekde 20 jarojn aĝaj. En la nunaj superbazaroj alkoholo ne plu estos vendata, sed aperos specialaj vendejoj. Tamen ĉi-momente estas neklare, ĉu tiuj vendejoj estos privataj aŭ ŝtataj”, tiel parolis Karbauskis.

Postendividoj

Laŭ la konstitucio de Litovio la estron de la registaro kun la aprobo de la parlamento nomumas la prezidanto de la ŝtato kaj li komisias al tiu formi la registaron.

La venkinta partio proponis al la posteno de estro de la registaro sian partianon, la 46-jaran Saulius Skvernelis, kiu dum la lastaj du jaroj estis ministro pri internaj aferoj. La postenon de parlamentestro okupis 58-jara agronomo, profesoro de agrikultura universitato, Viktoras Pranckietis.

Al Kaunas

Dum la traktado de la parlamenta koalicio la estroj de la du partioj, la kamparano Ramūnas Karbauskis kaj la socialdemokrato Algirdas Butkevičius, interkonsentis, ke 11 ministrejojn el 14 gvidos la kamparanoj kaj 3 restos por la socialdemokratoj. La ministrejo pri energio estos kunligita kun la ministrejo pri ekonomio. Krome, estas planite, ke du ministrejojn — tiun pri agrikulturo kaj pri la medio — oni translokos al la dua urbo de Litovio, Kaunas. En la registaro ekposteniĝis precipe nepartiaj ministroj, novuloj en la granda politiko.

Dum la inaŭguro de la nova parlamento la prezidanto de Litovio Dalia Grybauskaitė substrekis, ke la nova parlamento por miloj da litovaj civitanoj iĝis kvazaŭ nova espero. “Ili elektadis esperante, ke la politika agado ŝanĝiĝos. Kompreno ŝanĝos indiferentecon. Respondeco anstataŭos egoismon kaj profesieco malkompetentecon. Neagadon anstataŭos rezoluta politiko”, diris la prezidanto.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

La parlamento de Litovio. La postenon de parlamentestro akiris la agronomo Viktoras Pranckietis. La novan registaron de Litovio ekgvidis Saulius Skvernelis. Foto: FOTOBANKO DE LA LITOVA PARLAMENTO

Politiko

AŬSTRIO

Venkis sendependulo

Aŭstrio havas novan federacian prezidanton: la universitata profesoro Alexander Van der Bellen [aleksander fanderbelen], eksa partiestro de la Verda Partio. Li gajnis kontraŭ Norbert Hofer, kiu ludas gvidan rolon en la Libereca Partio FPÖ.

Ses kandidatoj, inter ili unu virino, Irmgard Griss, elekteblis en la unua voĉdonado la 24an de aprilo 2016: Hofer ricevis 36 % de la voĉoj, Van der Bellen 21 %. La du kandidatoj de la reganta koalicio el Socialdemokratoj SPÖ kaj Popola Partio ÖVP ricevis nur po 11 %. Tiu rezulto estis kvazaŭ vangofrapo por la regantoj.

Ĉar neniu kandidato transsaltis la 50 elcentan limon, la aŭstroj devis denove voĉdoni la 22an de majo 2016. Tiam Van der Bellen ricevis 50,3 % kaj Hofer 49,7 %.

Fuŝoj

Anoj de la Libereca Partio supozis, ke okazis neglataĵoj dum la nombrado de la voĉdoniloj. En Aŭstrio oni devas voĉdoni en sia propra komunumo, sed per tiel nomata balotkarto eblas voĉdoni ĉie en Aŭstrio. Balotkarto estas balotilo en koverto. En kelkaj balotejoj oni tro frue malfermis la kovertojn. Estas ebleco ke okazis manipulado.

Ankaŭ estis videble, ke la balotkartaj voĉoj ludis decidan rolon por la fina rezulto. Krome oni publikigis kelkajn rezultojn antaŭ la fino de la balotado je la 17a horo. Sekve la konstitucia juĝejo ordonis ripetadon de la voĉdonado por la 2a de oktobro. Sed denove okazis fuŝo: La balotkarta koverta gluaĵo ne gluis bonorde, kelkaj kovertoj malfermiĝis. Do la decida balotado ŝoviĝis al la 4a de decembro, kiam Van der Bellen ricevis 54 % kaj Hofer 46 % de la voĉoj.

Fumanta verdulo

Van der Bellen naskiĝis en 1944 en Vieno, tiam en la Germana Regno, nun la aŭstra ĉefurbo. Lia familio originas el Nederlando kaj inter 1700 kaj 1944 loĝis en Rusio, Estonio kaj en la Germana Regno. Van der Bellen deĵoris kiel universitata profesoro pri ekonomio en la tirola ĉefurbo Innsbruck kaj poste en Vieno. De 1999 ĝis 2008 li estis la ĉefo de la Verda Partio. Tamen li estas konfesanta fumanto. Li kandidatis kiel sendependulo, sed la Verda Partio subtenis lian elektadan kampanjon. Li ne estas membro de iu religia organizaĵo.

Libereca paraŝutisto

Hofer naskiĝis en 1971 en Vorau kaj vivis poste en Pinkafeld, ambaŭ en orienta Aŭstrio. Li estas unu el la aŭtoroj de la partiprogramo de la Libereca Partio FPÖ kaj aktuale la dua vicprezidanto de la aŭstra parlamento. En 2003 li havis glis-paraŝutan akcidenton kaj vundis sian spinon. Ekde tiam li bezonas promenbastonon. La katoliko transiris al la protestantismo, ĉar en tiu eklezio ankaŭ virino povas iĝi pastro. Li estas duafoja edzo kaj havas kvar infanojn.

Almenaŭ “prezidantina” kafo

La kandidatino Irmgard Griss povus esti la unua aŭstra prezidantino, sed nur 19 % de la voĉdonantoj elektis ŝin. Por konsoli sin ili povas nun trinki kafon de la marko Präsidentin (prezidantino). Per la aĉeto de tiu kafo oni subtenas la iniciaton “Rozkolora rubando”, kiu batalas kontraŭ kancero.

Walter, Renate kaj Stefan Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Alexander Van der Bellen, la nova federacia prezidanto. Mehr denn je signifas “Pli ol iam antaŭe”. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Norbert Hofer malgajnis la elektojn, tamen kun 49,7 % de la voĉoj. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Reklami por la (neelektita) aŭstra virina prezidanto per “Prezidantina kafo”. Foto: WALTER KLAG

Turismo

FINNLANDO

Somermeza festo en Seurasaari

Lige kun la somera solstico en junio en Nordio okazas ĉiujara festo, kies nomo varias diverslingve: Juhannus (finne), Midsommar (svede), Jaanpäev (estone). La finna festo igas multajn urbanojn iri al feriodometoj kampare aŭ al la hejmo de parencoj kaj geamikoj. Turistoj demandas sin kial la ĉefurbo aspektas strange malplena, kun butikoj kaj restoracioj fermitaj, kial la publika trafiko preskaŭ ne funkcias en Juhannus-tago. Tamen buso al la muzea insulo Seurasaari, dekon da kilometroj for de la centro de Helsinko, senĉese trafikas tien kaj reen ĝis la unua horo kaj duono nokte. Finnoj, enmigrintoj, turistoj ŝatas veturi al la granda arbarkovrita insulo, esperante ke ankaŭ ili ĝuos la tradician etoson de la festo.

En Seurasaari oni moviĝas piede aŭ per ĉevalo. Pro la sekureco kaj oportuneco polico, fajrobrigado kaj liverantoj al restoracio kaj kioskoj rajtas uzi aŭtojn, kvankam en la insulo estas ĉefe piedirantoj, infanĉaretoj, ĉaroj tirataj de ĉevaloj, bunte vestitaj dancantoj de popoldancoj, korusanoj en naciaj kostumoj, pli modernaj ensembloj en siaj fantaziaj vestoj.

Distraĵoj

Laŭvoje manlaboristoj montras siajn malnovajn metiojn: forĝado, tajlado, trikado, plektado, brodado. Aĉeteblas frandaĵoj kaj senalkoholaj trinkaĵoj.

Allogas magia pado, kie sur arboj aŭ en korbetoj oni trovas taskojn kaj sciigojn pri mitoj kaj magiaĵoj, ligitaj kun la somermezo. Sur la herbejo oni provas uzi stilzojn kaj (mal)lerto amuzas la spektantojn. Oni konkursas, tirante ŝnuregon je unu fino aŭ je alia por provi, kiu teamo venkos. Infanoj spektas pupteatraĵon, plektas kun adoltoj florkronojn el herboj kaj floroj, falĉitaj kaj lasitaj en puŝĉareto. Per siaj plektaĵoj ili ornamas stangaron, starigotan en la korto de muzea bienego-domo. Pli alta majstång (festostango), kiu reprezentas la svedlingvan tradicion, estis ornamata jam la antaŭan tagon.

Geedziĝfesto

Ĉe granda ruĝa pastorejo svarmas bele vestitaj invititoj al geedziĝfesto. La geedziĝo okazas en gudrita ligna preĝejeto laŭ malnova kristana ceremonio. En la insulo la novgeedzoj iom rondveturas en ĉaro, tirata de bela ĉevalo. Sur la portempa breta podio ili valsas kaj komencas la komunan balon. Kiam krepuskiĝas, la novgeedzoj estas veturigataj per dekmetra remboato al flosanta amasego da branĉoj kaj aliaj lignaĵoj por ekbruligi la ĉefan festofajron.

La tuta boatanaro estas en tradiciaj naciaj kostumoj: la viroj en blankaj longmanikaj bluzoj aŭ ĉemizoj, diverskoloraj veŝtoj kun brilaj metalbutonoj, ŝnuretoj, striitaj longaj jupoj, kaj la virinoj en flavaj, ruĝaj, verdaj aŭ nigraj kulotoj, tradiciaj tranĉiloj (puukko) sur orkolore brilantaj zonoj.

Pliaj festofajroj en la formo de ŝpinrado, sunrado, turo kaj aliaj ekbrulas laŭlonge de la bordo. Fajreroj kaj fumo leviĝas al la mallumiĝanta ĉielo. Ne ĉiuj ĉeestantoj sukcesas vidi ĉion, kelkaj plendas. La marbordo estas marĉa aŭ glite roka. La fajrobrigado kaj gardistoj certigas la sekurecon. Mevo ŝvebas super la fajroj, ŝanĝas la flugdirekton por ne damaĝi siajn plumojn. Homaj revoj kaj deziroj libere disflugas. Oni ja serĉas amon kaj miraklojn en la magia etoso de la junia nokto blanka, kiam la suno nur mallonge restas sub la horizonto aŭ entute ne subiras kiel en Laponio.

Raita Pyhälä

korespondantino de Monato en Finnlando

[FORIGITA!: bildo]

La novgeedzoj valsas komence de la komuna balo. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

La novgeedzoj veturas en ĉaro. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Festantoj dancas en Seurasaari. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Herbeja ludejo. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Puukko-tranĉiloj. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Festofajro dum la somermeza festo. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Festofajroj en la formo de ŝpinrado, sunrado, turo kaj aliaj ekbrulas laŭlonge de la bordo. Foto: RAITA PYHÄLÄ

Literaturo

NOVELO

Migrantoj

— “Ducent kvindek mil homoj mortos, ok milionoj da homoj perdintaj siajn havaĵojn iĝos enlandaj migrantoj, unu kvarono de la tuta popolo formigros al eksterlando. Ho, homoj, pripensu! Malicaj dioj revenos! Satano ruinigos la landon. Ve, mia bela Damasko, ve!”

Ahmad, leginte la fragmenton de matena ĵurnalo, grumblis: “Kia absurdaĵo! Ĝuste nun, kiam multaj turistoj kaj investantoj trovas sian vojon al Damasko, tiu ĉi sinistra aŭguristino ĉiutage ululas, ke nia bela lando ruiniĝos! Kia sinistrozaĵo. Ŝi sidas sur la ŝtupoj de la Baala Templo kaj konsideras sin kvazaŭ aŭguristino de Delfo. Hodiaŭ mi ordonos, ke oni ŝin arestu.”

Klak klak klak, aŭdiĝis la pordofrapo!

— Jen, eniĝu — Ahmad ordonis estratone.

Estis la pordisto, kiu informis Ahmad pri la alveno de Ĵulia.

Ĵulia estis lia samklasanino en la pariza inĝeniera instituto de urbanizado, kie ili ambaŭ studis kaj fariĝis lertaj inĝenieroj.

Ahmad amis Ĵulian, sed ne kuraĝis esprimi sian amon.

La orientanoj ne sukcesas facile paroli pri tiaj aferoj. Post la studfino, Ĵulia eklaboris en Francio, kaj Ahmad reiris al Sirio. Li akiris gravan postenon en la koncerna ministerio. Li ambicie planis fari Damaskon francstila urbo. Li mem ofte nomis Damaskon “la Parizo de la mez-oriento”.

Kiam oni aprobis lian planon kaj dediĉis sufiĉan buĝeton, li anoncis en franca ĵurnalo reklamon por trovi la plej bonan desegniston por sia planaro.

Inter la partoprenantoj li renkontis la nomon de Ĵulia. Li tuj elektis ŝin eĉ sen bone rigardi ŝian skizon aŭ aneksitajn proponojn. La asistantoj rimarkis, ke la oreloj de Ahmad ruĝiĝas, kiam li vidas la nomon de Ĵulia sur tiuj paperoj.

Sed tio rilatis al kelkaj jaroj antaŭe! Kial Ĵulia revenis viziti lin nun?

Ahmad senpacience iris al la pordo kaj bonvenigis ŝin:

— Saluton, Ĵulia. Bonvenon.

— Saluton, Ahmad. Dankon.

— Estas ne atendite. Kial vi ne informis min antaŭe, ke mi iru al la flughaveno ...

— Ne necesas. Mi ja konas Damaskon. Mi laboris kaj loĝis tie ĉi, ĉu ne?

— Tamen ...

— Ne gravas! Mi venis diri gravan aferon al vi.

La okuloj de Ahmad ekbrilis ... sed la tuja klarigo de Ĵulia elrevigis lin:

— Via lando estas sojle de granda danĝero! Kaj vi mem ...

— Mia lando kaj mi? En danĝero? Kial? Kiel? ...

— Ahmad, vi estas tre okupita. Vi ne vidas la faktojn. Ni ambaŭ sufiĉe scias pri la longdaŭraj rilatoj inter niaj landoj. Nun ja mi svage sentas la danĝeron de milito.

— Vi ja parolas kiel tiu virino de la Templo de Baalo ...

— Mi ne konas ŝin kaj ne scias, kion ŝi diras. Sed mi ... mi ... mi ...

— Kion vi volas diri?

— Mi ne volas, ke io malbona okazu al vi ...

Momento de silento! Eterna momento, dum kiu ĉiu homo sen eĉ unu vorto komprenas, kion la alia volas diri ... Kaj du larmogutoj verŝiĝis de la belaj bluaj okuloj de Ĵulia ...

Ahmad sentis fortan neceson brakumi ŝin. Momenton li hezitis, pensante pri siaj religio, kulturo, moralo, oficeja ĉirkaŭo kaj, pli grave ol ĉio, la reago de Ĵulia ...

Tamen malgraŭ ĉio ĉi li faris tion, brakumis ŝin kaj kisis ŝian fronton. Ĵulia ne reagis malbone. Ahmad sentis sin la plej feliĉa viro de la mondo.

***

Malgraŭ siaj antaŭvidoj, Ĵulia decidis resti ĉe Ahmad.

Ŝia familio konsideris ŝian decidon frenezaĵo kaj ade rekomendis al ŝi revenon al Francio. Ahmad, malgraŭ la malkonsento de sia familio, malgraŭ la kulturaj kaj religiaj baroj, definitive decidis edziĝi al Ĵulia ... Kiam aŭdiĝis la unuaj eksplodoj sur la stratoj de aliaj urboj de Sirio, Ahmad ankoraŭ ne traktis la aferon tiom grave, sed Ĵulia, per sia virina senso, perceptis la danĝeron:

— Ahmad, ni devas formigri!

— Kara mia, kien? Tie ĉi estas mia lando, mia hejmo, mia laboro, mia familio, mia historio, mia ...

— Morgaŭ la milito atingos Damaskon. Ĉu vi ne aŭdas la hurlon de la milito?

— Ne estas milito. Estas protesto kontraŭ modernismo, kontraŭ progreso ...

— Kio ajn! Ni devas kelke da tempo resti for. Kiam la tumulto kvietiĝos, ni revenos!

— Ĵulia, vi konas min. Mi ne estas senrespondeca civitano. Mi devas, verdire ni devas resti en la lando kaj helpi ...

— Helpi al kio? Al kiuj? Ni estas inĝenieroj, nek soldatoj nek politikistoj.

— Ĉiuokaze mi restos!

— Ĉiuokaze? Eĉ se mi sola reiros al Francio?

Ahmad klinis sian kapon kaj fikse rigardis la plankon. Dilemo inter patrolando kaj amo, dilemo inter respondeco kaj sinsavo ...

***

Calais neniam vidis tiom da eksterlandanoj en si. Ĵulia ne povis trovi Ahmadon en la homamaso. Ŝi estis informita, ke li estas inter la rifuĝintoj. Post multe da strebado, kun la helpo de la loka polico, finfine ŝi lin trovis en koncentrejo.

Ahmad ne plu estis la antaŭa altranga postenulo, kiu neniam eldomiĝis sen kravato. Li estis magra, malpura, ne razita kaj vestis sin per nekonvenaj vestoj. Liaj okuloj rakontis la teruron de la morto. Ĉe li sidis knabino kelkjara. Ĵulia ne sciis kion diri. Post iom da intersilento ŝi demandis de la knabino ŝian nomon. La knabino ne parolis la francan. Ahmad vole-nevole devis interveni por traduki:

— La sinjorino demandas pri via nomo. Diru vian nomon al ŝi.

— Ĵulia!

— Jes, kara mia, mi estas Ĵulia. Sed mi demandis pri via nomo. Kio estas via nomo?

— Ĵulia! (mallaŭte kaj honteme respondis Ahmad): Ŝia nomo estas kiel la via!

Ĵulia staris konsternite dum kelkaj minutoj ...

Finfine ŝi decidis helpi al Ahmad, sed ne povis regi sian scivolon. Ŝi demandis lin:

— Kiel vi decidis ...

— Ne plu eblis resti tie ... estis vera infero ... la homoj sovaĝe mortigas unu la alian ...

Ekstere aŭdeblis bruoj:

— Ili venas kapti niajn laboreblojn ...

— Ili eĉ ne volas labori ... Ili venas misuzi niajn viveblojn ... netaŭguloj ... Ili eĉ ne parolas nian lingvon ...

— Ili ja estas homoj ... la homoj devas helpi unu la alian ...

***

Ĵulia akompanis Ahmadon kaj la knabinon al la prefektejo por registri iliajn nomojn. Laca oficisto demandis iliajn nomojn. Ahmad indiferente silentis. Ĵulia montrante la knabinon diris:

— Ĵulia Ŝehade ...

— Ne, ne: Ĵulia Aziz — haste respondis Ahmad.

— Sed via familia nomo estas Ŝehade ...

— La mia, jes, sed ŝi estas filino de mia fratino. La gepatroj mortis en sia domo, sub bombardoj. Ankaŭ la miaj! De la tuta familio restis nur ŝi kaj mi ...

La ekploro ne lasis al Ahmad plu paroli ...

Kaj ankaŭ Ĵulia ekploris. Ŝi ne plu pensis pri la bagatelaj vortoj de la tumultanta homamaso, nek tiuj de la politikistoj.

Ŝi pensis: Kien ni fuĝus, se okazus simila afero tie ĉi en Eŭropo?

Said Baluĉi kaj Marianne Pierquin

Leteroj

Popolismo

Multe oni skribis pri la krizo de la okcidentaj demokratioj. Trump, krizo de Eŭropa Unio, kresko de naciismaj partioj ... Ĉio tio estas diversaj flankoj de la sama problemo. La artikolo “Kial oni elektis Trump” (Monato 2017/01, p. 8) ĝuste klarigis la kialojn. Mi jam antaŭ dudek jaroj antaŭdiris la nunan evoluon kaj atentigis pri la danĝeroj por la demokratio en la eseo “La fino de la socialaj ŝtatoj” (Monato 1997/07, p. 20).

Mi tamen vidas en la nuna evoluo ne nur riskojn, sed ankaŭ ŝancojn. La plej multaj homoj simple nur deziras socialan sekurecon, salajron el kiu oni povas vivi, protekton kontraŭ krimeco kaj fortan ŝtaton kapablan regi la enmigradon. Se niaj arogantaj politikaj elitoj tiajn memkompreneblaĵojn ne plu volas aŭ kapablas garantii, tiam for kun ili!

Jiri Proskovec

Germanio

Scienco

ITALIO

Eksteren lieno, enen reno

Fine de la pasinta jaro finfine bona novaĵo el Italio: en la malsanulejo Le Molinette situanta en la nord-okcidenta urbo Torino, okazis la (mondskale) unuafoja transplanto de reno en la lokon de lieno. La kompleksa operacio estis efektivigita en decembro 2016 kaj, laŭ informoj disdonitaj de italaj amaskomunikiloj, ĝin urĝe bezonis knabino nur 6-jara, kiu por transvivi ĉiam bezonis dializon, ekde la tago mem de sia naskiĝo, tiel ke deposte ŝi povis nek trinki nek urini.

Kontraŭrifuza proceduro

Post iama klopodo pri transplantado de reno, kiu estis provita de la hospitalaj fakuloj en 2014 sen bonaj rezultoj, la etulino ĉi-foje estis submetita al aparta kontraŭrifuza proceduro kaj tiel povis finfine ricevi renon de plenkreska sana donanto. La nova organo praktike anstataŭas ŝian lienon, tiumaniere pretervojante la denaskan misformaĵon spertitan de la junega knabino: la nova, plene funkcianta, reno estis kunligita rekte, kaj ĉi-okaze sukcese, kun ŝia urina veziko. Ŝia organismo ŝajne ne rifuzis ĝin kaj, se ne estos kromaj neatenditaj malakceptaj reagoj, la kvalito de ŝia vivo sendube pliboniĝos kaj fariĝos pli kaj pli simila al tiu de ŝiaj samjaruloj.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Scienco

ITALIO

Alternativaj veturiloj kreskas

La transporta fako plu estas karakterizata de la precipa uzado de veturiloj, kiuj estas vivtenataj per fosiliaj brulaĵoj: ĉi tiuj ja ebligas altajn povojn, sed aliflanke estas ankaŭ treege poluaj. Ŝajnas tamen, ke nun io ŝanĝiĝas, danke al kreskantaj konscio kaj kompreno de la homoj, ke ĉi tiaj brulaĵoj estas rimedo dumtempa kaj limigita. Iutage ili nepre finiĝos, kaj cetere oni ne forgesu, ke ili devenas, en multaj okazoj, de landoj kun forta politika malstabileco.

“La progresigo de transportaj teknologioj kapablaj garantii elteneblan moveblon estas pli kaj pli rimarkinda el socio-ekonomika kaj scienca vidpunktoj”, klarigas Ottorino Veneri, esploristo el la Instituto pri Motoroj de la itala CNR (Nacia Esplora Centro). La hibridaj (termikaj/elektraj) veturiloj jam hodiaŭ estigas relative kredindan alternativon je la tradiciaj. Fakte la poluaj eligoj kaj la konsumoj de brulaĵo, asociataj kun la kombinita agado de la du propulsiloj, estas pli altaj nur ol tiuj de veturiloj kun motoro ekskluzive termika.

Akumulatoroj

En la nuna periodo, se oni observas la ciferojn de la itala aŭto-merkato, konstateblas, ke tiu de la hibridaj aŭtoj estas tamen fako ankoraŭ ne aparte populara. En 2015 estis venditaj nur 25 000 tiaj aŭtoj, sed, se oni analizas la vendojn okazintajn en la pasintaj jaroj, noteblas, ke iliaj merkataj kvotoj montras daŭran kreskon: oni ekzemple pasis de 0,14 % en 2007 al 1,6 % en 2015. Kial tamen estas tiom malrapida la komerca disvolvo de la hibridaj kaj de la 100 % elektraj veturiloj? La ĉefa kaŭzo estas la ankoraŭ nekontentiga povo de la akumulatoroj, kiuj estas la energia rezervujo de la veturiloj. Poste oni konsideru la longan tempodaŭron bezonatan por ilia reŝargado kaj ĝenerale la altan koston de tiaj aparatoj. La lastatempa ekapero de litiaj akumulatoroj ekigis novan generacion de hibridaj kaj elektraj veturiloj, kun kostoj kaj povoj ĉiam pli kompareblaj kun tiuj de la tradiciaj veturiloj.

Perspektivoj

La alternativaj veturiloj plejparte antaŭvidas la eblon reŝargi la akumulatoron eĉ pere de la elektra hejma reto aŭ de iuj apartaj reŝargostacioj: tio ĉi garantias altajn nivelojn de aŭtonomio por elektraj veturiloj kaj samtempan malaltiĝon de la proviz-kostoj. Post la analizo de la diversaj ebloj pri estonta disvastigo de hibridaj veturiloj, oni atentigas, ke ilia merkata kvoto iompostiome kreskos (probable je 15 %) ĝis la jaro 2030. La kapilara pliiĝo de taŭgaj reŝargaj ejoj, kiuj ebligos reprovizi veturilojn rapide kaj efike, influos la decidon de la aĉetantoj de tiaj aŭtoj, kuntrenante — laŭ la plej optimismaj analizantoj — la atingon ĉe hibridaj veturiloj, de 40-procenta kvoto en 2030: ĉi tio malfermos sendube realismajn perspektivojn pri efektiva populariĝo de veturiloj kun 100 % elektra propulsado; ĉio ĉi en iu sufiĉe proksima estonteco.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Libroj

Leginda kaj pensinstiga

Miakomprene, unu el la temoj, kiuj nepre renkontiĝas en la esperantologio, estas ĝia sociologia flanko. Kaj ĝuste pri tio temas ĉi-libre. Bona kaj inda esplortemo: kiun bildon havas la esperantistoj pri UEA?

La libro konsistas el tri partoj: 0, I kaj II: Enkonduko: aprobo aŭ kontesto? Esperantistaro kaj UEA; UEA en konscio de esperantistoj — laŭ la bjalistokaj esploroj; kaj Imagoj pri UEA en esplora kaj sociideologia kuntekstoj.

Enkonduko

La Enkonduko traktas ĉefe pri difinoj: kio estas esperantisto? Ĉu ĉi tie temas pri movado aŭ pri komunumo? La UEA-membroj — kiaj ili estas: aprobantaj aŭ kontestantaj; la bjalistoka esploro ktp.

La bjalistokaj esploroj, el kiuj grandparte rezultas tiu ĉi libro, estis projekto, ligita al la UK en Bjalistoko de 2009. Oni prezentis aron da demandoj al la partoprenantoj de la Universala Kongreso (oficiale estis 1860) plus pere de la reto al esperantistoj ĝenerale. Entute oni ricevis 386 respondojn, el kiuj 36 papere (p. 22).

Ĉe la difinoj komence de la libro oni prave atentigas, ke la nocio “diasporo” efektive enhavas ne nur “disĵeto de membroj de iu socia grupo inter aliaj dominantaj grupoj” (persone mi prefere dirus “disĵetiteco”), sed ankaŭ “deveno de migrado aŭ de vagada vivstilo” (p. 24). Kaj tiun lastan, ankaŭ miakomprene necesan eron de “diasporo”, ĉe la tiel nomata Esperanta Civito oni ŝajne neglektas.

La bjalistokaj esploroj

Kiel kutime ĉe prezentado de sociologiaj esploroj, oni montris en figuroj kaj tabeloj la partoprenintaron: sekso, enspezoj, subjektiva pritrakto de riĉeco, aĝo ktp. Poste sekvas partopreno en kulturo (legu: legado de esperantaj libroj) — efektive la rezulto tute pravigas sinjoron Hori Jasuo kaj lian “sumoon”: esperantistoj legas tro malmulte: 13 % eĉ ne unu libron legis dum la pasinta jaro, 18 % 4-6 librojn, nur 15 % pli ol sep librojn. Krome oni ankaŭ enketis pri legado de esperantaj gazetoj aŭ revuoj, kaj pri partoprenado en Universalaj Kongresoj. La dua demando temis pri la ĉefaj motivoj daŭre interesiĝi pri Esperanto: amikoj, idealoj ktp.

Iel mirige por mi sub la ĉapitroindiko “rilato al la lingvo” aperis malgranda enketo pri neologismoj surbaze de kvin vortoparoj: malsanulejo-hospitalo, biciklo-velocipedo, senhara-kalva, animalo-besto, malmultekosta-ĉipa. Mirigis min la konstato, ke “legantoj de La Ondo de Esperanto kaj Heroldo de Esperanto preferas neologismajn formojn pli ol nelegantoj de tiuj gazetoj” (kun rimarko modest-sona, ke “la nombro de legantoj de tiuj gazetoj estis tre malgranda, estas eble, ke influis iu alia faktoro”).

Kelkfoje, laŭ mi, la tabeloj estas ĉu neklare prezentitaj, aŭ unufoje eĉ erare: en paĝo 52 en tabelo 9 kaj la apuda klarigo oni inversigis la “jes”- kaj la “ne”-kategoriojn (decideme jes + jes :14 + 109 = ne 123 / ne + decideme ne: 16 + 98 = jes 114). Sed kiu bone kunkalkulas, tion ja mem konstati povas.

Tre favore estas taksende, laŭ mi, ke plurloke oni prenas citaĵojn el diskutoj en la reta revuo Libera Folio por montri diversajn opiniojn, ekzemple, pri Strategia ideologio, inter Andreas Künzli kaj Probal Dasgupta, paĝoj 58-62.

Tre interesa temo, sed bedaŭrinde ne kun multaj novaj ekrigardoj, estas la enketa temo pri aprezado de la diversaj programeroj de Universalaj Kongresoj. Plej aprezataj montriĝas la Libroservo, Kleriga Lundo kaj Nacia Vespero. Tuj sekvataj de Inaŭguro, Teatraĵoj kaj Koncertoj.

Pri UEA-membreco ni ekscias, ke kontrastas du tipoj: la kunpartoprenanta membro kaj la konsumanta membro.

Finas tiun unuan ĉefparton statistikaĵoj kun prezentado de favoraj kaj malfavoraj flankoj de UEA.

Persone por mi tre interesa estis la demando “Kien la laboristaro?” el la citita studaĵo el 1996 de Frank Stocker, kiu konstatas, ke de la momento, kiam fariĝis (relative) facile akiri abiturientan diplomon, plimalfaciliĝis la ekzistado de ambaŭ antaŭaj laboristaj movadoj — en Esperanto kaj naciskale (laŭ paĝo 77). Bedaŭrinde, tiun demandon ĉi-libre oni ne respondis.

Esploro kaj sociideologio

Tio ĉi estas kunmetaĵo de diversaj memstaraj eseoj aŭ studo-temoj:
Unue ni legas pri Detlev Blanke kaj lia Esperanto kaj Socialismo? Pri la movado sur la “alia flanko”, eseo pri la Esperanto-movado en la postmilita orienta Eŭropo, kaj pri recenzo pri ĝi de Walter Želazny, kiu akre atakas la prezentadon de Blanke kaj ŝajne konsideras nur la junularan Esperanto-movadon ĉirkaŭ Sovetia Esperantista Junulara Movado (SEJM) kaj Pola Studenta Esperanto-Komitato (PSEK) kiel serioze esperantajn. Tiu ĉi pritrakto finiĝas en — por mi, kiel eksterulo el tiu diskuto, iom nebulaj aludoj al Dostojevskij: Karamazov.

La eseeto Interkomunika problemo kaj ekesto de ideologia ŝanĝo klare montras, kiel evoluis la pensado pri “lingva problemo” en la Esperanto-movado ekde la tempo de Zamenhof ĝis nun.

Sekvas pluraj eseoj legindaj: Komunika aliro kaj soci- kaj kulturpretenda aliro; Esperanto — lingvaj movadoj kaj lingva imperiismo; Kvar vizioj: ĉu ruiniĝanta UEA? Tiu lasta eseo montras klarajn malakordojn inter ĉefe Grigorij Arosev, Giorgio Silfer, Trevor Steele kaj José Vergara.

Finas tiun parton II ĉapitro Direkto al nova paradigmo kaj Por nova monda lingva ordo.

Tre grava kaj riĉa estas la Bibliografio, p. 153-161 + 163-164.

La lingvaĵo

El la Fundamento estas konata la frazo: “La personoj, kiuj ne komprenas la uzadon de la artikolo, povas en la unua tempo tute ne uzi la artikolon.” (FE. 27) Sed ĉi-libre, laŭ mi, oni prenis tiun permeson iom tro vaste: “la unua tempo” intertempe ja finiĝis, ĉu ne? Nur unu ekzemplo: “ligon kun verkaro de (ĉu: iu ajn / ĉu: la?) germana sociologo”. Klare, ke devas esti: de la germana sociologo (p. 26).

Ankaŭ en kelkaj aliaj eroj dumlege oni stumbletas: ekzemple, “sciencsociologia senco” (p. 25, linio 16) — ĉu ne prefere “sociologiscienca senco”?

Entute tamen nepre valora aldonaĵo al nia kreskanta soci-scienca verkaro.

Gerrit Berveling

Zbigniew Galor, Jukka Pietiläinen: UEA en konscio de esperantistoj. Eld. KAVA-PECH, Dobřichovice, 2015. 167 paĝoj.

Prezo ĉe FEL: 15 eŭroj plus afranko.

Libroj

Kvin gutoj el oceano

Julia Sigmond, rumania hungarino, pupteatristino, dum 60 jaroj korespondis kun dekoj da esperantistoj. Akumuliĝis abundego da leteroj. Kaj ŝi decidis kolekti leterarojn de kelkaj personoj, kiuj povas prezenti intereson ankaŭ al la vasta publiko. Do, ŝi elektis kvin personojn — iuj el ili (Ada Fighiera Sikorska, Tibor Sekelj) estas internacie tre vaste konataj kaj lasis grandan spuron en la historio de Esperanto, iuj estas pli konataj naciskale (Johannes Palu, Nikolao Danovskij, Stanisław Janusiewicz), sed ankaŭ ilia rolo en la evoluo de niaj lingvo kaj movado estas senkonteste signifa. Kaj simple kiel homoj ili estis ege interesaj.

La kolektoj de la leteroj estas plenaj: ili inkludas la tutajn leterarojn, kiujn ricevis de ili Julia Sigmond, ĉu tio estas grandaj aŭtobiografiaj skizoj, ĉu gratulkartoj. Bedaŭrinde, sed neeviteble, la korespondadoj estas unuflankaj, kaj pri kelkaj aferoj, je kiuj la homoj respondas, ni povas nur konjekti. Sed ja kompreneble estas, ke en la epoko de manskribado de leteroj oni ne ofte kutimis lasi kopiojn de siaj propraj leteroj ...

Kion donas al ni la legado de malnovaj leteroj? Unue, ni ekscias ion pri la elstaraj homoj — pri iliaj vivcirkonstancoj, detaloj de biografioj, pensmanieroj ... Eĉ tiam, kiam la informoj ne estas tute novaj (ekzemple, Ada Sikorska lasis libron de rememoroj, en kiuj ŝi rakontas multon el tio, kion ŝi rakontas al sia korespondamikino), ni vidas novajn aspektojn de la faktoj, sentas aliajn, pli intimajn intonaciojn, kio donas specialan guston al ilia percepto. Sed plejparte ĉio estas nova.

Due, ni travivas la vivepokojn, kiuj nun estas historiaj — kaj travivas ne per oficialaj raportoj en gazetaro, ne de la vidpunkto de ĵurnalistoj, sed per vortoj de simplaj homoj — ja en privata korespondado eĉ famaj ĵurnalistoj kaj verkistoj kutimas esprimi sin iom alimaniere ol en la tekstoj destinitaj por publikigo. Do principe temas pri tuŝado de la viva historio — tia, kia ĝi perceptiĝis en ĉiu konkreta tempo. Antaŭ jardekoj homoj (ĉiu el ni!) pensis iom alimaniere ol nuntempe, kaj la malnovaj leteroj permesas tion bonege eksenti.

Sekve, Julia Sigmond malkovris al ni freŝan historian fonton, kiu malofte atingeblas eĉ por profesiaj historiistoj (ja ne multaj privataj arkivoj estas por ili atingeblaj), kaj des pli — por ordinara leganto. Notindas, ke tiu fonto nuntempe apartenas jam precipe al la pasinteco — ĉiam malpli da homoj korespondas surpapere, kaj elektronika korespondado estas ĝenerale pli supraĵa, kaj la arkivoj ne tiom bone konserveblas kaj retroveblas. Des pli tio estas la kaŭzo por pli zorge rilati al tiuj trezoroj, kiuj dume kuŝas en hejmaj arkivoj de malnovaj esperantistoj! La leteraroj publikigitaj en tiu ĉi libro estas interesaj, sed tio ja estas nur kvin gutoj el la oceano de esperantista korespondado!

Kaj nepre prenu la libron Kvin geamikoj kaj legu ĝin — tio donos la realan eblon konatiĝi — vere, preskaŭ persone konatiĝi! — kun kelkaj elstaraj homoj, kaj senti, kial kaj kiel ili vivis kaj sukcesis tiom multe fari por nia lingvo kaj komunumo.

Nikolao Gudskov

Julia Sigmond: Kvin geamikoj Eld. Exit, Cluj-Napoca, 2016. 480 paĝoj. ISBN 978-973-7803-31-3.

Prezo ĉe FEL: 18,90 eŭroj + afranko.

Libroj

Ekami por vere ellegi

Ĉi tiun libron La Progresado de l’ Pilgrimanto mi jam legis unuafoje kiel junulo eble 17-18-jara en la nederlanda lingvo. Mi trovis ĝin ja fascina, sed samtempe strange fremda: mi ja devenis el ortodoksa katolika medio, dum la aŭtoro de la libro, Bunyan, estis puritano; do interfrapiĝis du malsamaj mondoj.

La verko montras la pilgrimadon de iu Kristano. Survoje li multajn personojn renkontas. Temas pri persista alegorio, aventura vojaĝo sur kruda tereno, en sunprilumataj montetoj kaj tra malhelaj valoj — el la Urbo de l’ Pereo al la Ĉiela Urbo (kiel surdorse de la libro oni legas).

La nomoj de la renkontitoj jam montras, kion atendi: frue en la libro, ekzemple, tri viroj, Simpleco, Pigreco kaj Vanteco, fakte volas ankoraŭ iom dormi. Poste venas interparolo kun Formalisto kaj Hipokritulo, Malfidulo kaj Timulo ktp, je certa punkto Pordisto enlasas Kristanon en domon, kie Pieco bonvenigas lin ktp, ktp.

Kristanismo

En unu el la fruaj numeroj de mia serieto Voĉoj Kristanaj mi skribis, ke Kristanismo ne estas unu religio, sed tuta fasko da inter si parencaj religioj, kio, laŭ mi, ankoraŭ estas ĝusta konstato. En mia imago pri Kristanismo regas multe pli da optimismo kaj suno ol en tiu de la koncerna verko de John Bunyan. Tamen ĝia tradukinto Vinko Ošlak konsideras ĝin ĝuste enhave tre grava verko, ĉar en la enkonduko li tiel forte interligas ĉi tiun romanon kun la aŭtenta parolo de Dio mem, laŭ li rekte identa je la teksto de la Biblio laŭ la Protestanta Kanono. Vinko Ošlak insiste konsilas, ke oni nepre legu ĉi tiun romanon samtempe kun la cititaj lokoj en la Biblio — Bunyan ja montras en ĉi tiu vojaĝo kvazaŭ la ĝenerale homan, do iel “nian propran” vivovojon, se mi bone komprenas, kion celas Vinko Ošlak.

Nu, persone mi havas sufiĉe malsaman bildon pri Kristanismo kaj ĝia esenca mesaĝo. Mia priskribo certe pli similus la sintenon de amiko Erasmo, pli-malpli: vivu sincere kaj honeste, legu la Biblion, ĝuu la vivon, kiun Dio donacis, sed ne tro okupiĝu pri dogmaj tezoj kaj kvereloj, ĉar ili ne estas centraj.

Mian personan vivon la Biblio ja komplete ŝanĝis, kiam kiel junulo pli-malpli 18-19-jara mi ĝin unuafoje tutan tralegis. La originan romkatolikan eklezion pro tio mi forlasis, protestantismon aliĝis, fine fariĝis remonstranta pastoro. Jen kiel strangajn vojojn la Biblio povas montri al iu homo. Sed dumvoje plurajn partojn el la Biblio mi tradukis — ĉefe la ofte flanken metitajn Duakanonajn Librojn (3-volume) kaj la Novan Testamenton. Tion mi nepre ne estus farinta, se ne en la Biblio mi estus spertinta, ke Dio ankaŭ min alparolas.

Recenzista devosento

Kiam Waringhien siatempe ekverkis recenzon pri Infero de Dante, kiun tradukis lia amiko Kalocsay, li komencis per la mirplena demando, kiel eblas, ke Dante fascinas lin tiel forte, eĉ se lian mezepokan mondpercepton li — kiel nuntempa klerulo — tute ne povas akcepti: nu, Dante ja estas mirinda poeto, kies lingvaĵo mem jam tiom forte sorĉas kaj kuntiras la leganton, ke eĉ la forajn personajn sortojn renkontatajn en Infero la nuna leganto senprobleme povas digesti. Sed tian sorĉan sperton almenaŭ mi, bedaŭrinde, ne havas ĉi tie: Bunyan por mi kiel junulo jam estis fremda, sed ankoraŭ nun kiel maljunulo mi konstatas, ke li restas same fremda, tiu fora brita puritano, la pesimisto, kiu kredas je venĝanta kaj ofte minaca Dio sur sia vivovojo. Dumlegade estiĝas impreso pri religio, kies enhavon regas timo kaj kulposento ktp. Sed kie do restas la Bona Mesaĝo?

Nu, enhave mi konstatas, kiel siatempe Waringhien, ke temas ĉi tie pri malsama, ja ne tute mezepoka sed same fora, mondpercepto, kiun, bedaŭrinde, ne beligas la poezio. Mi devas konfesi, ke mi ellegis la libron pro recenzista devosento kun multe pli da peno ol siatempe kiel junulo. Kvankam ankaŭ tiutempe la Sonĝo de Skipiono de Cicerono min pli sorĉis.

Traduko laŭdinda

Koncerne la traduklaboron, mi povas ĝenerale nur laŭdi, ĉar Vinko Ošlak bone regas la lingvon.

Sed tamen tre mirigas min, ke koncerne la nomojn li faris por mi nekompreneblajn elektojn: li uzas formojn kiel Evao, Rutao, Judao, Ezrao, Esterao [!] por Evan, Rut, Juda, Ezra, Ester ktp. Ĉu influo de Ŝulco Rikardo? Specife mirigis min la formo Neĥemijo. Kialon por tio mi ne scias, krom ke Vinko Ošlak eble iom tro sklavece volas sekvi la regulon pri o-finaĵo ĉe substantivoj. Tamen propraj nomoj ja ne identas je simplaj substantivoj. Sed eĉ Egipto anstataŭ Egiptujo troviĝas, kvankam la zamenhofa traduko de la malnova testamento sufiĉe forte enradikigis tiun formon.

Entute: bona traduko de romano, kiu montras Kristanismon en puritana formo.

Gerrit Berveling

John Bunyan: La progresado de l’ pilgrimanto. El la angla tradukis Vinko Ošlak. 288 paĝoj. ISBN 978-9616499-73-6.

Prezo ĉe FEL: 37 eŭroj plus afranko.

Eseoj

HISTORIO

Don Roberto, politikisto kaj aventuristo

Kiam mi loĝis en Argentino, iu amiko pruntedonis al mi la libron Don Roberto. Kvankam tiu titolo estas hispana kaj la aŭtoro Aimé Félix Tschiffely estas argentinano de svisa deveno, la verko estas biografio de viro, kiu naskiĝis ne en Argentino, sed en Londono en 1852.

Rajdanto kaj skermanto

La objekto de la biografio estas Roberto Bontine Cunninghame Graham, filo de skota bienulo kaj nepo de hispana nobelino, Doña Catalina Paulina Alejandro de Jiménez. Lia unua lingvo estis la kastilia. Li estis samtempe duonhispana kavaliro kaj duonskota bienulo. Li praktikis la kutimajn interesojn de la nobelaro, estante tre kompetenta rajdanto kaj majstra skermanto.

Kaptita

Kiam Roberto estis tre juna, li vojaĝis al Argentino, kie li laboris kiel gaŭĉo (vakero) en la bieno de parenco. En la argentina enlanda milito, li estis forkaptita de ribeluloj, kiuj devigis lin batali en ilia armeo.

Post la ribelo Roberto povis reveni al la bieno, kie li spertis multajn aventurojn inter krudaj gaŭĉoj kaj indiĝenoj. Li vojaĝis en Paragvajon kaj Urugvajon, antaŭ ol reiri al la familia bieno en Gartmore (gaele Gartmòr) en Skotlando. Tamen li ne longe restis tie. Li faris pliajn vojaĝojn, vizitante Nov-Skotlandon en Kanado, kaj revizitante Sud-Amerikon. Poste li iris al Parizo, kie li partoprenis konkurson de skermado.

Tuja amo

Laŭ konato de Tschiffely, Roberto iutage rajdis en Parizo kaj lia ĉevalo preskaŭ faligis junan sinjorinon. Li deseliĝis por pardonpeti kaj senpense parolis en la hispana. La juna virino respondis en la sama lingvo. Tschiffely asertas, ke tiu renkontiĝo estis la bazo de tuja interamindumado. La junulino, Gabrielle de la Balmondière, estis dek-ok-jaraĝa, naskiĝis en Ĉilio kiel filino de franca patro kaj hispana patrino. Supozeble je la aĝo de dek du ŝi estis metita de onklino en francan konventon, kie ŝi estis malfeliĉa. Roberto persvadis ŝin forkuri kun li al Britio kaj ili geedziĝis en londona registrejo.

Ĉu Caroline aŭ Gabrielle?

Informo ricevita de ano de la familio tamen tute kontraŭdiras la asertojn de Tschiffely pri la origino de la edzino de Roberto. Laŭ tiu parenco, kvankam ŝi estis pli bone konata kiel Gabrielle Chidiock de Balmondière (la nomo, kiu aperas sur la geedziĝa atestilo), ŝi fakte estis Caroline Stansfield Horsefall, filino de angla kuracisto. Kiel ajn, Caroline/Gabrielle iĝis konata artisto, poeto kaj aferistino, kiu preskaŭ sukcesis savi la bienon en Gartmore, kiam Roberto heredis de la patro ŝuldojn de proksimume 100 000 pundoj.

Politika liberulo

Laŭ Tschiffely, post sia geedziĝo Roberto kaj Gabrielle kune vojaĝis al Nord- kaj Sud-Ameriko antaŭ ol reveni al Britio. Tie Roberto konatiĝis kun Keir Hardie, respektata maldekstrula politikisto, kun kiu Roberto simpatiis kaj intime amikiĝis. Malgraŭ lia aristokrata origino, la politikaj opinioj de Roberto estis plenkonvinke socialistaj, kaj li profunde sentis solidarecon kun la enmarĝenigitaj kaj ekspluatataj membroj de la socio.

Ĉar en tiu tempo ne ekzistis socialisma partio en la brita politika sistemo, li kandidatiĝis en 1886 kiel liberulo por la elektodistrikto de nord-okcidenta Lanarkŝiro en Skotlando, kaj estis elektita. En la londona parlamento li konstante pledadis por la subprematoj kaj atakis “la socion en kiu unu laboras, kaj alia ĝuas la frukton de lia laboro”. Li iĝis probatalanto por ministoj, por ekspluatataj anglaj virinoj, kiuj en malsanigaj kondiĉoj manfaradis ĉenojn, kaj por ĉiuj marĝenaj homoj. Plurfoje li estis provizore eksigita el la parlamento, akuzate pri malordo.

Laborista Partio

Lasinte la Liberalan Partion, Roberto iĝis fondinto kaj la unua prezidanto de la Skota Laborista Partio kaj poste de la Nacia Partio de Skotlando. Kiam ĝia nomo estis ŝanĝita al Skota Nacia Partio (la nuna SNP), li fariĝis ĝia prezidanto.

Arestita

En novembro 1887 Roberto aliĝis al grupo de manifestaciantoj, kiuj partoprenis en Londono ĉe evento, kiu poste iĝis konata kiel “la Batalo de Placo Trafalgar”. Vilhelmo O’ Brian, irlanda patrioto, estis enkarcerigita pro tumulto, kiam li kune kun aliaj irlandanoj postulis la irlandan sendependigon. Kelkaj kanajloj komencis ĵeti ŝtonojn dum la manifestacio, kaj Roberto estis vundita. Kvankam li ne respondecis por la malordo li estis arestita de la polico, kaj devis pasigi ses semajnojn en karcero.

Lia parlamenta kariero ĉesis en 1892, sed dum la ses jaroj, en kiuj li servis kiel membro, li konstante “luktis sentime por la malfortaj, la malsuperaj kaj la subpremataj” (citaĵo el la skribaĵo de Tschiffely).

Novaj aventuroj

Tediĝinte pro la hejma vivo, Roberto, Gabrielle kaj la hispana servistino Peregrina vojaĝis al Hispanio, kaj de tie li foriris sola al Norda Afriko, kie li serĉis novajn aventurojn kaj lernis la araban lingvon. Dum la dua bura milito en Sud-Afriko (1899-1902) li restis en Gartmore, kie li verkis, legis kaj rajdis.

Frua morto de la edzino

Samtempe lia edzino faris la kontistan laboron de la bieno. Kontraŭ la konsilo de kuracistoj, ŝi senĉese fumis, kio certe poste kontribuis al ŝia frua morto. En 1906 ŝi studis en Hispanio kaj survoje hejmen ŝi malsaniĝis en Hendaye. Don Roberto hastis al ŝia restadejo en Francio, sed ŝi mortis la 8an de septembro de tiu jaro, je la aĝo de 45 jaroj. La paro estis geedziĝinta dum 28 jaroj.

Roberto kaj Gabrielle ne havis infanojn. Post kiam ŝia kadavro alvenis al Skotlando, Don Roberto fosis dum ŝtormo ŝian tombon kaj enterigis ŝin apud la ruinoj de antikva priorejo sur la insulo Inchmahome en la lago Menteith en Skotlando. Sur la muro de la priorejo li instaligis bronzan ŝildon kun la surskribo: “Memore al Gabriela Cunninghame Graham de Gartmore — forpasinta en Hendaye, Francio — la 8an de septembro AD 1906 je la aĝo de 45 — Los muertos abren los ojos al los que viven” (hispana diraĵo: La mortintoj malfermas la okulojn de tiuj, kiuj vivas.)

Armeo

Kiam eksplodis la unua mondmilito, Roberto — malgraŭ la atendoj de liaj amikoj, kiuj supozis, ke li malaprobus la militon — proponis sin al la armeo por deĵori kiel simpla soldato en speciala rajdanta korpuso, sed pro sia aĝo de 62 li estis rifuzita.

Malvolonte la armeo akceptis lin kiel kolonelon respondecan por la aĉetado de ĉevaloj. Ke li rifuzis porti militan uniformon tamen agacis liajn superulojn. La tasko, kiu implicis vojaĝon al Argentino por akiri ĉevalojn, kiuj eventuale estos buĉitaj en batalo, naŭzis lin, sed li akceptis ĝin kiel devon.

Skota sendependeco

Post la milito Roberto ne plu aktivis en la politiko en Anglio, sed daŭre interesiĝis pri la sendependigo de Skotlando. Jen kelkaj citaĵoj:
“Nur en malgrandaj ŝtatoj vere floras la libereco.”
“Sur la dismembriĝo de ĉiuj grandaj imperioj kuŝas la sola ŝanco de feliĉo por la mondo ĝenerale.”
“La scienco ne havas patrolandon, sed en la sferoj de la artoj, la literaturo, la pentrado kaj la muziko, la nacieco estas precipe grava.”

Admiro de la argentinanoj

En 1935 la sano de Roberto komencis malboniĝi, sed li decidis fari lastan vojaĝon al Argentino, kvankam li sciis, ke li ne longe pluvivos. La 20an de marto 1936 li pace mortis en Bonaero, en la aĝo de preskaŭ 84 jaroj. Li estis honorigita ne nur de siaj amikoj en Anglio kaj Skotlando, sed ankaŭ de tiuj en Argentino. Kiam oni estis hermetike fermanta la metalan keston enhavantan lian ĉerkon, iu argentina sinjoro alproksimiĝis al la ĉerko kaj gratis per sia poŝtranĉilo la sekvantajn vortojn en la hispana sur la metalo: “Don Roberto — korinklino kaj admiro de la argentinanoj.”

Omaĝe al tiu granda viro okazis longa procesio tra la stratoj de Bonaero. La ĉerkveturilo estis sekvata de la du fidelaj maljunaj ĉevaloj de Don Roberto, nome Mancha kaj Gato, kondukataj de du gaŭĉoj. La ĉerko, kovrita per la flagoj de Britio kaj Argentino, estis enŝipigita sur Almeda Star, transportita al Gartmore, kaj enterigita apud lia edzino, sur la eta insulo en la lago Menteith, Skotlando, dum sakŝalmisto ludis tradician lamenton.

Respekto kaj estimo

Cunninghame Graham estis eksterordinare impona figuro, kun eleganta barbo kaj nobla vizaĝo, kaj lia edzino estis bela virino. Ambaŭ estis objektoj de pentraĵoj, desegnaĵoj kaj skulptaĵoj de konataj artistoj. La skulptisto Jacob Epstein skulptis la kapon de Roberto, kaj Jacomb Hood kaj Whistler faris portreton kun la titolo “Gabrielle de la Balmondière”. La paro gajnis la respekton kaj estimon de ĉiuj kiuj konis ilin.

Vizio parte realigita

Sed kio pri la politika partio (SNP) fondita kaj prezidita de Roberto Cunninghame Graham? Ĝi ekzistis, sed dum longa tempo ĝi ne ĝuis fortan apogon en Skotlando. Tio draste ŝanĝiĝis en 1997 kiam post referendumo la sesio de la Skota Parlamento*, laste fermita la 25an de marto 1707, estis solene remalfermita, kaj la vizio kaj celo de Cunninghame Graham estis tiele parte realigitaj.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato por Irlando kaj Skotlando

* 1. Kvankam en la jaro 1714 la du regnoj (Skotlando kaj Anglio) estis kunfanditaj por formi la Unuiĝintajn Regnojn de Britio, Skotlando neniam ĉesis esti aparta nacio, kun sia propra leĝaro, instrusistemo, bankoj eligantaj siajn proprajn bankbiletojn, lingvoj (la skota kaj la skotgaela) kaj ekonomio. Pri tiuj rajtoj, ĝis hodiaŭ, la skotoj neniam rezignis.

Moderna vivo

EVOLULANDOJ

Dependo de religio en Pakistano

La 26an de oktobro 2015 okazis en Pakistano granda tertremo. Pli ol 200 personoj mortis. Pakistano situas sur la rando de la eŭrazia kaj hindia tektonaj platoj, tial tertremoj tre ofte okazas tie. Krom tio, ĉar la plimulto de la domoj estas konstruitaj el brikoj, kiuj tute ne estas rezistaj kontraŭ tertremoj, la detruo ĉiam estas granda.

En tiu momento mi estis en la universitato. Studentinoj en la lekcioĉambro komencis kuri samtempe al rifuĝejo. Ĉar mi longe loĝis en Japanio, alia lando, en kiu tre ofte okazas tertremoj, mi jam alkutimiĝis, tial mi pensis kaŭriĝi sub la ligna tablo de la lekciisto, kiu ŝajnis sufiĉe fortika ... sed la lekciistino diris al mi, ke mi fuĝu kun la aliaj studentinoj. Estas nur unu elirejo en nia fakultata domo, tial ĉiuj studentinoj nepre kuris tien kaj panike interpuŝiĝis. Iuj kriegis, aliaj murmuris suraojn de Korano. En la sama tago kelkaj studentinoj mortis en lernejo premate ĉe la elirejo.

Puno de Dio

Laŭ iuj homoj la tertremo estis puno de Dio, ĉar ni ne pentas pri nia konduto kaj ne sufiĉe forte preĝas al Li. Neniu zorgas pri la rezistonormoj de konstruaĵoj, nek scias pri la veraj kaŭzoj de tertremoj. Kiam tertremo okazas, ĉiufoje estas grandegaj detruoj, sed oni nur preĝas al Dio por mildigi lian koleregon.

Kiam mia samklasanino diris, ke ŝia frato havas somnambulismon, nia instruistino demandis, ĉu li regule preĝas; laŭ ŝi malforta kredo kaŭzas malsanon. Kiam mia mono estis ŝtelita, la polico nenion esploris, kaj mia instruistino rekomendis, ke mi deklamu versojn el la Korano cent fojojn; se la mono ne revenos, mi akceptu la volon de Dio.

Inspirita de la diablo

En la fakultato pri sociaj sciencoj de nia universitato evolu-scienco estas instruata. Tio estas tre progresema afero konsidere la situacion en Pakistano, ĉar la teorio de evoluado ne akordas kun islamo. Miaj samklasaninoj opinias, ke tiu teorio estas tute erara, aŭ eĉ ke Charles Darwin estis inspirita de la diablo. Ili ankaŭ diras, ke ili studas evolu-sciencon por kompreni la pensadon de eŭropanoj, kvankam ĝi estas malĝusta.

Stagnas la progreso

La bazo de la kulturo en Pakistano estas religio, tial ĉio devas esti ĝusta laŭ la vidpunkto de religia doktrino. Tio bedaŭrinde malhelpas sciencan klerigadon, dum stagnas la progreso de la lando. Religio estas apogilo, kiu instruas al ni modestecon kaj etikon, sed laŭ mi ankaŭ scienco devus esti parto de la kulturo. Religio kaj scienco devus disiĝi, kaj oni devus trakti ilin aparte. Por eŭropanoj tio ne estas nova afero, ĉar jam dum la renesanco oni komencis forlasi la religian ideon, ke nur Dio estas la kaŭzo de ĉiuj fenomenoj. Sed en la nuntempa Pakistano tio estas ankoraŭ rigardata kiel danĝera penso.

Oni en Pakistano tro multe dependas de religio anstataŭ uzi la cerbon por solvi problemojn mem. Tamen mi povas diri tion nur al kelkaj geamikoj, kiuj havas similan opinion, kiel mi. Estas mia feliĉo, ke Esperanto fariĝas ponto por transdoni mian kaŝitan penson al esperantistoj de aliaj landoj.

last

korespondanto de Monato en Islamabado, Pakistano

Moderna vivo

NATURPROTEKTADO

Multajn talentojn havas la arbaro

Ĉu forsegi arbon en Vieno, Aŭstrio? Atentu! Ĉar arboj en Vieno estas protektataj. Por mortigi arbon oni bezonas specialan permeson de la komunumo. Se granda arbo devas nepre malaperi, oni devas planti kelkajn junajn en la proksimeco. Tiu “protekta leĝo” en Vieno ne validas por tre aĝaj, putraj arboj kaj ne por fruktarboj.

Trimil miliardoj da arboj

Sur nia tero staras trimil miliardoj da arboj, tio estas meznombre pli ol 400 arboj por unu homo. Por kreski tiuj plantoj bezonas karbondioksidon, akvon kaj lumon. Kompense, ili purigas la aeron kaj liveras valoran konstrumaterialon aŭ krudmaterialon por industrioj. Arboj donas ombron kaj malhelpas varmegon. Arbaroj retenas la pluvakvon kaj preventas neĝ- kaj ter-lavangojn.

La pluvarbaroj de la mondo malaperadas, sed male en Aŭstrio la arbaro pligrandiĝas: 48 % de la lando estas kovrita de arbaroj, kaj tiu areo kreskas ĉiujare je 0,1 %. En ĉiu sekundo kreskas unu kuba metro da ligno en Aŭstrio. Ĉefe temas pri picea ligno kaj faga ligno.

Danĝeraj malsanoj

La malamikoj de la arbaroj estas aerpoluado, sekeco, ŝtormoj, insektoj kaj bakterioj aŭ fungoj. En 2016 en Aŭstrio mortis multaj fraksenoj pro diversaj malsanoj.

La foto montras sur la trunko de 25-jara frakseno la koridorojn de la larvoj de du insektoj, kiuj mortigis tiun junan arbon, kiu estus povinta vivi pli ol 300 jarojn*. La fraksena fungo venas el Azio kaj jam malsanigis fraksenojn unue en Pollando, Germanio kaj Svisio, nun ankaŭ en la tuta Aŭstrio. 120 000 hektaroj da fraksenarbaro en Aŭstrio jam malaperis. Nur kelkaj arboj restas sanaj. Ties semoj iĝos la komenco de nova, sana generacio. La malapero de la frakseno estus granda perdo por Aŭstrio, ĉar en tiu lando vivas nur ĉirkaŭ 40 arbospecioj.

Musoj kaj kapreoloj

Musoj ege ŝatas la freŝajn radikojn de arbeto. Oni devas protekti la radikojn per reto. De supre kapreoloj volonte manĝas la bongustajn burĝonojn. Kiam la korno de kapreolo jukas, la kapreolo frotas ĝin kontraŭ arboŝelo kaj la arbo estas damaĝita aŭ eĉ mortas. Tial oni devas protekti ankaŭ la arbotrunkon ĝis la arbo estas dekjara.

Nombrado kaj mezurado

La arbarposedantoj, la ŝtato kaj la industrioj volas scii, kiom da ligno estiĝas kie. Oni interesiĝas ankaŭ pri la sanstato de la arbaro. Tial en Aŭstrio ekde la 18a jarcento oni inventaras la arbarojn. Oni iras de arbo al arbo kaj mezuras la diametron de la trunkoj 130 cm super la tero. El tio oni povas kalkuli la lignan volumenon de unu arbo. Sed tiu procedo estas tre multekosta. Eblas ankaŭ foti la arbaron de supre uzante senpilotan aviadilon kaj per lasera tekniko kalkuli la lignan volumenon. Tio estas pli rapida sed ne ekzakta metodo. Alia sistemo estas el diversaj punktoj en la arbaro skani ĉion panorame per portebla laseraparato. Poste aŭtomate elkalkuliĝas la ligna volumeno. Ankoraŭ ne kontentige funkcias la fotogrametria metodo por produkti tridimensian bildon de la arbaro el fotoj faritaj el helikopteroj.

Renate kaj Walter Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

En la ombro de arbo estas bele ripozi (Fervojhaltejo Söchau [seĥaŭ] en sud-orienta Aŭstrio). Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Kamparanoj pesas en Söchau (sud-orienta Aŭstrio) vagonon plenan de lignopecoj, kiuj estas liverotaj al lignobruliga centralo, kiu produktas elektran energion kaj varmegan akvon por la hejtinstalaĵoj de kelkaj proksimaj hoteloj kaj privataj domoj. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Trunko de morta nur 25-jara frakseno el la arbaro de la aŭtoro, damaĝita de fungoj kaj larvoj de du insektospecioj. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Ankaŭ en vintro la Viena Arbaro estas rifuĝejo por streĉitaj urbanoj. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Modela bieno de la komunumo Vieno en la Viena Arbaro. Foto: WALTER KLAG

* 1. La aŭtoro sendis la foton al tri universitataj institutoj, sed neniu sciis pri kiuj insektoj temas; eble la leganto scias pli?

Ekonomio

SLOVAKIO

Aŭtomobila grandpotenco

La malgranda Slovakio iompostiome fariĝas aŭtomobila grandpotenco. La tri nunaj aŭtofabrikoj (Kia Motors Slovakia en la urbo Žilina, PSA Peugeot Citroën en Trnava kaj Volkswagen en la ĉefurbo Bratislavo) produktis en la jaro 2015 ĉirkaŭ 1 038 500 aŭtojn; en 2010 estis 561 900 kaj en 2005 nur 218 400.

Danke al tio la slovaka ekonomio kreskas je pli ol 3 procentoj jare. Kia Motors Slovakia produktas tipon popularan en Eŭropo Kia Sportage, PSA Peugeot Citroën novan modelon Citroën C3 kaj la bratislava aŭtofabriko modelon VW Touareg. Oni prognozas, ke la nun konstruata fabriko de la brita Jaguar Land Rover en la urbo Nitra ekde 2018 produktos sportutilecan tipon Discovery.

Necesas rimarki, ke la aŭtoproduktado en Slovakio estas ligita kun impostfaciligoj kaj ne alportas al la ŝtato grandajn rektajn impostenspezojn. En la slovakaj aŭtofabrikoj laboradas rekte preskaŭ 18 000 personoj kaj en la tuta aŭtoindustrio pli ol 126 000. Lastatempe la aŭtoproduktado havas mankon de kvalifikitaj laborfortoj. Pro tio la slovaka lernejsistemo volas ekprepari metiajn lernantojn, mezlernejajn studentojn kaj altlernejanojn, kiuj estos kapablaj labori en aŭtoproduktado kun novaj modernaj kaj ciferecaj teknologioj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Scienco

BIOTEKNIKO

Klonado de bestoj: ĉu prava deziro aŭ frenezo?

Antaŭ nelonge en Nederlando granda debato kaj multaj demandoj ekestis pri klonita hundo, unuafoje naskiĝinta en Azio kaj poste importita en la nord-eŭropan reĝolandon. Ĉu la klonado de bestoj estas dezirinda afero aŭ ne? Ĉu temas male pri frenezo?

Televida serio pri la klonado de bestoj fare de la loka kanalo BNN, elsendita la pasintan novembron kaj ja titolata “Klonado: ĉu deziro aŭ frenezo?”, provokis en Nederlando grandan publikan debaton rilate al la koncerna temo. La kulminon de la elsendoj estigis la reala klonado de hundo. La plenumantoj de ĉi tiu programo serĉis homojn, kiuj pretis kloni sian hundon. El deko da volontuloj estis elektita paro el Roterdamo — Pup kaj Hans — kune kun sia 12-jara — do ne aparte juna — blanka buldogo Joep [jup]. Laŭ la valida regularo estas malpermesite kloni bestojn en EU. Tamen la nederlanda leĝaro ebligas importi klonitajn, same kiel neklonitajn, bestojn el eksterlando. La klonado de Joep okazis en Suda Koreio kaj estis efektivigita de la entrepreno Sooam Biotech Research Foundation, specialigita pri la esplora kaj komerca klonado de bestoj. La operacio entute kostis proksimume 50 000 eŭrojn.

Fridkamero

La gentekniko aplikata de la supre menciita entrepreno estas konata kiel transplantado de somata ĉelnukleo (angle: Somatic Cell Nucleus Transfer) kaj temas pri relative simpla procedo. Tiucele necesas vivantaj ĉeloj akiritaj el vivanta aŭ eĉ el mortinta besto, kondiĉe ke ĉi-lasta mortis ene de la lastaj kvin tagoj kaj ke tuj post sia forpaso ĝi estis envolvita en malsekaj bantukoj kaj stokita en glaciŝranko aŭ fridkamero. La teamo de la nederlanda kanalo sendis al la sud-korea entrepreno malgrandan pecon el la haŭta histo de Joep, kiun bestokuracisto estis ekstraktinta pere de biopsio. Intertempe ĉe Sooam Biotech oni selektis du taŭgajn hundinojn: unu kiel donanton de ovoĉeloj por la klonada procedo; kaj la alian kiel surogatan patrinon de la estonta klono. Tiu lasta estis brunkolora ŝaf-hundino. Por la spektantoj de la elsendo ja estis stranga ideo, ke ĉi tia hundino naskos blankan buldogon.

Ĉeldivido

Post kiam la biopsiaĵo alvenis al la entrepreno, kelkaj ovoĉeloj estis ekstraktitaj el la ovoĉel-donanta hundino. Poste en la laboratorio oni forigis el ĉi tiuj ovoĉeloj, pere de mikro-iloj, la ĉelnukleojn kun la genetika materialo de la hundino, tiel lasante “malplenajn” ovoĉelojn. Samtempe kelkaj bonaj kaj sanaj ĉeloj estis ekstraktitaj el hista peco de la klonenda hundo. Sekve la ekstraktitaj ĉeloj de Joep estis injektitaj en la “malplenajn” ovoĉelojn. Poste la tiel preparitaj ovoĉeloj estis maturigitaj dum kelkaj horoj en vitro, tiel ke la ĉelnukleoj de Joep, enhavantaj ĝian genetikan materialon (DNA), konglomeriĝis kun la ovoĉeloj kaj pro ĉeldivido formiĝis fruaj embrioj. Laste du embrietoj estis enmetitaj en la uteron de la surogata patrino.

Cezartranĉo

Post kelkaj semajnoj evidentiĝis, ke la surogata patrino estas graveda je du hundidoj. Por limigi la riskojn, estis decidite naskigi la hundojn pere de cezartranĉo. La mastroj de Joep estis invititaj ĉeesti la planitan naskon de la hundoj. Ili jam antaŭĝojis pro la tuj baldaŭa okazaĵo. Sed Joep ne estis bonŝanca. Lastatempe li ne fartis bone kaj, nur tri tagojn antaŭ la vojaĝo de siaj mastroj al Koreio, li mortis kaŭze de cerba hemoragio. La nask-operacio en Suda Koreio, du monatojn post la klona procedo, iris glate kaj du identaj ĝemelaj hundoj naskiĝis. Pro lokaj reguloj la naskitaj hundidoj devis resti sep monatojn surloke. Ili restis dum la unua periodo ĉe sia surogata patrino, kiu nutris kaj prizorgis ilin. Intertempe ili ricevis la necesajn kaj preskribitajn vakcinojn.

Klaŭno

Bedaŭrinde, post du semajnoj, unu el la hundidoj pereis pro la komplikaĵoj de infekta pneŭmonio. La postvivanta hundido male bonfartis kaj senprobleme kreskis. Post sep monatoj la juna hundo, kune kun akompananto el la azia entrepreno, flugis al Nederlando. Post ilia alveno al Amsterdamo la hundo estis portita en la kvarantenan zonon de la ĉefurba flughaveno por kontroli ĉiujn paperojn, kaj por ke oni medicine ekzamenu kaj lasu ĝin eniri en la landon. Post tio ĉi kunlaboranto de la elsenda teamo portis la hundon en la tiel nomatan “best-hotelon” de la karga centro de la flughaveno kaj kunigis ĝin kun la novaj mastroj. La ĵus alvenintan hundon oni nomis Pipo la Klono aŭ, pli mallonge, Pipo. La nomo enhavas vortludon kaj aludas al Pipo la Klaŭno, protagonisto de populara nederlanda televida serio por infanoj. Pup kaj Hans estis tre feliĉaj pri la sukcesa klonado kaj diris, ke la karaktero kaj la konduto de Pipo treege konformas kun tiuj de Joep. Sed tiu aserto estas pridubinda, ĉar la klonita hundo ne estas identa al la “originala” hundo, estante nure genetika kopio de tiu. Ne eblas kopii la karakteron de animalo, ĉar heredaj ecoj determinas nur malgrandan parton de ies karaktero. La plej granda parto de la karaktero estas formata el la spertoj, kiuj sekvas la naskiĝon (ĉefe en la unuaj semajnoj).

Dolly

Kvankam Pipo estas en Nederlando la unua klonita hundo, la historio de klonado de bestoj estas longa. Jam ekde la jaro 1952 oni klonis por eksperimentaj celoj, kun variaj gradoj de sukceso, diversspecajn animalojn, kiel ratoj, musoj, kaproj, bovoj, porkoj, kunikloj, katoj, hundoj kaj simioj. En 1984 Steen Willadsen [stin viladsen] klonis la unuan ŝafon ĉe la Instituto pri Bestfiziologio de la Agrikultura Esplora Konsilio de Kembriĝo (Britio). La uzita ĉelnukleo estis elprenita el frua embria ĉelo. En 1996 klonita ŝafino kun la nomo Dolly naskiĝis en Skotlando kadre de eksperimento de la universitato de Edinburgo fare de Ian Wilmuth [ajen vilmut]. Dolly estis klonita el plenkreska haŭtĉelo. La apero de Dolly kaŭzis grandan disputon en Britio. En 2003 Dolly estis trafita de pneŭmonio kaj endormigita. En 1997 oni produktis la ŝafinon Polly [poli] kun homa geno enplantita en la genetikan materialon de la klonita ĉelo.

Viando

En 1990 en Nederlando naskiĝis la klonita virbovo Herman. Li estis la sola sukcesa klono el 129 embrioj enmetitaj en 21 surogatajn patrinojn. Ankaŭ li estis klonita el ĉelo enhavanta homan genon. Oni devis endormigi Herman en la jaro 2004 kaŭze de nekuracebla artrozo. En Nederlando la fama virĉevalo Jazz havas tri klonitajn idojn: Jazz1, Jazz2 kaj Jazz3. Ili estis klonitaj en Usono kaj poste importitaj en Nederlandon.

Ekster Eŭropo klonado de bestoj ofte kaj vaste okazas. Kiam oni aĉetas pecon de viando, oni ne certas, ĉu la viando originas el posteulo de klonita besto pro tio, ke ne ekzistas deviga registrado de klonitaj bestoj kaj de iliaj idoj.

Spurhundoj

Pipo ne estas la unua klonita besto fare de Sooam Biotech. La entrepreno klonas porkojn kaj bovojn por sciencaj esploroj kaj aliajn bestojn por komercaj celoj. Inter ili estas pli ol 500 hundoj por privatuloj kaj entreprenoj tra la tuta mondo. Ili ekzemple laŭdire liveris kelkajn klonitajn meĥlenajn ŝaf-hundojn al la polico kaj al la sekureca servo de la rusa Respubliko Saĥa (Jakutio), en Siberio. La hundoj estis klonitaj el ĉeloj de sud-koreaj spurhundoj, dresitaj por la serĉado de eksplodaĵoj kaj drogoj.

Mamuto

La ambicio kaj revo de Sooam Biotech estas revivigi la siberian lanharan mamuton (kiu formortis antaŭ proksimume 6000 jaroj) per peco de histo konserviĝinta subtere en la ĉiamfrosta grundo. Fakte, en la ĉiamfrosta grundo de norda Jakutio rusa esplorteamo trovis preskaŭ kompletan kaj tre bone konserviĝintan mamuton. Ĉe Sooam Biotech oni nun esperas, ke la kadavro enhavas sufiĉe da taŭgaj ĉeloj por klonadaj celoj. Oni intencas uzi aziajn elefantinojn kiel ovoĉel-donantojn kaj surogatajn patrinojn en ĉi tiu eksperimento. La entrepreno ja ne klonas, male, homajn embriojn pro etikaj kaj juraj kialoj.

Partioj

La televida elsendo pri la klonado de Joep kaŭzis multajn indignajn reagojn en Nederlando fare de politikaj partioj kaj organizaĵoj pri la bonfarto de animaloj. La dekstra Partio pri Libereco kontraŭas la klonadon de bestoj kaj opinias, ke estas strange, ke en Nederlando unuflanke ne estas permesate kloni bestojn, sed aliflanke eblas importi klonitajn animalojn el eksterlando. Ankaŭ la socialdemokrata partio D66 kaj, kompreneble, la Partio pri Bestoj malakceptemas. La nederlanda federacio de organizaĵoj pri best-aziloj opinias, ke la multekosta klonado de dombestoj estas bizara afero, ĉar la nederlandaj aziloj de bestoj estas plenaj je gastoj, kiuj, ofte dum jaroj, senrezulte atendas novan hejmon.

Retejoj

Ĉu klonado de animaloj estas plenuminda aŭ malaprobinda? Ĉu temas pri deziro aŭ frenezo? La leganto decidu por si mem. Pliaj informoj estas troveblaj ĉe bnn.nl (nederlande), en.sooam.com (angle) kaj eo.wikipedia.org/wiki/Klonado (en Esperanto).

Jean-Jacques Wintraecken

korespondanto de Monato en Nederlando

Moderna vivo

SENEGALO

Malsataj kaj malsanaj: la problemoj de afrikaj lernantoj

En Senegalo, same kiel en aliaj landoj de Afriko, la infanoj de senlaboruloj ne povas facile vizitadi lernejon. Tio kaŭzas suferegon.

Vestaĵoj

La vestaĵoj de la lernantoj estas la unua problemo. En tiuj lernejoj, kie ĉiu lernanto rajtas mem elekti siajn vestaĵojn, oni tuj rimarkas grandan diferencon inter la infanoj de laborantaj kaj senlaboraj familioj. Pro honto la infanoj de senlaboruloj en la pasinteco rifuzis iri al la lernejo, ĉar ili timis, ke la aliaj mokos ilin. Malbedaŭrinde la enlanda instrusistemo postulas, ke la lernantoj portu uniformon. Tial la diferenco inter la riĉaj kaj la malriĉaj infanoj ne plu estas tiel videbla. Tamen oni ankoraŭ renkontas lernantojn, kies vestaĵoj estas tre malnovaj kaj flikitaj.

Manko de manĝaĵoj

Afriko estas vera malsatujo, senescepte en preskaŭ ĉiuj landoj. Instruistoj povas rimarki, ĉu la lernantoj manĝas sufiĉe. Dum la lecionoj kelkaj lernantoj preskaŭ dormas, aliaj malsanas, kaj la ceteraj svenadas. Kiam oni demandas ilin, evidentiĝas, ke ili ne manĝis jam de pluraj horoj aŭ eĉ tagoj. Kelkaj lernantoj forestas el la lernejo dum multaj tagoj por labori kiel portistoj en bazaroj kaj tiel gajni monon por manĝi.

La manko de manĝaĵoj malhelpas al la lernantoj efike lerni, kaj ili eĉ malsaniĝas pro tio: vere malsaniĝadas, kvankam nuntempe troviĝas kuracejoj en multaj vilaĝoj kaj urboj. Sed la lernantoj ne povas iri tien pro monmanko. Anstataŭe la senlaboraj gepatroj fidas je kurac-herboj. Iuj lernantoj mortas, aliaj suferas konstantajn malsanojn, kiuj mallongigos ilian vivon. La problemo estas plej serioza en la ĉefurbo kaj aliaj urboj. La kuracado kostas terure multe, kaj malsanaj lernantoj devas resti hejme, ĝis ili mem resaniĝos sen la helpo de multekostaj kuraciloj. Tial dum longa tempo ili ne povas iri al la lernejo, kaj la grandajn urbojn plenigas krimuloj.

Deviga kotizo

La lerneja kotizo estas alia problemo. Ĝi estas deviga ĉiujare, tial iuj lernantoj devas resti hejme, ĉar iliaj gepatroj ne povas pagi la kotizon kaj aĉeti lernilojn. Kelkaj junulinoj sin prostituas, kio helpas al ili solveti la monmankon. Oni povus demandi sin, kiel infanoj en tia vivsituacio tamen sukcesas atingi la pli suprajn klasojn. Malgraŭ la problemoj, kiuj ĉirkaŭas multajn afrikanojn, oni ne povas dubi pri la ekzisto de altnivelaj afrikaj kleruloj.

Jen la vivkondiĉoj, kiujn oni spertas en Afriko. Ĉu en tiaj cirkonstancoj la instruado povas esti efika?

WOUDJI Kossi

korespondanto de Monato en Senegalo

Moderna vivo

POPOLMUZIKO

Sakŝalmoj migrantaj

Jam kelke da monatoj migras tra slovakaj urboj migranta ekspozicio Dek faktoj pri la sakfajfilo, kiu prezentas al la publiko la sakfajfilon kaj ĝian historian mesaĝon.*

Kion vidas la vizitantoj? Pli ol 100 diversajn ekspoziciaĵojn pri la sakfajfilo mem, por plenkreskuloj kaj junularo. Inter la interesaj ekspoziciaĵoj estas sakfajfilo el la jaro 1750 kaj diversaj tipoj de ŝalmoj.

Sakfajfilo estas antikva popola blovinstrumento. La slovaka sakfajfilo (aŭ sakfluto) estas tipe slava speco de sakŝalmo, slovake nomata gajdy*. En la slovaka teritorio enhejmiĝis orient-eŭropa tipo de sakŝalmo: la trivoĉa sakfajfilo (kun duobla melodia ŝalmo kaj kun simpla akompana ŝalmo), kiu en la jaro 2015 estis enskribita en la liston de nemateriaj kulturaj heredaĵoj de Unesko. Ludanto de sakfajfilo premas la ledan aerrezervujon kaj pere de ŝalmoj (t.e. tuboj, kiuj produktas muzikan sonon) aŭdigas tre specifan melodion.

La sakŝalmo uzata hodiaŭ, sed ankaŭ en la pasinteco, en Skotlando, Francio, Hispanio, Italio, Sicilio ktp iom diferencas de la slava tipo de sakfajfilo, kaj ĝia sono estas pli akra kaj forta.

Oni supozas, ke la sakŝalmo ekaperis jam antaŭ nia erao ĉe la antikvaj civilizoj de Malgranda Azio (ekzemple Mezopotamio kaj Babilonio). En la romia tempo ĝi estis disvastigata de paŝtistoj, almozpetantoj, komercistoj, sed ĉefe pro arabaj kaj turkaj invadoj tra partoj de Eŭropo. Laŭ historiistoj, sakŝalmon malklare menciis la helena verkisto Aristofano el Ateno (ĉirkaŭ 446-380 a.K.) en siaj komedioj. Sed la unuan skribitan rimarkon oni trovas ĉe la romia historiisto Suetonio (latine Suetonius, ĉirkaŭ 70-130 p.K.), kiu priskribis sin kiel utricularium, t.e. sakflutisto.

Nemultaj aliaj muzikinstrumentoj havas tiel riĉan historion kiel sakŝalmo. Tiun ĉi blovinstrumenton uzadis ne nur paŝtistoj kaj montaranoj en malproksimaj montaraj regionoj, sed ankaŭ iluziistoj, almozuloj, malriĉuloj, artistoj. Ĝia sono aŭdiĝis ankaŭ en reĝaj kaj imperiestraj kortegoj, ĉe solenaj ceremonioj de sinjoraro aŭ de simpla vilaĝa popolo, en temploj kaj preĝejoj, en duarangaj gastejoj kaj trinkejoj. Ankaŭ iuj armeoj historie uzadis dum kelkaj jarcentoj la muzikon de sakŝalmoj kiel armilon por detrui la malamikon.

La sakfajfilo estis en fora pasinteco nedisigebla parto de malnovaj kamparaj kaj paŝtistaj kulturoj. Hodiaŭ slovakaj civitanoj denove malkovras la belecon kaj sonon de tiu ĉi humila blovinstrumento. En Slovakio estis fondita Gildo de Slovakaj Sakfajfilludantoj (1992), kiu propagandas kaj disvolvas la tradicion de produktado de sakfajfiloj, kaj Sakfajfilista orkestro (2009). Multaj homoj en Slovakio havas la vorton gajdy kiel elementon de sia nomo, ekzemple familiaj nomoj Gajdoš [gajdoŝ], Gejdoš [gejdoŝ], Gajdošík [gájdoŝik], Gajdušek [gájduŝek] ktp.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

Diversaj ŝalmoj de malsamaj longoj kaj larĝoj. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

Paŝtista sakfajfilo. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

Inter la interesaj ekspoziciaĵoj estas sakfajfilo el la jaro 1750. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

Ordinare uzata sakfajfilo el la 19a jarcento. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

Sakfajfilo el la 19a jarcento (nekonata aŭtoro). Foto: JULIUS HAUSER

* 1. Ekspozicio de sakfajfiloj en la slovaka nacia muzeo (daŭro de la ekspozicio: novembro 2016 — marto 2017) en la urbo Martin (ĉirkaŭ 230 km norde de Bratislavo).
* 2. Romae gajdi, kroate gajde, bulgare gajda (гайда), makedone gajda (гајда), serbe gajde (гајде), turke gayda, hungare duda, ĉeĥe kaj pole dudy, slovene dude.

Moderna vivo

KURIOZAĴOJ

Vivi tra la jarcentoj

Italan pasporton havas la plej maljuna persono en la mondo. La sinjorino Emma Morano solenis sian 117an datrevenon la 29an de novembro 2016, gajnante aldonan atestilon de Guinness World Records post tiu jam ricevita en 2015, kiam ŝi estingis “nur” 116 kandeletojn sur sia naskiĝtaga kuko. Temas pri la ununura vivanta homo en la mondo, kiu sukcesis sperti tri malsamajn jarcentojn.

Kok-brustaĵo

La rekorda maljunulino loĝas en Verbania, bela urbo ĉe la lago Maggiore en norda Italio. Ŝi fartas bone (se oni konsideras ŝian aĝon) kaj, laŭdire, pasigis trankvilan vivon. Nuntempe en la bieno, en kiu ŝi loĝas, helpas ŝin eksterlanda virino. Ĉu edziniĝinta? Iam jes, sed ŝi forlasis sian perforteman edzon en la malproksima jaro 1938, kaj ekde tiam ŝi manĝas du ovojn tage. Ĉu povas kaŝiĝi malantaŭ tiaj detaloj la sekreto de ŝia enviinda longviveco? Realisme ŝia kuracisto balancas la kapon. Li ja dubas ĉi-rilate kaj tamen kredas, ke la alta aĝo dependas pli de ŝia optimisma karaktero kaj eble de iu gena faktoro.

Oni informas cetere, ke, spite al tio, kion oni povus supozi, sinjorino Emma ĉiam manĝis malmultajn legomojn. Ŝi ankaŭ ne manĝas multe da fruktoj. Ŝia dieto baziĝas ne tiom sur sanigaj nutraĵoj aŭ italaj pastaĵoj, kiom sur ovoj kaj kok-brustaĵoj. Tamen estas rimarkinde, ke ŝi ĉiutage enigis en sian korpon la samajn manĝaĵojn je la sama horo.

Kiu ajn estas la klarigo de ĉi tiu nekredebla situacio, Emma ja “enterigis”, unu post la alia, plurajn pli junajn ulojn. Kaj ŝi firme decidis daŭrigi longe sian surteran pilgrimadon, laŭeble — sed tio nefacile eblos! — almenaŭ ĝis la atingo de sia kvara viv-jarcento, post 83 jaroj!

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Italio, Kipro kaj Grekio

Moderna vivo

SPORTO

Kankra rekordo

Dum la tradicia aŭtuna maratono en la litova regiona parko apud la rivero Nemano estis fiksita stranga rekordo. La 31-jaraĝa Sandra Valančauskaitė [valancaŭskajte] el Klaipėda, nomata fera virino, decidis konkeri la maksimuman distancon de la maratono (55 kilometrojn) marŝante kankre, t.e. frontante malantaŭen. Tiun distancon ŝi marŝis dum preskaŭ 12 horoj. Kian impreson ŝi ricevis, marŝante longan distancon en tiel stranga maniero?

“Iom alian. Komence oni sentas enuon, malkomforton, funkcias aliaj muskoloj, kaj la ekvilibrosenso avertas, ke okazas io nekutima. Dum la paŭzo oni sentas kapturniĝon. Doloras ne la kalkanoj kiel dum la ordinara marŝado, sed la fingroj kaj la antaŭa parto de la piedoj. Ajna eta monteto ŝajnas kiel grandega monto kaj ŝtoneto kiel ŝtonego. Tamen post sufiĉe granda distanco ĉio fariĝas ordinara kaj tolerebla. Atinginte la celon oni komprenas, ke la pacienco, persisto, fortrezervo kaj potenco, sume la propra memfido, estas neelĉerpeblaj”, rakontis Sandra.

La atingo de Sandra estis registrita en la libro de rekordoj de Litovio. Samstila atingo ne troviĝas en la libro de mondaj rekordoj. Tamen en Interreto eblas trovi informojn, ke en 1989 la usonano Anthony Thornton tiumaniere atingis eĉ 153,5 kilometrojn.

last

[FORIGITA!: bildo]

Sandra Valančauskaitė 55 kilometrojn iris kankre.

Moderna vivo

MONARKIOJ

Princa geedziĝo en Tirano

Antaŭ nelonge okazis en Tirano princa geedziĝo. Temis pri la nepo de la eksa albana reĝo Ahmet Zog la 1a, reginta de 1928 ĝis 1939, kiam la itala armeo de Mussolini okupis la landon.

La reĝo Zog la 1a tiam fuĝis kune kun sia edzino Geraldina, de hungara-usona deveno, nur kelkajn tagojn post la nasko de ilia filo Skender, unue al Grekio, poste al Egiptio, Hispanio, Britio kaj Sud-Afriko. Kvankam li partoprenis en la antifaŝisma rezistado enlande pere de la partio Legaliteti, la komunistoj malpermesis al li reveni en Albanion per speciala decido de la Kongreso de Përmet en majo 1944.

Referendumo

Lia filo, Skender Zogu, revenis al Albanio nur en la jaro 1993. En la jaro 1997, post gravaj enlandaj tumultoj, okazis referendumo pri restarigo de la monarkio, kiu tamen malsukcesis. Tamen en marto 2002, 72 membroj de la albana parlamento invitis la reĝan familion reveni. Skender Zogu, lia edzino Suzana, la filo Leka kaj la patrino Geraldina akiris la rajton ekloĝi en la iama reĝa palaco centre de Tirano, esperante repreni ankaŭ aliajn familiajn posedaĵojn. Skender deklaris sin ekster la politiko.

Post la morto de Suzana, de Geraldina kaj de Skender mem, la registaro enpostenigis la nepon de la eksa reĝo, Leka Zogu, diplomiĝintan en prestiĝaj lernejoj eksterlande, ĉe la ministerio pri eksteraj aferoj, tiel ekspluatante la rilatojn de la eksa reĝa familio kun pluraj reĝaj familioj tra la mondo.

70 reĝaj familioj

Antaŭ kelkaj jaroj la 30-jara Leka fianĉiĝis kun la albana aktorino Elia Zaharia. Ilia geedziĝo estis neoficiale subtenata de la registaro, kiu esperis tiel ricevi pli da prestiĝo inter aliaj monarkioj. La solenaĵo okazis la 8an de oktobro 2016 en la prezidanta palaco, kiu estis konstruita de italoj dum la 1940aj jaroj sur monteto sude de la ĉefurbo, meze de granda parko. Ĉeestis reprezentantoj de 70 reĝaj familioj, de Hispanio, Britio, Nederlando, Jordanio, Maroko kaj aliaj.

La princo Leka daŭre servas en la ministerio pri eksteraj aferoj kaj lia edzino Elia ĵus reĝisoris grandan muzikfestivalon “La magia kanzono”, kiun organizas ĉiujare la privata TV-kanalo KLAN.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

La solenaĵo okazis la 8an de oktobro en la prezidanta palaco.

[FORIGITA!: bildo]

La statuo de la eksa reĝo en la norda parto de granda bulvardo en Tirano. Foto: BARDHYL SELIMI

Spirita vivo

TEOLOGIO

Irano: Ĉu ankoraŭ nova religio?

Post Zurvanismo kaj Mitraismo, de kiuj restis en la nuna Irano nur sporadaj elementoj en diversaj kredoj, plej unue ni havas Zoroastrismon kies adeptaro ankoraŭ loĝas en Irano, Barato kaj aliaj landoj. Laŭ la asocio de la iranaj zaratuŝtranoj, ilia profeto vivis ekde 1768 ĝis 1691 antaŭ Kristo. La plej lasta irana profeto estis Bahao, la fondinto de Bahaismo (Bahá’u’lláh, 1817-1892 p.K).

Henry Corbin diris: “En la irananoj kvazaŭ ekzistas ia gnostika* geno”! Kaj mi aldonas: Ankaŭ religia, ankaŭ poeta, ankaŭ politika ... Kial Irano estas unu el la plej produktivaj landoj rilate al la religioj? Tio ne estas la temo en tiu ĉi artikolo. Eble iam mi parolos pri tiu temo.

Herezo aŭ nova religio

En tiu ĉi artikolo mi emus konatigi vin kun la plej freŝaj kaj plej aktualaj diskutoj inter la iranaj intelektuloj en la perslingvaj (kompreneble plejparte eksterlandaj) komunikiloj. Mi parolos pri fenomeno, kiun la inventinto mem ne nomas nova religio. Tamen multaj religiuloj kaj sekularaj intelektuloj verkis dekojn da artikoloj pri liaj teorioj. Iuj akuzis lin eĉ je herezo. Aliaj insistas, ke li faras novan religion.

Mi parolas pri profesoro doktoro Abdolkarim Soruŝ* (1945). Li estas irana filozofo. Li studis en Teherano farmakologion kaj en Londono kemion kaj okcidentan filozofion. Post la islama revolucio en Irano (1979) li unue helpis la novan reĝimon. Li havis altrangajn postenojn. Sed iom post iom evidentiĝis, ke li havas siajn memstarajn vidpunktojn kaj ne volas oferi siajn liberecon kaj memstarecon kontraŭ tiuj altrangaj postenoj. Finfine pro multaj konfliktoj li devige forlasis la landon kaj ekloĝis en Usono. Ekde tiam li instruas kaj prelegas en universitatoj de Usono, Germanio kaj Nederlando pri la persa poeto Rumi, pri islamologio kaj pri la filozofio de la scienco. En la jaro 2004 li ricevis la premion “Erasmus” en Amsterdamo.

Demokratio ankaŭ en Islamo

Resumi la verkojn kaj opiniojn de Soruŝ ne estas facile. Li sufiĉe bone regas la persan literaturon kaj la islaman teologion, kies terminojn, metaforojn, ambiguajn kaj aludajn esprimojn li abunde uzas en siaj verkoj. Lia stilo plenplenas de la klasikaj literaturaj kaj teologiaj terminoj. Krome, en siaj antaŭaj tekstoj, li intence aŭ subkonscie parolis sufiĉe svage, almenaŭ laŭ la konkretema kaj klarecema gusto de la nova generacio. Tio estas alia kialo por instigi diversajn diskutojn pri liaj verkoj. Tamen loĝante eksterlande, kaj eble desperante reveni al la patrolando, kaj ankaŭ danke al multaj kritikoj, nun liaj pensoj fariĝis pli kompreneblaj. Por resti kiel eble plej neŭtrala, mi uzas lian propran retejon, Vikipedion kaj la kritikojn de unu el la famaj kritikantoj de liaj opinioj, Akbar Ganĝi.

Soruŝ, sub la influo de la irana gnostikismo, ade klopodis disponigi novajn komentariojn kaj hermeneŭtikaĵojn* pri Islamo kaj tiele montri, ke plurismo kaj finfine demokratia vivmaniero povus okazi en la islamaj socioj.

En siaj unuaj pridiskutitaj verkoj, kiam li ankoraŭ loĝis en Irano, li implice diris, ke la kompreno de la religiuloj pri la esenco de la religio povus ŝanĝiĝi, ĉar tio dependas de la historia evoluo de la cirkonstancoj kaj sekve, de nia komprenpovo mem, kaj tial eblas eraroj. Kvankam en tiu ĉi teorio li absolute ne tuŝis la esencon de la religio, tamen tiu ĉi eldiro en sia tempo estis intriga laŭ la regantaj teologoj kaj kompreneble ne tolerata. Komenciĝis kvereloj. La tumulto multfoje malhelpis liajn prelegojn en universitatoj. La regantoj timis, ke de tiaj teorioj Soruŝ konkludos plurismon de la kompreno kaj poste de la kognado kaj poste ekkritikos la teorion de “teologa regado”. Ili ĝuste antaŭvidis kaj prave ektimis.

Kredo ne povas esti deviga

Soruŝ ja mem post ne longa tempo deklaris, ke la religia regado ne estos sukcesa. Pro du kialoj: unue, oni ne povos perforte krei kredon kaj amon. Due, la religia regado sin bazas sur la devoj, dum nia tempo estas la tempo de la rajtoj. La religia regadmaniero konas nenian rajton por la individuo.

Jam de longe en Irano oni diskutas, ĉu religiulo povas esti intelektulo? Irano havas movadon, kies nomo estas “religia intelektismo”. Kontraŭuloj kredas, ke tio estas paradokso. Laŭ ili, la intelektulo devas pensi kaj elpensi novajn progresemajn rimedojn por solvi la problemojn. Kiu de antaŭe sin devontigas resti engaĝita en kadro de certa religio, tiu estas teologo, ne intelektulo! Soruŝ tamen ankoraŭ nomas sin religi-intelektulo. Li ade deklaras sian fidon kaj kredon je Islamo.

Revoj aŭ sonĝoj

Verŝajne lia plej lasta teorio pri la revelacio plej tuŝis kaj la muzulmanojn kaj la sekularulojn. Soruŝ, serĉinte rimedon klarigi la koranajn nesciencaĵojn kaj nedemokratiaĵojn, reklamis pri sia nove elpensita teorio: La Profetaj Sonĝoj/Revoj! (La koncerna vorto en la persa lingvo (Roja) signifas kaj revon kaj sonĝon.)

Laŭ tiu teorio, la koranaj versoj estas rezultoj de la profetaj sonĝoj/revoj. La radikoj de la koranaj versoj devenas de la profeto mem, ne de Dio. Dio estas Ĉiomo. Dio ne estas homsimila estaĵo, kiu ĉiumomente povas ordoni al iu fari aŭ ne fari tion aŭ tion ĉi. Do, oni ne bezonas Koran-interpretistojn, komentariistojn, teologojn ... sed aliajn koncernajn fakulojn. Responde al la kritikantoj, Soruŝ diris: “Laŭ ĉiuj historiistoj, kiam la profeto ricevis la revelacion, li estis trafita de ne kutima stato, io simila al la dormo, eĉ pli profunda ol la dormo”. Li ankaŭ respondis al la kritikantoj: “Se vi kredas je la revelacioj de la profeto, kredu ankaŭ je liaj sonĝoj/revoj”. Soruŝ kredas, ke per tiu teorio li kapablas klarigi multajn verŝajne paradoksajn versojn de la Korano.

Akbar Ganĝi, unu el la kritikantoj de la opinioj de Soruŝ, kredas ke: — Soruŝ, kiel ĉiu ajn alia homo havanta penson kaj opinion, trapasis pensoŝanĝojn fojfoje tre esencajn. Oni devas legi kaj kompreni lin kronologie. Laŭ Ganĝi: Soruŝ en la 1980aj jaroj klare deklaras, ke post la forpaso de la profeto la fenomeno de la profeteco finiĝis kaj ĉiuj posteuloj nur povos esti klarigistoj kaj komentariistoj de la Libro kaj la Sunao. En la 1990aj jaroj Soruŝ trapasis tiun stadion kaj diris, ke islamaj gnostikuloj kaj filozofoj ne estis nur klarigistoj kaj ripetantoj de la spertoj de la profeto, sed ili mem havis novajn malkovrojn, interalie “la amon”, koncepto, kiu antaŭe ne ekzistis en Islamo. La gnostikuloj (sufioj) kaj filozofoj per siaj unikaj spertoj pliriĉigis kaj plievoluigis la mahometan religion.

Timlibro de ĝihado

Dum la lastaj kvin jaroj, Soruŝ eĉ opinias, ke la profeteco post la profeto eblas! Li klare nomas Rumi-on profeto de la nova religio kaj lian libron (Masnavi Manavi) rezulto de la revelacio! Soruŝ komparas la Koranon (kiun li nomas: Timlibro de ĝihado kaj sklaveco) kun Masnavi (kiun li nomas: Amlibro ne-ĝihada de la libereco) kaj verŝajne preferas la lastan!

Do, Ganĝi kredas, ke pri Soruŝ, kiel pri multaj aliaj filozofoj, ni devas distingi inter la antaŭa Soruŝ kaj la posta Soruŝ! Ekzemple pri la liberalismo, la antaŭa Soruŝ rigore diris: “Neniu religiulo povus esti liberala, ĉar la religio kontraŭas la liberalismon.” Kaj: “Mi ne defendas la liberalismon kaj konsideras ĝin neanto de la religio.” Tamen en la lastaj jaroj Soruŝ ekkredis, ke la liberalismo baziĝas sur la rajtoj, dum la religio baziĝas sur la devoj. Li ekkredis, ke en Islamo la liberalismaj elementoj estas pli multaj ol la maldekstraĵoj.

Tri grandaj paŝoj

Ganĝi kredas, ke Soruŝ, ĉu li debutas kiel profeto aŭ ne, laŭ la rezulto de siaj teorioj, vole­nevole kondukos al nova religio. Soruŝ mem respondis al tiu akuzo, ke li neniam volis, volas, emis, emas, kapablas ... esti profeto! Tamen Ganĝi akuzadas lin jene: Soruŝ klopodas per tri grandaj paŝoj glatigi sian vojon al pli granda ekpaŝo:

1. Per la teorio “profetaj sonĝoj” li strebas redifini la revelacion tiele, ke la revelacia sperto ne restu en la monopolo de kelkaj selektitaj homoj. En tiu ĉi paŝo li celas ŝanĝi aŭ aliformigi la revelacion de la tradiciaj monoteismaj religioj (vortoj de personigita kaj homsimiligita Dio kaj Lia parola kontakto kun homoj) en la fenomenon “sonĝo”! Do, laŭ Soruŝ:

1.1 La bildo de Dio en la Korano kaj la teologio de la profeto estis malĝusta kaj populara. Oni devas anstataŭigi tiun bildon per “ne-personigita, ne-homsimila Dio” aŭ per “Senforma Absoluto”.

1:2 En tiu ĉi kunteksto, la revelacio estas samkiel la sonĝo. La profeto pro epilepsi-similaj atakoj ekdormadis kaj en la dormo parto de lia personeco ekkontaktis vide-aŭde alian parton de lia personeco kaj la revelacio estis nenio alia ol lia interna/psika situacio.

1.3 La komentoj de la profeto pri siaj sonĝoj estis malĝustaj. Li erare supozis, ke iu personigita, homsimila Dio alparolis lin. Do, li ne povas esti senerarulo.

1.4 La rezulto de liaj sonĝoj, la Korano, estas ne homogena teksto kaj plenas de paradoksoj kaj kontraŭdiroj rilate al la modernaj scienco kaj filozofio.

1.5 Tial, tiu ĉi sonĝolibro devos esti interpretata de psikologoj kaj antropologoj (kaj ne de komentariistoj kaj teologoj). Soruŝ nomas tiujn siajn asertaĵojn: “fenomenologio de la strukturo de la Korana revelacio”.

2. En Islamo, ĝia profeto estas la lasta profeto. Venos neniu profeto post li. Soruŝ kontraŭe reklamis, ke lia teorio “ekspansias la profetan sperton”. Per tiu teorio li strebas al la ideo, ke post la profeto la revelacio povas ade daŭri, eĉ en nia tempo.

3. Soruŝ asertas, ke Rumi estis profeto. Li nomis la libron de Rumi “revelacio samkiel la Korano”. Alivorte, Rumi estis alia profeto post Mahometo por kompletigi la antaŭan religion, ricevis revelacion, havis Libron ...

Bezonata plia profeto

Soruŝ kompreneble opinias, ke la religio de Rumi ne malplenas de mankoj. Kvazaŭ devos alveni ankoraŭ nova profeto por kompletigi lian amreligion! Kvazaŭ la mondo atendas ankoraŭ novan profeton, kiu venos kaj nin antaŭen puŝos al nova paŝo per siaj profetaj sonĝoj!

Tiuj tri paŝoj laŭ Ganĝi estas rudimentoj kaj antaŭlaboroj por inventi novan religion, kiu devas konformi al la modernismo kaj la moderna mondo. Soruŝ konsideras sin la profeto de tiu ĉi nova religio kaj li tute kredas je la sukceso de la religio, kiun li elkonstruas surbaze de siaj sonĝoj.

Said Baluĉi

korespondanto de Monato pri Irano

[FORIGITA!: bildo]

Abdolkarim Soruŝ: “La religia regado ne estos sukcesa.” Foto: VIKIPEDIO

[FORIGITA!: bildo]

Akbar Ganĝi, unu el la kritikantoj de la opinioj de Abdolkarim Soruŝ. Foto: VIKIPEDIO

[FORIGITA!: bildo]

Mahometo estas profeto de Alaho. Kiel en tiu ĉi bildo videblas, li ricevas la mesaĝon de Alaho kaj transdonas ĝin al la homoj. Soruŝ ne akceptas tiun ĉi simplan rakonton, anstataŭe, li parolas pri “profetaj sonĝoj”. Ĉu lia teorio estas konvinka? Foto: VIKIPEDIO

* 1. Noto de la redaktoro: La irana nocio gnostikismo-sufismo-mistikismo similas al la PIVa gnostikismo.
* 2. www.drsoroush.com.
* 3. Hermeneŭtiko estas en filozofio la metodologio de la interpreto.

Moderna vivo

RIFUĜINTOJ

Albandevena knabeto skribas al Obama

Alex estas ses-jara usona knabo el albana familio, kiu loĝas en Novjorko. Li estis ŝokita kaj kortuŝita, kiam li vidis la foton de sango-kovrita siria knabo, la kvin-jara Omran Daqneesh en Alepo, kiu aperis en gazetoj tra la mondo. Do, Alex decidis skribi al la prezidanto Obama. Li skribis: Honorinda prezidanto Obama, ĉu vi memoras pri la knabeto, kiun la ambulanco portis al malsanulejo en Sirio? Ĉu vi povas venigi lin al nia hejmo? Ni akceptos lin kun flagoj, floroj kaj balonoj. Ni donos al li familion kaj konsideros lin kiel nian fraton.

Kortuŝite, dum pinta konferenco pri rifuĝintoj ĉe UN en septembro, Obama laŭtlegis la leteron de Alex al la delegitoj. Li diris: Jen la vortoj de ses-jara knabo: juna infano kiu ankoraŭ ne lernis cinikecon, suspektemon kaj timon kontraŭ aliaj homoj pro ilia deveno, ilia aspekto, aŭ la maniero laŭ kiu ili preĝas. Ni ĉiuj celu simili al Alex.

Bardhyl Selimi/AL

korespondanto de Monato en Albanio

Ekonomio

EŬROPA UNIO

La vokocentroj forlasos Albanion

Vokocentroj estas oficejoj, kie oni traktas telefonvokojn de klientoj aŭ aliaj personoj. Oficistoj en vokocentroj vendas varojn kaj servojn, kaj asistas klientojn post la vendo. Ofte tiuj centroj estas lokitaj en landoj kun malaltaj salajroj, kie troveblas sufiĉe da personoj, kiuj flue parolas la lingvon de la hejmlando de la kontraktanta kompanio, ekzemple en Barato por anglalingvaj landoj kaj en Albanio por Italio.

Ŝoka por albanoj estis la novaĵo pri nova itala leĝo, laŭ kiu kompanioj italaj, havantaj vokocentrojn ekster la landoj de Eŭropa Unio, devas tuj ĉesigi sian agadon tie. En Albanio ili dungis 25 000 virinojn, ĉefe junajn, je salajro de ĉirkaŭ 200 eŭroj monate. Se ili daŭrigos la laboron en Albanio post marto 2017, ili monpuniĝos je 50 000 eŭrojn tage. Tio devigas la italajn kompaniojn tuj transloki siajn investaĵojn en iun landon de EU, ekzemple Bulgarion aŭ Rumanion. Ili preferas ne reveni Italion pro la altaj impostoj kaj salajroj.

La albana registaro petis, ke la itala registaro almenaŭ prokrastu la aplikon de la leĝo, sed verŝajne tio ne eblas. Albanio estas kandidato-membro de EU kaj Italio delonge subtenas Albanion en ĝia vojo al EU kaj okupas la unuan lokon inter la fremdaj investantoj.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

Kompanioj italaj, havantaj vokocentrojn ekster la landoj de Eŭropa Unio, devas tuj ĉesigi sian agadon tie. Foto: BARDHYL SELIMI

Politiko

REAGO

Grekio apliku la saman normon

Sekve al la letero de Angelos Tsirimokos (Monato 2017/01, p. 5) mi volas precizigi mian opinion rilate la albanojn en Grekio. La albanoj en Grekio apartenas al tri grupoj.

La unua grupo, nomata arvanitoj, reprezentas la albanan diasporon en Grekio formiĝintan antaŭ la 13a jarcento dum la Bizanca Imperio. Ili nombras sufiĉe multe (eĉ kelkaj milionoj, laŭ historiistoj), sed plejmulte ne plu parolas la albanan lingvon pro kultura asimiliĝo kun la grekoj. Eĉ tuj apude de Akropolo ekzistas kvartalo nomata “Plaka” (albane “maljunulino”). Plue preskaŭ ĉiuj vilaĝoj ĉirkaŭ Ateno, inkluzive de Maratono, estas loĝataj de tiuj arvanitoj, same en Moreo (Peloponezo), kaj en aliaj teritorioj de la kontinenta kaj insulara partoj de Grekio. La arvanitoj kontribuis notinde al la liberiĝo de Grekio kaj al ĝia sendependiĝo.

La dua grupo konsistas el aŭtoktonaj albanoj loĝantaj en la norda kaj nord-okcidenta Grekio en teritorio ĉirkaŭ 10 000 kvadrataj kilometroj najbare al Albanio, inter aliaj en Konica, Kosturi, Filat, Margeliĉ kaj Parga*. Ili apartenas al ambaŭ kredoj, ortodoksa kaj islama. Parto de tiu teritorio, nomata Ĉamerio, apud la Ionia Maro, estis loĝata plejmulte de islamiĝintaj albanoj.

Dum la antifaŝista milito ankaŭ ĉamoj batalis ĉebrake de grekoj. Dume en Grekio eksplodis civila milito inter la komunistoj kaj la monarkistoj. Ĉi-lastaj, subtenataj de la britoj, tute ne intervenis, kiam la ŝovinistaj militgrupoj komencis masakri la islamajn ĉamojn sendistinge, forbruligi tutajn familiojn inkluzive infanojn kaj maljunulojn, senkapigi aŭ simple mortigi ilin. Por eskapi tiajn teruraĵojn, la ĉamoj amase forlasis siajn terojn, domojn, riĉaĵojn kaj rifuĝis en Albanion. Dume en Ĉamerio plurestis ortodoksaj albanaj ĉamoj.

Ĝuste la posteuloj de tiuj kelkdekmiloj da islamaj ĉamoj, loĝantaj nun en Albanio, postulas, ke la greka registaro permesu al ili reveni en siajn terojn, kiuj estas el la plej fruktodonaj kaj belaj en Grekio.

La tria grupo, sufiĉe granda (kelkcentmila), konsistas el la albanaj enmigrintoj ekde la jaro 1990. Ili jam loĝas kaj laboras en Grekio, parte akiris la grekan civitanecon. Ĉirkaŭ 6000 beboj naskiĝas ĉiujare inter ĉi tiuj albanoj. Sed bedaŭrinde, ili ankoraŭ ne havas la eblon eklerni ankaŭ la albanan en la lernejoj, kvankam kelkaj volontulaj instruistoj albanaj tie instruas al ili la albanan alfabeton, historion kaj kulturon, kaj tio nur al kelkdekoj da gelernantoj!

Dume en suda Albanio loĝas kompakte certa greklingva komunumo, kelkdekmiloj, kiuj ĝuas ĉiujn rajtojn. Eĉ dum la reĝlanda tempo al ili ne mankis la greklingvaj lernejoj. La ŝtato aplikas por ili la tiel nomatan “pozitivan diskriminacion”: se en unu klasĉambro normala devas esti almenaŭ 20 lernantoj por havi unu instruiston, por grekoj la limo povas estis eĉ 2! Kaj simile. La albana registaro postulas, ke Grekio apliku al albanoj en Grekio almenaŭ la saman normon.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

* 1. Greke: Konica, Kastorja, Filates, Margariti, Parga.

Moderna vivo

PACAGADO

Armilindustrio observata

Kadre de pacosemajno en Aŭgsburgo, Germanio, okazis prezento de la libro Netzwerk des Todes (Retaro de la morto) kaj diskutado kun pacaktivisto Jürgen Grässlin [jírgen greslín]. Grässlin estas aktivulo en Deutsche Friedensgesellschaft (Germana Pac-Asocio), kiu atente observadas la negocojn de la armilindustrio. Kune kun dokument-filmisto li esploris kaj malkovris skandalon: la pafilentrepreno Heckler und Koch vendis milojn da pafiloj en landoj, al kiuj estas malpermesate liveri armilojn.

Anstataŭ persekuti la krimulojn ...

Prokuroro en Stuttgart komencis juĝenketon kontraŭ la ĵurnalistoj, kiuj malkovris, ke germanaj armilentreprenoj kontraŭleĝe eksportis armilojn al Meksiko. La ĵurnalistoj estis akuzitaj pri perfido kaj malkaŝo de ŝtataj sekretoj kaj pri krimoj kontraŭ la leĝoj rilate al la gazetaro. La filmisto Daniel Harrich [dániel háriĥ] kaj minimume kvar pliaj personoj, inter ili ankaŭ la pac-aktivisto Jürgen Grässlin, en 2010 denuncis la entreprenon Heckler und Koch. La prokuroro bezonis pli ol kvin jarojn por reagi kontraŭ ŝtataj oficistoj kaj iamaj kunlaborantoj de tiu entrepreno, dum li fulmorapide agis kontraŭ ties kritikantoj.

... kulpigi la ĵurnalistojn

La prokuroro estas kritikinda, ĉar li persekutas homojn, kiuj defendas kaj la pacon kaj la ŝtatan leĝaron. Samtempe li rifuzas persekuti krimulojn en entreprenoj, precipe ĉe Heckler und Koch. Miloj da homoj tra la tuta mondo, laŭdire unu en ĉiu kvaronhoro, estas mortpafitaj per armiloj produktitaj kaj venditaj de tiu entrepreno. Krome, armiloj migras: ekzistas pri ili mondvasta komerco. Ne eblas kontroli, kiu finfine ricevas ilin, ĉu amikaj landoj, ĉu diktatoroj, ĉu krimuloj, ĉu tiranoj.

Jomo Ipfelkofer

korespondanto de Monato en Germanio

[FORIGITA!: bildo]

Kadre de pacosemajno en Aŭgsburgo, Germanio, okazis prezento de la libro Netzwerk des Todes (Retaro de la morto).

[FORIGITA!: bildo]

La verkanto de tiu ĉi artikolo, Jomo Ipfelkofer, donacis al la preleganto broŝuron dulingvan pri la katolika pacemulo kaj esperantisto Max Josef Metzger. En sia propra libro Netzwerk des Todes (Retaro de la morto) Grässlin aldonis dediĉon en Esperanto.

Scienco

MEDICINO

Mortis Henry Heimlich

Meze de decembro 2016 forpasis en Cincinnati (Ohio) la usona medicinisto Henry Heimlich: li havis 96 jarojn kaj, antaŭ sep monatoj lastfoje savis virinon, kiu estis sufokiĝonta, aplikante la teknikon de unua helpo elpensitan de li mem en la 1970aj jaroj kaj poste tre disvastiĝintan en la tuta mondo.

Infanoj

Nur en Italio, ekzemple, minimume kvindeko da infanoj mortas ĉiujare pro sufokiĝo kaj pli ol 50 elcentoj de ili estas malpli ol 4-jaraj. La nombro estas timiga, sed ĝi estus ege pli alta, se ĉi tiu doktoro ne estus inventinta en 1974 la simplan, sed tre efikan, unuahelpan teknikon, kiu ne hazarde estas konata ĝuste kiel “manovro de Heimlich”. Aplikebla nur al konsciaj personoj, tiu ĉi metodo alternigas 5 surdorsajn frapojn kun 5 abdomenaj prempuŝoj.

Aidoso

La homaro ja longe memoros tiun ĉi grandan kuraciston, aŭtoron de la ĉefa sistemo mondskale utiligata jam de kvar jardekoj por malobstrukci oniajn spirvojojn okaze de sufokiĝo. La novaĵo pri la morto de la usona fakulo estis diskonigita de familiano, laŭ kies deklaroj la viro pereis en malsanulejo de Cincinnati, kie li estis lastatempe enhospitaligita post subita koratako. Rimarkindas, ke en la lasta periodo de sia vivo doktoro Heimlich, kiu ŝajne estis io pli ol nura (kvankam utila) “malŝtopisto de trakeoj”, dediĉis sin ankaŭ al studprojektoj en aliaj medicinaj fakoj: ekzemple li plenumis gravan kaj interesan esploradon pri aidoso kaj tumoroj.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Lingvo

MALOFTAJ LINGVOJ

Renkontiĝo kun la jida

Ekde la starigo de la Nobel-premio pri literaturo, nur du el la laŭreatoj verkis en lingvo, kiu ne estas internacie rekonata kiel ŝtata idiomo. Temas pri Frédéric Mistral, kiu utiligis la provencan (okcitanan), kaj Isaac Bashevis [baŝevis] Singer, kies verklingvo estis la jida (ankaŭ konata kiel judgermana aŭ Jido). Aparte interesa estas la dua aŭtoro, Isaac Bashevis Singer (1902-1991), kiu naskiĝis en Pollando kaj poste migris al Usono. Li fariĝis gvidanta aktivulo de la jidlingva literatura movado, kies membroj verkadis kaj publikigadis nur en la jida. Krom la Nobel-premion, Singer gajnis du usonajn libropremiojn, inkluzive de unu por la infanlibro Tago de plezuro: rakontoj de knabo kreskanta en Varsovio. Pli konata li estas kiel aŭtoro de noveloj.

Mi jam menciis aliloke, ke mia plej granda intereso estas tiu pri lingvoj kaj dialektoj, precipe se minoritataj, persekutataj aŭ ĝenerale ne tre konataj. Certe neniu popolo spertis pli da turmentado ol la juda, kaj la jida lingvo ne povis eskapi la sekvojn de la ekstermado de la aŝkenazoj dum la nazia holokaŭsto. Oni kalkulas, ke antaŭ la juda amasbuĉado la parolantoj de la jida estis pli ol dek milionoj. Ĝi estis la hejma — ĉiutaga — lingvo de 85 elcentoj de la judoj mortigitaj en la koncentrejoj. Grave malkreskis tial la uzado de la idiomo tutmonde.

Posteuloj

En urbegoj kiel Londono, Novjorko, Bonaero kaj Dublino, kie ekzistas (ekzistis, en la okazo de tiu lasta urbo, ĉar la nombro de la irlandaj judoj draste ŝrumpis) notindaj judaj komunumoj, kies originala lingvo estis la jida, ĉi tiuj ja adoptis la nacian lingvon de la lando, al kiu la antaŭaj generacioj almigris. Do la posteuloj de la enmigrintoj efektive perdis la jidan kiel ĉefan familian komunikilon. Ŝajnas, ke eĉ en Israelo, kies oficiala lingvo estas la hebrea, la jida ne estis aparte favorata, krom inter la tiel nomataj ĥasidoj. Kompreneble la jida estis asociita, en la menso de multaj, kun la mizeroj de la gettoj kaj kun la pogromoj. Plie, ĉar la bazo de la lingvo estas la mezepoka germana (kun abundaj aldonaĵoj el la hebrea kaj, interalie, el la slavaj idiomoj), ĝia uzado emas memorigi pri la lingvo de la tiamaj persekutantoj. Tamen oni raportas, ke post plurjara ŝrumpado la nombro de la jidparolantoj hodiaŭ plialtiĝas, almenaŭ en la ĥasidaj komunumoj, tutmonde.

Koncentrejoj

Mi neniam studis la jidan, sed mi plurfoje renkontis homojn, kiuj parolis ĉi tiun interesan kaj esprimriĉan lingvon. Kiam mi loĝis en Bonaero (Argentino), mi ofte observis maljunulojn, kiuj sidis sur benkoj en la parkoj legante ĵurnalojn en la jida, rekoneblajn pro la hebreaj literoj, per kiuj ili estis presitaj. Apud nia tiea hejmo estis granda juda lernejo, kie estis instruata, krom la deviga nacia lingvo (la hispana), ankaŭ la hebrea kaj la jida. Post nia reveno al Eŭropo, mi havis agrablan renkontiĝon kun la konata psikologo kaj verkisto Claude Piron. Li estis plurlingva, kaj ne nur famis kiel lerta tradukisto el diversaj idiomoj, sed ankaŭ havis riĉan repertuaron de kantoj en la franca, en la germana, en Esperanto — kaj en la jida —, kiujn li kantis por nia grupo. Poste amiko en Irlando pruntedonis al mi ekzempleron de libro kun la titolo La ĝojoj de la jida (aŭtoro: Leo Rosten), kiu eĉ pli interesis min pri la temo.

Lektoro

Same kiel aliaj homoj, kiuj havas limigitan sperton pri ĝi, mi longe supozis, ke la jida estas pli-malpli mortinta lingvo uzata de antaŭaj generacioj. Sed, dum mia unua vizito al Rejkjaviko israelano menciis, ke li estas universitata lektoro pri la jida en Jerusalemo. Tio ege surprizis min, ĉar mi kredis, ke en israelaj universitatoj oni studas ja la hebrean, ne la jidan. Li certigis min, ke ĉi-lasta lingvo vivas kaj viglas, kaj ke eĉ ne mankas literaturo eldonita en ĝi. (Tion ĉi oni povas konfirmi serĉante en Interreto.)

Breto

Antaŭ sia emeritiĝo, mia edzino estis instruistino de junaj infanoj, kaj ŝi ankoraŭ ŝatas legi kaj kolekti infanan literaturon. Ene de sia aro ŝi posedas ekzemplerojn, en diversaj lingvoj, de la populara libro Winnie-la-Pu (originale verkita de A.A. Milne en la angla). Sur ŝia breto staras tradukoj de la koncerna verko al Esperanto kaj al la lingvoj latina, hispana, kataluna kaj skota. Lastatempe ni malkovris, ke ekzistas ĝia versio en la jida mem (Vini-der-Pu; tradukinto: Leonard Wolf; eldonejo: Dutton Children’s Books, Novjorko, 2000). Ni aĉetis kaj tiel aldonis ĝin al ŝia pliiĝanta kolekto. Do oni ne aplombe asertu, ke iu ajn supozeble “mortinta” lingvo fakte ne plu vivas!

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Lingvo

UNIVERSITATOJ

La nederlanda: ĉu nana akademia lingvo?

La angla lingvo senĉese almarŝas al la nederlandaj universitatoj: fakte, nuntempe oni komplete instruas anglalingve pli ol duonon de la haveblaj studkursoj. La nederlandlingvaj programoj? Ili pli kaj pli maloftas, precipe koncerne magistrajn studojn. Ĉu temas pri nehaltigebla evoluo? Ĉu la nederlanda baldaŭ iĝos nana lingvo en la universitataj rondoj? Ĉu “Master of Arts” sonas pli mojose ol la nacilingvaj vortoj por “licenciulo” aŭ “magistro”?

Gazeto

Esploro efektivigita de la nederlanda gazeto Volkskrant (Popola Gazeto) kaj aperinta en la pasinta aŭgusto evidentigis, ke, en la universitata jaro 2016/2017, 60 elcentoj de la 1632 studprogramoj proponataj de la entute 14 nederlandaj universitatoj estos plene instruataj anglalingve. Oni cetere supreniras al pli ol 70 % en la okazo de la magistraj programoj, dum preskaŭ 20 % el la bakalaŭraj studentoj ĉi-jare studas anglalingve. Tri nederlandaj universitatoj eĉ proponas nur anglalingvajn magistrajn programojn. Sekve de tio en tiuj ĉi medioj la angla jam fariĝis praktike la ĉefa lingvo.

Angliĝo

Multaj amas-studoj, kiel tiuj pri ekonomio kaj juro, ja plu estas proponataj nederlandlingve. Sed, ekzemple, la Universitato Radboud de la nederlanda urbo Nimego komencis proponi ekde septembro 2016 la (ne malpli amasan) studon de psikologio — opcie — en la angla. En la lastaj jaroj la universitatoj starigis novajn 100 % anglalingvajn programojn kaj samtempe angligis kelke da iamaj nederlandlingvaj programoj. Krom la universitatoj, ankaŭ la altlernejoj ŝajnas ĝenerale angliĝi. Oni pensu, ke 15 elcentoj de iliaj studkursoj estis anglalingvaj en 2013. Plej verŝajne tiu kvanto intertempe plialtiĝis.

Studkotizoj

Per la propono de anglalingvaj programoj ĉiu universitato esperas plibonigi la propran sciencprestiĝan kaj konkurencan pozicion en la internacia universitata “areno”. Krome la anglalingvaj programoj altiras eksterlandajn studentojn, kiuj pagas pli altajn studkotizojn ol iliaj lokaj kunuloj. Aldone, la enfluo de alilandaj studentoj kompensas la malkreskon de la enlandaj, kiu okazis en la lastaj jaroj (precipe ĉe la landlimaj regionoj). Jen la vera kialo de la angligo de la institutoj. La universitatoj kaj la altlernejoj tamen asertas, pere de siaj organizaĵoj VSNU (Asocio de Kunlaborantaj Nederlandaj Universitatoj) kaj Unuiĝo de Altlernejoj, ke anglalingvaj instruado kaj studado estas necesa kondiĉo por (kiel eble plej bone) prepari la studentojn al internaciaj/sciencaj karieroj.

“Karbo-angla”

Pluraj studentoj, samkiel profesoroj, tamen kontraŭas la almarŝon de la angla al la nederlandaj universitatoj. La studentoj plendas pri la malfacile komprenebla “nederlanda kabo-angla” utiligata de multaj instruistoj. Grupo de ĉefurbaj universitatanoj publikigis fine de 2014 manifeston, en kiu ili plendas pri la disvastiĝanta uzo de la angla, petante la konservadon de la nederlanda kiel universitata lingvo. Certe ilia postulo ne estas la kompleta forigo de la angla, ĉar la universitatoj ja bezonas elstarajn eksterlandajn profesorojn kaj instruistojn. Agnoskante, ke la angla estas rimarkinda scienca lingvo, ili simple substrekis la gravecon de la konservado de la nederlanda kiel ĉefa kaj diskuta lingvo ĉe la institutoj.

Ne nur komunikilo

La Interurba Studenta Organizaĵo, siavice, forte kritikas la nunan angligan tendencon kaj notas, ke financaj stimuloj ŝajnas esti pli allogaj por la universitatoj ol bona diskuto pri la aldona valoro de anglalingvaj programoj. Ĵurnalisto de la gazeto Volkskrant konsideras la kreskantan uzon de la angla ĉe la instruaj institucioj kiel stultan kaj senatentan, sed samtempe nehaltigeblan. Li timas, ke la inspiro, la pasio kaj la scienca subtileco perdiĝos, se la angla regos ĉe la diversaj institutoj. La ĵurnalisto skribas, ke multaj nederlandanoj ŝajnas ne konscii, ke lingvo estas ne nur komunikilo, sed ankaŭ portanto de kulturo kaj de identeco.

Kondiĉoj

La nederlanda ministrino pri klerigado, kulturo kaj scienco Jet Bussemaker [jet bisemaker] agnoskis, ke altnivela anglalingva instruado povas esti utila por la studentoj, sed samtempe postulis, ke la nederlanda restu la precipa lingvo en ĉiu nederlanda universitato. Ŝi fiksis du kondiĉojn rilate al anglalingva instruado: unue, ke la instruistoj utiligu bonkvalitan anglan lingvon; kaj due, ke la anglalingvaj programoj ne estu uzataj por komercaj celoj.

Karikaturo

Kiam la verkanto estis docento ĉe la universitato de Enschede [ensĥedé], oni postulis, ke li prelegu en la angla. Li rifuzis, ĉar li ne volis esti implikita en karikatura situacio, prelegante en la angla ĉe aŭditorio plena de nederlandlingvaj aŭskultantoj.

Jean-Jacques Wintraecken

korespondanto de Monato en Nederlando

Scienco

AŬTOMATIĜO

Memstiraj veturiloj fariĝas realo

Oni antaŭvidas, ke en la venontaj jaroj kelkaj kompanioj komencos vendi aŭ luigi memstirajn/aŭtonomajn veturilojn. La plej grava fakto, kiun oni reklamas rilate al memstiraj veturiloj, estas, ke ili estos verŝajne pli sekuraj ol veturiloj stirataj de homo. Iuj pensas, tamen, ke ĉi tiu ideo estas freneza. Kiel 18-rada memstira kamiono povus esti pli sekura ol homstirata ŝarĝaŭto?

Unue oni konsideru, ke aŭtoj membremsaj estas nuntempe pli sekuraj ol tiuj, kiujn bremsas homo. Multe da kompanioj nun vendas aŭtojn kun membremsiloj ekfunkciantaj en krizaj momentoj. Ĉi tiaj aŭtoj ja estas pli sekuraj ol la ordinaraj. La instituto Insurance Institute for Highway Safety (Asekura institucio por ŝosea sekureco) siaflanke sciigis, ke membremsiloj reduktas la nombro de vunditoj je 35 %. Dek gravaj aŭtoproduktaj kompanioj — Audi, BMW, Ford, General Motors, Mazda, Mercedes-Benz, Tesla, Toyota, Volkswagen kaj Volvo — cetere anoncas, ke ili planas igi membremsilojn seriaj en la propraj aŭtoj.

Membremsiloj funkcias uzante diversspecajn lokalizilojn. Plej oftas la uzo de radaro pro tio, ke ĉi-lasta, kompare kun alispecaj lokaliziloj, havas pli longan detektan distancon. Ĉiaj lokaliziloj, iel ajn, povas determini la distancon kaj la rapidecon de la aŭto, kiu troviĝas antaŭ tiu kun membremsilo.

Antaŭa glaco

Ĉi tiuj membremsiloj ne estas apartaj sistemoj, kiuj bremsas aŭ ne bremsas. Ili estas partoj de la sekureca sistemo de la koncerna aŭto. Do, en iuj aŭtoj kun membremsiloj, la reago dependas de la rapideco de la aŭto. Ekzemple, se la aŭto veturas pli malrapide ol 50 kilometrojn hore, kaj la aŭto “sensas”, ke la antaŭa veturilo aŭ objekto ial alproksimiĝas, ĝi unue ŝargas la bremsilojn kaj plistreĉas la sekurzonojn; kaj ĝi poste aperigas ruĝan luman indikilon sur la antaŭa glaco de la aŭto. Se tiu ankoraŭ ne sufiĉe malrapidiĝas, la membremsilo bremsas aŭtomate la aŭton kun malakcelado ĝis 1 g (la forto de gravito). Sed ankaŭ ĉi tio ne nepre sufiĉas. La aŭto kun la membremsilo ja povas postpuŝi la antaŭan veturilon, objekton aŭ homon, kvankam en plej multaj okazoj ĉio ĉi sufiĉas kaj la aŭto kolizias kun nenio.

Robotaj ĉaretoj

La temo de la artikolo ne estas tamen veturiloj membremsaj. Ni menciis veturilojn memstirajn. Unue ni devas memori, ke krom aŭtoj ekzistas pluraj aliaj specoj de veturiloj. Ekzemple estas kamionoj, aviadiloj, submarŝipoj kaj surfacaj ŝipoj. Kaj ni ne parolas pri telekondukataj senpilotaj veturiloj. Ni parolas pri veturiloj memstiraj, kiuj, post la ricevo de specifaj instrukcioj pri la atingenda ejo, ekveturas kaj venas al fora loko. Oni povas imagi memstiran ŝipon, kiu ekas de Ŝanhajo kaj alvenas Los-Anĝeleson sen homa skipo kaj telestiranto, aŭ kun minimuma skipo, kiu subtenu la ŝipon. Oni povas pripensi ankaŭ memstiran komercan/pasaĝeran aviadilon, kiu flugas de Novjorko al Frankfurto sen piloto kaj sen telestiranto. Eble tiu memstira aviadilo povus antaŭvidi la ĉeeston de robotaj ĉaretoj por prizorgi la pasaĝerojn. Kaj oni povas bildigi al si vagonarojn memstirajn, kiuj portas pasaĝerojn de Romo al Stokholmo.

Interurbaj ŝoseoj

Tiuj ĉi ekzemploj de memstiraj veturiloj estas imagaj. Iuj inter ili disvolviĝas nun. Ekzemplon estigas la memstiraj aŭtoj de Guglo. Sed estas 18 aldonaj kompanioj, kiuj testas aŭ testos aŭtonomajn veturilojn. Temas pri Volkswagen Group of America, Mercedes-Benz, Delphi Automotive, Tesla Motors, Bosch, Nissan, GM Cruise LLC, BMW, Honda, Ford, Zoox Inc., Drive.ai Inc., Faraday and Future Inc., Baidu USA LLC, Wheego Electric Cars Inc., Valeo North America Inc., NextEV USA Inc. kaj Telenav. Okazas testoj ankaŭ en pluraj usonaj ŝtatoj. Notinda estas testo, kiu kunligas Ford kaj Uber, kaj nun okazas en Pensilvanio. En Germanio, BMW kaj Mercedes-Benz havas prototipajn aŭtojn. Kelkaj kompanioj volas havi vendeblajn memstirajn aŭtojn antaŭ la jaro 2020. Iuj testas memstirajn kamionojn, ekzemple Mercedes-Benz. La plano estas havi memstirajn kamionojn, kiuj povas unue funkcii sur interurbaj ŝoseoj sen stiranto, sed kiuj bezonas homajn stirantojn por loka veturado.

6-nivela normo

Ne ĉiuj kredas, ke memstirveturiloj baldaŭ haveblos. Ili mencias la 6-nivelan normon eldonitan de SAE (iama Society of Automotive Engineers, nome “Societo de Aŭtomobilaj Inĝenieroj”). Tiun ĉi normon poste adoptis la Usona Nacia Administracio de Ŝosea Sekureco (NHTSA). La normo baziĝas sur la bezonata nivelo de homa atento. Kelkaj el la niveloj estas: la nula nivelo (la aŭtomata sistemo ne mastrumas la veturilon, sed eble donas avertojn); la unua nivelo (la stiranto devas ĉiam preti ekmastrumi la veturilon; la veturilo povas havi kelkajn aŭtomatigitajn sistemojn, ekzemple rilate regadon de la rapido kaj aŭtomatan parkumadon); la tria nivelo (ĉe limigitaj, konataj lokoj kiel ŝoseoj la stiranto povas turni sian atenton for de stirado); la kvara nivelo (krom la startigo de la sistemo, nenia homa interveno estas postulata; la aŭtomata sistemo povas stiri al iu ajn loko, kien estas laŭleĝe stiri). Kiel ĉiu povas vidi, la detaloj por la atingo de la lasta nivelo de la normo por memstirveturiloj estas multaj. Tio ĉi kreas dubon, ĉu oni povos efektive plenumi la taskon ene de tri jaroj.

Procedura programado

Ŝajnas, ke la programado de memstiriloj estas diversspeca. Tiuj, kiuj prizorgas la diversajn trajtojn unu post la alia, verŝajne uzas pli tradician proceduran programadon. Aliaj disvolvantoj uzas male maŝinan lernadon. Tiel nomata procedura programado pli certe funkcias. Se la sistemo misfunkcias, oni povas pli rapide ripari la misaĵon. Tamen procedura programado estas pli difektiĝema. Alivorte ĝi bone funkcias ĝis ĝi renkontas staton, kiu ne estis inkluzivita en la programado: tiuokaze ĝi subite haltas aŭ subite mise agas. Oni bezonas ankaŭ pli da tempo por programi la proceduran sistemon. Se oni disvolvas maŝinlernan memstirilon, oni komencas per antaŭe programita sistemo kaj poste instruas la sistemon per multegaj ekzemploj.

Lastatempe, oni ofte uzas sistemojn kun profunda lernado. Tiaj sistemoj ne estas tiel rompiĝemaj kiel la procedure programitaj sistemoj. Do ni devas atendi por vidi, kia estos la plej ofte uzata speco de programado de memstiraj veturiloj. Kelkaj faktoroj influos la rezulton. Unu inter ili estas, kiu programtipo produktas la plej bone funkciantan veturilon. Dua faktoro estas la varieco de leĝoj en diversaj jurisdikcioj. Do oni bezonas bone elpensitajn agojn fare de leĝfarantoj.

Sekvoj

Kiaj estos la sekvoj de la enkonduko de memstiraj veturiloj? Unu sekvo sendube koncernos la laborpostenojn por stirantoj aŭ ŝoforoj, ekzemple taksiaj ŝoforoj, ŝoforoj de grandaj 18-radaj kamionoj, ŝoforoj de aŭtobusoj ktp. Se ni streĉas la imagon, ni povas inkluzivi iutage ankaŭ stiristojn de trajnoj, pilotojn de komercaj aviadiloj kaj stirantojn de komercaj ŝipoj. En Usono, kaj eble en aliaj landoj, ne estas sufiĉe da kamion-stirantoj je la nuna paga nivelo. Pro tio, komercistoj, kiuj uzas aŭ dungas stirantojn, ŝatus anstataŭigi ilin per stiraj sistemoj. La kosto de tia ĉi anstataŭigo ŝajnas esti favora. La kompanio Otto sciigas, ke oni povas konverti grandan kamionon al interurba memstira kamiono kontraŭ nur 28 000 dolaroj (dum la mezuma pago por kamion-stirantoj en Usono estas 42 000 dolaroj jare). Otto aldonas, ke oni plu bezonas stiranton por enurba veturado. Por plene ekspluati tian sistemon, oni ja bezonas ŝanĝon de la reguloj rilate la interurban ripozon por stirantoj de kamionoj.

Traktado de senlaboruloj

Ford kaj Uber testas memstirajn taksiojn en Filadelfio. Sed ili havas stiranton kaj inĝenieron en la aŭtoj dum la testoj. Alia kompanio (Nutonomy) faris similan teston en Singapuro. Multaj laborantoj en la aŭtomobila industrio avertas, ke tiu ĉi fazo estas la komenca de la disvolvo de memstiraj aŭtoj kaj taksioj. Estas memkompreneble, ke la nombro de ŝoforoj kaj alispecaj stirantoj estonte malpliiĝos. Tiuj postenoj estos perditaj. Tiu ĉi efiko ĝenerale okazos dum la aŭtomatiĝo progresos.

Kiel anoj de monda kulturo, ni devas pripensi tiun perdon kaj plani dignan traktadon de senlaboruloj, ĉu per la propono de universala baza enspezo ĉu alimaniere. Aliaj ŝanĝoj povos okazi tiam, kiam memstiraj veturiloj plene integriĝos en la komerca kaj familia vivoj. Unu ŝanĝo, kiu venas al la menso, estas la ŝanĝo de la urba strukturo. En la okazo de memstiraj aŭtoj, la aŭto povas esti uzata eĉ kiam la posedanto estas okupita. Do oni ne bezonas tiom da aŭtoj kiom nun. Esploristoj ĉe la Masaĉuseca Instituto de Teknologio (MIT) taksas, ke ni bezonos nur kvaronon de la aŭtoj, kiujn ni nun utiligas.

Parkumejo

Tio havos grandan influon sur la bezono de novaj vojoj, ŝoseoj kaj superŝoseoj. Kun tia malaltiĝo de la nombro de aŭtoj, oni povus uzi parton de la tereno nun okupita de vojoj por aliaj celoj: ekzemple novaj apartamentaroj, aŭtejoj aŭ parkoj. Kiam via aŭto estos liverinta vin al via hejmo aŭ oficejo, ĝi povos memstiri al parkumejo kaj “atendi” tie. Do niaj hejmo kaj laborejo ne bezonos apartan aŭtejon. Niaj aŭtoj povos uzi grandajn centrajn aŭtejojn. Por plisekurigi la transportadon, novaj veturiloj baldaŭ devos komuniki inter si. Memstiraj interkomunikaj veturiloj ebligos ŝanĝojn ĉe vojkruciĝoj.

La bezono de vojsignaliloj malpliiĝos. Unu memstira veturilo, simple, iom malrapidiĝas por lasi alian, antaŭan veturilon turniĝi. Ankaŭ grupo de memstiraj veturiloj, kiuj iras ĉiuj al la sama loko, povos veturi kiel grupo, pli sekurigante ĉiujn veturilojn en la grupo. Memstiraj veturiloj ne perdiĝos. Do la neceso pri subitaj ŝanĝoj de itinero kaj pri abruptaj deturniĝoj malpliiĝos.

Resumo

Membremsaj kaj memstiraj veturiloj nun disvolviĝas kaj estontece aperos sur niaj vojoj kaj ŝoseoj. Membremsaj veturiloj venos baldaŭ. La alveno de memstiraj veturiloj okazos iom poste, sed iel ajn relative frue. Tio multe dependas de la maniero programi kaj de la komercaj fortoj, kiuj antaŭenigos la koncernan celadon. La realiĝo kaj enkonduko de membremsaj, interkomunikaj kaj memstiraj veturiloj ŝanĝos nian mondan kulturon. Kiel parto de la ĝeneralaj ŝanĝoj kaŭzotaj de la kreskanta aŭtomatiĝo, ni devas nin prepari por certaj ŝanĝoj enkadre de la labora merkato. Ni kaj niaj registaroj devas taŭge pretiĝi. La digno de niaj samnacianoj en niaj diversaj patrujoj dependos de la nivelo de ĉi tiu pretiĝo. Estos tuŝita ankaŭ la strukturo de niaj urboj: niaj vojoj kaj ŝoseoj fariĝos tiel pli sekuraj. Ŝanĝiĝos nia rilato eĉ kun niaj propraj veturiloj.

Fred Meyer III

korespondanto de Monato en Usono

Scienco

ITALIO

Viroj kaj virinoj perceptas malsame

Ĉiu persono “kaptas” la mondon ĉirkaŭ si propramaniere, ja malsame ol la ceteraj uloj. Tio verŝajne okazas pro kelkaj fiziologiaj kaj genetikaj varioj. Laŭ italaj fakuloj eblas, ke ĉi tiuj diferencoj inter unu homo kaj la alia havas rilaton ankaŭ al onia sekso. La tiel nomataj sensoraj sciencoj penas kompreni la fundamentojn de tiuj malsamaj perceptaĵoj, provante klarigi la manieron, kiel la diversaj stimuloj alvenantaj al oni — per gusto, flarado, vidpovo, aŭdado, tuŝo — estas poste prilaborataj de la homa cerbo, tiel ke ĝi puŝas virojn kaj virinojn al apartaj elektoj.

Chiara Medoro [kjara medoro], el la itala Instituto pri Biometrologio (Ibimet), asertas, ke, enkadre de la kompleksaj kaj logaj fenomenoj koncernantaj la esploradon pri sensoj, oni ofte alfrontis la individuajn perceptaĵojn, kiuj estas ligitaj kun onia sekso. Kadre de la projekto Invecchiamento (Maljuniĝo), la esploristoj de Ibimet konstatis, ke rilate al nutraj preferoj virinoj ja emas elekti manĝaĵojn pli sanajn (aŭ kun malpli da kalorioj). La perceptaj diferencoj, kiuj povas konduki onin al diversaj elektoj, havas genetikan kaŭzon.

Hormonaj ŝanĝoj

Interesa ekzemplo estas estigata de la kapablo distingi la amaran guston de 6n-propiltiouracile, pli kutime nomata Prop. La uloj, kiuj submetis sin al ĉi tiu kurioza ekzameno, estis anglalingve difinitaj respektive “super-tasters” (ekstreme sentivaj pri la kombinaĵo), “medium-tasters” (mezume sentivaj) kaj “non-tasters” (ne sentivaj). Inter virinoj, aparte abundas la “super-tasters” (tio estas homoj pli sentivaj pri la amara saporo); kaj ĉi tio klarigas, laŭ la esploristoj, la inan tendencon esti altirataj de nutraĵoj riĉaj je sukero. Ŝajnas, ke ĉi tia kapablo estas influata de hormonaj ŝanĝoj, kiuj igas la virinojn pli sentivaj tiurilate ol la viroj.

Aromaj fruktoj

Ibimet nuntempe esploras ĉi tiujn kaj similajn aspektojn enkadre de projekto nomata Italian-Taste (Itala gusto)>, kiu implicas pli ol dudekon da lokaj universitatoj/esplorcentroj. Ĝis nun partoprenis la koncernan testadon pli ol 1200 personoj: en la venonta jartrio, oni tamen planas atingi 6000 individuojn. Laŭ studo efektivigita en Aŭstralio, la virinoj identigas pli bone (kaj tial evitas) la akran kaj la salan gustojn. El esploroj pri fruktoj, rezultis fakte, ke ili ŝatas precipe tiujn plej aromajn kaj dolĉajn; male, al ili ne tre plaĉas la gusto acida, kia estas tiu de oranĝo. La viroj? Ili siaflanke estas aparte zorgaj pri la aspektoj de maĉado.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Moderna vivo

KRIMO

Jakuzoj, malmultiĝo kaj skismoj

Jakuzoj, membroj de japanaj mafioj aŭ krimorganizaĵoj, daŭre malmultiĝas. De post 1963, kiam la jakuzoj nombris pli ol 150 000 laŭ polica takso, ili konstante malpliiĝas, precipe post la efektivigo de leĝo kontraŭ krimaj organizaĵoj en 1992. La leĝo faciligis la fermadon de iliaj oficejoj, kaj rajtigis la policon priserĉi iliajn proprietaĵojn kaj aresti la ĉefojn pro krimoj faritaj de iliaj subuloj. Sekve la nombro de jakuzoj falis ĝis ĉirkaŭ 22 000 en 2014.

La plej granda organizaĵo estas Jamaguĉi-gumi (bando), al kiu apartenis ĉirkaŭ 10 300 jakuzoj kaj rilataj organizaĵoj en 44 (el ĉiuj 47) gubernioj en 2014. Antaŭe Jamaguĉi-gumi estis la plej granda kaj profitdona mafia grupo en la mondo. Sed ĉefe pro subpremado, la organizaj potenco kaj agadoj de Jamaguĉi-gumi malfortiĝis. Oni taksas ĝian enspezon je 6,1 miliardoj da eŭroj en 2014, kontraste kun 8,1 miliardoj da eŭroj de Solntsevskaja Bratva, unu el la rusaj mafioj. Ankaŭ skismado kaj sekvaj perfortaj bataloj en 2015 akcelis la reduktiĝon de jakuzoj kaj iliaj organizaĵoj.

Jakuzoj havas longan historion kaj antaŭe profunde enradikiĝis en la socion. Ili iam funkciis kiel privataj policoj kaj advokatoj, kaj ofte estis rigardataj kiel neeviteblaj malbonuloj. Sangaj bataloj inter malamikaj bandoj estis heroe pritraktataj en multaj filmoj. Ili okupiĝis pri hazardludoj, vendado de drogoj, prostituado, surstrata vendado, maklerado pri konstrulaboristoj, fraŭdoj, ĉantaĝoj, uzuro ktp.

Tamen pro la efiko de la menciita leĝo, sed ankaŭ pro moderniĝo de la socio, tiuj krimoj, precipe la videble perfortaj agoj, rimarkinde malpliiĝis. Multaj bandoj ŝanĝiĝis en modernajn firmaojn kaj okupiĝas pri laŭaspekte normalaj komercadoj, kiuj tamen fojfoje kamuflas kontraŭleĝajn agadojn.

Lastatempe pro la longedaŭra ekonomia stagnado, ankaŭ entreprenoj de jakuzoj ne gajnis profiton. Sed la postuloj pri tributmono de la administra centro de Jamaguĉi-gumi estis tiel severaj, ke iuj subaj bandoj ribelis kaj fondis novan grupon, nome Kobe-Jamaguĉi-gumi, al kiu alfluis ĉirkaŭ 3000. Tuj post la skismo okazis luktoj kaj atakoj inter la novaj kaj restantaj grupoj. La polico avertas, ke civitanoj ne implikiĝu en tiuj luktadoj inter jakuzoj. Ekde la komenco de la skismo mortis tri jakuzoj, el kiuj du estis pafmortigitaj. Oni esperas, ke tiu skismo estos la komenco de la fino por tiuj krimorganizaĵoj.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Moderna vivo

LITOVIO

Kristnasko funde de lago

Anoj de la plonĝista klubo Oktopusas el la litova havenurbo Klaipėda havas interesan tradicion por festi Kristnaskon kaj akompani la finiĝantan jaron. Inter Kristnasko kaj Novjaro ili kuniĝas ĉe la lago Plateliai en nord-okcidenta Litovio kaj organizas amuzan enplonĝadon en la malvarman akvon de la lago. Sed tio ne estas simpla plonĝado.

Antaŭ ol salti en la akvon, sur la bordo ili ornamas kristnaskan arbon. La ornamaĵoj estas manĝeblaj objektoj, ekzemple fruktoj, biskvitoj, krustaĵetoj, kaj aldoniĝas ankaŭ simbolo de la venonta jaro. Kun la ornamita arbo la grupo de fervoraj plonĝistoj saltas en la akvon kaj profundiĝas ses metrojn por fiksi la kristnaskan arbon sur la lagan fundon. Sekvas simbola festa ceremonio, fotado kaj, se la veterkondiĉoj favoras, plia amuziĝo.

Subakva avenuo

Tiu festa plonĝotradicio ekis en la jaro 1999. Ekde tiu jaro ĉe la fundo de la lago Plateliai fine de ĉiu decembro aperas unu plia ornamita piceo, kiu aldoniĝas al la subakva avenuo formita el antaŭjaraj kristnaskarboj. Plonĝoŝatantoj rakontas, ke en la akvo la arboj restas belaj dum kelkaj jaroj, kvankam la naturaj ornamaĵoj, bongustaj por la fiŝoj, malaperas jam post kelkaj tagoj.

Litovio estas lando kun malstabila klimato. Unu vintro povas esti frosta, kaj alia sufiĉe milda. Plonĝistoj asertas, ke plonĝado dum milda vetero estas multe pli facila kaj ne tiel impresa kiel dum frosta vintro, kiam sur la lago kuŝas dika tavolo da glacio. En tiu okazo necesas fari truon en la glacio, kaj nur kelkaj homoj profundiĝas. Tamen, kiam de la fundo oni levas la okulojn, la impreso estas mirinda: fojfoje la glacio aspektas blanka kiel lakto, en aliaj okazoj travidebla kiel vitro aŭ brilanta pro la suno.

Vidindaĵoj

Krom viziti la kristnaskarban avenuon, plonĝistoj ĉe la fundo de la lago povas ĝui subakvajn kreskaĵojn kaj renkonti diversspecajn fiŝojn. Estas ankaŭ aliaj interesaj vidindaĵoj: en 11-metra profundo estas restaĵoj de ponto, kiu en la 15a jarcento kondukis al unu el la sep insuloj de la lago, Kastel-insulo. Rompitaj pecoj de helikoptero markas la lokon de iama akcidento, kaj troviĝas ankaŭ antikvaj boatoj de fiŝkaptistoj.

Antaŭ kelkaj jaroj plonĝistoj trovis skulptaĵon de la reĝino Bona (1494-1557) kaj nomis ĝin “Fraŭlino de la profundo”. En 2005 kun franciskanoj en 16-metra profundo la plonĝistoj starigis kvar-metran lignan krucon kun skulptaĵo de Jesuo suferanta.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Ornamita kristnaska arbo profundiĝas en la akvon de la lago Plateliai.

Moderna vivo

PUBLIKA TRANSPORTO

Ridetu! Vi estas filmata.

Biletkontrolistoj en la publika transportsistemo de la litova ĉefurbo Vilnius komencis uzi filmilojn. Estroj de la urba transportkompanio decidis, ke tiel la biletkontrolado fariĝos pli efika, la kontrolistoj estos pli sekuraj kaj registrado kontribuos al pli rapida solvo de dubaj situacioj. Post ĉiu labortago la informoj estos metitaj en informbankon, kie ili estos konservataj dum 14 tagoj. La registritaĵojn povos analizi diversaj instancoj aŭ personoj, se necesos trakti komplikajn situaciojn en juĝejo.

Plendoj

La urba transportkompanio ĉiumonate ricevas dekon da protestoj pro la laboro de biletkontrolistoj. Tamen post esplorado evidentiĝas, ke ne ĉiuj plendoj estas pravaj. Nun registriloj kontribuos al pli rapida konkludo. La plimulto de la urbaj busoj kaj trolebusoj jam de kvin jaroj estas ekipitaj per filmiloj. Vilnius estas la unua urbo en la baltaj landoj, kiu ekuzis tiun sistemon.

En la publikaj veturiloj de Vilnius oni uzas ciferecajn biletojn aŭ unuopajn biletojn akireblajn iom pli altkoste (kontraŭ unu eŭro) de la ŝoforo. Laŭ aserto de la urba registaro, ĉirkaŭ du procentoj de la pasaĝeroj vojaĝas senbilete. Por la urba buĝeto tio egalas al malgajno de ĉirkaŭ 500 000 eŭroj jare.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Ĉiu biletkontrolisto de publika transporto de Vilnius nun havas filmilon.

[FORIGITA!: bildo]

Kontrolista filmilo observas vin.

Scienco

MEDICINO

Vakcino kontraŭ ebolo funkcias

La Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) anoncis, fine de 2016, ke la unua eksperimenta vakcino kontraŭ ebolo — kies lasta epidemio kaŭzis la morton de pli ol 11 000 personoj — pruvis havi, enkadre de grandskala testado efektivigita en la Gvinea Respubliko, eĉ 100-procentan efikecon.

La imunigilon rVSV-ZEBOV, disvolvitan en Kanado kaj produktitan de la usona entrepreno Merck, Sharpe and Dohme en 2015, oni liveris al 5837 individuoj en Gvineo. Ĝuste tie, en 2014, la koncerna epidemio fakte ekaperis, por poste disvastiĝi al la apudaj Siera-Leono kaj Liberio. Estas rimarkinde, ke el la homoj, kiuj ricevis la vakcinon, neniu estis poste trafita de la danĝera (ofte mortiga) viruso.

Sango

“Inter tiuj, kiuj ricevis la novan vakcinon, neniu okazo de ebolo estis registrita dek tagojn aŭ pli post la inokulado”, deklaris al la internacia gazetaro la asista ĝenerala direktoro de MOS, Marie-Paule Kieny. “Tio ĉi tre klare sugestas, ke la vakcino ne nur efikas, sed povas havi efikecon ĝis 100 procentoj.” La testado, interalie implikinta 6000 aldonajn volontulojn (kiuj ne ricevis la intramuskolan injekton), okazis en marborda regiono de Gvineo, en areo, kie oni detektis kelkajn infektiĝojn pro la ebolo-viruso ĉe la komenciĝo de la esploro. La treege mortiga viruso estis unuafoje detektita en Sudano kaj Zairo en 1976. Oni ĝin transigas per sango, organaj likvaĵoj aŭ histoj de infektitaj personoj, kvankam ne mankas ekzemploj de kontaĝo okazinta pro kontakto kun malsanaj bestoj aŭ homaj kadavroj.

Duboj

“Kvankam ĉi tiuj konvinkaj rezultoj alvenas tro malfrue por tiuj forpasintaj dum la ebolo-epidemio de okcidenta Afriko, ni jam pretas por la venonta ondo, do ni havas defendilon kontraŭ ĝi”, asertis Kieny. Spite al la sendube favoraj rezultoj de la menciita vakcinado, oni ankoraŭ ne determinis, kiom longe la imuneco akirita per tiu metodo daŭros. Ĉu sufiĉas nur unu dozo, por ke ĝi estu longe efika? La protekto ja komenciĝas tre rapide, tuj post la vakcinado, sed ni ne scias, ĉu la “ŝirmo” plu funkcios ses monatojn poste: ĉi tiajn dubojn esprimis Kieny mem.

Dosiero

La vakcino, kies komercajn rajtojn aĉetis la usona firmao Merck, Sharpe and Dohme, plej verŝajne estos patentita en 2018: ĝian dosieron nepras fakte prezenti unue antaŭ la kompetentaj aŭtoritatoj usonaj kaj eŭropaj. Tamen la atendo ne estos aparte longa, se oni konsideras tion, ke “la normala tempodaŭro por aprobi vakcinon estas kutime jardeko, kelkfoje eĉ pli”, kiel prave substrekis Kieny.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

SOCIO

Brulanta homo

Brulanta Homo (angle Burning Man), kiu jam ekzistas de pli ol 30 jaroj, estas samtempe okazaĵo, artloko, efemera urbo kaj festivalo. Pli ol 70 000 partoprenantoj alvenas al grandega ebenaĵo en la nevada dezerto en Usono kaj konstruas efemeran urbon por la aranĝo, kiu daŭras unu semajnon. Black Rock City (Urbo de la Nigra Roko) estas strukturita kiel du trionoj de cirklo, kun samcentraj stratoj nomitaj de A ĝis K kaj radiaj stratoj nomitaj de 2:00 ĝis 10:00, same kiel la horoj ĉe horloĝo. Ekzemple, oni povus starigi sian tendon ĉe D kaj 8:15.

Leonardo da Vinci

La centro de la cirklo estas okupata de grandega ligna statuo de homo. En 2016 la temo elektita de la organizantoj estis Leonardo da Vinci. La statuo estis konstruita kun dentradoj, kiuj simbolis la inventaĵojn de da Vinci. La statuo estis ĉirkaŭita de atelieroj por instruado, lernado kaj praktikado de artoj kaj metioj.

Sur la tiel nomata plaĝo (playa) estis starigitaj dekoj da artaĵoj, interalie templo, kie partoprenantoj povis mediti pri siaj mortintoj kaj aldoni memoraĵojn pri ili. Inter la artaĵoj estis lignaj konstruaĵoj, kiuj estos bruligitaj fine de la semajno. Beleco kaj arto estas ĉie en Brulanta Homo. Krome, multaj modifitaj veturiloj ĉiam veturas sur la plaĝo aŭ en la stratoj de Urbo de la Nigra Roko, tiel kontribuante al la arta etoso.

Tem-kvartaloj

La aranĝo daŭras unu semajnon ĝis la unua lundo de septembro. Dum la tuta semajno okazas multaj eventoj: artaj kaj muzikaj aranĝoj, koncertoj, kunvenoj, prelegoj kaj ĝenerale ĉiaj okazaĵoj por kunigi homojn.

Centoj da “tem-kvartaloj” estas proponitaj kun diversaj temoj, ekzemple en 2016 estis Anarkiista Kabaredo, Frakasita Kompaso, Pirataj Simioj, Elsenda Reto de la Plaĝo kaj Blanka Oceano. La temo de la kvartalo Gimnastikejo estis sportoj de la antikva Helenio. La grekoj praktikis sportojn vestite nur per iom da olivoleo. Oni organizis piedkuradon, luktadon kun olivoleo, diskoĵetadon, helenan nudan filozofion ktp. Multaj el la partoprenantoj anticipe ekzercis sin por ĉeesti en la aranĝoj.

Kun aŭ sen vestaĵoj

La plej granda parto de la partoprenantoj surmetas diversajn kostumojn. Multaj viroj sin vestas per jupo, multaj virinoj restas sen mamzono, multaj surmetas tre ellaboritajn kostumojn faritajn el artefarita peltaĵo aŭ el brilantaj tukoj. Aliaj, tute simple, estas nudaj.

Ĉiu kontribuas

Unu el la principoj de Brulanta Homo estas, ke neniu estas spektanto, sed ke ĉiuj estas partoprenantoj. La tuta evento baziĝas sur donacado: partoprenantoj donacas manĝaĵojn, trinkaĵojn, servojn aŭ simple afablecon aŭ brakumojn. Mono ne ekzistas ĉe Brulanta Homo. Donacantoj ne atendas ricevi reciproke, sed ĝenerale, ĉar ĉiuj ricevas donacojn, ĉiuj ankaŭ mem donacas. Tio donas al la aranĝo apartan etoson, laŭ kiu ĉiu estas kaj bonvenanta kaj bonvenigata. Partoprenantoj intersalutas per la vortoj "Bonvenon hejmen!", kio signifas, ke Brulanta Homo estas ne nur domo, kie ĉiu estas bonvena, sed ankaŭ hejmo.

Partoprenantoj kontribuas al la aranĝo diversmaniere. Kelkaj konstruas artaĵojn sur la plaĝo aŭ proksime al sia tem-kvartalo. Aliaj muzikas aŭ organizas muzik- aŭ danc-vesperojn. Ankaŭ multaj kvartaloj proponas servojn, kiel masaĝo aŭ bicikla riparo, aŭ simple bonaj sofoj, kie oni povas ripozi. Aliaj proponas senpagajn manĝaĵojn (kolbasan sandviĉon, japanajn nudelojn, kukojn ktp) aŭ la plej variajn trinkaĵojn.

Fine de la semajno profesiaj fajrobrigadistoj organizas la bruligon de la homstatuo. Ĉiuj, preskaŭ 70 000 homoj, kunvenas ĉe la centro de la plaĝo en etoso de kreskanta streĉo. Okazas belega nokta spektaklo fare de multaj fajroĵonglistoj, antaŭ ol la fajrobrigadistoj ekbruligas la statuon. La ĉefa evento de la semajno daŭras la tutan vesperon. La homamaso aplaŭdas ĉiujn etapojn de la bruligo de la Homo kaj poste festas sur la cindroj ĝis la mateno.

Thierry Spanjaard

Scienco

MEDICINO

Prostata tumoro venkeblas

Ĉe 400 homoj en eŭropaj hospitaloj estis sukcese testita noviga traktado kontraŭ la kancero de prostato, kaj tio ĉi travidigas eblan revolucion rilate al la maniero kuraci tiun malsanon.

“Temas pri terapio, kiu kombinas la utiligon de dek laseraj optikaj fibroj kun tiu de nova kuracilo enhavanta marajn bakteriojn, kiuj estis trovitaj en plej profundaj akvoj. Ĝi efektive funkcias: sufiĉas konsideri, ke duono el la traktitaj pacientoj jam saniĝis kaj ke, aldone, prezentiĝis neniu kromefiko,” oni povas legi en antaŭ nelonge aperinta numero de la medicina revuo The Lancet Oncology.

Erektiĝo

Dumviva impotenteco kaj inkontinenco (malkapablo reteni urinon) estas la prezo plej ofte “pagenda” fare de viroj, kiam medicinistoj intervenas kontraŭ ilia prostata kancero pere de kirurgio aŭ radioterapio. Fakte 90 % el la pacientoj vidas problemojn pri erektiĝo ekaperi, kaj eĉ kvinono spertas pli kaj pli malfacilan regon de la propra urina veziko.

Abismoj

Multe da viroj, kiuj malkovras tumoron je frua etapo, preferas atendi kaj konsentas traktadon nur en la momento, en kiu la malsano agreseme ekkreskas. La novtipa traktado uzas bakteriojn, kiuj vivas en la maraj abismoj — je preskaŭ absoluta mallumo — kaj kiuj fariĝas toksaj nur tiam, kiam ili elmetas sin al la lumo. La testado de ĉi tiu metodo estis efektivigita en 47 malsanulejoj de la malnova kontinento. La rezulto? La prostata tumoro plene reduktiĝis ĉe 49 elcentoj el la pacientoj. Krome, dum la posta periodo nur 6 elcentoj (oni notu: kvinfoje malpli ol ĉe la malsanuloj traktitaj per la kutimaj proceduroj) devis sperti prostatektomion.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Lingvo

MINORITATAJ LINGVOJ

“Katarakto” revigligas la gaelan

Oni ne longe bezonas esplori por konstati, ke la minoritataj lingvoj de Eŭropo — kaj eventuale de la tuta mondo — troviĝas en aparte granda danĝero. Unu el tiuj minacataj idiomoj estas la tre antikva gaela lingvo, kiu estis iam parolata en preskaŭ la tuta Skotlando, sed antaŭ pli ol jarcento komencis draste ŝrumpi en la regionoj, kie antaŭe ĝi estis la ĉiutaga idiomo de la loĝantaro. Kiam iu ajn lingvo iĝas malforta pro la premo kaj la influo de alia (pli prestiĝa kaj potenca), eĉ relative malgranda faktoro povas sufiĉi por ĵeti ĝin definitive al la forgesujo. Aliflanke, kelkfoje, unuopa iniciato aŭ eĉ interveno fare de unu persono (aŭ de malmultaj) povas ŝanĝi la destinon de supozeble mortanta lingvo.

Krio

Rimarkindan baton spertis la gaela lingvo en Skotlando, kiam, post duonjarcenta ekzisto, interrompiĝis la publikigo de la plej elstara gaellingva eldonaĵo, nome Gairm (alvoko, krio). Temis pri literatura revuo, sed ĝia influo ja estis pli vasta ol la relative limigita kampo de literatur-ŝatantoj. Sub la direktado de la propra redaktoro Gairm revigligis kaj disvastigis la antikvegan gaelan lingvon kaj radikale transformis la kulturan mondon de la kelta Skotlando. Antaŭ la fondiĝo de la televida servo en la gaela, neniu faktoro estis pli influhava ol la ĉeesto de Gairm en la moderna historio de la gaelaj lingvo kaj popolo.

Produktoroj

En la jaro 1951 Ruaraidh MacThòmais (1921-2012), poeto, literaturisto kaj lektoro (poste profesoro) pri keltaj lingvoj ĉe la universitato de Glasgovo, kaj Fionnladh MacDhònail (1926-1987), televida kaj radia produktoro, decidis fondi novan revuon en la gaela. Kun la titolo Gairm ĝi estis lanĉita en la jaro 1952; kaj ĝi daŭris ĝis 2002, dek jarojn antaŭ la forpaso de MacThòmais. Dum tiu tuta duonjarcento (escepte de la unuaj jaroj post la apero de la revuo), MacThòmais estis la ununura redaktoro.

Kontribuantoj al la revuo estis ne nur ĉiuj plej grava verkistoj, poetoj kaj eminentuloj de la gaela mondo — kiel, ekzemple, Somhairle MacGill-Eain, vere elstara gaela poeto, plurfoje nomumita por la Nobel-premio pri literaturo, — sed ankaŭ verkistoj el aliaj landoj kaj regionoj, kiuj lernis la lingvon. MacThòmais instigis kaj bonvenigis al la paĝoj de la revuo multajn junajn kontribuantojn, inter kiuj kreskis intereso pri la lingvo.

Varieco

Gairm siaflanke helpis la disvolvon (komenciĝintan en la unuaj jaroj de la 20a jarcento) de la gaela lingvo — tiam tre tradicia idiomo, parolata precipe de malriĉaj insulanoj kaj kamparanoj —, transformante ĝin en modernan literaturan kaj komunikan ilon. Sur ĝiaj paĝoj aperis poezio, noveloj, romanoj, eseoj kaj artikoloj pri geografio, politiko, moderna vivo, biografio, historio, turismo, scienco (arkeologio, astronomio, nuklea tekniko ...) ktp. Ĝi modernigis la lingvon kaj iom simpligis ĝian komplikan ortografion (sed ne troe, por ne malfaciligi la komprenon de malnovaj tekstoj). Plie, ĝi publikigis tradukojn el multaj fremdaj idiomoj kaj artikolojn pri diversaj lingvoj, inkluzive de Esperanto.

Parlamento

Gairm instigis plurajn angleparolantajn skotojn kaj surprize grandan nombron da eksterlandanoj studi — kaj eĉ majstri — la gaelan lingvon. Konsekvence, tiu longe malestimata kaj eĉ persekutata idiomo finfine ricevis iom da oficialeco, eĉ en la skota parlamento en Edinburgo. Multaj loknomoj en Skotlando estas nun indikataj dulingve: en la angla (aŭ skota) kaj en la gaela.

Truo

Kiam la eldonado de Gairm ĉesis, tiu malapero estis kaŭzo de granda bedaŭro kaj grava kultura manko. Dum kelka tempo, grupo de apogantoj, gvidata de la profesoro Domhnall Meek, provis plenigi la truon per simila altkvalita revuo, kies titolo estis Gath [gah]. Bedaŭrinde tamen, nur naŭ numeroj de tiu publikaĵo estis eldonitaj, pro manko de konstanta redaktoro.

Ŝpruco

Feliĉe por la legantoj de gaela literaturo, en oktobro 2016 estis anoncita la baldaŭa apero, en papera formo kaj interrete, de tute nova literatura revuo: Steall (ŝpruco, torento, katarakto). Ties redaktoroj, kiuj devenas el Skotlando kaj Irlando, deziras, ke ĝi estu tiom sukcesa, bonkvalita, populara kaj influhava kiel pasintece Gairm. Fakte, la unua numero estas tre alloga kaj interesa, kaj enhavas kontribuaĵojn de diversaj aŭtoroj, inkluzive de unu, Petra Johava Poncarová, el Prago. El la originaj kontribuantoj al Gairm restas malmultaj, ĉar pluraj ne plu vivas. La enhavo de Steall inkluzivas novan novelon, intervjuojn, poezion, kanton, recenzojn, rakontetojn kaj konkurson. Inter la recenzoj estas unu pri gaellingva romano verkita de Michael Klevenhaus, germano, kiu studis ĉe la gaela altlernejo (parto de la Alteja Universitato de Skotlando) sur la insulo Skye, gaele Eilean Sgitheanach, kaj nun instruas la gaelan en la urbo Bonno.

Kimrio

La nova revuo eldoniĝas en Inverness, gaele Inbhirnis, la agrabla ĉefurbo de la skota Altejo (angle Highlands, gaele Tìr nam Beann), kaj estis presata en Kimrio, alia “fratina” kelta lando. Espereble Steall ĝuos la saman sukceson kiel Gairm, kaj eĉ pli longe daŭros, kontribuante al la vivo kaj al la kulturo de la gaela popolo; samtempe montrante ankaŭ, ke minoritata etna lingvo ne nepre devas morti.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Lingvo

ITALIO

Adiaŭo al Tullio De Mauro

Italio priploras la morton de Tullio De Mauro, reala gvidosigno por la lingvosciencistoj de la mediteranea lando, sed ankaŭ (ne tro konata) amiko de Esperanto.

Vortaroj

La jaron 2017 inaŭguris funebra anonco, fare de la italaj amaskomunikiloj, pri grava perdo por la lokaj lingvoscienco kaj kulturo. En la unuaj tagoj de januaro forpasis Tullio De Mauro [tuljo de maŭro], naskiĝinta en 1932 apud Napolo, konata pro la propraj riĉegaj vortaroj kaj pro notinda serio de sciencaj artikoloj dediĉitaj al diversaj temoj (ĉefe koncerne lingvan demokration, italajn dialektojn kaj strukturismon; rilate al ĉi-lasta temo li interalie estos memorigita ankaŭ kiel oficiala tradukisto de la fundamenta Kurso pri ĝenerala lingvistiko fare de la sviso Ferdinand de Saussure [1857-1913]).

Estu menciitaj ankaŭ la politikaj roloj de tempo al tempo atribuitaj al Tullio De Mauro (li estis ekzemple ankaŭ ministro pri klerigado inter 2000 kaj 2001, dum la ĉefministreco de Giuliano Amato), same kiel lia multjara membreco en Accademia della Crusca (la akademio pri la pureco de la itala lingvo). En 1999 aperis lia probable plej grava verko Grande dizionario italiano dell’uso (Granda vortaro de la uzata itala lingvo), akompanata de kompakta disko. Li estis pli juna frato de Mauro De Mauro, ĵurnalisto kidnapita de la mafio en septembro 1970 kaj poste mortigita.

Kavaliro

Tullio De Mauro ricevis en sia vivo multe da honoraĵoj: li estis kavaliro de Granda Kruco de la Ordeno pro Merito de la Itala Respubliko, sed ankaŭ estis nomumita honora doktoro en 1999 ĉe la Katolika Universitato de Loveno (Belgio), en 2005 ĉe la altlernejo École Normale Supérieure de Liono (Francio), en 2008 ĉe la Universitato Waseda de Tokio (Japanio), en 2009 ĉe la Universitato de Bukareŝto (Rumanio), en 2010 ĉe la franca universitato Sorbonne Nouvelle, en 2012 ĉe la Universitato Pablo de Olavide en Sevilo (Hispanio), en 2013 ĉe la Universitato de Ĝenevo (Svislando).

Kunveno

Rilate al Esperanto, li verkis la enkondukon al Manuale di Esperanto (Manlibro pri Esperanto) de Bruno Migliorini, kiu aperis en la 1990aj jaroj kaj ankoraŭ ege populara kaj uzata en la itala duoninsulo. De Mauro kredis, ke neŭtrala planlingvo povus tre sukcese esti uzata en Eŭropo. “Komuna lingvo sen difinita etna bazo povas esti [...] faciliga, translingva ŝlosilo por solvi la ĉiam pli kompleksajn rilatojn inter kulturoj. Kaj en multaj okazoj ĝi povus ekludi gravan rolon en la jura fako.”

Apogon al la utiligo de internacia lingvo De Mauro esprimis, per similaj vortoj, ankaŭ la 15an de novembro 2016, kiam li partoprenis — tio estis unu el liaj lastaj publikaj aperoj, en la aĝo de 85 jaroj — lingvistikan kunvenon organizitan en la universitato La Sapienza de Romo por soleni la 75an naskiĝdatrevenon de Renato Corsetti, emerita profesoro pri psikolingvistiko en la sama universitato (kies fakon pri humanismaj studoj De Mauro mem fondis siatempe, kune kun Alberto Asor Rosa).

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Moderna vivo

SLOVAKIO

Revolucia verkisto

Antaŭ 200 jaroj naskiĝis Jozef Miloslav Hurban, unu el la plej notindaj figuroj de la slovaka nacia historio. Dum kelkaj jardekoj Hurban okupis gvidan pozicion en la slovaka nacia kulturo kiel poeto, verkisto, politikisto, ĵurnalisto, publicisto, redaktoro, eldonisto kaj lingvosciencisto. Laŭ iuj li estis rimarkinda revoluciulo, kiu gvidis la nacirevivigan movadon; laŭ aliaj li estis nur poeto kaj verkisto kun revoluciaj ideoj. Kie kuŝas la vero?

Lernado

Hurban naskiĝis la 19an de marto 1817 en la slovaka vilaĝeto Beckov (ĉ. 110 km norde de la ĉefurbo Bratislavo) en familio de evangelia pastoro. Li studis teologion en Bratislavo kaj en Germanio. Post siaj studoj li komencis labori kiel evangelia vikario kaj pli malfrue kiel pastoro en la malgranda urbo Brezová pod Bradlom kaj la vilaĝo Hlboké, kie li en 1888 mortis en la aĝo de 71 jaroj kaj kie li estas entombigita.

Revolucio

Hurban rifuzis privilegiojn de la nobelaro kaj postulis suverenecon por la slovaka nacio. Al li imponis la batalo por la ŝanĝiĝo de la cirkonstancoj, por la sociala kaj nacia libereco. Li formulis la postulojn de la slovaka nacio (1847), estis aktiva en la slava kongreso en Prago (1848), organizis volontulojn kaj volontulajn grupojn por la slovaka nacia revolucio (1848-49), sed post ĝia sufokiĝo li estis persekutata de la polico. En sekvantaj jaroj li agadis precipe por la defendo de la slovaka eklezio kontraŭ hungarigado. Li eldonadis la revuon Ekleziaj leteroj (Cirkevné listy) kaj estis redaktoro de la revuo Slovakaj rigardoj (Slovenské pohľady), en kiu li klarigis precipe la politikan vivon de Slovakio.

Literaturo

Kun la famaj slovakaj verkistoj Ľudovít Štúr [ludovit ŝtur] kaj M. M. Hodža [hodĵa] li oficialigis la dialekton de la centra Slovakio kiel la literaturan slovakan lingvon (1843).

Hurban estis literature tre aktiva, kaj la nacia libereco estis la gvida motivo de liaj verkoj. Li verkis poemojn, vojaĝpriskribojn, raportaĵojn, novelojn, historian prozon. Sed la arta talento de Hurban realiĝis precipe en prozo. Famaj estas noveloj kiel La nuntempo kaj bildoj el la vivo en Tatroj, De Silvestro ĝis Epifanio, la romano Vaganta apotekisto kaj la plej ampleksa romano Gottšalk, kiu temas pri la perforta disvastigo de kristanismo inter la slavoj apud Balta Maro.

Hurban havas honoran lokon en la historio de la slovaka literaturo kaj de la nacireviviga movado. Liajn agadojn rememorigas en Slovakio monumentoj, stratnomoj kaj diversaj publikaĵoj. En 1948 la slovaka urbonomo Stará Ďala ŝanĝiĝis al Hurbanovo omaĝe al la verkisto. Ankaŭ malgranda asteroido de la asteroida zono, kiu estis malkovrita en 1983 de la slovaka astronomo Milan Antal, havas la nomon 3730 Hurban.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La statuon de Jozef Miloslav Hurban en la urbo Žilina faris la skulpisto J. Berák. Ĝi estis inaŭgurita en 2006. Foto: Sona Hauserova

Eseoj

EKONOMIO

Ĉu kapitalismo povos pluvivi?

Ĉe la sojlo de la jaro 2017 malklaraj faktoroj pri la perspektivo de la monda ekonomio maltrankviligas la homojn. La briteliro, Trump-politiko, ĉina ekonomio ... povos ekflamigi novan ekonomian ĥaoson. Tamen, nun ne temas pri cikla fluktuado de konjunkturo, sed pri iu historia, struktura krizo de la kapitalismo. Alivorte, temas pri demando, ĉu kapitalismo havas pluan daŭripovon?

Tutmonde malaltaj interezoj

Iuj ekonomikistoj rigardas la 70ajn jarojn de la 20a jarcento kiel la komencon de granda struktura ŝanĝo, eĉ nomante ĝin “intereza revolucio”. En 1974 la rendimento de ŝtataj dekjaraj obligacioj en Britio kaj Japanio kulminis je 14,2 % kaj 11,7 % respektive. Tiu de usonaj dekjaraj obligacioj atingis la kulminon je 13,9 % en 1981. Post tiam interezoj de la evoluintaj kapitalismaj landoj daŭre faladis. Ĉe la fino de 2016 rendimentoj en Britio, Japanio, Germanio kaj Usono estis 1,240 %, 0,045 %, 0,177 %, 2,446 % respektive.

Kion tiu fenomeno de tutmonde malaltaj interezoj signifas? Makroekonomike, intereza rendimento estas sama kiel profitkvoto. Do, longdaŭra malalta interezo ĉirkaŭ aŭ sub 2 % signifas, ke industria kapitalo, same kiel mona kapitalo, ne povis trovi lukran ŝancon por investi.

Evoluintaj landoj centre, aliaj rande

La perdo de ŝancoj aŭ lokoj, kie kapitalo de la evoluintaj landoj estas ekspluatata kaj plimultiĝas, devenas de la fakto, ke malaperis geografiaj spacoj aŭ “randoj”, kiuj fakte estis kolonioj kaj “la tria mondo”. Historie la evoluintaj landoj surbaze de la distingo inter “centro” kaj “rando” provizis sin per malmultekostaj materialoj, manĝaĵoj kaj energiresursoj el la randoj, kaj vendis produktaĵojn al la randoj. La abunda profito enfluinta estis distribuita ankaŭ al la laboristoj, kiuj formis stabilan mezan tavolon de la socio kaj kolonon apogantan demokration en multaj landoj. Tiu meza tavolo kun sufiĉa enspezo subtenis la altan kreskon de la ekonomioj.

Oni povas simboligi per la usona malvenko de la vjetnama milito en 1975 kaj la du petrolokrizoj en 1973 kaj 1979 la malaperon de la premisoj de la ekzisto de la rando. Finiĝis la epoko de malmultekosta energio pro la sendependiĝo de kolonioj kaj la reakiro de suvereneca povo sur energiprodukto fare de resursoriĉaj landoj.

Alfrontante la malaperon de la rando, la evoluintaj landoj, konscie aŭ nekonscie, provis krei novan randon en kaj ekster siaj landlimoj. Ekzemple, Usono ekde la komenco de 1970aj jaroj kreis virtualan financan spacon, kie financaj institucioj kaj investantoj absorbas monon el la mondo uzante elektronikan teknologion. Rezulte la profito de la financistaro en 2002 okupis 30,9 % de la profito de la tuta industrio en Usono, dum en 1984 estis nur 9,8 %. Usonaj financaj institucioj ankaŭ kreis subprime-merkaton, alispecan randon, kie ili ekspluatis altriskajn personojn kun malgranda enspezo donante al ili dom-hipotekajn kreditojn, kio kaŭzis tutmondan financan krizon en 2007-2008.

Ne nur mondskale

En Eŭropa Unio nova rando ŝajne estas orientaj kaj sudaj landoj kiel Grekio kaj Kipro, dum Germanio kaj Francio kun firma ekonomia hegemonio situas en la centro. Krome en multaj EU-landoj troviĝas enlandaj randoj, konsistantaj ĉefe el enmigrantaj laboristoj. En Japanio, kiu havas nek eksteran randon, nek enmigrantojn, estas preskaŭ same: la distingo inter la centro kaj la rando estas divido inter regulaj dungitoj kaj neregulaj, portempaj dungitoj, kiuj nun konsistigas ĉirkaŭ 40 elcentojn el la tuta laboristaro.

Nun evidentiĝas, ke en ĉiuj evoluintaj landoj estiĝis kaj senĉese grandiĝas novaj centroj kaj novaj randoj, kio montras novan dividon aŭ krevon inter havantoj kaj nehavantoj, venkintoj kaj venkitoj. En evoluantaj landoj kaj eks-socialismaj landoj la situacio estas simila: en la unuaj la strukturo de la centro-rando estas de la komenco instalita kaj ligita al tiu strukturo de evoluintaj landoj. En la lastaj, ŝtataj kapitaloj estis rabitaj kaj uzataj por konstrui tian strukturon.

Fiaj sekvoj de la tutmondiĝo

La tutmondiĝo, nome libera moviĝo de homoj, varoj kaj kapitaloj, estas unuflanke provo anstataŭigi la malaperantajn centro-randajn rilatojn per la novaj rilatoj, kaj aliflanke provo glate funkciigi kaj teni sistemon de “aĉeti malaltpreze kaj vendi altpreze” por ĉefe multnaciaj entreprenoj. Tiamaniere tiuj entreprenoj kaj la financistaro kolektas kaj akumulas profiton en- kaj ekster-lande. La sekvo de la tutmondiĝo estas, ke nura unuelcenta tavolo de riĉuloj akaparas 48 % de la monda riĉaĵo. En evoluintaj landoj la mezaj tavoloj disiĝas en du: la plimulto de la laboristoj faladas en la suban tavolon. En evoluantaj landoj la mezaj tavoloj apenaŭ komencas formiĝi. Ĉiuokaze, malapero de solidaj mezaj klasoj, kiuj subtenas solidan konsumadon kaj demokration kondukos ekonomike al manko de postulado kaj socie kaj politike al maltrankvilo kaj malstabileco de la socio. Verŝajne moderna kapitalismo mem subfosas la bazon, sur kiu ĝi staras.

Jam estiĝis protestoj kaj movadoj kontraŭ tutmondiĝo kaj avara konduto de kapitaloj. Ĉu kapitalismo povos revizii sian direkton kaj pluvivi? Kion politikistoj, ekonomikistoj kaj registaroj faru? Evidente, la plej grava politiko por savi kapitalismon estas redisdivido de enspezoj inter havantoj kaj nehavantoj. Sed nuntempe ili ŝajne agadas male: la registaroj helpas havantojn laŭ ŝtatsocialismo, sed forlasas nehavantojn laŭ novliberalismo.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Libroj

Amo povas ĉion

Kiam inter la kvinmembran kronon de kandidatoj por Nobel-premio pri literaturo la esperanta PEN enmetis Trevor Steele, miris neniu el la legantoj de Literatura Foiro, kiuj el tiu krono difinas la elektiton, proponotan al la Sveda Akademio (poste estis elektita Marjorie Boulton). Efektive, Trevor Steele ne nur estas nia plej granda prozisto, kun dek unu historiaj romanoj kaj du novelaroj, sed liaj verkoj trempiĝas en la esperanta kulturo, do li estas ekstreme reprezenta pri nia grupo, aŭ komunumo, aŭ popolo, aŭ kiel ajn oni volas ĝin nomi.

Du rakontoj

En la nuna romano, inter historia kaj aŭtobiografia, kruciĝas du rakontoj, kiuj mezvoje kunfluas. La protagonistoj estas: Travis, dudek-ok-jara aŭstralia ĵurnalisto ĉe komunista gazeto nun eldonata en nur 3000 ekzempleroj, ĵus forlasita de sia edzino Belinda, kaj kiu venas al Sovetio por persone sperti la vivon tie; Marina, lia ukraina plumamikino; Virve, estona amikino de Marina, ĵurnalistino ĉe Radio Talino kaj turisma gvidantino. Ilin ĉirkaŭas gepatroj, geamikoj, edzoj, amantoj, sampartianoj. La fono estas la tumulta jaro 1990 en Sovetio, trapasanta de la lastaj gorbaĉovaj tagoj al la dissplitiĝo de la imperio, kie partiaj dinosaŭroj ankoraŭ rezistas al moderniĝo: rolas naciismo de la baltaj respublikoj kaj de Ukrainio, ĉiuj volas, unuope kaj por si mem, disiĝi de la granda koloso, nun fakte regata de la prezidanto de la rusia respubliko Boris Jelcin. Ĉiuj volas ŝanĝi, sed neniu scias kion, nek precipe kiel.

La dua konstanta fono estas la ĉiam ĉeestaj esperantistoj, kiuj helpas al la protagonisto transsalti la lingvajn problemojn en lando, kie la naskiĝantaj naciismoj svingas ankaŭ siajn apartajn flagojn lingvajn, tiel ke la lingvoj estona, litova kaj ukraina rifuzas apudesti ĉe la rusa.

Idealoj kolapsas

En la popolo, videbla tra la vivo de la gastigantaj familioj kaj la vizitado de Esperanto-grupoj, oni rimarkas grandan seniluziiĝon kaj malcertecon: idealoj pri komunismo kaj la supozo, ke en Sovetio oni vivas en la plej bona socio de la mondo, kolapsas. Rolas ankaŭ la suspekto, ĉu oni povas paroli laŭte kaj riski esti konsiderata apartenanta al la kontraŭa flanko, kvankam ĉiuj agnoskas, ke la registaro nun estas malpli liberec-mortiga ol sub Stalin, sed ja la funkciuloj de la polico restis kun la samaj principoj mens-malliberigaj. La litovo Arimantas, riĉa esperantisto (kaj iom obskura komercisto), bonfaranto de la movado, eksa membro de KGB (ĉar ja tia estis la epoko), skribas al Virve: “el ĉiuj miaj iamaj idealoj preskaŭ nur Esperanto restis”.

Virinoj

La finiĝinta geedzeco kun Belinda kaj la estingiĝinta espero pri iomo pli ol simpla amikeco kun Marina puŝas Travis al interesiĝo pri virinoj: kial? Ĉu li sentas sin sola? Kaj prezentiĝas ĉiama dilemo socia (kaj familia): ĝis kiu grado licas intime paroli, amindumi, interkisiĝi, litapudi, kunkuŝi (pretekste pri manko de litoj), seksumi, duonamori, kunpenetriĝi je virino, eventuale jam edzino de alia? Kaj kion, kaj kiom intense, promesas intima korespondado, kie koroj ŝajnas elverŝiĝi kaj renkontiĝi? Kaj kiom el tiu intimeco rolas poste ĉe fizika renkontiĝo? Kaj ĉu esperantisteco kaj kuna kongresado malproksimurbe kapablas preterŝtupi ĉiujn tiujn dubojn?

Adaptiĝi al strangaĵoj

La vivo en la tiuepoka Sovetio prezentas neniam spertitajn strangaĵojn, al kiuj Travis, tamen, sukcesas adaptiĝi. Ekzemple, ke, se oni estas eksterlandano, oni devas pagi per okcidenta valuto, dum Travis ĝuste ŝanĝis ĉiujn dolarojn por aspekti kaj vivi kiel ukraino; do li devas kaŝi sian devenon, kaj la esperantistoj organizas por li ŝanĝon de identeco, tiel ke li enĉambriĝu en la hotelo kiel ruso. Tio estis malfacila, se li devis tute sola alfronti la pordistinon ĉe la preno de la ŝlosilo, do necesis alia truko: reenhoteliĝi kun rusa esperantisto, kiu loĝis en apuda ĉambro, tiel ke por indiki sian ŝlosilon Travis devis nur per unu silabo modifi la ciferon de la alia. Kaj krome malfruvespere la nokta gardistino venis kaj esploris la ĉambron por vidi, ĉu enestas nepaginta persono, ĉefe se invitita virino en ĉambro vira.

Alia surprizo estas, ke la lernejo, kie Travis devas instrui la anglan, havas preparita nenion, kaj li mem simple devas startigi ĝin. La soifo de la lernantoj al “komerca angla” starigas tuj-tuje lernejojn tute senprepare. Kaj tio okazis kaj en Kievo kaj en Talino, kie la kurson vizitis amase estonoj, rusoj kaj, specife, judoj, intencantaj migri al Usono.

Ekonomio

Alia tre interesa temo estas, kion tiam pensis rusianoj pri la ekonomio en sia lando post duona jarcento da planita ekonomio. Tiun temon Steele alfrontas tra du fikciaj intervjuoj, unu farita de Travis por sia aŭstralia revuo, la alia farita de Virve por sia estona radio. Intermiksiĝas mafio, libera merkato, ordinaraj friponoj, eksaj partiaj ĉefoj (la ruse nomata nomenklatura); granda malcerteco, sed ankaŭ espero, ke fine ĉio normaliĝos kaj restos la bonaj aferoj de komunismo: ĉiuj havas loĝejon, ne ekzistas senlaboreco, multaj servoj estas senpagaj, eĉ se Jelcin simple volas kopii la okcident-merkatan strukturon de Reagan, Thatcher, Pinochet: sed ... dum ekzistas Sovetunio, la mondo scios, ke estas alternativo. En la reganta kaoso iuj rigardis al la pasinteco kvazaŭ al savaj principoj, aliaj ne plu kredis je ili, sed penis trovi novajn.

Renkonti la plumamikinon

Travis havas plumamikinon en Ukrainio, al kiu li elverŝis sian koron, ĝuste kiam lia geedziĝo kun Belinda finiĝis. Krom alio, Belinda ne interesiĝis pri Esperanto, lia nova intereso. Adiaŭinte ĉiujn, li eksidas en aviadilon al Singapuro, por sekva salto al Moskvo kaj de tie al Kievo, post konversacio jam en la flughavena atendejo kun maljuna ukraino Miŝa, kiu lin atentigas pri la naskiĝanta mafio en Ukrainio, kiun partoprenas ankaŭ doganistoj. Li estis telefoninta al Marina kelke da tagoj antaŭe; la konversacio estis irinta glate, do bona aŭguro por persona renkontiĝo.

La atmosfero kiun Travis renkontas en Ukrainio estas de akra malpaco inter malsamaj politikaj fluoj, ĉiu siavice ŝovinisma. Same, la spertoj, kiujn li havas en la rusaj flughavenoj, ne estas agrablaj, sed li ekkonscias, ke Rusio estas lando alia, kie oni komprenas la anglan nur en la oficejoj de Inturist, kaj ke la vivkondiĉoj, kiujn li volis sperti, estas tute aliaj, ol oni supozas en Aŭstralio. Tro facile estas raporti kun malŝato pri landoj, kiuj vivas je pli malalta vivnivelo, sed tra la linioj oni apenaŭ rimarkas tion.

Travis rapide adaptiĝas al la lokaj kutimoj: senorda vico ĉe giĉetoj, laŭmomentaj proponoj por libera loko en aviadilo, malfruoj. Sed fine lin atendas en Kievo lia plumamikino Marina, kiu tuj lin brakumas, antaŭvidigante pli konsistan evoluon de la unuaj salutoj. Marina lin kondukas al sia hejmo, kie ilin atendas ŝiaj ... edzo kaj filo. Ŝiaj rilatoj kun la edzo estas strangaj, ŝajne li enuis pri tro rutina seksumado kaj favoras komunan amoradon ... Li ja deziras, se ne triope kunkuŝi, almenaŭ vidi la seksumadon de sia edzino kun la fremdulo, sed Travis restas blokita antaŭ tiu ebleco, do li dormas kun Marina en nura senpeka ĉirkaŭbrakado. Ĉu tio estis universala homa situacio, aŭ ĉu ĝi vere spegulis la misfunkciadon de la vivo en Sovetunio? La rilatoj kun Marina iĝas malfacilaj: ŝi volus sin teni nur al Travis, sed la situacio malkonvenas. Provizore ili decidas ne plu pensi pri amorado.

Danĝera malamo

Intertempe emerĝas la politika situacio: granda parto de la ukrainoj volas sendependecon aŭ almenaŭ administran aŭtonomecon: Moskvo ne komprenas la ukrainajn bezonojn, la imperio estas ĉe la kriza punkto de disrompiĝo. Eksterlandano ne scias, kiu pravas, ĉu la rusigitoj dum generacioj aŭ la purukrainaj junuloj, celantaj propran ŝtaton; sed montriĝas danĝera malamo: estas eĉ riske paroli ruse, la ukraina lingvo estas diferenca, ŝajne eĉ intence diferencigita.

Iom da misfarto, eble ne pro la diboĉado dum la Esperantogrupa kunsido, sed pro tarda influo de la ĉernobila eksplodo; oportunus iom foresti kaj iri al pli malproksimaj urboj, eventuale por viziti esperantistojn tie. Efektive, la vojaĝo plibonfartigas Travis. Sed la vizito al Babij Jar estas terura: ekstermejo de judoj kaj alietnanoj fare de la naziaj okupaciantoj: verŝajne entute 100 000 dum la jaroj 1941-1942, sed ankaŭ iuj ukrainoj simpatiis kun la nazioj, ĉar ili volis forpeli la malamatan Stalin per la fortoj de Hitler. Ĉe vizito al kolĥozo la situacio aperas degenerinta: Meze, en granda kampo, staris iaj mizeraj plantoj, kiuj sciis, ke oni eĉ ne degnos rikolti ilin. Eble ili estis eĉ de antaŭaj jaroj. Iliaj kapoj falis, ili donis sian verdikton pri la institucio de kolektiva bienado, almenaŭ kiel ĝi okazis en Sovetunio.

Voĉdonado

En la interplektiĝanta dua rakonto, kiu okazas en la baltaj respublikoj, estonino Virve estas morna; ja preskaŭ ĉiuj familioj en tiu lando perdis anojn pro milito aŭ deporto. Io estas tamen ŝanĝiĝanta post ses jaroj da glasnosto: KGB ne plu prienketos aŭ ĉikanos civitanojn, se ili ricevas leteron aŭ pakaĵon el eksterlando. Montriĝas forte malsamaj opinioj inter Virve kaj ŝia patrino: ĉu la elektoj en Estonio ekskludu politike, se ne jure, la rusojn, kiuj loĝas tie? Estonoj, same kiel aliaj nerusaj komunumoj, tediĝis de la peza rusa strukturo, kiun ili sentis fremda; ili volas havi voĉdonadon, kiun, tamen, ne partoprenu rusoj, kiuj estas establiĝintaj ne malmultnombre; kompreneble, ili estas masiva parto ankaŭ ideologia, ĉefe komunistoj.

Ja kelkaj homoj ludis sur du kampoj, evidentigante sian personecon jen laŭ unu aspekto jen laŭ alia, laŭ tio kiel la vento blovis; pri iu la aŭtoro pitoreske rakontas, ke li estis iam eminenta komunista funkciulo kaj, same kiel tigro, ne povas ŝanĝi siajn striojn. Montriĝas generacia neinterkompreno, la penetro de rusoj en Estonion laŭ la pakto Ribbentropp-Molotov restis vundo ĉe unu generacio, la rusa komunumo jam establita aspektis normala al la generacio posta. Sama politika moviĝo en Litovio, kun esence kontraŭsovetiaj litovaj Olimpikoj, al kiuj Virve iras por intervjui eksterlandajn atletojn. Sed incidento ĉe la landlimo, kun la sovetia armeo, kiu atakas (kaj mortigas) litovajn doganistojn, igas la organizantojn rezigni pri la sporta evento. Irado al trinkejo malkovrigas, ke la mafio ekposedis plurajn lokalojn kaj postulas kiel ĉantaĝmonon 5 % de la enkasigita sumo kun la minaco, ke aliokaze la domo estos bruligita; la polico, ŝajne, povas nenion, ĉar la mafiaj estroj estis membroj de KGB. Kompreneble, la posedanto pagas.

Puĉo

Kaj jen venas la puĉo kontraŭ Gorbaĉov, kaj kontraŭ la favorantoj de la sendependiĝo de Estonio; la dinosaŭroj klopodas kapti la povon kaj ne perdi siajn privilegiojn. Tagoj tre maltrankviligaj, kiujn Steele rakontas tra ege intimaj familiaj situacioj. Ripetitaj telefonadoj al la aŭstralia ambasado en Moskvo, por enketi, ĉu fluglinioj funkcias, ĉu la puĉo estas estingita, ĉu estas danĝere por eksterlandano resti en Sovetio. La streĉo de la konvulsia situacio, kie forta estis la reciproka helpo, pli kaj pli maturigas la senton, ke Virve kaj Travis povas esti feliĉaj kune, ajnaloke, eĉ inter ruinoj.

Senriproĉa verko

Verko streĉa kun surprizo aŭ eĉ vera teatrofrapo sur ĉiu tria paĝo; la stilo, ne necesas tion substreki, absolute flua kaj senriproĉa, trenas la leganton senspire ĝis la fino.

Carlo Minnaja

Trevor Steele: Amo inter ruinoj. Eld. FEL, Antverpeno, 2016. 230 paĝoj. ISBN 978-90-77066-55-3.

Prezo ĉe FEL: 16,00 eŭroj + afranko (papera versio); 9,60 eŭroj (bitaj versioj).

Libroj

Bela fabelo pri enigma lando

Post kiam mi vidis proponon recenzi la libron de Trevor Steele Amo inter ruinoj, mi tuj akceptis ĝin, ne pro tio, ke mi speciale ŝatas la verkojn de tiu ĉi aŭtoro (mia antaŭa recenzo pri Paradizo ŝtelita* ne estis favora), sed ĉar mi opiniis, ke la romanon, kies intrigo disvolviĝas en la disfalanta Sovetunio, prefere juĝu homo, kiu persone spertis tiun ĉi epokon. Do mia pritakso nature dividiĝas en du partojn — la beletran kaj la historian.

Serĉante la amon

Unue mi mallonge prezentu la intrigon. En 1990 la juna aŭstralia esperantisto Travis Siganoff veturas al Sovetunio. Li estas maldekstrema, do esperas trovi alternativon al kapitalisma socio kaj samtempe novan amon. Lia antaŭa amatino jam forlasis lin, ĉar li malsukcesis kontentigi ŝian seksan apetiton. Amorado havas sufiĉe grandan lokon en tiu ĉi verko, pli ĝuste en la konduto de la ĉefaj herooj.

En Kievo li rapide elreviĝas pri la virino, al kiu li veturis, ĉar lia korespondamikino Marina (ankaŭ esperantistino) preferas havi en lito du partnerojn samtempe (unu el kiuj estas ŝia edzo Paŝa), al kio la vojaĝanto ne pretas. Tamen ŝi rapide agnoskas sian eraron kaj lasas lin serĉi sian vojon.

Migrinte al Talino li trovas tie alian esperantistinon, la belan estoninon Virve. Ŝi estas koramikino de enigma esperantisto Arimantas (poste evidentiĝas, ke li estas bandito), sed post lia murdo en krima interpafado ŝi baldaŭ transiras al sia nova amo, nia aŭstraliano. Ĉio ĉi disvolviĝas en tradicia Esperanto-medio (kluboj, kongresoj ktp) sur fono de la agonianta Sovetunio.

Glata, sed plata

Esperantistoj ŝatas fanfaroni, ke Esperanto havas riĉan kulturon, inkluzive la originalan literaturon. Espereble, tiu aserto pravas, tamen mi ĝis nun ne povas konfirmi ĝin surbaze de la personaj spertoj. Inter malmultaj Esperanto-aŭtoroj, kies verkojn mi legis, impresis min nur Spomenka Štimec, Cezaro Rossetti kaj Baldur Ragnarsson, kiujn mi facile imagus tradukitaj kaj bone akceptataj ekster Esperantujo. Aliaj verkistoj, eĉ sufiĉe popularaj kiel Lena Karpunina kaj István Nemere, laŭ mia opinio, apartenas al la senfina tendaro de la amatoroj, interesaj nur ene de sia amika aŭ samideana rondo. Mi pensas, ke Trevor Steele apartenas al la lasta grupo, kaj Amo inter ruinoj nur firmigis tiun ĉi opinion.

Li scias rakonti kaj parolas glate, kaj evidente ankaŭ lia buŝparolo estas same vigla kaj senerara. Mi ĝis nun rememoras lian eseon en Beletra Almanako* kiel brilan ekzemplon de humurplena rakonto. Apenaŭ kredindas, ke ambaŭ tekstoj estis verkitaj de la sama homo. Mi klarigu.

La ĉefa problemo mi konsideras la palecon de la personoj. Ĉiuj herooj estas senvivaj, kvazaŭ paperpupoj, eltranĉitaj el kartono kaj ĉiam turnitaj al la leganto per unu flanko. Ili paŝas, pensas, komunikiĝas, amoras, sed ĉion faras monotone, seriozmiene kaj nekredinde racie. En la romano agadas plej diversaj homoj: juna aŭstraliano, lia estona koramikino, maljuna Esperanto-verkisto, bandito-esperantisto (jes ja!), dekoj da aliaj personoj, sed ĉiuj parolas per la sama voĉo, kaj tio estas la voĉo de la aŭtoro.

La dialogoj estas senvivaj, kaj eĉ amoras la herooj kvazaŭ laŭ skemo. Jen, ekzemple, la sceno, kie Marina venas en la liton de Travis kaj provas amori kun li, dum ŝia edzo subrigardas ĉe la pordo.

Marina, ĉu ni fermu — eĉ ŝlosu — la pordon?”
“Mi promesis al Paŝa, ke se li ne rajtas partopreni, almenaŭ li povos de tempo al tempo spekti”.
“Ho Dio! Ne! Kara Marina, bonvolu vesti vin. Mi faros same. Jes, mi volas dormi kun vi, sed nur dormi. Mi esperas ke vi komprenas”.
Marina volis ion diri, sed rezignis. Ŝi vestis sin kaj ekkuŝis apud li, sed ne provis plu tuŝi lin. Subite ŝi eksidis kaj lasis fali la kapon kaj preskaŭ plorante diris, “Travis, pardonu milfoje! Nun mi vere hontas! Nun mi estas la malnova Marina, kiu ankoraŭ ne renkontis Paŝa. Nun mi vin komprenas. Pardonu! Ni ne amoros, sed bonvolu resti mia amiko.” ...

Rapidega evoluo por la virino, kiu kutimas al partnerŝanĝo kaj rigardismo, ĉu ne? Tro rapida por kredigi min. Se Konstantin Stanislavski legus tion, li certe ripetus sian faman: “Mi ne kredas!”

Etoso aŭtentika

Por esti justa, unue mi laŭdu la verkon. Ĝi enhavas plurajn misojn rilate detalojn, sed la ĝenerala etoso estas priskribita ĝuste kaj trafe.

Sovetunio estis koloso sur argilaj piedoj. Ekonomia kolapso, daŭra lukto pri la potenco, kresko de naciismo en la baltaj landoj, banditoj ĉantaĝas la unuajn komercistojn, ĉie regas ĥaoso kaj necerteco — vere, tiel estis. Mi naskiĝis en 1974, do sufiĉe ĝuis la sovetian epokon, perestrojkon kaj la postajn okazaĵojn.

La aŭtoro trafe rimarkigas, ke Miĥail Gorbaĉov estis tiutempe tre nepopulara figuro en sia lando, kontraste al Boris Jelcin, kiu estis lia plej forta oponanto. En la okcidenta mondo la sovetia prezidanto ĝis nun estas adorata kiel homo, kiu detruis la “imperion de malbono” kaj venkis komunismon de interne, dum la sovetianoj memoras lin ĉefe kiel malfortan babilemulon, kies ekonomiaj reformoj fiaskis, same kiel la politikaj. En 1990-1991 li aspektis kiel trivita pajlopupo, kiu plu alkroĉiĝis al la Komunisma Partio kaj strikta federacia potenco, kiuj jam perdis ĉian aŭtoritaton.

Katastrofoj sekvis unu la alian, sed li nur balbutis, ke li ne faris tion, ne ordonis, eĉ ne sciis, do ne respondecas. En la kapoj ĉiam pli forte leviĝis la demando: “Se li estas ŝtatestro, li devas scii kaj respondeci. Se li ne scias, nek respondecas pri sia propra lando — kial li ne foriras?”

Sendo de armeaj trupoj al Bakuo en januaro 1990 sekvigis pereon de 130 ĝis 170 homoj. Dispelo de manifestacio en Tbiliso en aprilo 1990 finiĝis per 19 mortintoj. El atako kontraŭ la televidstacio en Vilno en januaro 1991 rezultis mortigo de 15 kaj vundado de 900 homoj. En tiuj tagoj la rokmuzikisto Jurij Ŝevĉuk kantis “Ĝiba malbono rampas laŭ Litovio ...” (Ĝibo en la rusa estas “Gorb”, do ĉiuj komprenis la aludon), kaj plejparto de miaj samaĝuloj subtenis lin.

“Ni atendas ŝanĝojn!” kantis alia rok-idolo Viktor Coj, kaj tiuj vortoj iĝis la devizo de la generacio kaj la tempo. Ni postulis ŝanĝojn, kaj la ĉefa espero estis la agresema opozicia prezidanto de Rusia SFSR, Boris Jelcin. Ni damnos lin kiel alkoholulon, korupciulon kaj friponon, sed tio okazos poste. En 1990 ni preskaŭ amis lin.

Ĉio ĉi vidiĝas en la libro. Dankon, aŭtoro, tiukampe vi vere sukcesis.

Sub branĉoriĉa oksikoko

Ĉu vi iam ĝuis ombron de oksikoko? Tiu ĉi planto altas ne pli ol 20 cm, sed la rusoj ĝuas ĝin tre ofte — plejparte helpe de okcidentaj filmoj kaj libroj, kies aŭtoroj ne estas tro skrupulaj.

Branĉoriĉa oksikoko — tiel la rusoj nomas fabelecajn historiojn pri sia lando. Ni renkontas ilin ĉiupaŝe, kaj, se antaŭe tio indignigis, do nun ni jam nur ridas. Speciale famas pri tio Holivudo, kiu kreis la plej brilajn ekzemplojn tiaspecajn. Ĉu vi memoras Lev Andropov, la rusan astronaŭton el la kosmostacio Mir, kiu flugis en senpezeco, en ĉapo-uŝanko, ĉiam ebria, kaj riparis la maŝinaron frapante ĝin per ferstango? Li estis eĉ pli amuza ol la rusaj banditoj el “Turisto”, kiuj pro iu nekomprenebla kialo parolis ukraine (evidente por la usonanoj ĉiuj eks-sovetianoj samas). Mi jam ne parolu pri “Anna Karenina”, kie la cara oficiro Vronskij portas sovetiajn epoletojn, drinkas brandon el vodko-glasetoj kaj parolas pri la bolŝevikoj (en 1879!).

Kio kaŭzas tion? Manko de informoj kaj maldeziro serĉi ilin. Ordinara okcidentano havas en sia kapo iom da belaj rusaj klasikaĵoj (Ĉeĥov-Dostojevskij-Tolstoj), teruraĵojn el Arkipelago Gulago de Aleksandr Solĵenicin kaj amuzajn kozakojn el animaciaĵoj de Walt Disney. Ĉio kunfandiĝas en unu bildon, kiu estas aplikata al iu ajn periodo de la rusa historio. Kaj disfloras la oksikoko ...

Mi legis, ke Trevor Steele loĝis iam en orienta Eŭropo aŭ almenaŭ havas personajn spertojn pri tiu ĉi regiono. Tio senteblas en la romano, kiu enhavas multe da detaloj, riceveblaj nur persone aŭ helpe de sperta konsilanto-denaskulo. Tamen evidente tiu vivperiodo estis mallonga, aŭ konsultado malsufiĉa. Do aperis pluraj eraroj kaj fuŝoj. Mi listigis la plej okulfrapajn, dividante ilin je du partoj: la historiaj kaj la lingvaj.

Historio kaj vivkutimoj

Virve rakontas: en 1939 post la anekso de Estonio NKVD-agentoj mortpafis mian avon kiel “kosmopoliton” (p. 18)*.
La kampanjo kontraŭ la intelektuloj akuzataj pro adorado de la okcidentaj idealoj (do nomitaj “kosmopolitoj”) komenciĝis en 1948 kaj daŭris ĝis la morto de Stalin en 1953. Ĝi celis bridi dubojn, kiuj povus aperi en la kapon de sovetiaj civitanoj, kiuj vidis la pli riĉan vivon en la kapitalismaj landoj dum la liberigo de Eŭropo. La kampanjo havis fortan antisemitisman akcenton, do plejparto de la viktimoj estis judaj artistoj kaj aktivuloj. Multaj estis maldungitaj, kritikataj, ne plu publikigataj ktp. Nur du “kosmopolitoj” estis mortpafitaj, sed ambaŭ estis judoj, kaj okazis tio en 1949, dek jarojn post la anekso de Estonio.

“Gulago Mordva, koncentrejo por virinoj” (p. 20)
Gulag estas mallongigo de la ĉefa administracio de la puntendaroj kaj malliberejoj — sekcio de NKVD (poste la ministerio pri internaj aferoj, poste tiu pri justico), kiu regis la malliberejojn en Sovetunio en 1930-1956. Do tio estas la nomo de la prizonsistemo, ne iu ajn malliberejo. En Sovetio kaj nun en Rusio ĝi estas uzata nur kiel historia termino. Politika prizonulo povus paroli pri lager (puntendaro) aŭ tjurma (prizono), sed ne gulago. Mi aldonu, ke mordva estas la nomo de la ĉevolga etno, kies respubliko nomiĝas Mordvio. Evidente, la aŭtoro celis la lastan. Kaj, kompreneble, neniu nomus tiun koncentrejo — la sovetianoj tro bone memoras la duan mondmiliton, dum kiu pereis 27 milionoj de niaj samlandanoj, el ili multaj en la naziaj koncentrejoj.

“Li [Gorbaĉov] probable savis la vivon de ... dekmiloj da aliaj homoj [el gulago]” (p. 21)
Denove konfuzo de malsamaj historiaj periodoj. De 1956 ĝis 1987 pro la kontraŭŝtataj krimoj en Sovetunio estis kondamnitaj 8145 homoj. La maksimuma malliberigo estis 10 jaroj. Dekmiloj da politikaj prizonuloj, savitaj de neevitebla pereo, estas nura fantaziaĵo.

Papirosij (p. 84)
La aŭtoro asertas, ke tio egalas al cigaredoj. Tamen por tiuj lastaj estas uzata preskaŭ samsona rusa vorto sigareti, dum papirosi havas Esperanto-version papirosoj kaj signifas nur specon de cigaredoj — sen filtro kaj en maldika papero.

“Se vi simple foriras de iu loĝloko al alia sen speciala permeso, vi vane klopodos registriĝi aliloke. Kaj se vi ne estas registrita, vi havos grandajn problemojn, eble vi estos arestita” (p. 63)
Denove la aŭtoro konfuzas malsamajn epokojn. La deviga registriĝo estis enkondukita en Sovetunio en 1932 kiel parto de la novkreita pasporta sistemo. En la 1930aj jaroj tio vere kreis malfacilaĵojn por la homoj, sed poste la reguloj grave ŝanĝiĝis. En la priskribata periodo ĉiujare dekmilionoj da homoj libere migradis tra Sovetunio, pro kio la nunaj pensiuloj ofte havas parencojn tra la tuta lando. Registriĝi en nova loko estis facile (krom Moskvo kaj Leningrado), kaj eĉ se oni ne faris tion ĝustatempe, la maksimuma puno estis ... 10 rubloj (inĝeniero lukris normale 120 monate, fojfoje pli).

“Viktor fakte estis judo, kvankam li, kiel ĉiuj sovetiaj judoj, preferis nomi sin “hebreo”” (p. 66)
En la rusa ekzistas tri vortoj en tiu sencokampo: jevrej (hebreo), iudej (judo), ĵid (judaĉo). Ĝis la fino de la 19a jarcento dominis ĵid, kiu havis neniun malfavoran sencon kaj markis samtempe etnan kaj religian apartenon (ili koincidis). Poste ĝin anstataŭis jevrej, kiu ekde la 1920aj jaroj iĝis normo. Nun jevrej signifas etnan apartenon, iudej la religian (kaj ili ne plu koincidas, ĉar plejparto de la rusiaj judoj estas ateistoj), dum ĵid estas tre ofenda. Viktor ne preferis nomi sin hebreo, tio estis (kaj plu estas) la sola uzebla varianto.

“La Ruĝa Armeo atakis la doganistojn ... kaj mortigis multajn” (p. 76)
Temas pri la eventoj de printempo-somero 1991. Fine de 1990 la registaroj de la baltaj respublikoj, deklarintaj sendependiĝon de Sovetunio, starigis doganejojn laŭlonge de siaj limoj. Tio estis ĉefe simbola ago; krome ili celis preventi elportadon de varoj dum la kreskanta deficito (Baltio estis la plej prospera regiono de la lando). Plenumante ordonojn de la federacia registaro, oni atakis ilin kiel kontraŭleĝajn instituciojn, batis la doganistojn (ne murdis!) kaj detruis (plej ofte bruligis) la konstruaĵojn. Sed faris tion ne la Ruĝa Armeo (jen plia fuŝo: ekde 1946 ĝi nomiĝis la Sovetia Armeo kaj neniu nomus ĝiajn soldatojn “ruĝarmeanoj” krom ŝerce), sed la specialaj milicaj taĉmentoj (OMON), ĉefe tiuj el Rigo kaj Vilno.
La solaj mortigoj okazis la 31an de julio 1991 en la doganejo apud la vilaĝo Medininkai, kie estis murditaj sep homoj. Oni akuzis pri tio la Rigan OMON, kaj kvar milicanoj estis kondamnitaj al ĝismorta enprizonigo (el ili tri malĉeeste, do plu serĉataj). Mi aldonu, ke en aŭgusto 1991 la taĉmento estis evakuita al mia urbo Tjumeno, kie ĝi transformiĝis al la Tjumena OMON.

“La viroj simple metis slipon sur tablon kaj diris, ke jen la numero de la bankkonto, en kiu Antanas pagu 5 % de liaj profitoj” (p. 79)
Tiel la aŭtoro priskribas ĉantaĝon fare de la baltaj banditoj. Mi povas nur ridegi. Ĉu vere? Ĉu 5 %? Ĉu ĝire al bankokonto? En la 1990aj jaroj ĉantaĝo estis amasa afero, fakte normo por la unuaj komercistoj. Por kriŝa (ĵargone: tegmento) ankoraŭ antaŭ kelkaj jaroj pagis ĉiuj entreprenistoj, krom tiuj kun rilatoj en milico, FSB kaj prokurorejo, kaj minimume 10 % de la enspezoj. Nun oni ĉantaĝas ĉefe kontraŭleĝajn aŭ apudajn komercojn (bordeloj ktp). La pagoj tradicie iras al obŝĉak (ĵargone: komunumaĵo) — krimula kaso, uzata por subaĉeti prizongardistojn kaj policistojn, aĉeti narkotikaĵojn kaj armilojn, lui kaŝejojn ktp. Ĉu iu imagas fari tiajn pagojn per banka ĝiro? Mia imagopovo kolapsas.

“Malmultaj el ŝiaj konatoj, kaj neniu esperantisto, havis privatan aŭton, krom se ili havis altan rangon en la partio aŭ burokrataro” (p. 72)
Mi prezentos nur unu ciferon: en 1990 en Sovetunio estis produktitaj 1 260 000 leĝeraj aŭtoj. Ili estis simplaj, sed sufiĉe fortikaj kaj servis almenaŭ po dek jarojn, ofte pli. Iom tro da aŭtoj por la elituloj, ĉu ne? Same fantazia estas la aserto pri la maleblo havi personan telefonon (p. 80).

Rusa Respubliko (p. 103)
Neniam ekzistis iu ajn Rusa Respubliko, do evidente la aŭtoro celas Rusian Sovetian Federacian Socialisman Respublikon, kiu ekzistis ene de Sovetunio. Eksterlandanoj ofte konfuzas du nociojn, kion neniam farus loĝanto de Rusio: “rusoj” (etno) kaj “rusianoj” (nacio). En Rusio loĝas pli ol 150 etnoj, kaj en pluraj regionoj rusoj estas etna malplimulto aŭ preskaŭ tute mankas (kiel en Ĉeĉenio kaj Inguŝio). Pro tio nia lando nomiĝas “Rusia Federacio”, same kiel antaŭe ekzistis Rusia SFSR kaj antaŭe la Rusia Imperio. “Rusio por la rusoj” estas devizo de la naciistoj, do almenaŭ la esperantistaro ne sekvu ĝin.

“Sovetunio kreis unuecan ŝtaton el multaj diversaj landoj kaj landetoj” (p. 119)
Brila ekzemplo de erara historia rekonstruo. Surbaze de Sovetunio kreiĝis 15 agnoskitaj kaj pluraj neagnoskitaj ŝtatoj. Sed tio ne signifas, ke antaŭe ĝi unuigis ilin. Sovetunio estis la heredanto de la Rusia Imperio, nur kun kelkaj perdoj — en 1917 Finnlando kaj Pollando sendependiĝis definitive; Estonio, Latvio kaj Litovio — portempe kaj estis revenigitaj en 1939. Ĝi ne unuigis 15 landojn, sed grandparte kreis ilin kaj la respektivajn naciojn. Unuafoje sur la politika mapo de la mondo aperis la ŝtatoj Taĝikio, Kazaĥio, Turkmenio ktp. Moskvo fakte konturis la limojn de tiuj respublikoj kaj nomis homojn interne de ili respektive taĝikoj, kazaĥoj, turkmenoj ktp. Naciformiĝaj procezoj ne tute finiĝis, do, ekzemple, en Taĝikio unu jaron post la disfalo de Sovetio eksplodis sangoverŝa enlanda milito inter la nordaj kaj sudaj taĝikoj, kiuj ĝis nun apenaŭ konsideras sin unueca etno.

La lingvo

Mamuŝka (p. 37)
La aŭtoro ofte metas en la tekston rusajn vortojn latinskribitajn, sed ne ĉiam trafe. Rusa infano povas karese voki la patrinon mamoĉkamamula, sed ne mamuŝka. Eble tiel parolas la bulgaroj, sed ne ĉiuj slavoj estas la samaj.

Krasnaja Armejskaja (p. 49)
Evidente temas pri Krasnoarmejskaja (Ruĝarmea) — ĉiam skribata unuvorte.

Koneŝno (p. 67)
La aŭtoro tradukas ĝin kiel kompreneble, kvankam pli trafa estas certe, dum por kompreneble pli konvenas razumeeca.

Tanja Miĥajlovna (p. 90)
En Rusio oni kutimas nomi pli aĝajn, altrangajn aŭ estimatajn homojn laŭ kombino de la persona kaj patra nomoj. Do estas normale, ke Travis nomis la direktorinon tiel. Sed en neniu okazo li povus kombini Tanja (familiara formo de Tatjana) kun patronomo — tio aspektus kiel moko.

Lydia (p. 154, 172)
Oni ofte uzas la literon y por transdoni la rusan sonon ы. Sed en tiu ĉi ina nomo, almenaŭ en la rusa, aŭdeblas klara i, do kial nepre sekvi la anglalingvan version?

Amatora kaj kliŝa

Mi aldonu kelkajn vortojn pri la eldonaĵo mem. Bedaŭrinde, ili ne estos tre laŭdaj. La papero estas blanka, kovrilo mola, sed sufiĉe fortika, la tiparo normala, la folioj bone algluitaj.

Ĝenerale, la Esperanto-lingvaĵo estas normala — nek eksperimenta, nek anakronisma. Mi nur ne komprenas, kial ofte aperas la vorto “afero” en la signifo “aĵo”? Ekzemple: “Li prenis aferojn el forno” (p. 38). Ĉu tio estas paŭsaĵo de la angla “thing”? Mi ne tuj komprenis ankaŭ, kio estas “subtera trajnservo” (p. 44), kaj nur poste divenis, ke temas pri metroo.

Tamen la enpaĝigo estas tre simpla, mi eĉ nomus ĝin amatora. La romano konsistas el pluraj ĉapitroj, sed ili finiĝas kaj komenciĝas subite. Antaŭ la leganto aperas blanka spaco, sen iuj ajn numeroj, vortoj, vinjetoj aŭ aliaj eldonsignoj. Ankaŭ la kovrilo estas simplega: rustkovrita soldata kasko kun granda truo, tra kiu elkreskis dianto. Kian rilaton tiu ĉi postmilita bildo havas al la amaventuro de la juna aŭstraliano en la senorda, sed ankoraŭ paca Sovetio — mi ne komprenis.

Resumo

Al kiu mi ne rekomendu tiun ĉi libron? Ĝi apenaŭ plaĉos al homoj, kiuj bone konas la historion de Sovetio aŭ loĝis en la lando en la priskribata epoko. Mi same dubas pri la beletremuloj, kiuj kutimas legi altnivelajn prozaĵojn kun vivaj karakteroj, komplika intrigo kaj profunda psikologia analizo.

Al kiu mi povus rekomendi tiun ĉi libron? Al la ŝatantoj de la verkoj de Trevor Steele kaj al ĉiuj, kiuj deziras iom konatiĝi kun la vivo en Sovetio en ĝiaj lastaj jaroj. Se oni ne estas tro skrupulema rilate historiajn faktojn kaj kulturajn detalojn, eblos ricevi ĝeneralan imagon pri la eventoj.

Fakte, mi povas imagi preskaŭ iun ajn kun tiu ĉi libro enmane — sur plaĝo, en trajno aŭ dum longa flugo. Neniu literaturo konsistas nur el ĉefverkoj, do se ni havas normalan lingvon, ni devas havi ankaŭ normalan literaturon — kun ĝiaj pintoj, fuŝoj kaj meznivelaĵoj, al kiuj laŭ mia opinio apartenas tiu ĉi romano de la fekunda aŭstralia verkisto.

Stanislavo Belov

Trevor Steele: Amo inter ruinoj. Eld. FEL, Antverpeno, 2016. 230 paĝoj. ISBN 978-90-77066-55-3.

Prezo ĉe FEL: 16,00 eŭroj + afranko (papera versio); 9,60 eŭroj (bitaj versioj).

* 1. Stanislavo Belov. Paradizo ŝtelita: kontraŭdiraj impresoj // Beletra Almanako. N-ro 18. Oktobro 2013. p. 125-129.
* 2. Trevor Steele. Aventuroj de naivulo en la oceano de literatura business // Beletra Almanako. N-ro 3. Septembro 2008. p. 52-55.
* 3. La paĝnumeroj rilatas al la presita versio de la romano.

Politiko

D. R. KONGO

Registrado de balotantoj

La registrado de balotantoj por la elekto de la prezidanto en Demokratia Respubliko Kongo jam komenciĝis en la tuta etendo de la respubliko kaj daŭros ĝis la fino de la jaro 2017.

La malfermaj solenaĵoj malsamis diversloke pro la sekurecaj problemoj en iuj partoj de la lando. En la nord-orienta parto de Kongolando kontraŭleĝa armita grupo kaptis varbmaterialojn por balota registrado; en aliaj partoj de la lando estas malfacile registriĝi por la balotado pro la longaj vicoj kaj malrapida funkciado de la registrejoj.

Eviti la pasintajn erarojn

Ankaŭ neplenaĝuloj 16- kaj 17-jaraj estas registrataj. Ĉu ankaŭ ili voĉdonos? Certe ne — laŭ la konga konstitucio, nur plenkreskuloj rajtas voĉdoni. Dum la prezidanto-elektoj en 2011 la Nacia Sendependa Balota Komisiono (NSBK: nacia organo, kies tasko estas organizi la elektojn) registris nur la plenkreskulojn. Nun la registrado de la novaj adoltoj kaŭzas grandan problemon pro ilia multeco. Ja estas milionoj da ili. Jen kial la konga registaro decidis registri neplenaĝulojn ekde la 16-jara aĝo, por eviti tiun ĉi problemon dum la estontaj elektoj, kiam ili iĝos plenaĝaj.

Rusaki Serge

korespondanto de Monato en D.R. Kongo

Moderna vivo

TEĤNOLOGIO

Kiu poŝtelefono ne estas jam en la lito?

Hodiaŭ la modernaj telefonoj fariĝis nepraj iloj por nuntempuloj tutmonde. Ili plenumas multajn funkciojn kiel voĉtelefonado, retumado, fotado, navigado en Interreto, spektado de filmoj, aŭskultado de sondosieroj, retludado ktp. Sociaj retejoj estas la plej populara kaj utila rimedo, per kiu multaj homoj kunligas sin kun amikoj kaj konatoj.

Bankuvo

Dum inter gejunuloj la poŝtelefonoj estas jam nemalhaveblaj iloj, estiĝis serioza problemo: multaj sinkas en dependecon. Laŭ enketo la averaĝa uztempo de japanaj lernantinoj inter 15- kaj 18-jaraj estas 5,5 horoj ĉiutage. Alia enketo raportis, ke ĉirkaŭ 30 % el la japanaj universitataj studentoj uzas poŝtelefonon en bankuvoj. Ili sentas sin maltrankvilaj ne estante ĉiam komunike ligitaj kun amikoj. Parencoj kaj instruistoj, precipe tiuj de lernantoj de altlernejoj kaj mezlernejoj, malŝatas, ke iliaj gefiloj aŭ gelernantoj retumas aŭ interŝanĝas bagatelajn mesaĝojn ĝis meznokto.

La lastan jaron s-ro Kawakami, estro de altlernejo de la gubernio Okajama, per afiŝoj alvokis siajn lernantojn, ke ili ne malfrue enlitigu siajn poŝtelefonojn; li aldonis foton de poŝtelefono en litsaketo. Tiam tiuj litsaketoj jam troviĝis en la vendejoj, sed post la aperigo de tiuj afiŝoj ili multe vendiĝis kaj jam pli ol miliono estas venditaj.

Tamen ne klaras, kiom efikis la litsaketoj por preventi la dependecon je poŝtelefonoj.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Atenton! Ĉu ĉiuj poŝtelefonoj estas jam en la lito? Foto: ISIKAWA TAKASI

Moderna vivo

FLANDRIO

Nova statuo inaŭgurita

La 10an de decembro 2016 okaze de la vintraj festoj en Antverpeno estis inaŭgurita la nova statuo de Nelo kaj Patraŝ, la du ĉefroluloj de la romano Hundo de Flandrio. La romano estas verkita de la brita aŭtorino Ouida (plumnomo de Marie Louise de la Ramée), kiu pasigis kelkajn tagojn en Belgio. Ŝi estis pasia bestoŝatanto kaj per la libro volis plendi kontraŭ la misuzo de bestoj kaj la infanlaboro en Eŭropo en la 19a jarcento.

La statuo troviĝas kelkdek metrojn antaŭ la katedralo de Antverpeno, grava loko en la romano. Ĝi estas blanka marmora statuo, 1,10 metrojn alta kaj 1,80 metrojn longa. La skulptisto estas la 35-jara gentano Batist Vermeulen. La marmora statuo, metita tie per granda gruo, estis poste kompletigita per “kovrilo de stratŝtonoj” identaj al la resto de la placo, tiel ke la du ŝajnas dormi sub pavima kovrilo.

Loĝloko

Laŭ supozo de dungito de la turisma servo de Antverpeno, Nelo kaj Patraŝ loĝis en Hobokeno, suda distrikto de la urbo Antverpeno, ĉar la rakonto menciis muelilon apud kanalo, kaj, ne konante iun kanalon, li supozis, ke temis pri la rivero Skeldo. Multaj amantoj de la rakonto, aparte japanaj turistoj, por kiuj la rakonto havas tre specialan lokon en la koro, veturadis al Hobokeno por tie viziti la statuon de Nelo kaj Patraŝ. Por ŝpari al ili tempon, oni instalis nigran memorblokon antaŭ la katedralo; tamen, homoj plejparte ignoris tiun blokon kaj uzis ĝin anstataŭe kiel sidejon. Tial la urbo decidis organizi konkurson por la kreado de vera statuo.

Fakte, laŭ esploroj kaj la priskriboj de tiuj urboj en la libro, Ouida vizitis ankaŭ Meĥlenon kaj Lovenon, kaj oni konkludas, ke la rakonto estas tute fikcia kaj do ne indas serĉi la ĝustan loĝlokon. Aliflanke, Nelo kaj Patraŝ loĝis je piedira distanco de la katedralo de Antverpeno, do la loĝloko ja estus relative proksima al la katedralo. Laŭ la asocio Nelo kaj Patraŝ, la kanalo povus esti norde de Antverpeno, nome la kanalo Albert. Tamen, kiel dirite, la loĝloko ne vere gravas; oni prefere lege frandu la belan rakonton kaj dum vizito al Antverpeno admiru la belan statuon!

Lode van de Velde

korespondanto de Monato en Antverpeno

[FORIGITA!: bildo]

Statuo de Nelo kaj Patraŝ, la ĉefroluloj de Hundo de Flandrio, en Antverpeno.

Scienco

KUBO-USONO

Vakcino kontraŭ pulma kancero finfine testeblas

Komence de januaro 2017, la prezidantino de la usona instituto Rosswell Park anoncis la unuafojan ricevon de permeso por la testado de iu medikamento. Unuavide temas pri afero tute normala, sed ĉi-okaze temas pri la testado de CIMAvax-EGF, vakcino utila kontraŭ la ekapero de pulma kancero, preparita en la Instituto pri Molekula Imunologio de Kubo.

La kunlaboro inter la du institutoj komenciĝis neformale en 2011 kaj oficialiĝis en 2015. La unua kaj plej malfacila paŝo cele al la efektivigo de testado de la koncerna vakcino estis la obteno de permeso deflanke de la usona oficejo pri la kontrolo de eksterlandaj aktivaĵoj (angle OFAC): la postaj paŝoj estis pli simplaj.

Alireblo

CIMAvax-EGF estas unika vakcino, ĉar ĝia efiko direktiĝas ne kontraŭ la kancero mem, sed kontraŭ la faktoro de epiderma kresko (angle EGF), kiun tumoraj ĉeloj bezonas. La medikamento estas relative malmultekosta kaj alirebla al kiu ajn. Krome, tre probable, ĝi estos utila por la kuracado ankaŭ de alitipaj kanceroj.

Pluraj medikamentoj estas nuntempe preparataj aŭ testataj en Kubo: CIGB (kontraŭ akuta miokardia infarkto), JM-20 (molekulo, kiu espereble helpos trakti cerban iskemion), sen forgesi la esploradon pri praĉeloj, pri kiu Monato (2017/01, p. 20) jam raportis. Aldone, nova generacio de Heberprot-P (uzebla kontraŭ ulceroj en la piedoj de diabetuloj) ricevis patenton en Eŭropa Unio.

Alberto García Fumero

korespondanto de Monato en Kubo

Scienco

ASTRONOMIO

Asteroido “tanĝis” la teron

La rusa televida kanalo RT (Russia Today, Rusio hodiaŭ) sciigis, ke iu asteroido, kun kalkulebla diametro de 11-34 metroj, alproksimiĝis rimarkinde al la tero komence de 2017, pasante je distanco duona de tiu ekzistanta inter nia planedo kaj la luno.

La asteroido, kiu la 9an de januaro 2017 flugtuŝis la teron je la 7:47 matene (laŭ la orient-usona tempo), estis unue detektita de usonaj sciencistoj el la universitato de Arizono, laborantaj pri la projekto CSS (Catalina Sky Survey) nur du tagojn antaŭe. Tiu asteroida tipo apartenas al t.n. potence danĝeraj objektoj. Laŭ la fakuloj, la asteroido 2017 AG13 moviĝis kun la rapido de 16 km/s; ĉi tio malfaciligis ĝian detektadon per teleskopo.

Kosmoŝipo

La tero (kaj precipe ĝiaj loĝantoj) ŝajne ne tiel pretas, kiel oni dezirus, alfronti la ekaperon de asteroidoj, kiuj alproksimiĝas al nia planedo. Pri tio atentigis sciencisto de la usona kosma agentejo NASA, laŭ kies opinio la fabrikado de ĉas-raketo kaj de observa kosmoŝipo povus evitigi la katastrofojn, kiujn kuntrenus eventuala kolizio inter la tero kaj unu el tiuj (fojfoje neantaŭvideble) aperantaj objektoj.

Eksplodaĵo

Oni verŝajne memoras, ke meze de februaro 2013 en la sudo de Rusio meteorita eksplodo okazinta en la stratosfero skuis la uralan regionon. NASA certigis, ke la forto de tiuj koliziaj ondoj egalis la eksplodon, kiu estus provokita de 500 kilotunoj da eksplodaĵo. Meteorito larĝa 20 metrojn tiam diseriĝis, kontaktiĝante kun la tera atmosfero, super la rusa urbo Ĉelabinsk. Ĉirkaŭ 1500 personoj estis vunditaj. Iel ajn, la kolizia ondo damaĝis kelkajn konstruaĵojn en la koncerna areo.

Kunpuŝiĝo

La kosma agentejo de Usono anoncis, ke pli ol 90 elcentoj de potence danĝeraj objektoj kun dimensio de pli ol kilometro pasintaj proksime de la tero estis detektitaj. Laŭ la sama fonto, ĝis januaro 2017 oni detektis entute 15 451 asteroidojn pasintajn en la ĉirkaŭaĵoj de la tero: ĉirkaŭ 1766 inter ili estis klasifikitaj kiel potence danĝeraj objektoj (kiuj, alivorte, ne estus tute detruitaj de la kunpuŝiĝo kun la tera atmosfero, se ili estus direktitaj ĝuste al nia planedo, kaj falus surteren kaŭzante damaĝojn kaj riskojn por la homa vivo).

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Leteroj

Kliŝa usona vakero

Malfacile kompreneblas la nombrado de voĉoj dum la prezidantaj elektoj en Usono, sed Donald Trump fine venkis. Milionoj da usonanoj voĉdonis liafavore. Li ja sciis diri, kion multaj homoj deziris aŭdi. Ĉu tia miliardulo kapablos regi la ĝis nun plej potencan landon en la mondo laŭ la leĝoj merkatikaj? Modelo de bonkonduto kaj de delikateco li certe ne estas, eĉ vulgara li sin montris, sed tiu manko de digno ŝajne ne ĝenas liajn admirantojn! Eblas senprobleme lin rangigi inter la heroojn de la plej furorantaj privataj televidokanaloj, kiuj ŝajne entuziasmigas la amasojn, ne nur en Usono! Kvazaŭ kliŝa usona vakero! Tiklas min demando: laŭ kiaj kriterioj elektis tian provokanton la membroj de lia partio? Laŭ mia scio neniu ĵurnalisto starigis ĝis nun ĉi tiun demandon.

Edmond Ludwig

Francio

Leteroj

Oficiala lingvo

Franz-Georg Rössler sin demandas, ĉu vere Francio bezonas sinjorinon kun magreba fono por adapti sin al la moderna mondo (Monato 2016/11, p. 6). Akceptante ĉies ajn fonon mi ja pensas, ke la francoj mem povas decidi plej bone pri ortografiaj ŝanĝoj en sia lingvo. Kion tio inkluzivas? En Magrebo la franca estas tradicie la dua oficiala lingvo kaj kelkaj ĵurnalistoj eĉ preferas la francan al la araba. Ĉi tie la fono de Najat Vallaud-Belkacem tute ne ĝenas min.

Freddy Weigold

Germanio

Leteroj

Trump kaj la indianoj

En la usona ŝtato Norda Dakoto ole-kompanio volas meti naftotubaron sur indianan teritorion. La indiĝenoj, la lakotaoj de la regiono Cannon Ball, pace kontraŭstaras. Nun oni eĉ emas batali kontraŭ ili dum Trump subskribis kontrakton pri la daŭrigo de la proceduro. La gazetaro tamen ĝenerale prisilentadas tion. Ĉu vi informiĝis pri tio ĉi?

Freddy Weigold

Germanio

Moderna vivo

KONGO

Katoviando kiel plado

Supozeble pli bongusta ol kokidaĵo, kataĵo — nomata en la ĵargono de Kinŝaso kondoko — nun havas pli da konsumantoj ol oni povas pensi. La rita mortigo estas kruela kaj la kuirado estas vera magio rezervita por la inicitoj.

Buĉado

La tekniko por kapti tiun katon estas brizo! “Nenio estas pli facila”, ofte diras tiuj junuloj, el kiuj multaj estas konataj kiel Kuluna — deliktuloj, kiuj disvastigas teruron en la urbo. Efektive, ili metas kaptilon por la kato lasante sur la tero fiŝon bone rostitan kaj aspergitan per endormiga pilolo, ofte Diazepam.

Post la manĝado de la venenita fiŝo la katido estas rapide senkonscia. Tiam ili metas ĝin en sakon. Nun malliberigita la kompatinda kato estas poste kunportata al sekreta loko for de maldiskretaj okuloj. Dum la katido estas ankoraŭ ŝlosita en sia sako, ĝiaj ekzekutistoj bombardas ĝin per bastonetoj kaj per grandaj ŝtonoj ĝis la morto.

Kuirado

La katido kruele mortigita estas nun preta por kuirado. La junuloj metas ĝin ĉe la flamojn de fajro por forigi hararon, kiu estas konsiderata damaĝa por la homa sano. Post tio, la junuloj estas okupitaj amputante ĝiajn nemanĝeblajn partojn, ekzemple ungojn kaj voston.

Ankaŭ la intestoj estas apartigitaj por speciala purigado. La karno estas purigita trifoje en varma akvo kun la celo forigi la viskozan mason. Kiel rezulto, ĝi estas malpli komplika. Nur mankas miksi la viandon kun saŭco kaj kuiri dum almenaŭ unu horo. Tiam la manĝo estas preta.

Ŝatata plado

Katoviando iĝis unu el la plej popularaj pladoj de kelkaj junuloj en ekstercentraj distriktoj de la ĉefurbo. Kelkfoje ili eĉ ŝtelas katojn, ĉar ili vere volas manĝi tian viandon.

Laŭ atesto de junulo el tiu grupo la viando de tiu besto estas multe pli bongusta ol tiu de bovo, kapro aŭ anaso. Alia juna knabo en la urbeto Ngaba ne zorgas kaj diris: “Nu, mi manĝas kataĵon, do kio! Ĉu mi mortis? Mi ankoraŭ vivas! Ĝi estas viando, kiu donas forton”.

La kato, ĉu festoviando?

Dum la jarfinaj festoj ĉiam estas favora ŝanco por tiuj junuloj de la forgesitaj areoj alproksimiĝi kaj dividi ĉi tiun faman pladon inter si, akompanatan de superdozoj da likvoroj kaj kanabo. Tio okazas dum Kristnasko kaj Novjaro.

En Kinŝaso, la konsumo de katoviando estas entute ĉefe tabuo, sekreta afero kaj pri tio okupiĝas precipe kelkaj junulgrupoj kaj triboj.

Tiu konsumo ĉiufoje fariĝas pli grava pro la plimultiĝo de grupoj da Kuluna en la urbo. Se daŭras tiu rapida kreskado, katoaĵo estos vendata sur la stratoj kiel stangetrostaĵoj; eĉ al tiuj, kiuj ĝin ne kutimas manĝi.

Serge Rusaki

korespondanto de Monato en D.R. Kongo

Leteroj

Antarkta traktataro

Kun granda intereso mi tralegis la artikolon Antarkto, la multkolora kontinento de Paŭl Peeraerts (Monato 2016/12, p. 14). Laŭ mia opinio tre bone, simple, interese kaj alloge verkita artikolo, kiu funde informas la legantojn pri la vera vivo en Antarkto. Dankon.

Mi volus rimarkigi, ke la unua traktato pri Antarkto estis subskribita en Vaŝingtono en 1959 kaj ekvalidis en 1961. Hodiaŭ ni parolas pri la Antarkta Traktataro, t. e. pri internaciaj interkonsentoj kaj konvencioj, kiuj estis subskribitaj surbaze de la unua traktato. Al la plej gravaj dokumentoj apartenas la “Konvencio pri konservado de la fokoj de Antarkto (1972)”, la “Konvencio pri konservado de la vivantaj resursoj maraj de Antarkto (1980)” kaj la “Protokolo pri Mediprotektado al la Antarkta Traktato (1991)”. Kaj fine mi volus rimarkigi, ke la dua prezidanto de Slovakio, Rudolf Schuster (1999-2004), vizitis Antarkton kiel pensiulo en 2008.

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

KUBO

Uŝuo en Sancti Spíritus

Vivi ĝis la maljuniĝo estas por multaj privilegio, eblo sperti nekalkuleblajn travivaĵojn kaj pasie atesti pri la tempoflugo. Sendube tio estas la plej bela maniero maljuniĝi, kaj tio eblas se ekde la junaĝo oni ekzercas la korpon kaj la menson. Tiu ĉi prava principo de la ĉina batalarto uŝuo gvidas la grupon de diversaĝaj lernantoj en Sancti Spíritus, centra provinco de Kubo. En ĉi tiu insulo la ĉina kulturo havas tre gravan kaj riĉan influon.

La unuaj paŝoj de la uŝuo-lernejo en Sancti Spíritus okazis en la naŭdekaj jaroj, kiam memlernintaj amantoj de uŝuo komencis instrui ĉiujn interesatojn formante grupeton kun la revo fondi oficialan lernejon kaj tiel disvolvi tiun ĉi miljaran vivstilon.

La uŝuo-lernejo

Post deko da jaroj plenplenaj de studado kaj esplorado pri uŝuo, la 23an de aprilo 2008 realiĝis tiu dezirata projekto kun la apogo de la majstro Roberto Vargas Lee, prezidanto de la kuba uŝu-lernejo kaj vicprezidanto de la Ĉina Asocio pri Qigong [ŝikún]. Lin instruis la ĉina majstrino Zhu Yuming, kiu instruas uŝuon en la Sporta Universitato de Pekino.

La modesta lernejo havas 70 lernantojn. Inter la instruataj stiloj estas: Movampleksa bokso (Changquan), Suda bokso (Nanquan), Superbokso (Taijiquan), Norda sabro (Daoshu), Norda stango (Gunshu), Spado (Jianshu), Lanco (Qiangshu), Suda stango (Nangun), Suda Sabro (Nandao), Spado Taiĝiĉjuano (Taijijian), Tajĝiĉjuano kun Lanco (Taijiqiang), Tajĝiĉuano kun ventumilo (Taijigongfushan), Danco de la leono kaj danco de la pavo.

Unu el la plej gravaj celoj de la lernejo estas montri al la lernantoj kiel resti sanaj, viglaj, kaj tio plenumiĝas danke al la instruado de pluraj Qigong-sistemoj. Qigong signifas laboro per energio, energio de la korpo.

La instruataj sistemoj

Inter tiuj sistemoj estas: Lian Gong Shi Ba Fa, de la ĉina instruisto Zhuan Yuanming. Ĝi enhavas 18 terapiajn ekzercojn, kiuj estas tre efikaj post ĉiutaga praktikado. Alia sistemo estas Dao Yin Yang Sheng Gong, kreita de la instruisto Zhang Guande. Ĝi baziĝas sur taoismaj ekzercoj, do ĝi fortigas kaj plibonigas la funkciadon de la internaj organoj.

La tria ĉi tie lernata sistemo aŭ lernejo pri Qigong estas Jian Shen Qi Gong. Novaj movoj, sed kun la spirito, senco kaj fundamento de antikvaj ekzercoj. Ĝi kunigas la plej elstarajn kaj spertajn ĉinajn majstrojn.

Vizito de uŝuo-instruistoj

Por la kuba uŝuo-lernejo estas granda honoro bonvenigi plurajn ĉinajn uŝuo-instruistojn, kiuj volonte donacas siajn konojn. Inter la vizitintoj estas la geinstruistoj Hu Xiaofei, Xie Yelei, Yu Tinghai, Xie Pingping, Zhan Caijin, Zhu Yuming (uŝuo), Wang Yi, kiuj ricevas la dankemon de la tuta lernantaro.

La uŝu-lernantoj konsideras, ke la vivo meritas respekton. Ili profitas ĉiun sekundon kvazaŭ ĝi estas la lasta eblo enspiri. Ili rigardas la ĉielon kaj ĝuas ĝian belan koloron lasante, ke la vento karesas la vizaĝon kaj la suno lumigas la vojon.

Yoandra Isabel Rodríguez

korespondanto de Monato en Kubo

[FORIGITA!: bildo]

Praktikantoj de la ĉina batalarto uŝuo en Sancti Spíritus ekzerciĝas en kontakto kun la suno kaj la vento.

Scienco

ORNITOLOGIO

Novaj birdospecioj en Slovakio

Ornitologoj rimarkis pasintjare en Slovakio la ĉeeston de kvar novaj birdospecioj: la gipaeto (science Gypaetus barbatus), la salika filoskopo (Phylloscopus schwarzi), la granda nigrakapa mevo (Larus ichthyaetus) kaj, fine, malofta specio de emberizo (Schoeniclus pusillus). Oni ĝenerale konsideras la ekaperon de novaj birdospecioj en iu areo kiel signon de sana kaj konvena vivmedio.

Ŝafgrifo

Oni do povas jam alkalkuli, inter la rabobirdoj vivantaj en la slovaka teritorio, gipaeton (kies alternativaj nomoj estas liphara gipaeto kaj ŝafgrifo). En Eŭropo temas pri minacata specio, kiu loĝas nur en montaraj regionoj ĝis alteco de 4000 metroj super la marnivelo: ĉi tiaj bestoj estis ĝis nun atestitaj kaj videblaj nur en Balkanio kaj en kelkaj montaroj, kiel Pireneoj kaj Alpoj. Laŭ fakuloj nuntempe vivas kaj nestas ene de Slovakio entute 358 birdospecioj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Turismo

LITOVIO

Vilnius: Kastela monteto ruiniĝas

La plej ofte vizitata loko de Vilnius estas la supra kastelo de la grandduko Gediminas. Ĝiaj brikruĝaj muroj leviĝas sur 40 metrojn alta monteto. Tamen ĝi estis fermita en decembro. Vizitantoj, kiuj intencis iri al la kastela turo kaj de sur ĝi admiri la panoramon de Vilnius, haltis antaŭ informtabulo: “Fermita pro teknikaj kaŭzoj”.

En la jaro 2013 ĉiuj malnovaj arboj estis forigitaj de la monteto. Onidire ili influas ĝian ruiniĝon. Evidentiĝis, ke tio ne estis la ĉefa problemo. La unua granda terglito okazis la pasintan februaron. Oktobre post forta pluvo tio ripetiĝis. Decembre oni denove rimarkis, ke parto de la suda deklivo malsuprenmoviĝis.

La Nacia Muzeo, al kiu apartenas la Gediminas-kastelo, asertas, ke periode okazis terglitoj, arbofaligoj, moviĝoj de la grundo sur la deklivoj dum la lastaj jardekoj. La ruiniĝon influas vibrado pro la intensa trafiko sur apudaj stratoj, grandegaj konstruoj proksime kaj instalo de kablotramo. Katastrofaj terglitoj okazis pro la komplika geologia strukturo kaj krutaj deklivoj ankaŭ dum la pasintaj jarcentoj. Historiaj fontoj atestas, ke en 1396 forta moviĝo de la okcidenta deklivo eĉ detruis la palacon de la urba vojevodo Montvydas kaj kaŭzis la morton de 15 personoj.

Fakuloj nun cerbumas pri urĝe bezonataj rimedoj por savi la historian monteton. Probable, la problemojn solvus muntotaj geodinamikaj detektiloj, fortikigoj de la betonŝirmiloj, ĉirkaŭantaj la monteton. Komenciĝis diskutoj pri eventuala malmunto de la kablotramo, kiu estis konstruita en 2003. Danke al ĝi vizitantoj ja povas atingi la supron dum 35 sekundoj, admirante la urban panoramon.

Malkovroj

Sur la placo de la monto de Gediminas arkeologoj trovis kelkajn homajn restaĵojn, inter kiuj, supozeble, estis ankaŭ tiuj de la estro de la ribelo de 1863 Zigmantas Sierakauskas (pole: Zygmunt Sierakowski). Sur la fingro de lia dekstra mano oni trovis ringon, sur kiu videblas pollingva enskribo Zygmund Apolonia 11 Sierpnia / 30 Lipca 1862 r. (Zygmunt Apolonia 30a de julio — 11a de aŭgusto 1862). Sierakauskas la 30an de julio 1862 edziĝis al Apolonija Dalivskyte (pole: Apolonia Dalewska).

Legendo

La konstruon de la supra kastelo de Gediminas akompanas bela legendo. Unufoje la grandduko ĉi tien venis ĉasi. Li mortigis grandan urson kaj dormis en la valo Šventaragis proksime al la nuna kastela monteto. En sia sonĝo li ekvidis feran lupon, kiu hurlis kvazaŭ cent lupoj. La aŭguran sonĝon interpretis la idolkulta pastro Lizdeika. Li diris al Gediminas, ke sur tiu ĉi loko necesas konstrui kastelon kaj fondi urbon, kiu kiel fera lupo estus nevenkebla. Centlupa hurlo signifas la famon de tiu urbo, kiu atingus ĉiujn landojn de la mondo.

En 1948-1949 la okcidenta turo de la supra kastelo estis renovigita kaj nun ĝi estas nomata la Turo de Gediminas. En la tri etaĝoj de la turo oni instalis kastelan muzeon, kaj sur ĝi estas placo, de sur kiu malfermiĝas vasta panoramo de Vilnius.

Rekonstruaj laboroj sur la monteto en 1995 rezultigis ankaŭ renovigon de la kastela ekspozicio. La turo de la kastelo Gediminas nun estas la plej vizitata loko de Vilnius. Ĝi allogas pli ol 150 000 personojn jare.

Sur la Turo de Gediminas milita taĉmento de litovaj volontuloj unuafoje hisis la litovan trikoloran (flavan-verdan-ruĝan) flagon la 1an de januaro 1919 kiel signon de libera lando. Tamen poste rusaj bolŝevistoj okupis la urbon kaj suprentiris la ruĝan flagon. La litova flago reaperis sur la turo la 7an de oktobro 1988. Ekde tiam ĉiujare la 1an de januaro oni solene anstataŭigas ĝin.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

La supra kastelo de la grandduko Gediminas sur monteto estas simbolo de la litova ĉefurbo Vilnius. La fama vidindaĵo estis fermita por vizitantoj decembre 2016. La kastela monteto periode havas deklivmoviĝojn. Foto: LAST

Turismo

UKRAINIO

Unika muzeo de paskaj ovoj

Kolomyja estas negranda urbo en Ivano-Frankivsjka regiono, okcidenta Ukrainio. Kolomyja estis fondita antaŭ preskaŭ 800 jaroj. La urbo estas vaste konata pro la ĉi tie troviĝanta unika muzeo de kolorigitaj paskaj ovoj. La muzeo estas konstruita en la formo de grandega kolorigita ovo (ukraine pisanka).

Dekomence kolekto de pisanka-ovoj estis konservata en la muzeo de Kolomyja, sed iom post iom la kvanto de eksponaĵoj pliiĝis. Tial ekestis la ideo fondi apartan muzeon de la interesaj eksponaĵoj. Estis difinitaj la ĉefaj celoj de la muzeo: kolekti, konservi, popularigi la artaĵojn inter la loĝantaro kaj gastoj de la urbo. En la jaro 2000 komenciĝis la nova historio de la muzeo. Tiam ekfunkciis specialigita konstruaĵo, kies parto estas farita en la formo de 13,5 metrojn alta kolorigita ovo.

La ĉefa parto de la pisanka-kolekto estas kolorigitaj paskaj ovoj el diversaj lokoj de Ukrainio, kaj ankaŭ el Belorusio, Ĉeĥio, Pollando, Svedio kaj aliaj. Krome ĉi tie videblas eksponaĵoj el foraj partoj de la mondo kiel Indonezio, Barato, Pakistano kaj aliaj landoj.

Tradicio de la muzeo estas, ke ĉiu altranga vizitanto lasu sian “spuron”: aŭtografon sur speciale preparita ovo, post kio pentristo kolorigas ĝin en pisanka-stilo. Do, se vi venus al Kolomyja, nepre vizitu kaj ĝuu tiun vidindan muzeon.

Dmitrij Cibulevskij

korespondanto de Monato en Ukrainio

[FORIGITA!: bildo]

Paskaj ovoj en Kolomyja. Fotis: DMITRIJ CIBULEVSKIJ

Scienco

KURIOZAĴOJ

Katoj estas tiel inteligentaj kiel hundoj

Japanaj sciencistoj asertas, ke la katoj estas verŝajne tiel inteligentaj kiel la hundoj, pro tio, ke ambaŭ atingas similajn rezultojn dum apartaj testoj pri memoro. La esploro, kadre de kiu estis uzitaj 49 tiaj dombestoj, pruvis, ke la katoj ne forgesas kelkajn agrablajn spertojn rilate al specifaj okazaĵoj — ekzemple kiu estas ilia preferata manĝaĵo —, same kiel la hundoj faras. Oni konas tiun tipon de memoro kiel epizodan memoron.

La japana psikologo Saho Takagi, laboranta en la universitato de Kioto, klarigis, ke la katoj, ĝuste kiel la hundoj, povas memori unuopajn pasintajn spertojn, kio povas implici, ke ili havas epizodan memoron interalie similan al tiu de la homoj.

Konscio

“Tiun memorkapablon oni povas rilatigi kun la introspekta funkcio de la menso: el la esploro ja rezultas la ekzisto de iu tipo de konscio ĉe la katoj mem”, certigis la azia fakulo. “Interese estas, ke ili povas efektive ĝui la memoron pri estintecaj spertoj, kiel faras la homoj”, li aldonis. La japana skipo testis ĉe 49 katoj ilian kapablon ne forgesi, ekzemple, en kiu inter pluraj ujoj ili antaŭe manĝis. La esploristoj malkovris, ke felisoj povas reteni informojn, ekzemple kiu el la ujoj enhavis nutraĵon kaj kie tiuj ujoj sin trovis antaŭ 15 minutoj. Ankaŭ tio ĉi sugestas, ke katoj efektive havas epizodan memoron.

Grimacoj

La sciencistoj komprenigas, ke la katoj ja povas memori aferojn dum multe pli da tempo ol tiu de la ne longdaŭra testa periodo. Ili asertas, ke tiuj dombestoj povas egali la hundojn ĉe kelkaj mensaj testoj, kiuj inkluzivas la respondon al specifaj homaj grimacoj, vizaĝaj esprimoj kaj emocioj.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Scienco

ITALIO

Lernejanoj premiitaj pro la programado de mikrosatelitoj

La internacia ĉampionkonkurso pri la programado de tiel nomataj mikrosatelitoj Spheres estis gajnita — fine de januaro 2017 — de du italaj lernejoj. Temas pri la instituto Avogadro de Vercelli [verĉeli], urbo en la nord-okcidenta regiono Piemonto, kaj pri la teknika/industria liceo Righi de Napolo (kunlabore kun lernejo el Usono).

Astronaŭtoj

En la tria pozicio klasifikiĝis ankaŭ la scienca liceo Cecioni de Livorno (Toskanio), ĉi-okaze partopreninta kune kun kelkaj lernejoj el Aŭstralio, Usono kaj Rumanio. La monda ĉampionturniro Zero Robotics estis plenumita sub la direktado de la tri astronaŭtoj nuntempe deĵorantaj en la Internacia Spaco-Stacio (mallonge ISS). Partoprenis la interesan okazaĵon entute 160 teamoj, estigataj de studentoj el ĉiuj kontinentoj. La mikrosatelitoj, konstruitaj de la prestiĝa Masaĉuseca Instituto de Teknologio (MIT) en Bostono, Usono, sin trovas ene de ISS.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Politiko

DIPLOMATIO

Sendito jura

Slovaka diplomato ekfunkciis kiel estro de la Oficejo de Konsilio de Eŭropo en Bosnio kaj Hercegovino, en januaro.

Drahoslav Štefánek [ŝtefanek], 45-jaraĝa, karierdiplomato kaj internacia juristo, parolas kvar lingvojn kaj laste servis kiel eksterordinara kaj plenrajtigita ambasadoro kaj konstanta reprezentanto de Slovakio ĉe Konsilio de Eŭropo en Strasburgo, Francio.

Lia nova posteno estas politike tikla, ĉar li daŭrigos la efektivigon de Agadprogramo de Konsilio de Eŭropo por Bosnio kaj Hercegovino kaj donos juran helpon al ŝtataj institucioj en la kampo de la defendo de homaj rajtoj. Oni atendas, ke la sperta kaj multflanka slovaka diplomato kontribuos ne nur al la fortigo de la homaj rajtoj en la lando, sed ankaŭ al la entuta modernigo kaj progreso de Bosnio kaj Hercegovino sur ĝia vojo al Eŭropa Unio.

Konsilio de Eŭropo celas defendi la homajn rajtojn kaj parlamentan demokration kaj garantii la unuecon de juro kaj juraj praktikoj de la membro-ŝtatoj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Ekonomio

ITALIO

Pli kaj pli multekosta lando

Italio estas konsiderata paradiza lando, danke al unike milda klimato, alta vivkvalito kaj relative malmultekosta vivo. Io ŝajnas tamen esti ŝanĝiĝinta lastatempe: la naturaj fenomenoj ekstremiĝas (obliĝas fortaj tertremoj, dumvintre okazas eĉ mortigaj lavangoj), la ekonomia krizo ne ĉesas sufoki la konsumantojn kaj la vivo ĝenerale fariĝas ĉiam pli multekosta.

En la mediteranea duoninsulo nutraĵoj, senalkoholaj trinkaĵoj kaj tabako havas prezon je mezume 9 % pli altan ol en aliaj ŝtatoj de EU, dum lokaj salajroj spertis notindan malkreskon ekde 2008. La nunaj prezoj, tre similaj al la francaj spite al sendube malpli granda malneta enspezo por loĝantoj en Italio, superas jam tiujn de vendejoj kaj superbazaroj en riĉaj nord-eŭropaj landoj kiel Germanio kaj Belgio.

Ovoj

Ĉi tion indikas donitaĵoj publikigitaj de la statistika instituto Eurostat, laŭ kiu la plej altaj prezoj de manĝaĵoj, enkadre de EU, registriĝas en Danio (145 %, kompare kun averaĝa 100 % en EU). La plej favorajn kostojn oni ĝuas en Pollando (63 %). En Italio multekostas precipe lakto, fromaĝo kaj ovoj, kies prezo estas eĉ 21 % pli altaj ol en la ceteraj landoj de EU.

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Italio, Kipro kaj Grekio

Leteroj

Samaj problemoj

Mi opinias, ke la artikolo Ĉampionoj pri sidemo (Monato 2017/01, p. 21-22) de Jean-Jacques Wintraecken estas ne nur interesa, sed ankaŭ signifoplena. Mi volus rimarkigi, ke ankaŭ Slovakio havas la samajn problemojn. Longdaŭra sidado estas problemo ne nur de plenkreskuloj, sed ankaŭ de infanoj. Krom tio, enorma nutrado kaj malsufiĉo da korpa aktiveco sekvigas diversajn malsanojn, kiel diabeto, malsanoj de artikoj, alta sangopremo ktp. Ĉiu civitano kritikas la situacion, sed senrezulte. Mi estas plene konvinkita, ke longdaŭra sidado estas civiliza malsano, por diri pli ĝuste: malĝusta vivostilo. Dependas de ni, kiel ni volas plibonigi la kvaliton de nia sanstato kaj de nia vivo.

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

TITANIC

Ŝippereo ne nur hazarda

Dum la lastaj 30 jaroj la irlanda ĵurnalisto Senan Molony okupiĝis pri detala esplorado koncerne la Titanic-katastrofon kaj laŭ li la kaŭzo estis incendio kaj ne la kolizio kontraŭ glacimonto.

Molony klarigas sian malkovron per dokumentfilmo dissendita de la angla televidkanalo Channel 4. Li asertas, ke la ĉefa kialo de la dronado okazinta en la nokto inter la 14a kaj la 15a de aprilo 1912 estis brulego interne de la ŝipholdo kaj ne la glacimonto, kun kiu la luksa vaporŝipo koliziis en la norda parto de Atlantika Oceano.

Kaŭzoj de la dronado

“La oficiala esplorado pri Titanic precizigis, ke la alfundiĝo estis dia faro. Ne temas pri simpla historio pri glacimonto kaj ŝipdronado, sed komplikaĵo plena de eksterordinaraj samtempaj okazaĵoj: la incendio, la glacio kaj la krima maldisciplino” substrekis Molony.

En fotokolekto pri Titanic ĵus aperinta okaze de privata aŭkcio videblas supozeblaj malhelaj spuroj en la tribordo de la vaporŝipo, kiuj povus esti pruvoj pri incendio interne okazinta antaŭ ol okazis la kolizio kontraŭ la glacimonto.

La analizo de la bildoj ebligis trovi spurojn de flamoj malrapide kreskantaj sed tute proksimaj de la ŝipa vaporkaldronego, kiam Titanic estis ankoraŭ en la haveno Belfasto, kie oni konstruis ĝin. Oni sensukcese klopodis estingi ilin. Tamen, la vojaĝo de la multekosta vaporŝipo ne estis haltigita kaj la incendio dum kelkaj tagoj malfortigadis la ŝiphulon de Titanic ĝis la momento, kiam la ŝipo koliziis kun la granda glacimonto, kiu ĝin rompis kaj grave damaĝis. En la inaŭgura vojaĝo de la transatlantika vojo de la angla urbo Southampton al Novjorko pereis 1500 personoj.

Kaŝado de la afero

La estroj de la konstrukompanio ordonis al la ŝipestroj diskonigi nenion pri tiu brulego por eviti gravegajn akuzojn.

Laŭ Molony, se la kolizio ne estus okazinta antaŭ ol alveni al Novjorko en la ŝipo estus povintaj okazi grandaj eksplodoj. La irlanda ĵurnalisto aldonis, ke la incendio, kiun ili intencis kaŝi povus klarigi kial Titanic rapidege iris sur la glacihava maro. El lia teorio rezultas, ke la sola maniero senigi sin de la brulanta karbo estis ĝin meti en la kaldronegojn kaj pro tio la vaporŝipo tiom rapide iris.

Se tiuj diroj estas certaj, oni povas konkludi, ke la Titanic-tragedio ne estis afero nur hazarda.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

MUZIKO

Gitaro 18-korda por la publiko novjorka

Ĉu ekzistas gitaro kun 18 kordoj? Jes ja: kaj ĝi ĵus alfrontis longan aviadilan vojaĝon de la itala insulo Sardio al Novjorko, kie oni ĝin atendis kun komprenebla scivolo.

Por ĝia inventisto, Paolo Angeli [páolo ánĝeli], estas malfermiĝontaj la pordoj de la legenda Carnegie Hall en Manhatano. Lia oficiala debuto en tiu “olimpo” de la muziko, okazos la 26an de januaro 2018. “Mi sentas min nekredeble kontenta pro ĉi tiu novaĵo”, deklaris la eklektika muzikisto el Palau, vilaĝo kuŝanta proksime de la sarda ĉefurbo Kaljaro (itale Cagliari).

Piedklavaro

Paolo Angeli mem ekhavis la ideon pri iu tiel nomata sarda gitaro: reala orkestra muzik-instrumento, kies ĉefa karakterizo estas la posedo de 18 kordoj. Temas esence pri hibrido inter baritona gitaro, violonĉelo kaj drumo. Ĉio estas valorigita de la ĉeesto de etaj marteloj, piedklavaro, helicoj kun ŝanĝiĝema paŝo. La unua koncerto de Paolo Angeli estis enmetita en la fako World pop and jazz (monda popo kaj ĵazo).

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Italio, Kipro kaj Grekio

Moderna vivo

VIENO

Vaflofabriko hejtas tutan kvartalon

Bakforno produktas multe da varmo. La varmenergio venas en la atmosferon kaj malaperas en la kosmo. Tio estas malŝparo de energio kaj mono, sed ekzistas alternativo.

Milionoj da vafloj

Mondvaste konataj estas la vafloj de la firmao Manner, kies sidejo estas en la 17a distrikto de Vieno. Tiuj bongustaĵoj estas farĉitaj per avelokremo: Kvin vafleto-tavoloj, inter ili kvar kremtavoloj da avelo kaj kakao kun dimensioj de 49 × 17 × 17 milimetroj. Unu pako konsistas el dek vafloj. La produktado estas unu miliono da pakoj en ĉiu tago, ankaŭ sabate kaj dimanĉe per 24-hora laborado.

La fondiĝo de la firmao okazis en la jaro 1890. En tiu tempo la aveloj venis el la itala urbo Napolo; tial estiĝis la nomo napolaj vafloj. La fabriko Manner, kie nuntempe laboras 400 homoj, estas protektata kiel arkitektura monumento.

Vendata varmo

Okaze de renovigado oni cerbumis pri la ekonomia uzo de la eliĝanta varmo. La povumo estas unu megavato kaj tio sufiĉas por varmigi mil platojn de elektra forno. Manner faris kontrakton kun Wien-Energie (Viena energio), energikonzerno de la urbo Vieno: la firmao vendas varmakvon por hejti 600 loĝejojn en la proksimeco. Por la instalado de la 3,5 km da tuboj Manner pagas 80 000 eŭrojn, sed Wien-Energie pagas 320 000 eŭrojn. La aŭstra ŝtato povas nun importi malpli da multekostaj fosiliaj energiportantoj kaj Manner ricevas monon por la varmigado. Jen profito por ambaŭ. La firmao reklamas per la slogano “Ĝuste Manner oni ŝatas.” Nun oni povus diri: “Ĝuste la varmon de la bakfornoj de Manner oni volonte uzas.”

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Reklamo de Manner.

[FORIGITA!: bildo]

La fabriko Manner en la 17a distrikto de Vieno hejtas tutan kvartalon. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

GREKIO

2500-jara totemo

Totemo 2500-jara motivis la enprizonigon de sep albandevenaj soldatoj en Grekio. Ĝi estis adorata jam de jarmiloj, sed en la lastaj jaroj okaze de internaciaj futbalmatĉoj kun partopreno de Albanio, miloj da fanoj per la manoj imitas la totemon en la stadiono, kiel signo de kuraĝigo kaj fiereco esti albano. Tio plaĉis ankaŭ al eksterlandanoj kaj eminentuloj, inter ili artistoj, sportistoj, politikistoj, policistoj kaj soldatoj.

“Militeca” totemgesto

Antaŭ nelonge sep albandevenaj soldatoj ĵus varbitaj de la greka armeo en Messolonghi, kiuj ankoraŭ ne ĵuris la soldatĵuron, renkontiĝis kaj fotis sin kune farante tiun geston tute albanan. Tio provokis fortan reagon fare de politikaj dekstruloj kaj de la ministro pri defendo de Grekio. Oni ordonis aresti kaj juĝi la sep junulojn, kiuj estis kondamnitaj je 60 tagoj da mallibereco pro “gesto naciisma kontraŭ la greka ŝtato”.

En Grekio loĝas kaj laboras kelkcent mil albanaj rifuĝintoj ekde 1990. En la greka armeo nuntempe servas almenaŭ 12 000 albandevenaj soldatoj.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

Skulptaĵo de la totemo troviĝas en la arkeologia muzeo de la 2600-jara urbo Durrës, Albanio.

[FORIGITA!: bildo]

Futballudanto totemgestas kiel festosigno de bona ludado.

Moderna vivo

OPINIO

Ĉu laboro aŭ ripozo?

En dimanĉo deĵoristo enuas en sia ĉina oficejo; li kaptas la okazon por konekti la komputilon kun Skajpo kaj renkontiĝi kun la amikoj.

Ankaŭ rusa knabino tiam interbabilas en Skajpo kaj la deĵoristo demandas al ŝi: “Kion vi faras?” La respondo estas: “Mi ripozas hejme. Mi spektas filmon de la juna kantisto Chang Kiha.”

Ripozkutimoj

Kio estas ripozo? Kiel oni ripozas? Ĉu spekti filmon estas ripozi? En pluraj kulturoj estas diversaj ripozmanieroj kaj laborado en si mem povas esti ripozo. La afero estas eble ne klara eĉ por mezaĝulo: deĵoristo “laboras”, sed li tamen nenion faras en la oficejo. Dume la edzino restas hejme kaj okupiĝas pri multaj hejmtaskoj; ŝi tamen “ripozas”.

Kiu envere ripozas? Ĉu la deĵoristo? Ĉu la edzino?

Ripozi en Ĉinio

En la ĉina kulturo oni konsideras, ke la homo, kiu restas hejme ripozas, eĉ se tiu faras multajn hejmtaskojn, sed la deĵoristo, eĉ se li enuas kaj nenion faras, laboras, ĉar en sia oficejo li gajnas monon. La loko, kie oni troviĝas estas la bazo por distingi laboron disde ripozo.

Kion vi opinias?

Xu Jinming

korespondanto de Monato en Ĉinio

Politiko

OPINIO

La fenomeno de Haradinaj

Antaŭ nelonge Interpol arestis en la flughaveno de Bazelo la eksan ĉefministron de Kosovo, Ramush Haradinaj [ramúŝ haradinaj]. La motivo: en la jaro 2004 Jugoslavio (Serbio kaj Montenegro) lanĉis por Haradinaj internacian arestordonon, akuzinte lin pri militkrimoj dum la jaroj 1998-1999.

La okazintaĵo kaŭzis furoran proteston fare de albanoj ne nur en Kosovo, sed en pluraj landoj. Kial do? Unue, Ramush Haradinaj estis dufoje prijuĝita de la Internacia Pun-Tribunalo por Eksa Jugoslavio en Hago pro militkrimoj kaj senkulpigita. Due, antaŭ 18 monatoj Haradinaj estis samkiale rearestita de la slovena polico, sed tuj poste liberigita pro manko de pruvoj. Trie, Haradinaj plurfoje vizitis Francion kaj eĉ spektis la futbalmatĉojn de UEFA Eŭro 2016, sed okazis neniu aresto. Kvare, nun ne plu ekzistas Jugoslavio, kaj Serbio ne havas jurisdikcion sur Kosovo, kiu sendependiĝis la 17an de februaro 2008. Ĝin jam agnoskis 113 membro-ŝtatoj de Unuiĝintaj Nacioj. La juĝejo de Colmar en Francio, malgraŭ la forta insisto de Serbio pri la deportado de la arestito al Serbio, decidis, ke Haradinaj restu libera, dum la juĝproceso daŭras.

Suvereneco

Serbio obstine insistas pri sia suvereneco sur Kosovo. Malgraŭ ĝiaj deklaroj pri “Kosovo kiel spirita lulilo de Serbio” kaj similaj, ĝia vera intenco estas plua posedado kaj ekspluatado de kosovaj ercejoj kaj aliaj resursoj. Interalie, pri la minejo de Trepča, norde en Kosovo, oni ŝerce diris dum la jugoslavia tempo: “Trepĉa laboras, Beogrado konstruas”.

Lastatempe Serbio entreprenis novan grandan provokan agon: trajno el Beogrado surskribita per slogano “Kosovo estas serba” en dudek lingvoj ekiris en la direkto al Mitrovica de Kosovo. La norda parto de Mitrovica, kie nun loĝas serba plimulto, fakte estas administrata de Serbio, kiu pagas salajrojn kaj sendas tien diversajn helpaĵojn. Denove fortaj protestoj kaj decidema reago fare de la registaro de Kosovo devigis la trajnon halti en Raška, antaŭ la landlimo kun Kosovo, kaj reveni Beogradon.

Seniluziigitaj

La albanoj estas seniluziigitaj de la tiel nomataj “interparoloj de Serbio kaj Kosovo pri komunaj aferoj”. Ĉiam Serbio profitis de tio, akirante multajn profitojn de EU: interalie, la liberan moviĝon tra la ŝengena areo, la kandidatecon por iĝi EU-membro-ŝtato kaj aliaj, dum Kosovo ankoraŭ plurestas la plej izolita lando en Eŭropo kaj en la mondo. Serbio ne permesas, ke Kosovo havu propran telefonprefikson, malpermesas, ke ĝi ekfunkciigu la novan interkonektan lineon de elektro konstruitan per subvencio de EU, kaj ankoraŭ ne redonis la pensian fonduson de Kosovo.

Intertempe miloj da soldatoj kaj serbaj specialaj trupoj estas ĉe la landlimo kun Kosovo.

Bardhyl Selimi

Albanio

[FORIGITA!: bildo]

Trajno el Beogrado kun la slogano “Kosovo estas serba” direkte al Mitrovica. Foto: BARDHYL SELIMI

Politiko

D.R. KONGO

Jozef Kabila restis hejme

Tridek ŝtatestroj kolektiĝis ĉirkaŭ François Hollande en la pintkunveno Afriko-Francio en Bamako, Malio. Ve, la foresto de Jozef Kabila el Demokratia Respubliko Kongo estis frape rimarkebla. Tamen oni scias, ke la franca prezidanto havis dirotaĵojn por li en duopa diskuto.

Foresto diverse interpretita

Pluraj kialoj povas klarigi la foreston de la ŝtatestro ĉe la pintkunveno en Bamako. Jozef Kabila havas certan politikan reputacion: lia reĝimo estas unu el la plej subpremaj en la kontinento. Iuj el liaj kontraŭuloj estas en malliberejoj, aliaj estas persekutataj; li limigis la liberecon en la lando kaj fermis sendependajn komunikilojn; la elektoj estas ankoraŭ prokrastataj, manifestaciantoj pafmortigataj ... Resume, Kabila sentis sin tro embarasita por veni al Bamako kun tia politika bagaĝo.

Ne ebliginte la elektojn en sia propra lando, kiel povus Kabila sidi apud la elektitaj ŝtatestroj kiel Patrice Talon el Benino, Muhammadou Buhari el Niĝerio, Faustin-Archange Touadéra el Centrafrika Respubliko ktp? Efektive, estis prudente por Kabila resti hejme.

Prevento pli bona ol kuracado

Alia ebla kialo de la foresto de la ŝtatestro en Bamako estas la nuna politika krizo en D.R. Kongo. Kabila eble juĝis neprudenta forlasi la landon en tia periodo. Lia foresto povus doni ideojn al la fiŝkaptemuloj en la malklara akvo ... Estas konate, ke en tiaj okazoj ŝtatrenversoj estas eblaj. Jozef Kabila evitis tian riskon.

Alia ŝtatestro, kiu decidis resti en sia lando, estas Nkurunziza de Burundo. Ankaŭ liajn kialojn eblas facile kompreni.

Serge Rusaki

korespondanto de Monato en D.R. Kongo

Scienco

SPORTO

Fulmrapida maratono

La maratono estas sendube la plej populara longdistanca kurkonkurso en la malpeza atletiko. Ĝia nomo devenas de la urbeto Maratono en Grekio (helene: Marathon), kie, en la jaro 490 a.K., la atenanoj venkis en batalo kontraŭ la persoj. Laŭ iu legendo heroldo tiam kuris portante al Ateno la mesaĝon pri la venko en Maratono. Li kovris distancon de ĉirkaŭ 40 kilometroj kaj, tuj post sia alveno, terenfalegis kaj mortis. Ekde 1896, kiam la unuaj Olimpikoj de la moderna erao denove okazis en Ateno, maratono estas neellasebla fako en la programo de la ludoj. Tiujare, la greko Spiridon Louis gajnis la unuan olimpikan maratonon ene de 2 horoj, 58 minutoj kaj 50 sekundoj.

Olimpika stadiono

Dum la Olimpikoj de 1908 en Londono la Internacia Amatora Atletika Federacio fiksis la regulojn de la maratono, kiuj validas ĝis nun. Oni decidis interalie, ke la distanco de la tiama maratono, kiu komenciĝis ĉe la kastelo Windsor kaj finiĝis en la olimpika stadiono (entute 42 195 metroj), estu la oficiala longeco de la kurado. Alia grava regulo tiuokaze decidita estis, ke la maratona kurvojo devas finiĝi en la sama loko, kie ĝi komenciĝas, por nuligi eventualajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn kaŭzatajn de vento kaj (mal)supreniroj laŭ la kurvojo. La maratono de 1908 estis gajnita de la usonano Jonny Hayes en 02:55:18 kaj, kiam la reguloj kaj la distanco estis oficiale fiksitaj, tiu fariĝis la unua oficiala monda rekordo.

Furora tempo

La lasta monda rekordo estis atingita de la kenjano Dennis Kimetto la 28an de septembro 2014 en Berlino. Li kompletigis la laŭlegendan distancon en la furora tempo de 02:02:57. Kompare kun la unua rekordo de la jaro 1908, temas pri plibonigo je ĉirkaŭ 52 minutoj en la tempodaŭro de 106 jaroj. La granda demando, kiu nun okupas ĉiujn maratonŝatantojn, estas: ĉu eblas plenumi maratonon en malpli ol du horoj? Preskaŭ ĉiuj opinias, ke la demando ne estu “ĉu”, sed “kiam”. Unuavide la afero estos tre malfacila: la hodiaŭa rekordo ja devus esti superita je 2 % kaj ĉiu kilometro devus esti elkurita je 4,2 sekundoj pli rapide. Tio signifas, ke nepras kuri je la mezuma rapideco de 21,1 kilometroj hore, kio estas ege komplika. Por meti tion iomete en perspektivon: la verkanto estas veterana atleto, kiu lastatempe plenumis la duonmaratonon en 1:43:24; tio estas, je la averaĝa rapido de 12,2 kilometroj hore, iom pli ol duono de la rapido bezonata por kompletigi maratonon en malpli ol 2 horoj.

Eksponenta funkcio

Ĉiuj mondaj rekordoj (de la unua en 1908 ĝis la lasta en 2014) estas resumataj en la aldonita tabelo. La rekordaj tempoj kaj la jaroj, en kiuj ili estis atingitaj, estas grafike prezentitaj en la figuro. La solida linio montras la kalkulitan tendencon pri la evoluo de la rekordaj tempoj tra la jaroj. Ĝi reprezentas eksponentan funkcion. Praktike tio signifas, ke la progreso de la rekordoj iĝos pli kaj pli malrapida kun la pasado de la jaroj. La funkcio, laŭ kiu la linio iras, prognozas, ke tempo sub du horoj (1:59:59) unuafoje povus esti atingita ĉirkaŭ la jaro 2051. La malprecizeco de la prognozo estas proksimume +/- 12 jaroj. Do, se la rekordoj evoluas samkiel dum la pasintaj jaroj, iu rekorda tempo sub la limo de du horoj estus plej optimisme atingebla ĉirkaŭ la jaro 2039. Pli frua atingo eblus nur, se la antaŭaj kondiĉoj kaj la deirpunktoj por la atingo de tiu rekordo ŝanĝiĝus.

Rekorda provo

Jen precize kion celas iniciato nomata Sub2. Temas pri ambicia, multdisciplina kaj noviga maratonkura projekto, en kiu ĝis nun 23 entreprenoj, universitatoj kaj sportaj organizaĵoj kunlaboras. La celo estas kurigi maratonon, helpe de scienca programo, en malpli ol du horoj ene de la venonta jarkvino. La scienca programo baziĝas sur internacia esploro fare de sciencistoj, atletoj kaj industriaj partneroj. Oni ekspluatas la lastajn komprenojn el ŝlosilaj kampoj, kiel ĉelbiologio, genetiko, nutrado, biomekaniko, trejnado, meteologio, psikologio ktp. Cetere, la projekto celas la kreadon de unika legaco de sendopa sporto, fokusiĝanta al pintaj kuradaj atingaĵoj. Taŭgaj atletoj estos identigataj, trejnataj kaj preparataj por longdistancaj vetkuradoj kaj, fine, por la rekorda provo.

Genetika profilo

Por ĉi tiu bezonatas malvarmeta vetero (de 5 ĝis 10 celsiaj gradoj) kun tre malmulte da vento kaj meza aerpremo. La kurvojo devas esti plata kun nemultaj voj-kurboj. Oni bezonas la ĉeeston de elstare trejnitaj kaj optimume kunlaborantaj “leporoj” (kuristoj, kiuj “trenas” la rekordulon kurante antaŭ li kaj ŝirmas kontraŭ la vento kaj la aera rezisto) laŭ la tuta kurvojo. Laŭ niaj nunaj scioj, la rekordulo estos viro kun favora genetika profilo (tian profilon oni ankoraŭ devas eltrovi) kaj malgranda korpo. Li devas havi elstaran kuran ekonomion kaj devas esti sperta pri altaj altitudoj kaj rimarkinda fizika aktiveco. Tre verŝajne tiu venos de orienta Afriko.

Komputilaj modeloj

La projekto estas dividita en plurajn, pli-malpli klare priskribitajn, esplorkampojn. La esplorkampo “Datum-mastrumado kaj bio-informadiko”, ekzemple, celas la estigon de efikaj komputilaj modeloj por la kolektado, purigado, integrado kaj stokado de ĉelbiologiaj kaj genetikaj datumoj el estintaj kaj estontaj esploroj. En la nutra kampo oni intencas disvolvi individuigitajn nutrajn strategiojn, kiuj estas optimumigitaj por ĉiutaga konsumo, inkluzive de la detala konsumo antaŭ kaj post la trejnado kaj vetkurado. La nutraĵoj konsistos el precizaj kvantoj de karbonhidratoj, proteinoj, vitaminoj, mineraloj kaj aliaj mikronutraĵoj.

Cetere, estos determinataj la optimuma divido de la nutraĵoj inter likvoj kaj solidaĵoj kaj la optimuma tempo de ilia enbuŝigo. Koncerne biomekanikon, la projekto celas la monitoradon kaj modeladon de la mekanismoj de la kurmaniero kaj de la reakciaj fortoj de la grundo: ĉio ĉi por maksimumigi la kuran rapidecon.

Muskola laceco

Oni cetere celas plenumi esploron pri la influo de la maksimuma aerobia kapacito (la maksimuma ĉiuminuta kvanto de oksigeno, kiun atleto kapablas bruligi), pri la korpa dimensio kaj pri termoregulado, kura ekonomio kaj konsumado de energio. Rilate al trejnado oni celas disvolvi kaj efektivigi individuigitajn preparadon kaj konkursan strategion. Aliflanke estos difinitaj inteligentaj trejnad-metodoj, kiuj uzos modernajn rimedojn, kiel satelitaj navigadaj sistemoj, apud aliaj metodoj por akcelmezurado kaj por monitorado de la korfrekvenco. Ĉar la temperaturo estas unu el la ĉefaj antaŭkondiĉoj por bona kurado, oni intencas analizi la temperaturrilatajn kondiĉojn en antaŭaj maratonvojoj per datumoj devenantaj de satelitoj kaj de teraj stacioj.

Fine, oni celas la provizadon en reala tempo, dum vetkuradoj, per informoj pri la temperaturaj kondiĉoj laŭ la maratonvojo per nova, disvolvigenda, aplikaĵo. Koncerne psikobiologion, oni esploros la rilaton inter la fizikaj respondoj, kiam oni kuras maratonon je alta rapideco, kaj la rezultantajn psikajn respondojn, kiel la mensa streĉiteco. La esplorotaj fizikaj respondoj estas interalie la korbatfrekvenco kaj ĝia variado, la spirfrekvenco kaj la sanga koncentriteco de laktata acido (ĝenerale uzata kiel indikilo de muskola laceco).

Dopado

Unu el la plej gravaj celoj de la projekto estas la antaŭenigo de “pura” altkvalita maratonkurado sena je dopado. Pro tio, la atletoj estos edukataj tiurilate, kaj regulaj kontroloj pri dopado estos efektivigataj per analizo de la sango kaj urino. La kontroloj estos plenumataj laŭ la regularo de la Internacia Asocio de Atletikaj Federacioj (IAAF) kaj konsistos el kutimaj landaj kontroloj kaj aldonaj ekzamenoj fare de la prizorgantoj de la projekto mem. La specimenoj estos ankaŭ stokataj por estonta kontrolado.

Konkurenco

Sed sin movas konkurenco. Antaŭ nelonge evidentiĝis, ke estiĝis ankaŭ aliaj projektoj. La entreprenoj Adidas kaj Nike komencis antaŭ ĉirkaŭ 2 jaroj, en plena silento, siajn proprajn similajn projektojn. La projekto de Nike, nome Breaking2, kies buĝeto estas taksata je ĉirkaŭ 30 milionoj de dolaroj, estis oficiale anoncita fine de 2016. Ĝiaj celoj ŝajnas esti iom pli konkretaj ol tiuj de “Sub2”. Tri mondfamaj atletoj estis dungitaj por la rekorda provo: la kenjana olimpika ĉampiono Eliud Kipchoge [kipĉoge], Lelisa Desisa el Etiopio kaj Zersenay [zersenaj] Tadese el Eritreo. La teamo provos plenumi la distancon en malpli ol du horoj jam en majo 2017. La loko de la provo estas ankoraŭ sekreta. Eble ĝi situos en iu seka sala ebeno sub mara nivelo. Oni atendas, ke la kompanio intencos unue plenumi la distancon laŭ rekta kurvojo (kies komenco kaj fino, male ol en la oficiala regularo, ne koincidos), do sen oficiala rekordo, kaj ke nur poste oni klopodos atingigi oficialan rekordon ĉe laŭregula kurvojo. Oni atendas, ke la unuan provon faros Eliud Kipchoge.

Pliaj informoj troveblas ĉe http://www.sub2hrs.com/ (angle), https://eo.wikipedia.org/wiki/Maratono (en Esperanto) kaj http://news.nike.com/news/2-hour-marathon (angle).

Jean-Jacques Wintraecken

korespondanto de Monato en Nederlando

Scienco

ITALIO

Interesa malkovro por surfantoj

Pro la jena novaĵo ĝojos ĉiuj, kiuj amas surfadi, defiante la forton de la naturo kaj siajn proprajn homajn limojn. Ekstremaj, alivorte altegaj, ondoj en maroj kaj oceanoj — kiajn plure da sportemaj personoj nuntempe ŝatas rajdi — estas fakte pli oftaj ol ĝis nun hipotezate.

Oni ŝuldas la kuriozan nombradon al teamo de fakuloj el la universitato Ca’ Foscari [ka fóskari] de la nord-orienta urbo Venecio, kaj el la itala Instituto pri maraj sciencoj (fako de la nacia esplorcentro CNR). Oni observis dum nemallonga tempo la ondan moviĝon en malferma maro helpe de elektronikaj “okuloj”, kapablaj rekonstrui tiun tridimensie.

Oceanografio

La rezulto de la observado havas apartan gravecon, ĉar estas pruvite, ke la projekto efektive funkcias kaj povas studi la konduton de ondoj, ne nur en Italio, sed en ĉiuj maroj de la planedo. La partoprenantoj de la nekutima esplorado atingis ĉi tiun tre bonan rezulton disvolvante teknologion, kiu unuigas kaj kombinas informadikon kaj oceanografion. Tiel eblas mezuri la maran altecon simple kaj realtempe, eĉ pere de moviĝantaj kameraoj, kiaj ekzemple troviĝas sur ŝipoj kaj diversspecaj platformoj.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Turismo

KUBO

Kaverno “Martin Infierno”

La mirindaĵoj de la naturo estas nekalkuleblaj. Unu el ili formiĝas en la interno de kavernoj. Temas pri la belaj kaj imponaj stalaktitoj kaj stalagmitoj.

En la centra regiono de Kubo etendiĝas la montaro Escambray [eskambrai]. Ĝi ampleksas tri provincojn: Sancti Spiritus, Cienfuegos kaj Santa Clara [klara]. En tiu montaro proksime al Sancti Spiritus, en la municipo Cumanayagua [kumanaĵagŭa] de la provinco Cienfuegos, troviĝas kaverno, malkovrita en 1967.

La nomo de tiu kaverno “Martin Infierno” estas ligita kun la legendo pri la sklavo Martin. Laŭ la legendo la sklavo fuĝis el bieno en Trinidado. Oni persekutis lin per hundoj. Por savi sin li eniris la kavernon kaj neniam plu oni vidis lin.

Laŭ komunaj esploroj de kubaj kaj eksterlandaj speleologoj en la lasta ejo de la kaverno troviĝas unu el la plej altaj stalagmitoj en la mondo, 67,2 metrojn alta kaj 30 metrojn larĝa. Ĝi formiĝis antaŭ 5 milionoj da jaroj.

La kaverno “Martin Infierno” kaj ĝia ĉirkaŭaĵo estas ĉarma naturloko ne nur pro sia beleco, sed ankaŭ pro sia graveco por la speleologio. En 1990 oni deklaris la kavernon Nacia Monumento.

Yoandra Isabel Rodríguez

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

AŬSTRIO

Multekosta vintro

La du pasintaj vintroj de 2014-2015 kaj 2015-2016 estis relative varmaj en Aŭstrio, sed la januaro de 2017 estis unu el la plej frostaj dum la lastaj tridek jaroj. La temperaturo estis de 3 ĝis 5 gradoj sub la multjara averaĝo.

Infanoj ĝojas pri la neĝo, sed la formetado de tiu blanka miraklo kostas pli ol 100 milionojn da eŭroj. La komunumoj kaj federaciaj landoj devas formeti la neĝon de sur siaj aŭtoŝoseoj kaj aliaj stratoj, kies longo estas entute 130 000 km.

Rimedoj

Por fandi neĝon kaj glacion, oni bezonas en unu vintro ĝis 270 000 tunojn da salo. Por mildigi la frostan sorton, neĝplugveturiloj en Vieno portas nun amuzajn nomojn: Floko-Rulvolvilo, Vieno Mojosas, Viena Duobla Klingo. La lasta estas plugveturilo, kiu havas antaŭe normalan fiksitan neĝplugilon kaj malantaŭe du plugilojn, kiuj moviĝas supren kaj suben kaj tiel eblas purigi ankaŭ truojn.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Por mildigi la frostan sorton, neĝplugveturiloj en Vieno portas nun amuzajn nomojn: Floko-Rulvolvilo, Vieno Mojosas, Viena Duobla Klingo. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

KUBO

Premio pro solidara agado

La Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) ĵus konsentis la Premion pri Publika Sano al la kuba medicino-taĉmento Henry Reeve agnoskante ĝian internacian solidaran laboron por alfronti naturajn katastrofojn kaj gravajn epidemiojn.

Enkadre de la 140a kunsido de la MOS-Konsilio oni unuanime decidis pri tiu oficiala rekono memore al Lee Jong-wook, eksa ĝenerala direktoro de tiu organizaĵo (2003-2006). La menciita premio, establita en 2009, rekonas la klopodon de personoj, institucioj kaj organizaĵoj, kiuj signifoplene kontribuis al la agadkampoj de la publika sano.

La konsento premii tiun kuban taĉmenton agnoskas la solidaran taskon interalie de pli ol 250 fakuloj batalantaj kontraŭ la ebolo-epidemio en okcidenta Afriko en la jaroj 2014 kaj 2015.

La medicina taĉmento

La taĉmento Henry Reeve estis fondita en Havano la 19an de septembro 2005 de Fidel Castro Ruz — forpasinta la 30an de novembro 2016 — kun la celo disponigi fakulojn speciale trejnitajn, al kiu ajn lando suferanta katastrofon, uraganojn, inundojn kaj aliajn naturajn fenomenojn.

De tiam 7254 kubaj medicinaj kunlaborantoj konsistigantaj 22 brigadojn helpadis en 19 landoj (dufoje en Haitio kaj Ĉilio) en plej diversaj mondpartoj. Ili dediĉis sian tutan atenton al pli ol 3,5 milionoj da viktimoj kaj savis la vivon de ĉirkaŭ 80 000 homoj.

MOS transdonos la premion ĉi-jare en la 70a Monda Asembleo pri Sano okazonta de la 22a ĝis la 31a de majo en la svisa urbo Ĝenevo.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

[FORIGITA!: bildo]

Anoj de la kuba taĉmento Henry Reeve estas pretaj labori.

[FORIGITA!: bildo]

La kubaj fakuloj helpadis en ĉiuj mondpartoj kaj savis la vivon de ĉirkaŭ 80 000 homoj

Hobio

NUMISMATIKO

Kolekti romiajn monerojn: fascina ŝatokupo

Dum kvin jarcentoj la regiono de la nuna Aŭstrio estis parto de la Romia Imperio. Ĉirkaŭ la jaro 16 antaŭ Kristo la tiama reĝlando Noricum [nórikum] aliĝis al la Romia Imperio. Dum la kvina jarcento la romia loĝantaro iom post iom retiriĝis kaj ĝermanaj triboj anstataŭis ĝin. Ne mirinde, oni hodiaŭ ofte trovas romiajn monerojn, ĉu hazarde, ĉu dum scienca elfosado fare de arkeologoj.

Kelkaj romiaj imperiestroj regis nur kelkajn monatojn. Gardistoj aŭ legianoj murdis ilin. Tamen ankaŭ tiuj ŝtatestroj kaj ilia edzino kaj infanoj aperas sur moneroj, kiuj estis ne nur pagiloj, sed ankaŭ propagandiloj kaj informiloj. Laŭ la moneroj imperiestro plej ofte nomiĝis Cezaro aŭ Aŭgusto. Post la morto li iĝis dio aŭ oni kondamnis lin kaj ĉie nuligis lian nomon.

Ĉirkaŭ la jaro 100 post Kristo la imperiestro Trajano konstruigis ŝoseon de Benevento al Brindisi (hodiaŭ en Italio). Sur la arĝenta monero denaro aperas la surskribo Via Traiana (Trajana strato) kaj sidanta virino, kiu simbolas tiun ŝoseon. Ŝi tenas radon kaj branĉon. Sur la alia flanko de la monero oni vidas la imperiestron Trajano. Se aperas ankaŭ romiaj ciferoj, ekzemple VIII por nia 8, oni povas ekzakte ekscii, en kiu jaro oni pregis la moneron. Ankaŭ aliajn okulfrapajn konstruaĵojn oni vidas sur la moneroj: templojn, pontojn, teatrojn.

Milionoj da moneroj

Antaŭ 2000 jaroj ne ekzistis pregomaŝinoj. Oni pregis permane. Unu persono metis metaldisketon el oro, arĝento aŭ alia materialo sur matricon, en kiu estis gravurita la portreto de la imperiestro. Dua persono tenis la matricon per tenajlo kaj tria per martelbato pregis la moneron (vidu la foton). Sur la supra flanko de la monero videblas ofte diino kun iu objekto enmane, aŭ la imperiestro parolanta antaŭ soldatoj, aŭ iu konstruaĵo. Skipoj laboris senĉese kaj produktis milionojn da moneroj dum unu jaro. Tial la prezo de bone konservita romia monero estas ofte nur 30 aŭ 50 eŭroj. Per unu pregilo oni pregis inter 1000 kaj 10 000 monerojn. Poste oni devis produkti novan pregilon. Ekzistas almenaŭ 100 000 diversaj tipoj. Pro la mana laboro ĉiu monero havas sian individuan aspekton.

Inflacio kaj trompo

Sub la regado de Trajano la Romia Imperio havis sian rekorde grandan teritorion. Ekde la 2a jarcento post Kristo romianoj ne plu povis ekspluati aliajn popolojn. Baldaŭ mankis oro kaj arĝento. La oraj moneroj daŭre estis el preskaŭ pura oro, sed la denaroj enhavis ĉiam malpli da arĝento. Sekvis inflacio. En la 3a jarcento la romia regno produktis kuprajn monerojn kun ekstere maldika tavolo el arĝento por trompi la popolon. Se oni ofte tuŝis kaj tenis la moneron enmane, la arĝento malaperis.

En Vieno eblas facile aĉeti romiajn monerojn. Ekzemple en decembro 2016 okazis la foiro Numiphil, kie 80 firmaoj ofertis poŝtmarkojn kaj monerojn. Ankaŭ la renoma aŭkciejo Dorotheum okazigas ĉiujare du aŭkciojn de moneroj. Kulmino de la aŭkcio en novembro 2016 estis monero kun la portreto de la imperiestro Julio Cezaro (murdita en la jaro 44 antaŭ Kristo). Ĝi kostis 22 000 eŭrojn.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Romia bronza monero aso el la 3a jarcento antaŭ nia erao. Ĝi montras la antaŭan parton de ŝipo. Diametro 36 mm. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La sama romia monero aso kiel bildo 1. La alia flanko montras la dukapan dion Jano. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La romia imperiestro Trajano regis de 98 ĝis 117 p. Kr. Bronza monero aso, diametro 28 mm. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Sur la alia flanko de la monero (bildo 3) la diino de la venko tenas ŝildon kun la literoj SPQR (t.e. la romiaj senato kaj popolo). Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Trajano konstruigis la ŝoseon Via Traiana. Alegorio de tiu ŝoseo tenas radon. Arĝenta monero denaro, diametro 19 mm. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La imperiestro Probo regis de 276 ĝis 282. Laŭ la legendo li enkondukis la vinon en la regionon, kiu estas nun Aŭstrio. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Tiel romianoj pregis monerojn triope. Desegnaĵo laŭ monero. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Aŭkcio en Dorotheum. Foto: DOROTHEUM

[FORIGITA!: bildo]

Dorotheum en Vieno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Foiro Numiphil en Vieno. Foto: WALTER KLAG

Libroj

Manifesto por pardono aŭ kontraŭ la heredantoj de malamo

La plej aĝaj legantoj eble memoras, ke, kiam Eŭropa Unio decidis krei komunan monunuon, tuj ekestis disputoj pri tio, kiuj homoj estos omaĝataj en ĝiaj moneroj kaj monbiletoj. Post multaj diskutoj oni fine decidis pri bildoj de arkitekturaj stiloj. Memorenda estas la rezonado pri tia decido, ĉar ĝi tuŝis vere tiklan punkton de la tuteŭropa mondparto: heroo en unu lando ofte estas taksata translime kiel grava malamiko de la tuta lando aŭ popolo. Do simpla decido al kiuj omaĝi en eŭraj monbiletoj povas speguli kaj ree veki tiun gravan kaj grandan defion, ankoraŭ alfrontotan, kiu estas konstrui tuteŭropan “neŭtralan” historion.

Certamaniere, la libro nun recenzata, Heredantoj de Silentado, alfrontas la saman problemon kun kroma malfacilaĵo, ĉar kelkaj vundoj ankoraŭ ne plene fermiĝis: la teksto de Sabine Dittrich tuŝas ion, pri kio nur en la lastaj jaroj oni iel ekkuraĝas, eĉ se ankoraŭ duonvoĉe, paroli: la konsekvencojn de la dua mondmilito por la germana civila loĝantaro. Kompreneble, ĉiam svarmis, ambaŭokaze justaj, febraj plendoj kaj akraj denuncoj pri la teruraj kaj teroraj fiagoj de la nazipartianoj sur la konkeritaj teritorioj en Eŭropo kaj precipe kontraŭ ilia juda loĝantaro; tamen estis sammezura silento pri tio, kio okazis al la germanaj civiluloj dum la postmilita tempo, precipe en tiuj regionoj, kiuj, danke al la landlima movo, estas nun regataj de aliaj landoj. La muta regulo estis: ĉiuj rajtas paroli pri la frapoj ricevitaj; sed germanoj ĉiam devas pri ili silenti.

Kaj ĝuste por disrompi tiun silenton, kiu jam adas dum tri generacioj, la libro esploras demandon, kies vualon nur nun oni provas levi: la destinon de germanlingvaj ĉeĥoj, iam vivintaj en Sudetio. Sabine Dittrich konstruas sian romanon per kvazaŭa detektiva strukturo, kie la ĉefaj roluloj revizitas la draman historion de la tiama Ĉeĥoslovakio, ekde la jaroj antaŭaj kaj dumaj, ĝis la tujpostaj al la dua mondmilito. Tiamaniere ŝi rekonstruas, pere de la fikcia historio de du familioj, la momentojn, sekvintajn post la fino de tiu mondmilito, elmontrante kiel, laŭ la cirkonstancoj, ĉiu ajn povas fariĝi viktimo de sia propra (regiona, landa, nacia) historio.

Do ene de la detektiva kaŝiĝas historia romano, kie la aŭtoro lerte sukcesis eviti gliti en du samdanĝerajn kaptilojn: viktimismon kaj didaktismon. La romano ne estas kurso pri historio — kvankam la volumfinaj notoj multe helpas la leganton, ili ne estas nepraj por profunda kompreno de la rakontaĵo mem. Oni same ne trovos tiun specon de literaturo, kie ĉiuj strebas montri sin senkulpaj kaj priploras la kruelaĵojn, ricevitajn de aliuloj. Kiel kutime ĉe germanaj aŭtoroj, Dittrich nek enmaskigas la krimojn de la Tria Regno, nek provas senkulpigi naziojn. La unua kaj precipa celo de Dittrich estas montri ke, en certa momento post la milito, ankaŭ la germanoj suferis, kaj ke nur nun ili povas pri tio iom paroli.

Mi povas certigi, ke — evitinte tiujn du senelirajn vojojn — la teksto glate fluas kaj facile legeblas kaj tre bone efikas je atentokaptado de tiu leganto, kiu neniam devis deteni sin por pripensi la ĝustecon de frazo aŭ bonan elekton de esperanta vorto. Eble pensos malsame germanlingva leganto, kiu ne evitos komparon kun la originalo; tamen pri la traduko de Aleksandro Montanesko mi diros, iom konfestone, ke, ĝuste ĉar mi ne parolas la germanan — kaj eble nur pro tio — mi povis pli atente koncentriĝi nur pri la esperanta teksto.

Plian aferon pri la libro — ĉi-foje pri la objekto, ne pri la teksto — mi devas ja aldoni: malofte oni trovas, inter la esperantlingvaj titoloj, tiel ĉarman kaj belan eldonon, prizorgitan de la tradukinto kaj de eldonisto. Ekde la tiparo uzita — kiu ne lacigas la okulojn — ĝis la delikateco en la koloroj de la surkovrilo — multe pli bela ol la germana originalo — la libro iĝas unu el tiuj, kiujn oni fieras montri al geamikoj. Gratulon al ambaŭ!

Tamen, se la ĝeneralaj trajtoj de la libro jam estas priskribitaj, restas ankoraŭ demandi sin: kio en tiu libro rezistos al la tempopaso? Kial ĝi gravas por hodiaŭaj, almenaŭ eŭropaj junaj legantoj, kiuj iom laciĝis ree aŭdi pri tiu tempo, la rakontojn de siaj geavoj? La respondo kuŝas ĉe la filozofia fono de la romano mem, kiu igas ĝin grava, ĉar ĝi fariĝas — laŭ kristana sinteno — vera manifesto por pardono, tiu pardono, ampleksanta ĉiujn batalintajn popolojn, senrigarde al ilia deveno. Tiu pardono, kiu konduku kaj al la kompreno pri tio, ke ĉiuj ni en ajna momento de la historio estis rifuĝintoj, kaj kiu same konduku al intereŭropa paciĝo kaj vera konstruado de tiu neŭtrala tuteŭropa historio, peco, ankoraŭ mankanta en la puzlo de Eŭropa Unio, kaj kiun nepre urĝas konstrui, antaŭ ol detruu ĝin ne la heredantoj de silentado, sed la ĉiutage pli grandnombraj heredantoj de malamo.

Fernando Pita

Sabine Dittrich: Heredantoj de silentado. Tr. A. Montanesko. Eld. KAVA-PECH, Dobřichovice, 2017. 148 paĝoj. Fortike bindita. ISBN 978-80-87169-72-8.

Prezo ĉe FEL: 13,63 eŭroj + afranko.

Aktuale

La nova redakta skipo

Karaj gelegantoj,

Post la subita pasintjara forpaso de Paul Gubbins la redaktistaro estis en ioma krizo. Gubbins ja redaktis pli ol la duonon de Monato, nome la rubrikojn Politiko kaj Moderna vivo, kaj krome li kiel ĉefredaktoro kontrolis ĉiujn manuskriptojn. Paŭl Peeraerts tuj transprenis ĉiujn taskojn, sed estis ja klare, ke tio povas esti nur dumtempa situacio. La tasko de redakcia sekretario (kontroli la fluon de ĉiuj tekstoj inter redaktoroj, reviziantoj, grafikisto kaj presisto) estas jam sufiĉe temporaba kaj ne ebligas krome enhave ĉion kontroli.

Feliĉe en la unuaj tagoj anoncis sin Anna Löwenstein kiel redaktoro, sed ekde la komenco ŝi diris, ke ŝi nur provizore povas transpreni por savi Monaton el la ĥaoso post tiu subita foriro de la ĉionfaranto Gubbins.

Ekde januaro Alexander Shlafer transprenis la redaktadon de la rubriko Politiko. Alexander ne estas novulo inter ni, ĉar li estis revizianto de nia revuo ekde la komencaj jaroj. Kiuj ne bone konas lin, povas relegi lian biografieton, kiu aperis en Monato en 2003 okaze de la 25-jara ekzisto de Monato: www.esperanto.be/fel/2003/007974.html.

La rubrikon Moderna vivo transprenis Norberto Díaz Guevara. Norberto estas novulo en Monato, sed certe ne en Esperanto. Li jam verkis en Le Monde diplomatique en Esperanto, kaj la plimulto de la artikoloj, kiujn vi legis en la marta numero, estas redaktitaj de li.

Ĉar Alexander Shlafer “promociiĝis” de revizianto al redaktoro, la revuo bezonis plian revizianton. Inter pluraj kandidatoj estis elektita Manolo Parra, kiu parolas Esperanton ekde la jaro 1986 kaj estas leganto de Monato ekde 2006.

Stefan Maul, la honora ĉefredaktoro, petis, ke Paŭl Peeraerts krome ekprenu la rolon de gvida redaktoro, por asisti la redaktorojn kaj por konservi la unuecan karakteron de la magazino.

Al ĉiuj, sendube nome de ĉiuj legantoj, fruktodonan kunlaboron!

pp

Politiko

IRLANDO

Ribelo de la senhejmuloj

En Irlando nuntempe regas stranga paradokso. Ekzistas miloj da neokupitaj domoj sed ankaŭ miloj da senhejmuloj. Ekzistas miliardoj da eŭroj por subteni la bankojn, sed mankas moneroj por la senhejmuloj. Ekzistas Kristnasko, tempo por ĝentileco kaj helpemo, sed la senhejmuloj ofte estas forgesataj.

Sed la senhejmuloj ne plu petas kaj atendas, ili decidis helpi sin mem. La 16an de decembro, grupo da senhejmuloj kaj aktivuloj eniris la neokupitan konstruaĵon nomatan Domo Apollo. Ili komencis transformi la konstruaĵon (kiun oni planas detrui) en loĝejon por 35-40 homoj. La grupo nomiĝas Home Sweet Home (hejmo, dolĉa hejmo) kaj konsistas el senhejmuloj, aktivuloj kaj sindikatistoj. Multaj irlandaj muzikistoj kaj aktoroj kiel Glen Hansard, Damien Dempsey, Jim Sheridan kaj Hozier partoprenis kaj subtenis la grupon.

Uzi por la popolo

Sekvis granda ondo de subteno por la kampanjo. La organizaĵo ricevis pli ol 4000 aliĝopetojn kaj ĉirkaŭ 175 000 eŭrojn donace. Laŭ multaj homoj ne justas, ke oni detruas konstruaĵojn kiam mankas loĝejoj. Ne justas, ke bankoj ricevas helpon dum la malriĉuloj nur malplenan manon. Formale, la oficejo apartenas al la ŝtato (ĉar la ŝtato aĉetis multajn pruntojn de la bankoj, inkluzive nepagitan prunton de la posedanto de Domo Apollo). Do se ni ĉiuj, la popolo, posedas la konstruaĵon, kial ne uzi ĝin por la popolo?

Senhejmeco estas kreskanta problemo en Irlando. La nombro de senhejmuloj triobliĝis al 7000 en nur du jaroj, dum ekzistas pli ol 250 000 malplenaj domoj en la lando. Oni eĉ detruas domojn ĉar ili estas ne vendeblaj en la merkato. La stratoj ne estas komfortaj dormolokoj dum la malvarma kaj malseka vintro.

Dum 2016 okazis multa festado pro la 100a datreveno de la deklaro pri sendependeco kaj de la proklamo de la Irlanda Respubliko en 1916. Multaj homoj demandis sin, ĉu la origina etoso kaj spirito ankoraŭ vivas? Ĉu la respubliko protektas kaj defendas ĉies rajtojn? Aŭ ĉu oni prifajfas la senhejmulojn?

Sed ĉu la okupado estas vera solvo? La konstruaĵo ne estas loĝejo sed eks-oficejo, do oni sin demandas, ĉu la loko vere taŭgas? Ĉu la ago vere helpas la senhejmulojn, aŭ ĉu oni nur propagandumas? Ĉu oni rajtas preni proprietaĵon, kiu al oni ne apartenas? Ĉu homoj rajtas eniri ĉiun malplenan kaj neuzatan konstruaĵon? Ĉu la okupado estas protesto aŭ ŝtelado?

Kompreno

La juĝejo ne tuj forpelis la homojn. Ĝi decidis, ke la okupantoj rajtas resti ĝis la 11a de januaro. Tio reflektas la komprenon, ke la socio kaj la ŝtato havas respondecon al senhejmuloj kaj ke la senhejmuloj havas rajton al loĝejo. La juĝisto kompatis la senhejmulojn sed rifuzis nei la rajton de proprieto. Tio laŭ li estas neakceptebla en demokratia ŝtato.

Do la homoj foriris el Domo Apollo la 11an de januaro post preskaŭ unu monato de okupado. Dum tiu tempo entute 78 senhejmuloj loĝis en la loĝejo kaj 40 dum la Kristnaska Tago. La registaro promesas pli da subteno kaj mono kontraŭ senhejmeco. Oni vidos, ĉu la problemo malkreskos.

Robert Nielsen

korespondanto de Monato en Irlando

Eseoj

EKSTERLANDA RIGARDO

Brazilano en Ĉinio

Mi loĝas en Ĉinio ekde 2010, kiam mi alvenis por labori kiel oficisto pri internacia komerco ĉe la ĉina kompanio Da Vinci, posedata de Wang Tianyi (Ĉielismo). Mi estis invitita de Silvio Kniess Mates por labori kiel tradukisto kaj kvalito-inspektisto en la tiam nova ĉina branĉo. La kompanio operacias pri eksterlanda komerco, importado kaj eksportado de diversaj produktoj de Ĉinio, Brazilo kaj Angolo.

Kiam mi venis al Ĉinio, kaj ekkonis iom pri tiu granda lando, mia scio estis limigita al kelkaj fontoj: malnovaj eldonoj de la revuo El Popola Ĉinio, filmoj de Bruce Lee kaj libro de la brazila ĵurnalisto Henfil, rezulto de lia vojaĝo al Ĉinio en 1977 (tuj post la morto de Maŭ Zedong), en kiu li priskribas Ĉinion ankoraŭ sub la influo de la Kultura Revolucio, kie ĉiuj havis samajn vestojn kiel armea uniformo, kaj la plej ofta rimedo de transporto estis la ĉiea biciklo.

Tia estis mia opinio pri Ĉinio, granda kaj stranga lando (almenaŭ al miaj fremdaj okuloj de okcidentano). Sed kiam mi alvenis en 2010, mi trovis tute ŝanĝitan landon longe preter la stereotipoj aldonitaj de ne tiel informitaj personoj.

Plurmiljara historio

Mi trovis novan landon, viglan, vekiĝintan el longa dormo, kun granda energio, rigardantan la estontecon, kiu alvenas pli rapide, pli neatendite. Ĉiuj diras, ke Ĉinio estas 5000-jara civilizacio, sed la konstruaĵoj en la urboj estas tute novaj, plejparte aĝaj malpli ol 50 jarojn.

Miaj unuaj monatoj tie ĉi estis malfacilaj: mi devis adaptiĝi al nova vivo, malsamaj manĝaĵoj, malsamaj kutimoj, kaj al la nova laboro kaj ofico en la kompanio. La klimata ŝanĝo estis aparte bruska. Mi naskiĝis kaj kreskis ĉe la suda marbordo de Brazilo, kun mildaj someroj kaj vintroj, humida aero, abunda pluvokvanto dum la tuta jaro, temperaturoj de 30 gradoj en la somero ĝis 10 gradoj vintre. En Xi’an, la vetero estas tre seka, kaj la temperatura varieco estas ĉirkaŭ 40 gradoj (35 en somero, 5 gradoj sub la nulo vintre).

Sezonoj antaŭvideblaj

Mi bezonis unu jaron por alkutimiĝi al nova ciklo de la naturo, kvankam ĝi havas siajn avantaĝojn, kiel la ĝusta reguleco kaj antaŭvideblo de la sezonoj: vintro, printempo, aŭtuno kaj somero tre bone difinitaj kaj stabilaj. En Xi’an, la vetero ne alportas surprizojn, ne kiel mia urbo, Florianopolis, kie fojfoje la kvar sezonoj okazas en la sama semajno (aŭ tago!).

Dum la unuaj du jaroj de mia laboro mi multe vojaĝis tra Ĉinio, vizitante multajn urbojn, ĉefe en la oriento, en la marbordaj provincoj, kiuj havas la ĉefajn eksportajn industriojn.

Unikaj trajnoj

Trajnovojaĝoj en Ĉinio estas unika sperto, nova por mi. En Brazilo, la fervojoj estas malmultaj kaj ĝenerale uzataj nur por transporti eksportajn varojn kiel fera erco. Pasaĝera transportado ekzistis en la pasinteco, sed malaperis en Brazilo, anstataŭigita per aŭto kaj buso (mallongaj kaj mezaj distancoj) kaj aviadilo (longdistanca).

Foje mi babilis kun brazilanino, kaj mi diris, ke oni multe vojaĝas per trajno en Ĉinio. Ŝi faris esprimon de miro kaj diris: “Trajno? Jes, mia avino diris, ke kiam ŝi estis juna, ŝi multe vojaĝis per trajno en Brazilo.” Por la ordinara brazilano, trajno estas nostalgio de pasinta tempo; multaj konsideras trajnon “malnova”, malaktuala teknologio, sed fakte tio estas tute erara.

Altrapidaj trajnoj en Eŭropo, Japanio kaj Ĉinio estas la plej altnivelaj kaj efikaj rimedoj de transporto en la mondo, ebligante la movadon de grandaj amasoj da pasaĝeroj sekure kaj rapide. La alt-rapida fervojo en Ĉinio havas la avantaĝon, ke ĝi ne bezonas registriĝon kiel en flughaveno. Krome, trajnaj stacidomoj estas kutime konstruitaj en urbocentroj, dum flughavenoj situas ekster la grandaj urboj, for de la centra areo, kiu postulas elspezi valoran tempon.

Amikeco

Ankaŭ en la komerca mondo mi rimarkis grandan kulturan diferencon. En Brazilo (kaj ĝenerale en la okcidento) la negoco venas unue (la malnova proverbo “Amikoj, amikoj, negoco estas aparta afero”), tio estas, nur post plenumo de la transakcio (aĉeto, vendo) eblas amikeco inter la komercaj partneroj.

En Ĉinio, ni devas unue establi fidon inter la partneroj, antaŭ ol la interkonsento estas farata, kio okazas nur post vespermanĝo kun abunda kvanto da trinkaĵoj kaj oni devas respondi al privataj demandoj (Ĉu edziĝinta? Ĉu vi havas infanojn? Kiom da?). Nur kiam ambaŭ flankoj konas unu la alian pli bone, oni havas bazon por fidi kaj por subskribi kontrakton. Sen reciproka fido oni malfacile povas havi longatempan komercan rilaton, precipe en la kampo de internacia komerco.

Grandaj aĉetoj

Ekzistas ankaŭ diferencoj rilate al la percepto de negocoj. Kiam brazilaj kaj ĉinaj komercistoj diskutas pri varoj (eksporto al Brazilo, ekzemple) por kuraĝigi al favora prezo de la varoj, la brazilano diros “granda aĉeto”. Sed por ĉinoj, granda aĉeto signifas 100 kontenerojn (kun po 25 tunoj da kapacito). Por la brazila komercisto, limigita de la skalo de sia merkato, multe malpli granda laŭ la loĝantaro, 5 konteneroj jam estas granda negoco, kio kaŭzas miskomprenojn kaj ĉagrenojn por ĉiu flanko. Por kontraktado en la ĉina merkato oni rekomendas atenti pri la esperoj de la ĉina partnero en pli realisma nivelo, ĉar en Ĉinio oni kutimas al granda volumeno da produktado kaj vendoj; tiel oni evitas problemojn en la negoca rilato.

Tamen, malgraŭ la grandaj diferencoj inter niaj landoj, kaj kulturaj kaj ekonomiaj, Ĉinio kaj Brazilo estas naturaj partneroj, kies ekonomioj kompletigas unu la alian. Temas pri gajno-gajno-rilato destinita por longe daŭri. Tiel mi deziras loĝi en tiu “lando de centro” dum multaj jaroj.

Aldreno Speck

Ĉinio/Brazilo

Scienco

MEDICINO

Restaŭri dentojn per praĉeloj

Britaj esploristoj identigis medikamenton, kiu ebligas regeneri la dentojn el la eno al la ekstero, malpliigante la neceson uzi artefaritajn enplantaĵojn.

Antaŭe oni utiligis tiun kuracilon dum klinikaj provoj, kiuj rilatis al la malsano de Alzheimer. Nun tamen ŝajnas, ke ĝi ja plibonigas la naturan dentan kapablon sin sanigi. Ĝi funkcias aktivigante praĉelojn ene de la dentpulpa centro. Ĉi tio okazigas, ene de la damaĝita areo, regeneron de la malmola dentino, kiu estigas grandan parton de ĉiu dento.

Dentino

Laŭ la sciencisto Paul Sharpe, ĉefaŭtoro de la esploro, la simpleco de ĉi tiu noveca metodo igas la koncernan medikamenton ideala kiel denta produkto, per kiu oni povas nature kuraci egajn kavojn, donante protektadon al la denta pulpo kaj kaŭzante samtempe la restaŭradon de la dentino. “Aldone la sukcesa utiligo de tiu kuracilo, kiun oni estis jam testinta dum klinikaj provoj koncerne la malsanon de Alzheimer, montras la realisman eblon, ke oni ĝin akiros kaj rapide plenumos tiuspecan traktadon ene de klinikoj”, precizigis Sharp, kiu interalie laboras ĉe la prestiĝa King’s College (KCL) de Londono.

Praĉeloj

“Dum la traktado de profundaj kariaj lezoj estas ekspluatata nova biologia vidpunkto por restaŭri la dentojn: oni stimulas la naturan formadon de la dentino, kiu riparas damaĝojn per la mobilizado de praĉeloj kuŝantaj en la dentopulpo. Oni uzas kolagenajn bio-malkomponeblajn spongojn, klinike aprobitajn, por apliki dozojn de la medikamento Tideglusib. Tio helpas kaj akcelas la procezon, per kiu nature formiĝas dentino, ĝis plena restaŭrado de dento trafita de kario. La dentino anstataŭas la degraditan spongon, okazigante plenan kaj efikan naturan riparadon”, klarigas la respondeculoj de la enketo en la revuo Scientific Reports.

Ronĝuloj

Dum la testa periodo oni provis tiun metodon en ronĝuloj, atingante favorajn rezultojn. La aŭtoroj konkludis, ke Tideglusib estas kapabla krei dentan emajlon kaj naturforme plenigi la truojn kaj la kavojn. Ili opinias, ke la priskribita procedo povus anstataŭi multe da aliaj tradiciaj metodoj por kuraci dentojn.

Abscesoj

La Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) kalkulas, ke kvin miliardoj da homoj tutmonde spertas dentajn kariojn. “La doloroj, la dentaj abscesoj, la plurspecaj problemoj dum la maĉado, la falo de dentoj kaj la ekzistado de dentoj damaĝitaj aŭ senkoloriĝintaj havas gravajn sekvojn en la ĉiutagaj vivo kaj bonfarto de homoj”, substrekis Erik Petersen, kunordiganto de internacia programo pri la sano de buŝo kaj dentoj.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

AŬSTRIO

Sketado en Vieno

Sketado eblas en Vieno ankaŭ, kiam la vintro estas ne tre malvarma. Ekde 1996 en ĉiu vintro la komunumo instalas sketejon “Wiener Eistraum” (Viena glaci-revo) en la parko antaŭ la urbodomo, vidalvide al Burg-teatro. Inter la 27a de decembro kaj la 12a de marto 700 000 personoj uzas tiun sportejon kaj volonte frekventas tie ankaŭ diversajn budojn por manĝi kaj trinki ion. La glacia areo estas 8500 kvadratajn metrojn granda kaj la longeco de la romantika Sonĝa Pado estas 750 metroj. Eblas sketi ankaŭ sur plasta tavolo: se oni falas, oni ne malsekiĝas. Unufoje semajne infanoj povas lerni sketadon sur glaciareo granda je 550 kvadrataj metroj. Tiuvespere la spaco iĝas ok-lena kurglitejo.

Sportado

Apude granda blanka urso el plasto varbas por la Specialaj Olimpiaj Ludoj, evento realigata de internacia sporta organizaĵo. La celo estas helpi al homoj, kiuj estas mense handikapitaj kaj havas lernmalfacilaĵojn, por pli memcertiĝi kaj memestimiĝi per sporta trejnado kaj konkursado. La gvida frazo de la Specialaj Olimpiaj Ludoj estas: “Ebligu, ke mi venku. Sed se mi ne povas venki, mi estu sentima en la provo.”.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

La sketejo antaŭ la urbodomo de Vieno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La plasta blanka ursego varbas por la Specialaj Olimpiaj Ludoj. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

LEĜOJ

Kaptuka diskuto

“Islamo subpremas la virinojn kaj devigas ilin porti kaptukon, ĉadoron, burĥon aŭ vualon!” Tiun opinion oni fojfoje aŭdas. Male en Vieno. En februaro kelkcent kaptukportantaj islamaninoj kolektiĝis sur la Placo de la Homrajtoj kaj laŭtege postulis la rajton porti kaptukojn, ne nur private, sed ankaŭ dum la laboro en ĉiu profesio. Post kvin kvaronhoroj da deklarado la procesio malrapide, tamen daŭre tre laŭte, moviĝis tra Ringstrato al Ballhausplatz (Placo ĉe la balejo), kie estas la sidejo de la aŭstraj ŝtatprezidanto kaj ĉefministro.

Ministro kontraŭas

Sebastian Kurz [kurc], la 31-jaraĝa aktive katolika ministro pri Eŭropo, integrado kaj eksteraj aferoj, ne samopinias. Li diris, ke la ŝtato estas labordonanto kaj povas diri, kiel oni vestu sin dum la laboro: “Se vi laboras en privata firmao kaj portas T-ĉemizon kun la surskribo “Mi amas Jesuon”, via ĉefo povas diri, ke vi povas porti tion private, sed ne dum la laboro.” En multaj klasĉambroj pendas kruco, kiu estas ne nur signo de la kristanismo, sed ankaŭ simbolo de la sekulara kulturo, en kiu religio kaj ŝtato estas apartaj aferoj. Regas en Aŭstrio ŝtataj ministroj kaj parlamentanoj, ne klerikoj.

Islam-leĝo en Aŭstrio

Jam ekde la jaro 1912 validas leĝo koncerne la islaman religion. Ĝis 1918 Aŭstrio-Hungario estis granda ŝtato, en kies kadro troviĝis la nunaj Bosnio kaj Hercegovino, kie vivis multaj islamanoj. Ekde tiam Islamo laŭ la hanafisma rito estas agnoskita religio. Hanafismo estas unu el la grandaj juraj skoloj de la sunaisma islamo. La hanafisma rito estas sekvata interalie en Turkio, Afganio, aliaj landoj en centra Azio, Hindio kaj Ĉinio. Ekde marto 2015 — antaŭe estis longa diskutado — validas eĉ nova islam-leĝo en Aŭstrio.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Kelkcent kaptukportantaj islamaninoj kolektiĝis en Vieno kaj laŭtege postulis la rajton porti kaptukojn. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Laŭtaj deklaroj. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Manifestaciantinoj dum la procesio. Foto: WALTER KLAG

Anoncetoj

Moneroj

Moderna vivo

LITOVIO

Milionon por malaperinta dokumento

Unu jaron antaŭ la ŝtata centjariĝo de Litovio — festota la 16an de februaro 2018 — la prezidanto de la konzerno MG Baltic Darius Mockus lanĉis okulfrapan projekton, kies celo estas revenigi en Litovion la originalan version de la deklaro de 1918 pri la ŝtata sendependeco. La ideo estas, ke la konzerno pagos unu milionon da eŭroj al tiu persono aŭ grupo de personoj, kiu redonos la dokumenton, kies aŭtentikecon konfirmos sendependaj spertuloj. Tiam la deklaro transdoniĝos al la litova ŝtato.

“Ni volas trovi la naskiĝatestilon de la ŝtato, kiu estis kreita antaŭ cent jaroj, kaj konfirmi, ke tiu atestilo, samkiel la ŝtato mem, estas grava por ni. Krome, nia iniciato, en kiu niaopinie partoprenos multaj civitanoj, devos havi edukan kaj klerigan karakteron”, diris la konzernoprezidanto.

Historio

La deklaro pri la sendependeco de Litovio la 16an de februaro 1918 estis farita en du kopioj kaj subskribita de la 20-persona Konsilio de Litovio. La teksto proklamis la restarigon de suverena kaj demokratia ŝtato kun la ĉefurbo en Vilnius, kaj ĝi estis publikigita en la gazeto Lietuvos aidas (Eĥo de Litovio).

Cenzuro

Tamen la litova gazetaro dum la germana okupacio estis severe cenzurata. Sciante pri tio, la Konsilio de Litovio ordonis al la presejo publikigi kelkcent ekzemplerojn tri tagojn antaŭ la cenzuro. La 18an de februaro la teksto estis ankaŭ republikigita en kelkaj gazetoj de Germanio.

La germanaj aŭtoritatuloj decidis fermi la presejon, kaj la gazetoj estis konfiskitaj. Tamen la estro de la presejo sukcesis kaŝi ĉirkaŭ 60 ekzemplerojn.

Sendependeco

Post tio la germanoj plu regis Litovion, kaj ili postulis, ke la Konsilio de Litovio proklamu eternan unuiĝon kun Germanio, sed pro la aŭtuna germana revolucio Litovio restis aparta de tiu lando, kaj fine la sendependeco de Litovio estis agnoskita. En novembro 1918 la litovoj formis la unuan registaron, kaj la Konsilio de Litovio prenis la regadon super la propra teritorio.

En la tiama tumulta situacio la originalaj dokumentoj pri la proklamo de la litova sendependeco malaperis, kaj dum preskaŭ cent jaroj oni sciis nenion pri ilia situo.

Dokumento trovita

La 29an de marto, do preskaŭ unu monaton kaj duonon post la lanĉita projekto, la tuta Litovio estis ŝokita pro la informo el Berlino, ke la deklaro pri la ŝtata sendependeco estis trovita. Liudas Mažylis, profesoro de la universitato Vytautas Magnus, ĝin trovis en diplomatia arkivo de Germanio. Apud la germanlingva versio ankaŭ estis la litovlingva kun 20 klare videblaj subskriboj.

La profesoro klarigis, ke serĉi la dokumenton instigis lin ne la promesita miliono, sed la proksimiĝanta grava jubilea dato. “Mi ne estis certa, ĉu la germanaj arkivoj estas facile atingeblaj, sed gravaj bariloj ne ekzistas. Mi sendis retleteron al la ŝtata arkivo de Germanio, kaj mi ricevis liston de dosieroj, kiujn indus pristudi. Por la malkovro mi bezonis nur du tagojn”, rakontis Mažylis. Samtempe li trovis ankaŭ dokumenton de la 11a de decembro 1917, en kiu oni parolis pri firma unio inter Litovio kaj Germanio. Nur surbaze de tiu ĉi dokumento la tiama Germanio agnoskis la sendependecon de Litovio.

La ministrejo pri eksteraj aferoj de Germanio konfirmis, ke la dokumento estas originala.

Darius Mockus, la prezidanto de la konzerno MG Baltic, kiu promesis unu milionon por la trovinto de la deklaro, atentigis, ke li nepre pagos la promesitan milionon, kondiĉe ke la originala dokumento estu libervole redonita al Litovio antaŭ ĝia centjariĝo la 16an de februaro 2018.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

La subskribintoj de la deklaro pri la sendependeco de Litovio en 1918 estis la 20 membroj de la Konsilio de Litovio. Foto: LITOVA NACIA MUZEO.

[FORIGITA!: bildo]

Darius Mockus, la prezidanto de la konzerno MG Baltic, diris, ke la iniciato havas edukan kaj klerigan karakteron.

Moderna vivo

SLOVAKIO — KENJO

Historia vizito

La kampo de evoluiga helpo, disvolvo de ambaŭflanka ekonomia kunlaboro, scienca kaj instrua kunlaboro, medicina prizorgado, batalo kontraŭ koruptado, sekurecaj aferoj kaj problemoj de enmigrado troviĝis inter la temoj de kunsido de la prezidantoj de Slovakio kaj Kenjo. Temas pri la unua oficiala vizito de slovaka prezidanto en subsahara Afriko.

Dum la intertraktoj, okazintaj en la kenja ĉefurbo Najrobio la 16an de februaro 2017, ambaŭ prezidantoj, Andrej Kiska kaj Uhuru Muigai Kenyatta, konkorde konstatis, ke la ĝisnunaj reciprokaj agadoj kreas bonajn kondiĉojn por duflanka ekonomia kunlaboro. Novaj ebloj ekzistas ankaŭ en la kampoj de informteĥnologioj kaj trafika infrastrukturo.

Slovakio en la lastaj jaroj liveris al Kenjo monhelpon en valoro de 10 milionoj da eŭroj, per kiuj estis kreitaj pli ol cent projektoj de evoluiga helpo, plantitaj pli ol 200 000 arboj ktp.

Dum la oficiala vizito Kiska intertraktis ankaŭ kun la eksĝenerala sekretario de Unuiĝintaj Nacioj, Ban Ki-Moon, kaj kun la nuntempa ĝenerala direktorino de la Oficejo de Unuiĝintaj Nacioj (UN) en Najrobio, Sahle-Work Zewde. En la sidejo de UN li plantis arbon de interpopola amikeco.

50 000 eŭroj

La slovaka vicministro pri eksterlandaj kaj eŭropaj aferoj, Lukáš Parízek [lukaŝ parizek] transdonis simbolan ĉekon en valoro de 25 000 eŭroj al la organizaĵo Kanacho Nomadic Educational Foundation kaj ankaŭ 25 000 eŭrojn al la kvin lokaj neprofitcelaj organizaĵoj okupiĝantaj pri publika sano kaj instruado.

La prezidanton akompanis reprezentantoj de la eksterregistara sektoro kaj slovakaj ŝtataj kaj privataj firmaoj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Politiko

OPINIO

Kial Le Pen povas venki?

Komence de la jaro aperis artikoleto en ĉi tiuj paĝoj (Monato 2017/01, p. 8) proponanta hipotezon por klarigi nuntempajn politikajn fenomenojn, inkluzive de la neatendita elekto de Donald Trump kiel usona prezidanto. Mallonge, la ideo estas, ke homoj suferantaj en la kadro de sistema krizo sentas la bezonon de signifa ŝanĝo, almenaŭ en la okcidenta mondo. Kial do oni elektis Trump? Ĉar post la malapero de Bernie Sanders, li estis la ununura kandidato, kiu (laŭ siaj promesoj) alportos la deziratan ŝanĝon al la usonaj civitanoj.

La leciono, kiun oni devus lerni el tiu kazo, klaras: Se oni ne sukcesas konstrui progresemajn politikajn alternativojn, naciismaj kandidatoj (ne tro for de faŝismaj modeloj) daŭre atingos la povon en pli da landoj. Tiele, paŝon post paŝo la mondo alproksimiĝos al danĝera situacio, kiu zorgige memorigas al ni tiun de la 1930aj jaroj — ankaŭ tiam, almenaŭ parte, kiel konsekvenco de ekonomia kaj financa krizo.

Ĉu ekzistas espero?

Bonŝance, la lastaj jaroj alportis ankaŭ favorajn ekzemplojn, kiuj montras, ke fronte al aŭtoritatemaj politikistoj eblas antaŭenigi toleremajn fortojn. Tio okazis en Aŭstrio, kiam Alexander Van der Bellen, la kandidato de la Verda Partio, iĝis prezidanto de la lando je la fino de la ĉi-jara januaro. Sen tiu solida alternativo, la ĉefa eblo por atingi ŝanĝon estus pere de la ekstremdekstruloj de la Libereca Partio de Aŭstrio.

En Francio, preskaŭ ĉiu enketo vidas la Nacian Fronton kiel la plej voĉdonatan partion en la unua fazo de la printempa voĉdonado. Tamen, en la dua elektofazo ili certigas, ke tradicia kandidato (Fillon aŭ Macron, tiu ĉi lasta ŝajniganta esti io nova) superos Marine Le Pen. Simile al la analizo dum la usona elektada kampanjo, la plej granda parto de la (franca) socio ne havus deziron de signifa ŝanĝo, do fine ili elektos konservemulon.

Ĉu la analizo ne eraras?

La problemo estas, ke en Usono tiu analizo eraris. Multaj usonaj civitanoj reale volis iun malsaman kiel la kutimaj politikistoj, kaj ili ne havis elekton alian ol Trump. Ĉu estos iu simila al Bernie Sanders en Francio? Fakte jes. Temas pri Benoît Hamon, kiu bazas sian politikan programon sur sociaj kaj ekologiaj proponoj. Tamen, same kiel Sanders, li havas subtenon nek de sia politika partio, nek de la plejparto de la amaskomunikiloj.

Ĉu oni certas, ke en Francio la nuna analizo ne eraras?

Javier Alcalde

Barcelono/Florenco

Politiko

OPINIO

Tiktakas la apokalipsa horloĝo

La lastan decembron la Ĝenerala Asembleo de Unuiĝintaj Nacioj (UN) rezoluciis por komenci negocadon pri konvencio pri malpermeso de nukleaj armiloj ekde marto 2017. La asembleo akceptis la rezolucion kun 113 aproboj, 35 oponoj kaj 13 sindetenoj. Do, ĉu ĉi tiu rezolucio estas esperplena paŝo por pli paca kaj sekura mondo? Eble ne, ĉar la 26an de januaro la sciencistoj antaŭenigis je 30 sekundoj la apokalipsan horloĝon, kiu montras kiom da minutoj restas ĝis la noktomezo, simbolante kiom da tempo restas ĝis la homaro povos perei pro nuklea milito aŭ tutmonda katastrofo.

La horloĝo estis kreita en 1947 kaj estas prizorgata de la estraro de la Bulteno de Atomaj Sciencistoj ĉe la Universitato de Ĉikago. La estraro inkluzivas 15 Nobel-premiitojn. Ĉi-foje la horloĝo estis ĝisdatigita al 23:57:30, la plej alta tempo ekde la jaro 1984. La plialtigo estis farita pro la malfavora sinteno de Donald Trump, novelektita usona prezidanto, pri la limigo de nukleaj armiloj, pri traktato kun Irano kaj pri la mediprotektado.

Barack Obama, usona eksprezidanto, siatempe agadis por redukti nukleajn armilojn. Parte pro tio li ricevis la Nobel-premion pri paco en 2009. Li daŭre agadis kaj interkonsentis kun Irano por limigi la disvolviĝon de nuklea teknologio. Malgraŭ la ambicia intenco de Obama, la mondopolitiko pri nuklea senarmiĝo inverse streĉiĝis pro la malsukcesa negocado inter Usono kaj Rusio pri reduktado de nukleaj armiloj kaj pro la minacantaj nukleaj kaj misilaj testoj de Norda Koreio.

Kiu respondecis?

En majo 2016 Obama vizitis la urbon Hiroŝimo, detruitan de atombombo antaŭ 71 jaroj, kaj oferis florojn ĉe la cenotafo de la viktimoj. Notindas, ke ankaŭ tiam lin akompanis oficiro kunportanta valizon kun komunikilo por aprobi nuklean atakon. Plie lia parolado ĉe la cenotafo komenciĝis en jena stranga maniero:

“Antaŭ sepdek unu jaroj, en unu bela sennuba mateno, morto falis de la ĉielo kaj la mondo estis tute ŝanĝita. Fulma lumo kaj fajra murego detruis urbon kaj pruvis, ke la homaro posedas la rimedon por detrui sin.” Evidente, konsiderante la usonan popolopinion, ke atombombaj atakoj estis necesaj por pli frue ĉesigi la militon kaj savi la vivojn de centmiloj da usonaj soldatoj, Obama ambiguigis la aginton kaj respondecon pri la atombomboj, kiuj mortigis proksimume 200 000 civitanojn en Hiroŝimo kaj Nagasako.

Ĉu malpermeso?

Oni antaŭvidas malfacilaĵojn en la venonta diskutado kaj negocado de la konvencio en UN pro tio, ke preskaŭ ĉiuj landoj, kiuj posedas nukleajn armilojn, entute kontraŭas la diskutadon de tiu ĉi temo. La rezolucion proponis landoj kiel Meksiko kaj Aŭstrio, kiuj emfazis la malhumanecon de la nukleaj armiloj. El la naŭ nukleaj posedantoj, Usono, Rusio, Britio, Francio kaj Israelo kontraŭis, dum Ĉinio, Barato kaj Pakistano sindetenis. Norda Koreio forestis.

El 35 kontraŭantaj landoj, multaj estas milite alianciaj kun Usono, kiu sendis leteron al la membroj de Nord-Atlantika Traktato-Organizaĵo (NATO), admonante ilin malaprobi la proponon. Rezulte, ĉiuj NATO-anoj krom Nederlando kontraŭis. Estas menciinde, ke kontraŭis ankaŭ Japanio, kiu estas la unusola viktimlando de la atombomboj kaj tial ĉiam pretendas esti sincera proponanto de la mondo libera je minaco de nuklea milito.

Isikawa Takasi

Japanio

Scienco

NEDERLANDO

Dungoficejo por robotoj

En la nederlanda urbo Best troviĝas la unua dungoficejo por robotoj mondskale. La entrepreno, nome Smart Robotics (Inteligenta/Lerta Robotiko), estis fondita en 2015 kaj okupas sin pri la luigo de robotoj. Jam ekde la dua monato de sia ekzisto, ĝi realigis notindan financan profiton.

La robotoj ludonataj de Smart Robotics povas esti utilaj por entreprenoj, kiuj bezonas — ekzemple dum pintperiodo — “aldonajn manojn” por ripetiĝantaj taskoj, kiel ekzemple staplado de skatoloj. Smart Robotics kunmetas la dungotajn robotojn el pluraj modulaj partoj, “trejnas” ilin pri la koncerna tasko kaj poste liveras ilin al la petinta firmao. Kiam la produktado malkreskas, la robotoj estas “maldungataj” kaj — senproteste — revenigataj al la sidejo de Smart Robotics.

Industrio

La ĉefaj fakoj, en kiuj Smart Robotics aktivas, estas la fabrika industrio kaj la tiel nomata intraloĝistiko. La robotoj kapablas plenumi ĉenstablajn taskojn, kiel specigado de produktoj, mendoprenado (prenado de menditaj varoj el iu stoko), enpakado, ŝarĝado kaj malŝarĝado de maŝinoj aŭ veturiloj, kaj kvalita kontrolo.

Ĉirkaŭaĵo

Smart Robotics uzas “saĝajn” robotojn, kiujn oni priskribas kiel “de la dua generacio”. Ĉi tiaj robotoj estas konsciaj pri sia ĉirkaŭaĵo danke al progresintaj sensilteknologioj (kiel tridimensia vidado) kaj aparta programado enkadre de artefarita inteligenteco. La robotoj scipovas adapti la proprajn movojn al ŝanĝoj okazantaj en la ĉirkaŭa spaco, kiel ekzemple en la okazo de artikloj, kies loko aŭ formo ŝanĝiĝas. Tiumaniere la robotoj ja povas efike kunlabori kun homoj.

Malsanulejoj

Robotikon oni rigardas interesa kreskanta merkato: ĝi aliflanke estigas parton de la tiel nomata kvara industria revolucio. Robotoj sin trovas praktike ĉie ajn, kaj iliaj kvanto kaj graveco el socia kaj ekonomia vidpunktoj daŭre kaj rimarkinde pligrandiĝas. Oni pensu, interalie, pri memstaraj polvosuĉiloj, memstiraj veturiloj kaj droneoj, robotoj uzataj en la produktado de aŭtoj aŭ helpantaj diversmaniere ene de malsanulejoj.

Pliaj informoj haveblas en la retpaĝaroj smart-robotics.nl (anglalingve), eo.wikipedia.org/wiki/Roboto kaj eo.wikipedia.org/wiki/Robotiko (ambaŭ en Esperanto).

Jean-Jacques Wintraecken

korespondanto de Monato en Nederlando

Leteroj

Perfekta esprimado esperanta

Finfine mi havas la necesan vortoprovizon por ĝui la faman gazeton Monato! Kvankam malnova samideano iam plendis, dirante ke li ne plu ĝin legas pro manko de literaturaĵoj en ĝi, mi tamen male! Ĉie troviĝas literaturaĵoj, sed verkoj, artikoloj pri ĉiutagaj vivoj ĉirkaŭ ni en tre bona esperanta stilo ja malofte legeblas. Por diri la veron, ne ĉia temo en Monato interesas min, ekzemple pri politiko, ekonomio, scienco kaj lingvo. Ja multajn temojn mi tute ne legus, se ili estus en mia nacia lingvo. Sed en Monato mi legis, legas kaj legos artikolojn unu post la alia kun intereso. Certe ne nur pro la enhavo mem, sed pro la preskaŭ perfekta esprimado kaj stilo esperanta. Kiel esperantisto mi volus havigi al mi la kapablon esprimi ĉion en Esperanto, speciale pri ĉiutagaj aferoj! Monato ja estas bonega instruisto por tio!

Ĉu mi tute kontentiĝas? Nu jes, se la tekstoj estus pli multaj, mi pli kontentus. Kiam vi ĝue ĝuas bongustaĵon, subite vi trovas, ke ne plu restas manĝaĵo, kia domaĝo!

Meng Yuli

Ĉinio

Scienco

KURIOZAĴO

Rejuniga deĵorado en la kosmo

“La rezulto de esploro farita de NASA (National Aeronautics and Space Administration/Tutlanda Aeronaŭtika kaj Kosma Administracio), montras, ke iuj ŝanĝoj okazis ene de la korpo de la usona astronaŭto Scott Kelly post lia preskaŭ unujara restado en la kosmo. Tiuj ŝanĝoj montras lian rejuniĝon”, raportis antaŭ nelonge la brita ĵurnalo The Independent.

Scott Kelly deĵoris en la Internacia Kosmostacio 340 tagojn en 2015 kaj 2016. Post lia reveno surteren sciencistoj kaptis la okazon por pristudi la internajn procezojn de la homa organismo, kiu vivis dum longa tempo en tiaj kondiĉoj. La rezultoj ja surprizis la fakulojn: reveninte hejmen, Scott havis telomerojn* pli longajn ol tiuj de lia ĝemelo Mark, kiu restis sur la tero la tutan tempon.

Trejniĝo

Telomeroj nature reduktiĝas, dum homoj maljuniĝas. Tamen dum la tuta periodo en la kosmo, tiuj de Scott Kelly montris neatenditan pliiĝon. Nur post lia reveno al la firma grundo tiuj kromosomaj ekstremaĵoj komencis denove malpliiĝi. La esplorintaj sciencistoj tamen ankoraŭ ne tute certas pri la fakto, ĉu la rejuniĝo de Scott efektive rilatas al lia restado en la kosmo. La ŝajna strangaĵo povus esti ligita kun la kreskinta trejniĝo kaj la malaltiĝinta kvanto de kalorioj prenitaj de Scott Kelly dum la ekstertera labor-periodo.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

* 1. La ekstremaĵoj de kromosomoj, kiuj respondecas pri la rebonigo de DNA.

Moderna vivo

JAPANIO

Porinfanaj manĝejoj

“La neceseja papero estas iomete dolĉa. Ni manĝis ĝin, kiam ni estis malsataj kaj la patrino malfruiĝis”, diris filino 9-jara kun sia fratino (8-jara), kies patrino estas 30-jara kaj laboras kaj sola vartas ilin.

Lastatempe enfokusiĝis la fakto, ke tre multaj infanoj estas en malriĉaj kaj mizeraj situacioj.

Precipe patrinoj

Laŭ la ministerio pri bonfarto jam en 2012 unu el ses infanoj estas en relativa malriĉeco (vivanta sub la dua nivelo de la meza enspezo). El la infanoj kun nur unu el la gepatroj (precipe la patrino), pli ol 50 % estas malriĉaj, kio spegulas la fakton, ke precipe patrinoj ne facile trovas laboron kun sufiĉa enspezo. Evidentiĝas, ke malriĉeco estigas inter infanoj malsanon, malaltiĝon de scipovo, societemo kaj mensa stabileco.

Reago de bonkoruloj

Alarmite de la stato de tiuj infanoj, multaj civitanoj ekagadis. En 2012 legomvendistino en komerca kvartalo de Tokio starigis porinfanan manĝejon, kie ŝi kun helpantoj unu fojon semajne proponas malmultekostan manĝaĵon por infanoj kaj plenaĝuloj. Sekvis fondado de tiaj manĝejoj tra la tuta lando; en la fino de 2016 troviĝis pli ol 300 manĝejoj.

Kompreneble inter ili diferencas la mastrumaj manieroj. Ekzemple, manĝolokoj estas kafejoj, komunumaj institucioj, temploj, ordinaraj vendejoj ktp. La kotizoj por infanoj varias de senpage ĝis 200 (1,65 eŭroj) aŭ 300 enoj. Plenaĝuloj pagas de 300 ĝis 600 enojn. Ankaŭ la ofteco varias: multaj malfermiĝas dufoje en monato, sed kelkaj malfermiĝas unufoje semajne. Ofte terkultivistoj kaj komercistoj donacas aŭ malmultekoste vendas legomojn kaj materialojn.

La celo

Estas preskaŭ neeble inviti nur malriĉajn infanojn al tiuj manĝejoj, kio certe kreus bazon de nova diskriminacio. Do, preskaŭ ĉiuj porinfanaj manĝejoj bonvenigas ĉiujn infanojn. Plie ili celas ne nur doni nutraĵon, sed ankaŭ lokon, kie infanoj, junuloj kaj maljunuloj, kune kaj gaje manĝu kaj interkomunikiĝu. En iuj manĝejoj studentoj volonte prizorgas infanojn kaj helpas ilin rilate iliajn hejmtaskojn antaŭ la manĝado.

Dum tute ne sufiĉas la registara politiko por liveri al ĉiuj civitanoj tiun minimuman nivelon de sana kaj kultura vivo, kiun la konstitucio garantias, tiuj provoj de porinfanaj manĝejoj, eĉ se modestaj, estas esperigaj aferoj pri la civitana solidareco kaj helpado.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Multaj infanoj vizitas la manĝejojn fonditajn en Tokio. Foto: TAKASI ISIKAWA

[FORIGITA!: bildo]

La infanoj sentas sin akompanataj kaj interbabilas. Foto: TAKASI ISIKAWA

Moderna vivo

AŬSTRIO

Provizora parlamentejo en Vieno

La aŭstra parlamentejo estas ege renovigenda. Ĝi konstruiĝis en novgreka stilo ĉe la viena Ringostrato inter 1874 kaj 1883 laŭ planoj de la dana-aŭstra arkitekto Theophil von Hansen [téofil fon hanzen]. La renovigaj kostoj estos 350 milionoj da eŭroj. La provizora parlamentejo sur la Placo de la Herooj, ĉe la alia flanko de Ringostrato, kostas 50 milionojn da eŭroj. En la somero de 2017 la 183 parlamentanoj forlasos la historian konstruaĵon kaj eklaboros en la nova modernstila ejo ĝis la somero de 2020.

Pli da loko

La renovigado celas ne nur la rekonstruon de la historia stato. Per alikonstruado en la tegmenta etaĝo estiĝos 4500 kvadratmetroj da utiligebla areo por oficejoj.

Krome estiĝos du konferencejoj. El kvar novaj terasoj oni povos panorame admiri la urbon Vieno. Estonte la vizitantoj havos la eblon rigardi la laboron de la parlamentanoj. La restoracio estos vizitebla ankaŭ por neparlamentanoj.

Reutiligeblaj pavilonoj

La provizora parlamentejo konsistas el tri pavilonoj el picea ligno. Poste ili estos refoje uzeblaj. El la materialo oni povus konstrui ekzemple naŭ infanĝardenojn aŭ 80 domojn por po unu familio.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

La provizora aŭstra parlamentejo sur Heroa Placo kun la monumento de la ĉefduko Karl, kiu venkis Napoleonon apud la vilaĝo Aspern oriente de Vieno en majo 1809. Malantaŭe la urbodomo de Vieno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La renovigata parlamentejo. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

ĈINIO

Viroj superfluaj

Post la Printempa Festo, la vilaĝano Zhang Jinchun en Huinan (provinco Shaanxi [ŝanŝi], nord-okcidenta Ĉinio) tuj okupiĝis pri afero, kiu delonge obsedis lin: edzigi sian 25-jaran filon kun fraŭlino Wang en najbara vilaĝo. Zhang kun 100 000 juanoj kaj aliaj donacoj iris al la hejmo de la knabino por interkonsenti kun ŝiaj gepatroj pri la geedziĝo. Zhang estis tre maltrankvila, ĉar pluraj pli-ol-30-jaraj fraŭloj en lia vilaĝo ankoraŭ ne povis trovi edzinon; tial li deziregis fiksi la daton de la geedziĝo kiel eble plej baldaŭ.

Statistiko

Ĝenerale, la proporcio de geedziĝintaj loĝantoj en Ĉinio estas pli alta ol tiu en eŭropaj landoj. Tamen en la lastaj jaroj multaj fraŭloj en Ĉinio alfrontis la problemon, ke ili ne povas trovi taŭgan virinon por geedziĝo. Laŭ donitaĵoj publikigitaj de la Nacia Buroo de Statistikoj, ĝis la fino de 2015 en Ĉinio estis 704,14 milionoj da viroj kaj 670,48 milionoj da virinoj. La diferenco inter la du seksoj atingis 33,66 milionojn. La prezidanto de la Ĉina Loĝantara Asocio, Zhai Zhenwu, diris, ke laŭ konservativa kalkulo, ĉirkaŭ 30 milionoj da fraŭloj en edziĝa aĝo ne povos trovi junulinojn por geedziĝo en la venontaj 30 jaroj en Ĉinio.

Kaŭzo

Ekde la mezo de la 1980aj jaroj la kvantoj de novnaskitoj laŭ sekso estas malproporciaj, kaj la problemo fariĝas pli serioza. La ĉefa kaŭzo kuŝas en tio, ke estas tradicia koncepto, ke la viroj estas superaj al la virinoj; tiu antaŭjuĝo restas influa precipe en la kamparo. Modernaj medicinaj aparatoj povas facile determini la sekson de feto, kiam ĝi estas en la aĝo de almenaŭ 14 semajnoj. Multaj familioj persvadas gravedulinojn havi abortigan operacion, kiam ili ekscias, ke la feto estas ina.

En 2010 la Esplorcentro pri Disvolvado de la Loĝantaro sub Jiaotong-Universitato de Xi’an publikigis la raporton de enketo pri 369 administraj vilaĝoj en 28 provincoj. La raporto prognozis, ke ekde 2013 ĉiujare ĉirkaŭ 1 200 000 viroj ne povos trovi virinon por geedziĝo. Tiuj fraŭloj kutime kun malalta instruiteco loĝas ĉefe en malriĉaj regionoj en la meza kaj okcidenta Ĉinio.

Solvo

Por renormaligi la proporcion de la seksokvantoj ĉe novnaskitoj, Ĉinio reĝustigis sian nask-politikon kaj klopodas akceli la urbanizadon kaj altigi la nivelon de la instruado. En la fino de 2013 Ĉinio komencis efektivigi la du-infanan politikon, tio estas, ke ĉiuj geedzoj rajtas havi du infanojn. Fakuloj kredis, ke geedzoj, kies unua infano estas knabo, kutime deziras havi knabinon aŭ ne plu zorgas pri la sekso de la dua infano, kaj tial naskiĝos pli da knabinoj. La nova politiko iagrade helpas ekvilibrigi la kvantojn koncerne sekson de la novnaskitoj.

Alice Liu

korespondanto de Monato en Ĉinio

Moderna vivo

MILITAVIADO

Mortis la lasta piloto

Kiu interesiĝas pri la historio de la dua mondmilito certe memoras pri la skadro Normandio-Njemeno. Temas pri skadro de 99 francaj pilotoj disponigitaj de De Gaulle, la tiama estro de Libera Francio en Londono, por helpi Stalinon interveni ĉe la orienta fronto. Duono el ili mortis dum aerbataloj kaj 42 ne revenis.

La lasta vivanta piloto estis la franco Gael Taburet [gael taburé], kiu mortis la 10an de februaro 2017.

Kaliningrado

Komence de 1942 temis pri 14 francaj pilotoj kaj 58 mekanikistoj al kiuj poste aldoniĝis 17 sovetiaj mekanikistoj. Ili grupiĝis en Ivanovo la 28an de novembro 1942 kaj komencis trejniĝi. Ili poste batalis per rusaj aviadiloj. La skadro partoprenis 869 aerbatalojn (i.a. la sieĝon de Kenigsbergo, la nuna Kaliningrado) kaj detruis 273 germanajn aviadilojn.

Gael Taburet

Gael Taburet naskiĝis en 1919 kaj iĝis piloto en 1939. Li aliĝis al la skadro Normandio en 1944. Li mem faligis du aviadilojn plus tri aliajn kunlabore kun aliaj pilotoj kaj damaĝis du (plus unu kunlabore kun aliaj pilotoj). Post la dua mondmilito, li daŭre batalis en Hindoĉinio kaj poste trejnis pilotojn en Alĝerio, laboris en Germanio kaj poste denove en Alĝerio ĝis la emeritiĝo en 1963, kiel kolonelo de la franca armeo.

El tiu epopea grupo pluvivas nur unu homo: la mekanikisto André Peyronie [andré peroní].

Renée Triolle

korespondanto de Monato en Francio

Politiko

ALBANIO

Politika krizo

Dum la lastaj 26 jaroj de la politika transformado, Albanio estis trafita de kelkaj krizoj. La unua okazis printempe 1991, post la unuaj plurismaj ĝeneralaj elektoj, kiujn venkis la eksaj komunistoj. Sekvis amasa popola protestado, ĝenerala striko de laboristoj kaj ŝtataj dungitoj. La demokratoj bojkotis la parlamentajn sesiojn. Tio solviĝis per starigo de “teknokrata registaro”, kiu aranĝis la eksterordinarajn ĝeneralajn elektojn printempe de 1992, venkitajn de la demokratoj.

La dua krizo okazis printempe 1997, kiam pro la amasa monperdo pro la tiel nomataj “Ponzaj piramidoj”* la popolo ekribelis kaj kolapsigis la ŝtaton. La prezidanto petis helpon de EU, kiu venigis 6500 soldatojn por sekurigi la eksterordinarajn ĝeneralajn elektojn somere de 1997, en kiuj venkis la socialistoj. Plurfoje okazis, pro malkonsento, ke socialista aŭ demokrata parlamenta grupo bojkotis la parlamenton dum longaj monatoj, ĝis oni akiris konsenton danke al interveno de internaciuloj.

Januare 2011 socialistoj, sub la gvido de la hodiaŭa ĉefministro Edi Rama, perforte protestis antaŭ la ĉefministrejo, kio kaŭzis ankaŭ la vivoperdon de kvar protestantoj. Antaŭ tiu protesto, la parlamenta socialista grupo eĉ malsatstrikis dum tri semajnoj en la tendego starigita antaŭ la ĉefministrejo.

La nova protesto

Simile okazas nuntempe: la demokratoj, gvidataj de Lulzim Basha, ariĝis kelkcentmile sur la granda bulvardo antaŭ la ĉefministrejo por pace protesti. Poste ili starigis tendegon, en kiu ili decidis resti ĝis la regantaj socialistoj konsentu pri “teknokrata registaro”, kiu aranĝu la regulajn ĝeneralajn elektojn de junio 2017. Kial? Laŭ ili, la lando estas transformiĝinta en etan Kolombion pro kultivado de kanabo, de nordo al sudo. La registaro ne arestis la albanajn Eskobar-ojn, kvankam Interpolo estas delonge serĉanta ilin. Ĝi arestas nur ordinarajn kultivistojn inter dekmiloj da ili.

Miliardoj da dolaroj enspezitaj per la drogo estos parte uzitaj de socialistoj por manipuli la elektojn kaj certigi sian venkon. En la parlamenton eniris pluraj deputitoj, ĉefe socialistoj, kiuj antaŭe estis plenumintaj krimon en- aŭ ekster-lande kaj estis kondamnitaj. Pliaj inter la centoj da krimuloj liberigitaj de la juĝejoj pro premo de la registaro, plej probable, estos uzitaj por tiu celo.

Kio do okazos?

Pasis du semajnoj kaj en la tendego oni daŭre paroladas, protestas kaj denuncas la registaron. Ĉu la socialistoj cedos? Ĉu la ĝisnuna paca protesto transformiĝos al perforta? Ni vidu.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

* 1. Ponzaj piramidoj: piramida trompoŝtelo, nomata laŭ Carlo Ponzi, en kiu la monprofitoj de la unuaj investantoj estas generataj danke al la mono donita de la novaj investantoj. (red.)

Politiko

Albanoj kaj Makedonio

Albanoj: ŝtatforma faktoro en la nuntempa Makedonio

Delonge Makedonion karakterizis politika krizo. La lastaj parlamentaj elektoj montris, ke la iama reganta dekstrula partio de Gruevski ne plu povas mem formi la registaron, ĉar el 120 deputitoj ĝi akiris nur 51. Alia — maldekstrula, socialdemokrata — partio de Zaev akiris 49, do ankaŭ ĝi ne povas mem krei la registaron. Ambaŭ ĉi tiuj slavaj partioj povus formi la registaron, se ili koalicius kun la albana partio de Ahmeti, kiu akiris 10 deputitojn, kaj kun aliaj albanaj kaj turkaj partioj. Tiel albanoj, konsistigantaj 30-35 % de la loĝantaro, akirinte relative malmulte da deputitoj, subite fariĝis faktoro grava por la formado de nova registaro.

Obstino

La partio de Gruevski, tradicie tre naciisma, jam dum 15 jaroj obstine ne plenumas la kondiĉojn de la Interkonsento de Ohrid el la jaro 2001: la oficialigo de la albana lingvo, justa investado ankaŭ en la regionoj kompakte loĝataj de albanoj, proporcia dungado de albanoj en la ŝtatajn administrantaron, armeon, policon, juran sistemon k.a. En la ekstera politiko, tiu partio lasis la landon ekster NATO kaj EU, ĉar ĝi ne povis interkonsenti kun Grekio pri la ŝtata nomo.

Ĉu nova koalicio?

Fiaskis la diskutoj de Gruevski kun Ahmeti, kaj nun oni esperas koalicion inter Zaev kaj la albanaj partioj. Zaev akceptis la postulojn de la albanoj. Tio signos favoran evoluon de tiu relative nova ŝtato, postrestaĵo de la plurnacia ŝtato Jugoslavio, fondita post la dua mondmilito.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Moderna vivo

BESTOTREJNADO

Agloj povas kapti droneojn

Post la nederlanda polico, nun ankaŭ la franca aerarmeo trejnas aglojn kun la celo “ĉasi” suspektindajn etajn telegvidatajn aviadilojn, la tiel nomatajn droneojn. La programon koncerne la ĉasadon per rabobirdoj oni efektivigas en militbazo en la komunumo Mont-de-Marsan.

Avantaĝoj

La rapideco kaj efikeco de agloj povos utili por eviti akcidentojn, kiujn la pafarmiloj povos okazigi pro faloj sur loĝlokoj.

Fariĝas pli oftaj la aparatetoj flugantaj sub la ĉielo, ĉar tia telestirata aviadileto kapablas plenumi diversajn taskojn, ĉu por civila uzado, ĉu por militaj celoj, kiel observado kaj spionado.

Juan Carlos Montero

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

VIENO

Damaĝantaj hufoferoj

Unu el la plej elegantaj stratoj en Vieno estas Herrengasse, kie troviĝas kelkaj palacoj de nobeloj. Laŭ plano de la Verdula Partio ĝi transformiĝis al komune uzata zono por piedirantoj, aŭtoj, busoj kaj bicikloj, kie ĉiu devas atenti la alian. Malaperis la tradiciaj trotuaroj, kaj anstataŭe oni metis multekostan pavimon el naturaj ŝtonoj sur la tutan larĝecon kaj longecon de tiu strato. Antaŭ la enirejoj de la magazenoj oni instalis lumtapiŝon faritan el multaj lumdiodaj lampetoj.

Kosto

Grandan parton de la kostoj transprenis entreprenistoj, kiuj havas magazenojn ambaŭflanke de tiu strato. La tuta alikonstruado kostis 6 milionojn da eŭroj; la komercistoj pagis 90 %. Rapide kreskis la vendosumo de la magazenoj.

Problemo

Sed tiu pavimo havas malamikojn: la fiakroj. Temas pri kaleŝoj tirataj de po du ĉevaloj, kies hufoferoj ruinigas eĉ la plej duran graniton. Ekde la 13a de januaro 2017 staras speciala trafikŝildo, kiu malpermesas la enveturon en la nordan parton de tiu strato. La atendantaj fiakroj devas esti parkitaj aliloke sur betonita areo.

La kurantajn kostojn por bonteni la stratojn ekde nun pagas la komunumo Vieno, ne la komercistoj.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Nobelaj palacoj en Herrengasse. Meze la palaco Mollard, kie troviĝas la Globusa Muzeo kaj la Kolekto por Planlingvoj. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Tipa viena fiakro. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Trafikŝildo kiu malpermesas la enveturon de ĉevaltiritaj veturiloj. Foto: WALTER KLAG

Politiko

BENINO

Kotonuo akiras novan vizaĝon

En aprilo 2016 en Benino okazis elektoj. Estis elektita nova prezidanto Patrice Talon [patrís talón]. Li decidis, ke la komerca ĉefurbo de Benino kaj la aliaj urboj de la lando devas aspekti same kiel eŭropaj urboj. For la surtrotuarajn butikojn! Per pezaj konstru- (detru-)maŝinoj laboristoj frakasas ĉiujn terasojn kaj instalaĵojn, kiujn la vendistoj konstruis sur publika grundo. Deko da policistoj staras ĉirkaŭ la maŝino por certigi ordan efektivigon de tiu laboro, kaj homoj el la publiko rigardas — jen scivole, jen konsternite.

Tiu agado okazas laŭ la ĉefaj larĝaj avenuoj de la urbo Kotonuo kaj en aliaj urboj, kaj ĉiuj demandas sin, ĉu ĝi etendiĝos al la senasfaltaj flankaj stratetoj kaj ĝis kie tiu purigado modifos la vizaĝon de la lando. Nuntempe la agado survojas ĉefe en la departemento Littoral (marbordo), kie situas la urbego Kotonuo. La decido estis farita en la konsilio de ministroj, do kun la aprobo de la ŝtatestro Talon. Kaj dumtagaj instalaĵoj, tabloj, seĝoj, kaj betonaj bazoj por terasoj, kaj tegmentoj surbutikaj — ĉio devas malaperi.

Rivaleco

Jure la situacio estas komplika. Kompreneble la trotuaroj estas publika grundo. Tamen de jardekoj terasoj kaj aliaj instalaĵoj staris sur tiu parto senkonteste, kaj la leĝoj antaŭvidas, ke tiaj longdaŭraj situacioj akiras rajton plu ekzisti ankaŭ jure. La problemo estas, ke la urboj enkasigas monon, ian luprezon, ĉe la vendistoj kaj posedantoj de la restoracioj, kiuj uzas la trotuaron. Temas pri sufiĉe granda enspezofonto por la urboj. Nun la ŝtato enmiksiĝas en tiajn aferojn kaj streĉoj aperas. Ĉar la ŝtatestro Talon antaŭ sia elekto publike deklaris, ke li ne volas rekandidatiĝi fine de sia unua mandato, kies daŭro estas kvin jaroj, li tute ne devas zorgi pri kontentigo de sia elektintaro. Li agas libervole kaj propradecide. Oni sentas ian rivalecon inter la registaro kaj la estroj de la teritoriaj instancoj.

Ne ĉiuj aprobas

Kelkaj vendistoj perdas la eblon vivteni sin per surstrata vendado. Por iuj la situacio estas eĉ katastrofa. Aliaj — pli edukitaj — homoj komprenas, ke tia nebula situacio devas finiĝi kaj ke la ŝtatestro prave alportas ordon argumentante, ke la trafiko estos pli sekura, kaj ke oni povos pli facile postkuri ŝteliston laŭ larĝaj stratoj. Laŭ enketoj, 80 % de la publiko aprobas la registaran decidon. Fakto estas, ke la trotuaraj butikoj, kompreneble provizoraj, estis ofte ne belaj ladaj barakoj, sed la abundaj varoj vendotaj metis kolorojn kaj gajigis la aspekton. Nun oni vidas la nudajn fasadojn ne nepre estetikajn kaj cikatrecajn trotuarojn kaj apudstratajn zonojn, kie la prezidanto promesas plantadon de arboj kaj aliajn farojn por beligi la urbon. Ĉiuj estas en atendo. Turistoj, kiuj konis la urbon antaŭe, konstatas la modifon kaj povas opinii, ke la urbo perdas sian afriktipan ĉarmon. Krome, eŭropanoj preferus purajn stratojn kun butikoj surtrotuaraj, do ne nepre samopinias kun la prioritato decidita registarnivele.

Kingslim Edah/MJ

korespondanto de Monato en Benino

[FORIGITA!: bildo]

La ŝtatestro argumentas, ke la trafiko estos pli sekura post purigo de la trotuaroj. Foto: MIREILLE GROSJEAN

[FORIGITA!: bildo]

Ĉu Kotonuo havos ankoraŭ sian afriktipan ĉarmon, kiam ĉiuj trotuaroj estos malplenaj? Foto: MIREILLE GROSJEAN

[FORIGITA!: bildo]

Post la detruo. Kie restas la ĉarmo? Foto: MIREILLE GROSJEAN

Eseoj

ESTONTECO

Kien iru nia mondo?

Ĉi tiun tekston mi finverkis la 8an de majo, la matenon post la elekto de Emmanuel Macron kiel prezidanto de Francio.

Antaŭ preskaŭ du monatoj okazis parlamentaj elektoj en Nederlando. La ĉefaj kandidatoj, proksimume egale fortaj laŭ la prognozoj, estis la ĉefministro Mark Rutte (VVD), tradicia liberalulo, kaj Geert Wilders (PVV), populara pro siaj ekstremaj, foje Trump-similaj ideoj. La rezulto povis esti tre grava por la estonto de Nederlando, sed la intereso estis malgranda. Rutte perdis ok parlamentanojn, malpli ol li timis; Wilders gajnis kvin, malpli ol li esperis. Ĉar neniu partio volas estis en registaro kun Wilders, antaŭvideblas ke la partio de Rutte povos daŭrigi la nuna politikon, kiu ne trovis solvon por la malkontento de multaj nederlandanoj. La formado de la registaro ne progresas, oficiale ĉar verdula kunnegocanto pro familiaj kialoj ne povas partopreni, sed verŝajne ankaŭ ĉar oni atendis la rezulton de la francaj elektoj.

La francoj elektis novan prezidanton en du sesioj, la 23an de marto kaj la 7an de majo. En la unua sesio plej bonan rezulton akiris la sendependa kandidato Emmanuel Macron (24,01 %) kaj la ekstremdekstra Marine Le Pen (21,30 %) (Front National). Kun malgranda diferenco sekvis la dekstra kandidato François Fillon, kiu perdis la subtenon de parto de sia partio pro akuzoj pri koruptado, sed tamen atingis 20,01 %, kaj la ekstremmaldekstrulo Jean-Luc Mélanchon (19,58 %). En la dua sesio venkis Macron kun du triona plimulto (sed laŭ ankoraŭ neoficialaj ciferoj kvarono de la rajtigitaj francoj ne voĉdonis kaj dekono de la voĉdoniloj estis nevalidaj). Macron estas juna, eŭropema kaj sukcesas entuziasmigi. Aliflanke, li ekonomia programo, kvankam bone ellaborita, estas novliberala la tipo, kiu ne sukcesis solvi la nunajn problemojn.

Ankoraŭ venos la plifruigitaj elektoj en Britio je la 8a de junio, la elekto de nova kanceliero en Germanio en septembro, kaj aliaj. Intertempe la diversaj krizoj je ĉiuj flankoj de Mediteraneo ...

Pasintjare el demokrataj elektoj rezultis kelkaj neatenditaj decidoj: Donald Trump iĝis prezidanto de Usono kaj Britio forlasos Eŭropan Union. Ankaŭ dum la jaro 2017 en Eŭropo okazos elektoj, kies rezultoj ne estas prognozeblaj. La promesoj de la kandidatoj apenaŭ konsideras la realajn problemojn nunajn. Tamen daŭre aperas libroj, kiuj klopodas montri la sekvotan vojon.

2016: jaro de surprizoj

La rilatoj inter Britio kaj EU neniam estis bonegaj, sed apenaŭ iu antaŭvidis, ke tiom da britoj estas tiom malkontentaj, ke ili decidos forlasi ĝin. La poruloj de la briteliro tute ne preparis planojn por la eliro kaj la elektantoj ankaŭ ne rimarkis, ke tiaj planoj mankas. Nun la registaro devas plenumi la formalaĵojn por la eliro, sed neniu scias kiel tio okazu. En la lando, sed ankaŭ en EU-landoj kun multaj rilatoj kun Britio, regas malcerteco.

En Usono el la malfido je la kandidatino Clinton rezultis la elekto de Trump, pri kies kvalitoj kiel prezidanto ankaŭ en la propra partio estis multe da duboj. Ĉu Trump sukcesos efektivigi siajn planojn aŭ ĉu li iom post iom iĝos pli modera? La planojn pri pli libera komerco (TTIP), kontraŭ kiuj maldekstruloj (ĉefe en Eŭropo) dum jaroj vane protestis, Trump ĵetis en rubujon, ĉar por li pli gravas la bonfarto de la enlanda ekonomio. Ĉu nun ekos renverso de la principoj de internacia komerco, aŭ ĉu finfine nur restos anekdoto en mallonga kariero de prezidanto?

2017: malcerteco kaj malintereso

Ĉi tiun tekston mi verkas dekon da tagoj antaŭ la parlamentaj elektoj en Nederlando. La ĉefaj kandidatoj, proksimume egale fortaj laŭ la prognozoj, estas la nuna ĉefministro Mark Rutte, “tradicia” liberalulo, kaj Geert Wilders, populara pro siaj ekstremaj, foje Trump-similaj ideoj. La rezulto povas esti tre grava por la estonto de Nederlando, sed la intereso de la nederlandanoj estas malgranda. Dimanĉa televida debato (kvankam sen Wilders) allogis nur 1,2 milionojn da spektantoj, dum parte samtempa populara serio “Terkulturisto serĉas edzinon” havis 3,5 milionojn.

La francoj la 23an de aprilo kaj la 7an de majo elektos novan prezidanton. Maldekstraj kandidatoj apenaŭ havas ŝancon. La dekstra kandidato François Fillon perdis la subtenon de parto de sia partio pro akuzoj pri koruptado. Restas la sendependa kandidato Emmanuel Macron, kiu ellaboris realisman programon, kaj la ekstremdekstra Marine Le Pen (Front National), kiu finfine havas realan ŝancon esti elektita. En kian direkton ŝi stiros Francion?

Al tiuj du ekzemploj aldoneblas aliaj: la elekto de nova kanceliero en Germanio, la diversaj krizoj ĉe ĉiuj flankoj de Mediteraneo ...

Realismaj ideoj

La programoj de la kandidatoj ofte estas ripeto de la antaŭaj programoj sensukcesaj: pli da ekonomia kresko havigos pli da laborlokoj kaj do pli da bonfarto. Kelkaj simple neas, ke estas iuj ekologiaj problemoj; plejparto asertas atenti pri la medio, sed ne klarigas kiel kombineblas la postuloj de kreskanta ekonomio kun tiuj de la endanĝerigita naturo. La sciencistoj, kiuj laŭdire (preskaŭ) ĉiuj estas konvinkitaj ke sen drastaj ŝanĝoj klimata katastrofo baldaŭas, silentas, kvankam ili devus ĉiamaniere interveni en la diskutoj. La studlaboro kaj multaj libroj pri tiuj temoj dronas en la amaso da novaĵoj kaj apenaŭ atingas interesatojn. El tiu amaso atingis nin tri pasintjare eldonitaj libroj, diversoriginaj kaj kun malsama celpubliko.

Klubo de Romo

La Klubo de Romo, fondita en 1968, estas organizaĵo kiu interŝanĝas ideojn pri diversaj ĝeneralaj internaciaj aferoj. En 1972 ĝi eldonis sian raporton La limoj de kreskado pri la limigitaj stokoj de resursoj. La raporto estis rapide tradukita en multajn lingvojn kaj kaŭzis grandan diskuton pri nia estonteco. La problemoj skizitaj en 1972 nun grandparte estas konsiderataj kiel realaj, sed mankas interkonsento pri la urĝeco de ilia solvo. La Klubo de tempo al tempo eldonas plian raporton, sed ĝi ne plu sukcesas atingi grandan publikon.

En septembro 2016 aperis nova raporto, samtempe en du lingvoj, sed kun sufiĉe malsimila titolo. En la angla lingvo ĝi nomiĝas: Reinventing Prosperity. Managing Economic Growth to Reduce Unemployment, Inequality, and Climate Change (Reinventi prosperon. Regi ekonomian kreskon por redukti senlaborecon, malegalecon kaj klimatŝanĝon) (ISBN 978-1771642514). En la germana ĝi iĝis: Ein Prozent ist genug — Mit wenig Wachstum soziale Ungleichheit, Arbeitslosigkeit und Klimawandel bekämpfen (Unu procento sufiĉas. Per malgranda kresko kontraŭbatali socian malegalecon, senlaborecon kaj klimatŝanĝon) (ISBN 978-3-86581-810-2).

La aŭtoroj estas la skotdevena Graeme Maxton, ĝenerala sekretario de la Klubo, kaj la norvego Jørgen Randers (1945), jam kunaŭtoro de la raporto de 1972. La prezento de la libro estis malmulte atentata de la gazetaro (samtempis elektokampanjo en Usono) kaj almenaŭ kelkaj ĵurnalistoj grandtitole menciis nur unu (ja provokan) eron el la antaŭlasta de la dek tri proponoj lanĉitaj en la libro: favori malpli grandajn familiojn. La aŭtoroj sugestas doni “premion” de 80 000 usonaj dolaroj al virino, kiu havas malpli ol du infanojn ĉe sia 50-jariĝo; laŭ ili tiu sumo (proksimume dujara salajro en riĉaj landoj) respondas al la ŝparo pro malpli da lernejoj kaj sanservoj por infanoj.

Ĉu oni konas la realan mondon?

La ideo pri tia premio estas stranga. En la landoj, kiuj kapablas pagi ĝin, ĝenerale jam estas malpli ol du infanoj kaj financa stimulo ne estas bezonata. Krome estas konate, ke tutmonde familioj iĝas malpli grandaj se estas bonfarto kaj stabileco en la lando; la mono do pli efike uzeblas alimaniere.

Ankaŭ aliloke en la libro la leganto miras. Laŭ la aŭtoroj la ekonomia kresko de la pasintaj jardekoj ne sukcesis forigi senlaborecon kaj liberalismo konsiderinde pligrandigis la malegalecon. Aŭtomatigo kaj robotoj ankoraŭ pligrandigos la problemojn. Ili citas el eseo (el 1930) de la brita ekonomikisto John Maynard Keynes (1883-1946), kiu prognozis, ke liaj nepoj bezonos labori nur dek-kvin horojn semajne por havi decan enspezon. Lia revo ne realiĝis; ankaŭ en riĉaj landoj multaj homoj laboras pli ol 40 horojn semajne kaj apenaŭ povas vivteni sin. Ĝi realigeblus, se la salajroj same rapide kreskus kiel la malneta enlanda produkto, sed ne estas tiel: salajroj emas malkreski kaj eĉ en la riĉa Germanio la minimuma hora salajro (varias, nun ĉirkaŭ 8,50 eŭroj) antaŭ kelkaj jaroj nur pene estis akceptita.

La unua el la dek tri proponoj estas redukto de la labordaŭro. La kalkuloj estas bazitaj sur la usona labormerkato kaj el ili rezultas teoria redukto de 40 al 34 horoj semajne, en realo tamen per plialtigo de la jara nombro de feriotagoj. Tio devus krei laborlokojn por la nunaj senlaboruloj. Eŭropanoj certe ne komprenos: en Francio (kaj aliaj landoj) jam delonge ekzistas la 35-hora laborsemajno kaj granda senlaboreco restas.

La dua propono estas la altigo de la pensio-aĝo de 65 al 70 jaroj. Se konsideri la pli longan vivdaŭron, la ideo estas subteninda, sed tio nuligas la efikon de la redukto de la semajna labordaŭro. Krome, la aŭtoroj supozas, ke ĉiuj havas longdaŭran, plentempan laborkontrakton, sed tiaj kontraktoj ofte anstataŭiĝas per mallongdaŭraj, nesekuraj kontraktoj, fojfoje eĉ nul-horaj (kio signifas, ke dungito ĉiam estu preta por eklabori, sed neniam scias kiam kaj kiom longe). Estas nur kelkaj ekzemploj de simpligitaj kaj nekoheraj rezonadoj, kiuj malfaciligas la komprenon kaj instigas al flankenmeto de principe valora libro.

Inter la ceteraj proponoj estas altaj impostoj je heredaĵoj, stimulo de aliĝo al laborista sindikato, pli alta pago al senlaboruloj, kaj senkondiĉa baza enspezo (ne por ĉiuj kiel en iuj aliaj proponoj, sed nur por tiuj, kiuj bezonas).

La samaj ideoj

Norbert Nicoll (1981, el Eupen en la germanlingva parto de Belgio) aperigis samteman, sed pli facile legeblan libron Adieu Wachstum — Das Ende einer Erfolgsgeschichte (Adiaŭo al ekonomia kresko — Fino de sukceshistorio) (ISBN 978-3-8288-3736-2). Li instruas daŭripovan disvolviĝon en la germana universitato Duisburg-Essen kaj estas membro de la (origine franca) asocio Attac, kiu kritikas la fiaĵojn de la financa mondo.

Ĉi tiu libro estas reverko kaj daŭrigo de Hat die Zukunft eine Wirtschaft? (Ĉu la estonto havas ekonomion?) (ISBN 978-3-8977-1512-7) el 2011. Nicoll verkas precipe kiel homo persone trafita de la monda problemaro, malpli kiel sciencisto. Li klopodas trovi rilatojn inter la okazaĵoj kaj ekzemple demandas sin, ĉu la interna milito en Sirio estas iel ligita al la malsukcesinta rikolto kaj la altaj nutraĵprezoj en 2011.

Detale ellaborita agadplano ne estas en la libro, sed ja estas ripetitaj la delonge konataj postuloj: reguligo de la financaj merkatoj, impostado de la internaciaj entreprenoj kiuj nun apenaŭ ion pagas, redivido de laboro kaj enspezoj, ŝparema uzo de resursoj ... La fina celo estu bona vivo anstataŭ senfina ekonomia kresko.

Libro pri akvo

La 103a Japana Esperanto-Kongreso okazis en oktobro 2016 en la urbo Oumihaĉiman, gubernio Ŝiga, apud la Lago Biŭa, la plej granda lago de Japanio. Tiu lago provizas per akvo la urbegojn Kioto kaj Osako kaj ĝi estis unu el la temoj de la kongreso. Kiel memorlibro de la kongreso estis tradukita esperanten libro de Takao Yamaguchi kun la titolo De Dinamika Lago Biŭa al la Mondo (ISBN: 978-4-88887-095-5).

Komence de la libro estas skizo de la geologia evoluo de la lago dum la pasintaj kvar milionoj da jaroj, ĝis ĝi atingis sian nunan formon. Sekvas priskribo de la laboroj, kiuj okazis dum la lastaj jardekoj por forigi la poluon, rekrei la naturan medion ĉirkaŭ la lago kaj igi la akvon de la lago denove kaj longdaŭre uzebla por homa konsumo. Poste la aŭtoro priskribas la problemon de la limigitaj akvoresursoj en la mondo kaj sugestas kiel la japanaj sperto kaj teknologio povas helpi. Kiel ilustraĵo estas priskribitaj kelkaj projektoj en Ĉinio.

Roland Rotsaert

korespondanto de Monato en Belgio

Moderna vivo

REAGO

Ni havu aliajn prioritatojn

Estus bone, se ĉiu homo estus libera porti ĉapojn, beretojn, kaskedojn, vualojn, kaptukojn, akvokuvetojn (kio ja plu okazas en la sud-itala vilaĝo, kie mi naskiĝis) kaj ion ajn alian sur la propra kapo, se tio ne estigus klaran provokon aŭ gravan insulton al malsamopiniaj (kaj fojfoje rasismaj, malantaŭ la oficialaj deklaroj) personoj.

Tre ofte en Eŭropo mi renkontas survoje aŭ eĉ en publikaj lokoj katolikajn aŭ ortodoksajn monaĥinojn, kiuj pro personaj kialoj, por plenumi “mision” kaj fari la volon de la Dio, en kiu ili kredas, decidas surhavi vintre kaj somere grizan, blankan aŭ nigran vualon sur la kapo. Mi treege respektas kaj admiras ilin kaj neniam akceptus, se oni devigus ilin depreni ĝin ene de publikaj lokoj aŭ se ili vojaĝus al alia lando kun ĉefa religio malsama ol tiu kristana.

Pasintsemajne mi iris al preĝejo okaze de Cindromerkredo (fasta tago, kiu estigas por katolikoj la komencon de la karesmo; por ortodoksuloj tio okazas la antaŭan “puran/verdan lundon”): senhonte mi poste eliris el la preĝejo, promenis sur vojo, eniris bakejon kun evidenta, granda cindra kruco sur mia senhara kapo. Se oni dirus al mi forĵeti la cindron antaŭ ol eniri en la vendejon, tio ja ofendus min kaj mian liberon. Kian malbonon mi estis faranta al aliaj homoj? Eble mi ŝajnis ridinda al iuj personoj, sed tio estas mia problemo, ne ilia.

Cindro aŭ ajnspeca ĉapo sur la kapo de pacemaj uloj (oni pensu ankaŭ pri la hebrea vertoĉapo) ofendas neniun. Malsama estas la afero, se la ĉapportanta persono estas malpacema persono, volas kaŝi sian propran identecon aŭ intencas fari prozelitismon. Sed tio ne ofte okazas: plej ofte islama virino kun vualo/kaptuko volas nur aĉeti ion en superbazaro aŭ ĉeesti universitatan lecionon.

Laŭ mia sperto, multaj islamaj virinoj eĉ kulon ne tuŝus aŭ mortigus: temas pri simpla vesta tradicio el iliaj landoj. Pri kio ni do estas parolantaj?

Evidentas, ke la “libereca” Eŭropo perdas (multan) tempon diskutante pri vestar-detaloj de liberaj homoj, kiuj vivas en ĝi. Oni vidas ĉiuloke neekzistantajn provokojn (mi havis en la lastaj jaroj lernantinojn kun vualo kaj kaptuko, kaj ili estis tre mildaj kaj afablaj personoj) kaj plurmaniere provas trudi sian laikan kaj kelkfoje ateisman pensmanieron, kadre de kiu ne-kaŝata aparteno al iu religio estas mezepoka aŭ pasinteca aŭ ĝena/evitenda afero.

Tute aliaj estas la prioritatoj kaj la defioj, kiujn ni — homoj de la tria jarmilo — estas vokataj alfronti. Min persone nervozigas ege pli la individuoj, kiuj en publikaj lokoj daŭre uzas sian poŝtelefonon aŭ montras siajn pli kaj pli grandajn kaj kiĉajn tatuojn. Esence, kiel detaloj/akcesoraĵoj de onia ekstera apero, temas objektive pri la sama afero.

Roberto Pigro

Kipro

Moderna vivo

PILGRIMEJOJ

Monto por poloj

La Kalva Monto estas hodiaŭ ŝatata pilgrimejo por tutmondaj kaj polaj turistoj kaj poloj loĝantaj en Aŭstrio. El teraso oni tie povas ĝui ravan panoramon kaj vidi la tutan urbon Vieno kaj la riveron Danubo. Tabuloj informas germane kaj pole pri la rolo de la pola reĝo Jan Sobieski la 3a dum la liberigaj bataloj kaj pri la vizito fare de la poldevena papo Johano Paŭlo la 2a en 1983. En la preĝejo ĉiun dimanĉon okazas meso en la pola lingvo.

Historio

En la somero de 1683 la turkoj la duan fojon sieĝis Vienon. La turka armeo konsistis el 168 000 soldatoj kaj estis ekipita per 300 kanonoj. La urbon defendis nur 20 000 soldatoj. Por la defendantoj la situacio estis preskaŭ senespera, sed la 11an de septembro sur la 484 metrojn alta Kahlenberg (Kalva Monto), norde de Vieno, troviĝis la liberiga armeo, kies 60 000 soldatoj venis interalie el Pollando, Venecio, Bavario kaj Saksio. Fuĝis la turka armeo gvidata de la ĉefveziro Kara Mustafa, kiu estis ekzekutita la 25an de decembro 1683 en Beogrado pro la malsukceso.

Poloj en Vieno

Nuntempe 80 000 poloj vivas en Aŭstrio; la plimulto en Vieno. La polan lernejon en Vieno, kie la laborlingvo estas la pola, vizitas 450 gelernantoj.

Vieno estas la sidejo de diversaj pol-aŭstraj firmaoj, kluboj, dancejoj kaj restoracioj. 300 polaj fakkuracistoj laboras en Vieno.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

La preĝejo sur Kalva Monto. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Polaj aktivuloj informas sur la Kalva Monto pri la Nacia Memortago pri Anatemitaj Soldatoj, viktimoj de la komunista reĝimo post la jaro 1945. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Varbado por la pollingva gazeto Polonika (www.polonika.at), kiu aperas en Vieno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Monumento dediĉita al la ukrainaj kozakoj, kiuj kontribuis al la liberigo de Vieno. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Teksto en la ukraina kaj germana lingvoj sur la monumento al la ukrainaj kozakoj. Foto: WALTER KLAG

Lingvo

LINGVOSCIENCO

Aborigena heredaĵo en la hispana lingvo de Kubo

Kiel eble sciate, la hispanoj pasintece enkondukis la propran lingvon en la plejparton de la amerika kontinento. Iom post iom naskiĝis la tiel nomata amerika varianto de la hispana lingvo, diferenca de la lingvo normale uzata en Hispanio. En Kubo loka varianto de la hispana lingvo ja estas atestita; tamen ĉi tio ne implicas, ke inter la hispana lingvo parolata en Kubo kaj tiu rekomendata de la Akademio ekzistas pli granda malsamo ol tiu, kiu povas ekzisti inter ĉi-lasta kaj la primaraj dialektoj de Hispanio.

Koloniistoj

La etna asimilado trudita de la koloniistoj al la aborigena loĝantaro efike realiĝis, sed la antikva kultura heredaĵo de la lokuloj travivas en pluraj aspektoj de la ordinara vivo de homoj en Kubo: oni pensu pri loĝejoj, kutimoj, plej diversaj iloj uzataj en la domoj, sen forgesi nutradon, fiŝkaptadon, paroladon kaj aliajn aspektojn, kiuj iĝis parto de la kuba identeca sento (ne nur en la urboj, sed ankaŭ en la kamparo). Dum la tempo pasas, pli kaj pli firmiĝas la konscio, ke en la hispana lingvo de Kubo ekzistas notindaj influoj fare de la antaŭaj aborigenaj lingvoj kaj de pluraj afrikaj lingvoj iam parolataj de kelkaj etnaj grupoj (temis, ekzemple, pri sklavoj venigitaj de Afriko al Kubo dum la hispana koloniado).

Loknomoj

Elementoj, kiuj montras la aborigenan substraton, evidentas en la lingvo nuntempe parolata en Kubo, precipe en la formo de vortoj/esprimoj siatempe utiligitaj de tiuj indiĝenaj grupoj, inter kiuj regis la tiel nomata aruaka lingvo (idiomo iam disvastiĝinta inter la aborigenaj praloĝantoj). En kelkaj lokoj de la insulo tiu influo sufiĉe klare percepteblas, dum en aliaj regionoj eblas konstati ĝin nur en la oficialaj nomoj de urboj, vilaĝoj aŭ aliaj ejoj. Ekzemple, analizante la nomon mem de la mez-amerika insularo (hispane: Cuba), kelkaj aŭtoroj substrekas, ke ĝi devenas ĝuste de tiu antikva fonto, kaj pli precize de iu vorto, kies signifo estis “verda, fekunda, fruktodona loko”, plej verŝajne pro la naturaj karakterizoj de la koncerna loko.

Streketo

Signifa klarigo estis havigita de la kubano Juan José Arrom, laŭ kiu la aŭtoro de The Arawack language of Guiana (Amsterdamo, 1928) C. H. de Goeje [ĥuje] registris en Surinamo la terminon “¨dakuba¨” (“mia kampo”, “mia tereno”); kaj, el antaŭaj esploroj, li asertas, ke la grafioj “¨a-kuba”, “akúba¨” kaj “¨u-kuba¨” enhavas la nuancon de “grundo, kampo, tereno”. Pri tiuj ĉi transskriboj la verkisto Goeje klarigas, ke la komenca vokalo “a-/u-” ne apartenas al la radiko, sed estas sendependa prefikso, kiu anoncas la ĝeneralan karakteron de la vorto (pro tio li disigas per streketo la prefikson kaj la radikon).

Kanuo

Elstaras diversaj vortoj montrantaj la aborigenan influon: inter ili, ekzemple, estu menciitaj la tre uzataj “ceiba” (kapok-arbo; nomo de tropika arbo komuna en Kubo), “tabaco” (tabako), “canoa” (kanuo), “huracán” (uragano), “bohio” (speco de kabano), “Baracoa” (nomo de komunumo/urbo en Kubo) kaj multaj aliaj. Verko de la kuba sciencisto kaj filologo Sergio Valdés Bernal priskribas 180 aruakismojn rilatajn al la flaŭro, 103 al la faŭno, 46 al la materia kulturo, 3 pri la spirita kulturo, 19 pri la medio, 4 pri la socio kaj kromajn 20, kiujn li taksas “ceteraĵoj”. Entute jen 371 vortoj, kiuj rilatigeblas al la indiĝena substrato.

Afriko

Alia ne neglektinda influo sur la kuba idiomo estas tiu fare de afrikaj lingvoj: ĝi dependas precipe de la alveno de homoj, kiuj elmigris el arabparolantaj landoj por atingi Kubon. Pli ol 4000 terminoj el la araba lingvo ĉeestas en la leksiko de la loka hispana varianto: inter ili nombreblas la vortoj “aldea” (vilaĝo), “alcaldía” (urbestraro), “arrabal” (kamparo), alcohol (alkoholo), almohada (kapkuseno) ktp. Ankaŭ el la sub-saharaj lingvoj, kvankam malpli ofte, evidentiĝas iuj lingvaj influoj, kiuj estis kaŭzitaj de la biologia kaj kultura miksiĝo en la insulo. La sklavoj venigitaj de la koloniistoj al Kubo apartenis al diversaj etnoj, kutime el la okcidenta parto de la afrika kontinento, ekzemple el Niĝerio. Inter la plej gravaj etnoj, kiuj kunfluis en la kuban kulturon, estas la grupoj kvaa kaj joruba. Rolis ankaŭ la religio lukumio.

Intelektulo

Eminenta intelektulo, kiu okupis sin pri tiuspecaj studoj en Kubo, estas Miguel Barnet, kiu deklaris, ke la joruba kulturo estis tre grava por la naskiĝo de “transkulturaj” esprimoj, laŭ termino kreita de la elstara etnologo, lingvisto, sociologo, juristo kaj antropologo Fernando Ortiz. Barnet, disĉiplo de ĉi-lasta, skribis, ke la joruba mitologio, komparebla kun la greka pro siaj filozofia riĉeco kaj poezia valoro, estas la sola solida korpuso de ideoj pri la kreado de la mondo, kiun Kubo povas proponi kiel trezoron de la tradicia popola kulturo.

Duondio

En la neformalan lingvon, aŭ en la hispanan lingvon ĝenerale, transiris kelkaj vortoj el la joruba kulturo, kiel, ekzemple, orisha (oriŝo; nomo de duondio) kaj aliaj uzataj por nomi la diojn de ilia religia panteono. Ankaŭ aliaj grupoj influis la hispanan lingvon: menciendas la efikoj, kies lingvo estas ligita kun la funkciado, en Kubo, de iuspeca sekreta societo konata kiel Abacuá/Abakuá. Ankaŭ la kontribuo de la bantua grupo estas konsiderata en la kariba regiono kiel tre grava afrika heredaĵo.

Nacieco

Laŭ opinio de diversaj esploristoj, neniu el tiuj liturgiaj afrikaj lingvoj posedis la koherecon kaj la forton por kontraŭstari en la pasinteco la povon de la hispana (aŭ kastilia), iama oficiala lingvo de la regantaj klasoj. En la semantika kampo la pruntado el la afrikaj lingvoj evidentiĝas en la riĉeco rilate la signifon de kelkaj vortoj kaj esprimoj, sed multe pli videblas la spuroj de la sud-saharaj pruntedonoj en la leksika kampo (kaj en la kulta/formala lingvo, kaj en la popola). Fakte ĝuste en la leksika kampo kuŝas la ĉefa heredaĵo el la afrikaj lingvoj: la neblankuloj portitaj al la insulo estis “transkulturigitaj” (alklimatigitaj, asimilitaj), kaj pro tio ili iĝis nedisigebla parto de la kuba nacieco, anstataŭ iu etno-kultura minoritato. Tio ĉi signifas, ke ili partoprenis la formadon de iu nova identeco (la kuba identeco) kaj tiumaniere ili, samkiel la devenintoj de aliaj kulturoj, naskiĝinte en la insulo, neniam eksentis sin parto de disaj etnoj, sed anoj de nova nacio, kiu ekaperis meze de la 18a jarcento: tio ĉi estas la kuba nacieco.

Maritza Gutiérrez González

korespondanto de Monato en Kubo

Scienco

ITALIO

Eta scienca bulteno el la itala duoninsulo

En la jena artikolo, ni mallonge traktas tri rimarkindajn sciencajn projektojn, en kiuj lastatempe partoprenis italaj fakuloj aŭ sciencaj institutoj.

Cerebra formo kaj homa personeco

Internacia esploristaro, en kiu anas ankaŭ la itala sciencisto Luca Passamonti [luka pasamonti], dungito ĉe la Instituto pri Bio-Bildoj kaj Molekula Fiziologio (Ibfm-Cnr), analizis la rezultojn de pli ol 500 magnetaj nukleaj resonancoj efektivigitaj ĉe sanaj individuoj. La aĝo de la pristudatoj estis inter 22 kaj 36 jaroj. La teamo ekzamenis la anatomiajn malsamojn inter iliaj respektivaj korteksoj (konataj ankaŭ kiel cerebraj kortikoj). Laŭ la aŭtoroj de la nekutima esploro, ja eblas hipotezi striktan ligitecon inter la formo de ies cerebro kaj ties personeco.

Kogna difektiĝo malrapidigeblas

Aldone: fakto estas, ke miliono da italaj maljunuloj spertas kognan mankon aŭ iun formon de senila demenco, ekzemple la malsanon de Alzheimer. Pro tio, ke ankoraŭ ne ekzistas kuraciloj kontraŭ ĝi, gravas laŭeble malrapidigi la — ĉiuokaze iam okazontan — mensan difektiĝon ekde la unuaj fazoj de la malsano. Sciencistoj el la Instituto pri Neŭrosciencoj (In-Cnr) kaj el tiu pri Klinika Fiziologio (Ifc-Cnr), kun sidejo en Pizo, okupiĝis pri la afero kaj konstatis malpli rapidan evoluon de la malsano kaj esperigan pliboniĝon de la ĝenerala kogna statuso kaj de la cerebra funkciado ĉe homoj, kiuj komence de la esploro montris malfortan kognan damaĝon.

Plurjarmila glaĉero

Fine, kadre de grava mondskala iniciato, kiun partoprenas la itala Instituto pri la Dinamiko de Medio-Procezoj (Idpa-Cnr), estis malkovrite, ke la plej profunda kaj antikva glaĉero ĉeesta sur la monto Ortles estiĝis ĝuste antaŭ 7000 jaroj. Pere de la glaciaj tavoloj ekstraktitaj, oni nun klopodos kontroli, kiumaniere la mediaj ŝanĝoj okazantaj en aparta regiono interagas kun la ĝeneralaj klimataj ŝanĝiĝoj de la planedo.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Politiko

OPINIO

Pri demokratio

Demokratio estas bona afero. Kompatindaj estas la landoj, en kiuj ĝi mankas. Sed la aferoj, kiuj okazas nuntempe en “la plej demokratiaj regionoj”, t.e. Usono kaj Eŭropa Unio, malrilatas al demokratio.

Trudita “feliĉo”

Miaj gepatroj devis ricevi permeson por elmigri el Germana Demokratia Respubliko en 1984. Ekde tiu momento granda teruro komenciĝis. Ili estis demanditaj: “Ĉu do vi ne volas vivi feliĉe en GDR? Se vi ne volas akcepti vian feliĉon, ni devas trudi ĝin al vi.”

La volo de la popolo

Hodiaŭ regas ne la popoloj, sed iam politikistoj, kaj plej ofte — partioj. Ili — denove — volas trudi al ni nian feliĉon. Kiel? Tio estas simpla. Estis famaj politikistoj, kiuj diris, ke “la brita eliro el EU estis granda misdecido de la voĉdonantaj homoj”. Aŭ ili diras, ke partioj kaj politikistoj devas protekti nin de certaj aliaj partioj, kiel, ekzemple, Front National, Vlaams Belang aŭ FPÖ. La politikistoj ne rajtas ignori la volon de la popolo! La popolo mem estas sufiĉe inteligenta, kaj la antaŭa ekskludo de certaj partioj kaj politikistoj neniel rilatas al demokratio. La amaso de nevoĉdonantaj montras, ke la politikistoj estas ne tre ŝatataj.

Manipulado

Kial oni diras “la pridiskutata AfD (la partio Alternativo por Germanio)”, sed neniam “la pridiskutata s-ino Merkel”? La gazetaro uzas fimetodojn por ekskludigi certajn politikistojn el la publika perceptado. Antaŭ la 9a de novembro 2016 la maldekstra New York Times raportis, ke la probablo, ke Clinton venkos, estas pli ol 70 %. Mi havas nomon por tia fimetodo: manipulado de la publika opinio. Tio neniel rilatas al demokratio! Oni do ne miru, ke aŭdiĝas vortoj kiel “mensoga gazetaro”.

Lasu la popolojn mem decidi!

Demokratio signifas, ke la popoloj rajtas decidi, kiu regos la landon en la nomo de la landanoj. Se, ekzemple, la homoj de Francio volas, ke Marine Le Pen estu ilia prezidanto, lasu ilin!

Franz-Joseph Geidel

Aŭstrio

Politiko

D. R. KONGO

Surda orelo al la minacoj de Eŭropa Unio

Sekve de sia kunveno de la 6a de marto, la ministroj pri eksteraj rilatoj de la membroŝtatoj de Eŭropa Unio (EU) postulas aplikon de la interkonsento atingita la 31an de decembro 2016.

En Kinŝaso tiu ultimato trovas nenian eĥon. La interkonsento ankoraŭ ne estas aplikata. Demokratia Respubliko Kongo (DRK) ne plu timas la minacojn kaj sankciojn kontraŭ ĝi flanke de la internacia komunumo. Kinŝaso jam kutimiĝis al ili kaj trovas ilin nun amuzaj. Josef Kabila preferas konservi sian konduton de malbona studento kaj ne hontas pri siaj malbonaj kvalifikoj pri demokratio kaj homaj rajtoj.

EU maltrankvilas

La ministroj pri eksteraj rilatoj de Eŭropa Unio volas gvidi la kongan registaron el la ĥaosa situacio, en kiun la lando profundiĝis la lastajn monatojn. Tio postulas rapidan efektivigon de la interkonsento de la 31a de decembro 2016, kies fokuso estas la respekto al la respublika konstitucio.

Eŭropa Unio malakceptas iujn ajn falsajn pretekstojn por bloki la interkonsenton. Laŭ EU la morto de Étienne Tshisekedi, la mortinta kontraŭulo de la nuna konga prezidanto Kabila, kaj la sekureca situacio ne povas pravigi prokraston aŭ bremsadon de la procezo celanta konduki al la demokratiigo en la ŝtata pinto.

La agoj de la kongaj aŭtoritatoj estas pridemandataj ne nur en politiko. La lando havas tre malbonan reputacion rilate respekton de homaj rajtoj. Necesas memorigi ankaŭ, ke la lastan decembron, Eŭropa Unio jam ekagis kontraŭ sep altrangaj kongaj oficiroj pro ilia implikiĝo en la protestoj de la 19a kaj 20a de septembro 2016 en Kinŝaso. Se la politika blokiĝo kaj perfortoj persistos, novaj sankcioj povos esti aplikitaj kontraŭ la kongaj aŭtoritatoj.

Kinŝaso fermas orelojn

Malgraŭ la minacoj kaj internaciaj sankcioj DRK daŭre kondutas same. Kongo malakceptas kaj ignoras minacojn kaj sankciojn kvazaŭ anaso forskuanta akvon de siaj plumoj.

Supozeble la internacia komunumo devas ŝanĝi sian strategion kaj trovi ion alian ol minacoj kaj sankcioj, kiuj havas nenian efikon sur la reĝimon en Kinŝaso.

Serge Rusaki

korespondanto de Monato en D. R. Kongo

Politiko

OPINIO

Kial Le Pen povas venki? (2)

En antaŭaj artikoloj (Monato 2017/01, p. 8 kaj 2017/04, p. 5) mi proponis hipotezon por klarigi freŝajn neatenditajn politikajn fenomenojn: la sukceson de Trump kaj la eblan venkon de Le Pen en venonta balotado. En la franca okazo, temas pri kunteksto dominata de tradiciaj konservemaj partioj, kie la ne-ekzisto de progresema kaj transforma kandidato lasas al la voĉdonantoj nur unu manieron por (teorie) atingi signifan socian ŝanĝon, nome elekti la ĉiam pli zorgigan Le Pen.

Malunueco maldekstre

Nun mi celas substreki kialon por tiu ne-ekzisto: la (eternaj) malfacilaĵoj ene de la maldekstro por konstrui unuigitan politikan kandidat-liston. Fakte, laŭ multaj enketoj, la sumo de la procento atingota de Hamon (12-14 %) kaj tiu de Mélenchon (12-14 %) — t.e. la kandidatoj de la du plej gravaj maldekstremaj partioj — povas konkuri kaj kun la procento atingota de la konservemulo Fillon (19-21 %), kaj tiu de la ion-novan-ŝajniganta Macron (24-25 %), kaj kun tiu de la ekstremdekstruloj (25-27 %). Tamen, estas tiuj lastaj tri, kiuj havos la ŝancon elektiĝi kiel la nova prezidanto de Francio.

La maldekstrularo ne havos taŭgan elekton

Tiuj ĉi informoj ne estas sekretaj; ĉiuj konscias pri la afero. Spite al tio, Hamon kaj Mélenchon opinias, ke iliaj malsimilaĵoj pli gravas ol iliaj similaĵoj. Ĉu pro personaj kialoj? Ĉu pro politikaj malkonsentoj? Ŝajnas, ke la politika partio de la unua, ŝarĝita eble de tro da historio, neniam akceptus ne gvidi kandidat-liston. Pri la dua, Mélenchon asertas (prave), ke li estas la sola kies radikala diskurso sukcese kapablas malmunti la popol-flatadajn kaj rasismajn mesaĝojn de Le Pen. Iel ajn, en politika sistemo kiel tiu de Francio (nomata dufaza lista majoritata balotsistemo), kiu favoras la du plej grandajn partiojn, tio signifas, ke la maldekstrularo ne havos signifan politikan liston por kiu voĉdoni.

Provo unuiĝi

Tiun punkton elstarigis je la fino de februaro tri amaskomunikiloj: la ĵurnalo Libération, la cifereca Mediapart kaj la trimonata revuo Regard. Ili ĉiuj petis la du politikistojn kun transforma diskurso partopreni en publika debato por klarigi ĝuste tion: kial iliaj legantoj ne havos realan elekton en la venonta voĉdonado. Laŭ mia scio, neniu el la du kandidatoj akceptis la proponon pridiskuti publike tiun aferon.

Kiel eviti internajn kverelojn

Al ekstera observanto (mi estas nek franco, nek loĝanta en Francio), tio memorigas aliajn similajn situaciojn. Fakte, tro ofte la maldekstruloj pli kverelas inter si ol kun la partioj, kiuj reprezentas la potenculojn. Por komprenigi tiun ideon, jen vera anekdoto okazinta en pasinta SAT-kongreso en 2014, en Madrido. Parolante pri la ĉeesto de malsamaj politikaj tendencoj en la SAT-asembleo, hispana SAT-ano diris al mi: “Tion mi aparte ŝatas en SAT. Ĝi estas la sola medio, kie mi vidis komunistojn kaj anarkiistojn interparoli sen esti agresemaj unu al la alia”. Ĉu tio ŝuldiĝas al la sennacieca karaktero de tiu asocio? Ĉu al (la interna ideo de) la lingvo uzata dum la interparolado? Mi verdire ne scias, sed se la francaj progresemuloj ne lernos kiel kunlabori inter si, ni povas certi pri ilia neevitebla fiasko.

Javier Alcalde

Barcelono/Florenco

Moderna vivo

MALJUNECO

Atento al la senhelpa grandaĝulo

La kutima sceno en hospitalo povas esti la jena: maljunulo kuŝas en lito, malvigla, malparolema, indiferenta. En angulo de la ĉambro la taskito lin prizorgi — ofte dungito — restas same malparolema kun libro en la mano.

Kuracistino laborinta en tiaj hospitaloj bone konas la etoson kaj estante unu el tiuj mi volas rakonti mian sperton.

La situacio

Ne longe post kiam mi komencis labori en tiu fako, flegistino sciigis min pri maljuna paciento delonge loĝanta tie kaj ŝi petis min viziti lin. Ne gravan malsanon li havis kaj tute ne bezonis loĝi tie. Tamen liaj gefiloj ne volis prizorgi lin en sia hejmo kaj sendis lin al la hospitalo por zorgado fare de dungito.

En la lastaj jaroj li de tempo al tempo havis ventrodoloron, sed la kuracisto ne trovis la kialon. Ĉiam post injekto de medikamento la doloro simple malaperis kaj kelkajn tagojn poste reaperis.

Atento al la psiko, doloro for!

Post detala ekzameno, mi diris al la malsanulo: “Sinjoro, medikamenton ni ne prenu nun. Ni iom observu, ĉu bone?” Kiam mi revizitis lin la ventro jam ne doloris.

Okaze de reapero de la doloro flegistino tuj venigis min al la ĉambro kaj ŝerce diris: “Babilu kun li kaj la doloro tuj malaperos. Brava vi estas! Per babilado vi ĉiam forigas la doloron!”

Tiam mi studis la aferon kaj trovis, ke liaj gefiloj preskaŭ ne vizitis lin. Neniam liaj aliaj parencoj venis. La dungito tre malofte parolis kun li. Eĉ ĉe la manĝotablo ili ne babilis. La zorganto ĉiam legis romanon, gazeton aŭ alian libron kaj la maljunulo ĉiam kuŝis sur la lito. Kvankam li bone posedis la kapablon piediri neniu instigis aŭ akompanis lin iom promeni. Nur tiam, kiam li iris al necesejo, oni povis konstati, ke li ja kapablas paŝi.

Freŝa propra sperto

Pro enhospitaligo de mia patro mi tuj veturis al mia naskiĝurbo kaj dum la flegado en la hospitalo mi renkontis du konatojn, kies parencoj de kelkaj jaroj jam estis tie: unu estis pli ol 80-jara kaj la alia aĝis ĉirkaŭ 70 jarojn. La du konatoj rakontis al mi similajn aferojn: post kelkaj jaroj loĝantaj tie, la malsanuloj fariĝis pli kaj pli malparolemaj kaj poste eĉ ne volis malfermi la okulojn.

Mi trovis, ke al la du malsanuloj same mankis la necesa kontaktado kun la ekstera mondo. Mi trovis ankaŭ, ke ofte tiujn maljunulojn, kiuj longatempe loĝas en hospitalo, komence oni kuraĝigas kaj konsolas, sed iom post iom oni zorgas ĉefe nur pri la manĝaĵo. La akompanantoj malofte parolas kun la malsana parenco. Iuj eĉ monate ne vizitas la malsanulon — eĉ se tiu estas unu el la gepatroj — kaj lasas la zorgadon al dungito.

La problemo

La vivkvalito de la tri supre menciitaj maljunaj pacientoj estas tre malalta. Ili vivas ŝajne nur en sia mondo, katenitaj en ĉambro, sur lito. En malgrandaj hospitaloj tiaj aferoj estas ne tre malmultaj, ankaŭ por maljunulo loĝanta en sia hejmo, kiu perdis la edzon aŭ edzinon kaj ne vivas kun siaj parencoj. Se la maljunulo estas malsociema kaj mankas hobio, li aŭ ŝi vivas en soleco kaj la psiko facile malsaniĝas.

Kiel solvi la problemon? Hospitalo nun ne zorgas pri tio. La parencoj plejparte ne povas aŭ ne volas agi. Je la dungitaj homoj ni nuntempe ankaŭ ne kalkulas. En Ĉinio la ordinaraj dungitaj flegistoj ne bone faras la taskon.

Eble la plej urĝa afero estas, ke ĉiuj, inkluzive la socion kaj la registaron, unuavice donu sufiĉe grandan atenton al la afero.

Meng Yuli

korespondanto de Monato en Ĉinio

Leteroj

Panjo, mi estas feliĉa

La artikolo Mokema fonmuziko de Roberto Pigro (Monato 2017/01, p. 13) temas precipe pri tiuj junaj viroj, kiuj preferas vivi ĝis pli ol 30-jara aĝo ĉe sia patrino. Mi decidis legigi la artikolon dum kunsido de la klubo, ĉar ĝi estas aktuala temo. Ĉe la aludo al la malnova itala kanzono “Panjo, mi estas feliĉa ...” tuj reagis du maljunaj koleginoj kaj ili ekkantis la unuajn frazojn de tiu kanzono ... en la itala: Mamma, son tanto felice perché ritorno da te! Mirinda neatendita okazo, kiam generacioj sin renkontas tra la tempo!

Pierre Grollemund

Francio

Moderna vivo

ITALIO

Doloriga vero en rivero

La 16an de marto Lorenzo Vendruscolo [lorenco vendrúskolo], juna studento ĉe la universitato de Padovo, estis trovita senviva en kurbiĝo de la rivero Adda.

Lia foto kaj precipe liaj mallongaj buklegaj haroj estis fariĝintaj popularaj en Italio, kie oni serĉis lin ĉiuloke dum pli ol monato post gazetaraj kaj televidaj alvokoj fare de liaj afliktitaj familianoj.

La malaperon de la 24-jarulo, kiu kreskis en la nord-orienta regiono Friulo, sciigis la familio de Lorenzo unu monaton antaŭe, post la konstato de kelktaga, nekutima kaj nepravigebla silento lia.

Retrovo kaj identigo de la korpo

La familianoj ne perdis sian esperon ĝis atingis ilin la novaĵo pri la makabra malkovro. Loka fiŝkaptisto kaj aliaj du personoj preskaŭ samtempe rimarkis kadavron flosantan kaj tuj interligis tiun fakton kun la malapero de juna viro en la areo, al kio la ĵurnaloj donis multe da spaco en la lastaj semajnoj.

La oficiala identigo, ne facila pro la jam progresinta putrado, eblis pro personaj dokumentoj trovitaj en liaj poŝoj.

La familio

Lia patro, la 55-jara Fabio Vendruscolo, estas tre konata kaj ŝatata fakulo pri klasika filologio kaj pragreka paleografio, kaj vicrektoro de la universitato de Udine. La patrino Annarosa estas radiologo.

Lorenzo, kiu jam de jarkvino studis kaj tre baldaŭ magistriĝus pri tiel nomataj sciencoj de la materio en Padovo, kie li vivis sola, postlasas du pli junajn gefratojn (Sebastiano kaj Margherita), samkiel multe da parencoj kaj amikoj. Al ili oni devos nun, surbaze de zorgaj ekzamenoj kaj analizoj, provi doni kredindan klarigon, ĉu temis pri perforta morto aŭ pri suicido.

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Italio, Grekio, Kipro

Moderna vivo

SLOVAKIO

Unika altaro havas 500 jarojn

Levoča [levoĉa] estas malgranda urbeto situanta en la oriento de la slovaka regiono Spiš [spiŝ] (ĉirkaŭ 370 km norde de la ĉefurbo Bratislavo). Ĝi estis fondita antaŭ ĉirkaŭ 850 jaroj kaj danke al la riĉa pasinteco ĝi estas hodiaŭ unu el la kulturhistoriaj juveloj de Slovakio.

Unu el la plej signifaj konstruaĵoj en ĉi tiu mezepoka reĝurbo estas la plej alta ligna gotika altaro en la mondo (18,62 m alta kaj 6,20 m larĝa), farita el tilia ligno en 1517, kiu troviĝas en la Preĝejo de Sankta Jakobo (slovake Chrám sv. Jakuba). Ĝi estas verko de la slovaka lignogravuristo kaj skulptisto, Majstro Pavol el Levoča.

Monero

Okaze de la 500a datreveno de la ekesto de tiu unika altaro, la nacia banko de Slovakio emisiis jubilean arĝentan dudek-eŭran moneron en la limigita kvanto de 9100 ekzempleroj, kiu montras unuflanke la historiajn konstruaĵojn de la reĝurbo kaj aliflanke la altaron de Majstro Pavol el Levoča.

Poŝtmarko

Ankaŭ la slovaka poŝto eldonos poŝtmarkon kun pentraĵo de la altaro. La poŝtmarkon, kun nominala valoro de 2,60 eŭroj kaj en formato 54,4 x 44,4 mm, kreis la pentristo František Horniak.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

Renesanca urbodomo en la mezepoka reĝurbo Levoča. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

La nacia banko de Slovakio emisiis jubilean arĝentan dudek-eŭran moneron en la limigita kvanto de 9100 ekzempleroj.

Politiko

MEZA EŬROPO

Viŝegrada Grupo: duspecaj nutraĵoj

Duspeca kvalito de nutraĵoj estis la ĉeftemo de eksterordinara pintkunveno de la Viŝegrada Grupo (V4), kiu okazis komence de marto en la pola ĉefurbo Varsovio pro iniciato de la slovaka ĉefministro, Robert Fico.

Por la membroŝtatoj de V4 estas neakcepteble, ke en Eŭropa Unio (EU) estas vendataj — sub la sama marko kaj en la sama pak-kovraĵo — nutraĵoj de nesamaj kvalitoj, precipe sur la teritorio de membroŝtatoj de V4 (Ĉeĥio, Hungario, Pollando kaj Slovakio). Pro tio la ĉefministroj de V4 alvokis Eŭropan Komisionon alpreni novan leĝaron, kiu malhelpos trompi konsumantojn. La ĉefministroj samtempe petas la Komisionon rapide respondi al la alvoko de Eŭropa Parlamento, kiu jam en 2013 postulis fini komercan praktikon de duspecaj kvalitoj de nutraĵoj.

Multnaciaj entreprenoj

Aliflanke, multnaciaj entreprenoj kaj firmaoj asertas, ke nesama kvalito de nutraĵoj estas nur rezulto de “malsamaj regionaj gustoj” de konsumantoj en diversaj landoj. Tamen apenaŭ eblas kredi, ke en la landoj de meza kaj orienta Eŭropo (merkato kun proksimume 55 milionoj da konsumantoj) nutraĵoj enhavantaj pli da ĥemiaj anstataŭaĵoj kaj artefaritaj dolĉigiloj gustas pli bone.

Kritikis

La hungara ĉefministro Viktor Orbán [orban] dum gazetara konferenco diris, ke Hungario petos garantion de Eŭropa Komisiono, ke ĝi ne estos loko, kie oni vendas nur nutraĵforĵetaĵojn. La ĉeĥa ĉefministro komparis la varsovian pintkunvenon al malagrabla vekhorloĝo por Bruselo. Laŭ la slovaka ĉefministro Robert Fico, duspeca kvalito de nutraĵoj estas politika problemo, kiun EU devas senprokraste solvi. La tri ĉefministrojn apogis ankaŭ la pola ĉefministrino Beata Szydło [ŝidŭo], kiu severe kondamnis nuntempajn malhonestajn komercajn praktikojn.

Fine, estis interkonsentite, ke la membroŝtatoj de V4 kreos komunan laborgrupon de fakuloj, kiuj kontrolados la kvaliton de vendataj nutraĵoj de multnaciaj entreprenoj. La pintkunveno de ĉefministroj de V4 sendis klaran signalon al Bruselo, ke unueca interna merkato de EU devas havi samajn nutraĵojn por ĉiuj konsumantoj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

El mia vidpunkto

Malunuiĝinta Reĝlando

La Unuiĝinta Reĝlando estas la nomo de la lando, kiu enhavas Anglion, Kimrion, Skotlandon kaj Nord-Irlandon. La unuiĝo de tiuj landoj okazis antaŭ centoj da jaroj. Tamen, nun multaj ne sentas, ke la lando estas vere “unuiĝinta”.

Memkompreneble, la plej klara signo de ĉi tiu malunueco estas la briteliro (Brexit). La pasintan jaron, iomete pli ol duono de la voĉdonintoj elektis eliron de Britio el Eŭropa Unio. La alia duono de la popolo ne povis kompreni ĉi tiun elekton. Eble ĉi tiu referendumo estis la fuzeo, kiu komencis la malunuigadon, sed mi opinias, ke la kaŭzo estas pli profunda. Tial mi volas verki ne pri la briteliro mem, kaj certe ne pri ĝiaj ĝeneralaj ekonomiaj kaj politikaj rezultoj. Mi volas trakti la kaŭzojn kaj la rezultojn de la briteliro, kiuj rilatas al la homaj interrilatoj en Britio, kaj pri tio, kiel ili efikas al la “animo” de Britio.

Malamo kaj insinuado

Nun oni povas vidi, aparte en Interreto, klaran malamon inter britoj. Britoj skribas kaj parolas kontraŭ aliajn britojn, kvazaŭ ili batalus ian kulturan militon. “Vi ne komprenas ...” estas la plej ofta komenco de frazo. La ŝajnaj kialoj por la manko de kompreno estas malsamaj depende de la sento, kiun la parolanto deziras atribui al la aŭskultanto. Ekzemple, “Vi ne komprenas, ĉar vi estas riĉulo” aŭ “Vi ne komprenas, ĉar vi ne estas sufiĉe instruita”. Tamen ofte la vortoj estas multe malpli ĝentilaj.

Ĉiuj koleras pri ĉio

Subite, ĉiuj estas koleraj pri ĉio. Riĉaj homoj kiuj faris studojn koleras pri la briteliro, pri kiu ili kulpigas la malriĉulojn kiuj ne faris. Kamparaj malriĉuloj kulpigas urbanojn, kiujn ili konsideras tro instruitaj kaj nesufiĉe inteligentaj, ĉar ili kredas, ke multaj en la kamparo suferis pro la elektoj de la urbanoj, aparte ĉefurbaj. Reciproke, multaj londonanoj nun plendas pri la mono, kiu estas prenata el Londono kaj elspezata por helpi la kamparon kaj aliajn partojn de Britio. Ekzemple, nun estas petskribo, kiu postulas, ke Londono eliru el Britio kaj restu en Eŭropa Unio. Ĝi estis subskribita de pli ol 180 000 homoj. Antaŭ nur du jaroj, tio estus nekredebla.

La fama brita ĝentileco

Fakte, la referendumo malkovris multajn malkontentojn en Britio: ekzemple, inter junuloj kaj maljunuloj, inter Skotlando kaj Anglio, inter riĉuloj kaj malriĉuloj, inter urbegoj kaj kamparo. Antaŭe tiuj problemoj ne ŝajnis gravaj, sed nun ĉiu politika demando baldaŭ iĝas batalo, en kiu ambaŭ flankoj ĵetas kalumniojn unu al la alia. Certe, la fama brita ĝentileco ne plu ekzistas pri politikaj aferoj!

Ĉu ĉi tiu situacio ŝanĝiĝos? Mi ne scias. Mi timas, ke malamego inter la landanoj de la tiel nomata Unuiĝinta Reĝlando ne ĉesos baldaŭ.

Christopher Lewis

Britio

Politiko

NORD-IRLANDO

Irlando kaj Britio: ĉu baldaŭ katastrofo?

La 3an de marto okazis lokaj elektoj en Nord-Irlando, kies rezultoj estis tute surprizaj por ĉiuj kaj profunde konsternaj por Demokrata Uniista Partio (DUP), kiu ĝis tiam estis majoritata.

DUP

DUP estis fondita de pastoro Ian Paisley [ian pejzli], kaj estas apogata precipe de la porbritaj fundamentismaj protestantoj. Ĝis la elektoj, la partia ĉef(in)o kaj ĉefministro de Nord-Irlando estis Arlene [arlin] Foster, malamikino de la irlanda lingvo kaj kontraŭstaranto de la unuiĝo de la irlanda insulo. Kvankam ĝenerale ŝi montris sin kapabla politikisto, ŝi estis implikita en malsukcesa iniciato por stimuli la industrian kaj komercan uzadon de lignaj buletoj per malavaraj subvencioj. Tiu supozeble bona ideo por protekti la medion estis senhonte ekspluatata kaj misuzata de la uzantoj kaj kaŭzis al la ŝtato perdon de 400 milionoj da britaj pundoj. Foster, eble iom maljuste, estis kulpigita pri la fiasko.

Elekto-rezultoj

Jen la rezultoj de la elektoj: DUP: 28 deputitoj; Sinn Féin [ŝin fejn] (respublikana partio): 27; UUP (Unuiĝinta Uniista Partio: 10; SDLP (Social-Demokrata Laborista Partio): 12; Alianca Partio: 8; kaj la ceteraj partioj (verduloj ktp): 5.

La diferenco inter DUP kaj SF estas nur unu seĝo. Tiu sukceso de la respublikanoj estas senprecedenca, kaj pro la fakto, ke ankaŭ SDLP estas favora al la reunuiĝo de la irlanda insulo, oni kalkulas, ke la kombino de tiuj partioj povus fine konduki al unuiĝinta Irlando.

Kio kaŭzis la surprizon?

Pluraj kialoj kontribuis al la politikaj ŝanĝoj. Unue, Nord-Irlando (kiel ankaŭ Skotlando) klare voĉdonis kontraŭ la foriro de Britio el Eŭropa Unio, dum la Irlanda Respubliko (kie ne okazis referendumo) restas membroŝtato de EU. Neniu en Nord-Irlando aŭ en la Respubliko volas restarigon de la antaŭa rigida landlimo inter la du teritorioj. Due, pro la fiasko pri la ligna brulaĵo la voĉdonantoj ne plu fidis la DUP-ĉefministrinon.

Post la elektoj

Post la elektoj oni dubis, ĉu eblos formi kontentigan lokan registaron en Nord-Irlando. Tiuokaze la teritorion regus la brita registaro en Londono, kaj la aŭtonomio de Nord-Irlando ĉesus. Ĉar Britio ne plu estos membro de EU, ankaŭ Nord-Irlando estos devigita forlasi Eŭropan Union, kontraŭ kio voĉdonis la plimulto de la nord-irlandanoj. Ĉar ankaŭ Skotlando voĉdonis per granda majoritato kontraŭ la tiel nomata briteliro, la majoritata SNP (Skota Nacia Partio) intencas provi okazigi novan referendumon pri sendependeco de Skotlando.

Intertempe, en Anglio estas kvazaŭ ĥaosa situacio, en kiu parto de la regantaj konservativuloj apogas eliron, dum parto kontraŭstaras, kaj la opozicia laborista partio estas serioze disigita inter maldekstruloj kaj pli centremaj membroj. Dume, en la Irlanda Respubliko oni timas eblajn malfavorajn efikojn de la brita eliro pro tio, ke Britio estas la ĉefa merkato por irlandaj produktoj. Plie, la respubliko deziras konservi facilan aliron al la nord-irlanda merkato.

Sekve, Irlando kaj Britio troviĝas en situacio, kiu ankoraŭ ne estas tute katastrofa, sed estas tre malcerta kaj iom timiga por ĉiuj en tiu okcident-eŭropa insularo.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Scienco

ITALIO

Vulkano vekiĝis, dek homoj vundiĝis

En Sicilio, meze de marto, preskaŭ apokalipsa sceno atendis dek — laŭŝajne ne tre singardajn — ekskursantojn, kiuj dum kelkaj longaj minutoj certe kredis esti en kinostudio de sciencfikcia filmo. Subita eksplodo okazis sur flanko de Etno, tiu impona monto, kiu estas unu el la plej danĝeraj kaj aktivaj vulkanoj en Eŭropo.

Lafofluaĵo

Entute deko da individuoj estis surprizitaj de intensa bombado: ŝtonoj kaj laferoj abrupte eliris el iu kratero de la sud-itala vulkano, lastatempe reaktiviĝinta, estigante tute ne agrablan printempan “pluvon” sur iliajn kapojn. La missortuloj estis frapitaj de varmega kaj peza materialo, dum ili trovis sin je kelkcentoj da metroj de la ĉefa lafofluaĵo, ĉe la tiel nomata “suda deklivo”. Neniu estas grave vundita: ses inter ili bezonis tamen enhospitaliĝon en la malsanulejoj de la apudaj urboj Catania kaj Acireale pro pli maltrankviligaj vundoj.

Flugantaj splitoj

Kio kaŭzis la eksplodon (je altitudo de 2700 metroj), verŝajne estis la kontakto inter la inkandeska magmo ĵetiĝinta el la vulkano kaj la kompakta neĝo ankoraŭ ĉeesta, post nekutime malvarma vintro, en la sama loko. Laŭ deklaroj de atestantoj, la lafa materialo estis laŭvorte “pafita” eksteren kiel drivantaj splitoj, kiuj en iuj okazoj trafis la turistojn kaj iujn ĵurnalistojn el la brita kanalo BBC. Ĉi-lastaj, kiuj tuj poste eldonis tiurilatan filmeton en Interreto (haveblan ekzemple ĉi tie: www.youtube.com/watch?v=nMSBSnE-oE), estis suprenirintaj ĝis la supre menciita alteco spite al la — jam de kelkaj semajnoj evidenta kaj danĝera — vulkan-aktiveco. La kialo? Kontentigi la propran scivolemon pri geologio kaj samtempe, ŝajne, la deziron de ĝia publiko esti informata koncerne al la rimarkinda erupcio. En la alŝutita filmeto, kiu ene de malmultaj horoj iĝis tre populara, videblas forfuĝantaj homoj, el kiuj unu fine tamponas sian sangantan kapon. En aliaj cirkulantaj bildoj (ekzemple ichef.bbci.co.uk/news/624/cpsprodpb/90AD/production/95173073etna.jpg) ĵurnalistino mem montras la malantaŭan parton (bruligitan) de sia jako. Nedubindas, ke, se ili iam demandis sin, kio okazis en Pompejo en 79 p.K., ili nun havas klaran ideon ĉi-rilate.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Leteroj

Malsukcesa referendumo

En la artikolo Princa geedziĝo en Tirano (Monato 2017/02, p. 11), legeblas “... okazis referendumo pri restarigo de la monarkio, kiu tamen malsukcesis.” Komence mi ekdubis, kion signifu malsukcesa referendumo, ĉar en ĉiu balotado plimulto venkas kaj malplimulto malvenkas. Sed kelkajn liniojn poste mia dubo solviĝis ĉe la frazo “... la registaro enpostenigis la nepon de la eksa reĝo, ...”. Ja la referendumo malsukcesis, ĉar la registaro agis kontraŭ la referenduma rezulto. Ĉu mi bone komprenis?

Manolo Parra

Hispanio

Lingvo

ITALIO

Franc-provenca “tempmaŝino” en Apulio

Ni vizitas Faeton, en suda Italio: en ĉi tiu vilaĝo, unuavide egala al miloj da aliaj lokoj en la itala duoninsulo, loĝas proksimume 600 personoj. Sed la koncerna ejo, situanta en la provinco de Foggia [foĝa] (siavice apartenanta al la regiono Apulio), havas vere interesan historion: kiel fiere rakontas la lokuloj, dudek jarojn post la morto de la imperiestro Frederiko la 2a en 1250, la tiel nomata dinastio Anĵuo sendis el la samnoma provinco korpuson de kavaliroj elektitaj por neniigi la lastan plotonon de saracenaj soldatoj lojalaj al la ŝvaba imperiestro. Ili establiĝis tie, kaj ĝuste tiumaniere naskiĝis Faeto, kie eĉ hodiaŭ — post preskaŭ jarmilo — junuloj kaj maljunuloj daŭre parolas la lingvon de tiuj antikvaj kavaliroj: la franc-provencan (aŭ franc-okcitanan).

Giĉeto

Faeto, samkiel la tre apuda Celle di San Vito [ĉele di san vito], estigas unikan lingvan areon, ĉar la lingvo nuntempe parolata ne estas simple la franca, sed la franca, kiun oni utiligis antaŭ 800 jaroj. Pluraj aktivaj asocioj el la regiono klopodas ĉiel gardi la ekziston de la franc-provenca minoritato. Jam de kelka tempo, cetere, la provinco mem antaŭvidas la ĉeeston de giĉeto pri la konservado de la idiomo, kuraĝigante samtempe la publikigadon de libroj, stimulante la organizadon de plurspecaj aranĝoj kaj invitante klerulojn el la tuta mondo.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Lingvo” kaj ofta kunverkanto

Moderna vivo

SPORTO

Nova ĉampiono

Slovenio, malgranda lando kun nur du milionoj da loĝantoj, daŭre restas en la elito de la vintraj sportoj.

Post kelkjara dominado de Tina Maze en la alpa skiado kaj la pasintjara sukceso de la skisaltisto Peter Prevc, ĉi tiu vintra sezono premiis novulinon: Ilka Štuhec.

La talento de la 26-jara skiistino, post jardekoj da sukcesoj en mezaj kaj subaj niveloj, eksplodis kaj ŝi atingis multoble pli bonan rezulton ol iam antaŭe.

Knabino kaj profesiulino

Ŝi fariĝis nova slovena espero jam kiel 16-jara knabino, kiam ŝi atingis la mondan ĉampionecon inter junaj skiistinoj.

Ŝia posta profesia vivo tamen ne estis tiel sukcesa, interalie pro sanproblemoj, sed ŝanĝinte sian skipon kaj la skitipon ĉi-periode (2016-2017) ŝi havis grandajn venkojn.

Nuntempaj sukcesoj

En la monda matĉo, kiu daŭras dum la tuta vintro, ŝi atingis la duan lokon kaj kun 1325 poentoj ŝi estas la plej bona alpa skiistino en la mondo.

La alpa skiado havas 5 fakojn kaj ŝi ricevis unu premion kiel la plej bona skiistino de la sezono en la fako “libera malsuprenglitado” kaj alian pro kombino de du fakoj.

Kompara tabelo kun la rezultoj

2016-2017 En antaŭaj vintraj sezonoj
7 venkoj 0
13 fojojn ŝi troviĝis inter la plej bonaj 0
18 fojojn ŝi troviĝis inter la 10 plej bonaj 7
1 ormedalo 0

Zlatko Tišljar

korespondanto de Monato en Slovenio

Moderna vivo

OPINIO

Komitato pri (kontraŭ)homaj rajtoj

Ne simplas kredi, ke la tiel nomata komitato pri homaj rajtoj de Unuiĝintaj Nacioj (UN) efektive esprimis, fine de marto 2017, tre grandan maltrankviliĝon pro tio, ke la aliro al abortigo en Italio, malkiel en aliaj eŭropaj landoj, estas ankoraŭ malfacila.

Laika nacio

La baroj, kiel klarigite de UN en ties oficiala dokumento sendita al la itala registaro, dependas laŭdire de la neakcepteble alta nombro de rifuzantaj kuracistoj. Plej ofte ili rifuzas abortigi pro religiaj aŭ konsciencaj kialoj. Ne hazarde oni nomas itallingve tiuspecan rifuzon obiezione di coscienza (konscienca obĵeto). Tiun rajton rifuzi la itala leĝo ja ebligas delonge. UN tamen maltrankviliĝas precipe pro la rimarkinda kvanto de kaŝaj abortigoj, kiuj okazas iel ajn. La internacia organizaĵo vokas do la italan ŝtaton al baldaŭa adopto de ĉiuj necesaj rimedoj por garantii al la dezirantaj virinoj tujan kaj liberan abortig-eblon en la publikaj malsanulejoj de iu moderna laika lando, kun valida referenca sistemo.

Psikologia kaj financa subteno

El Italio multaj volus peti, male, tujan nomŝanĝon de komitato, kiu, kontraste al sia nomo kaj al tiom da elmontrataj teoriaj principoj (vidu ĉi-sube), fakte instigas al libera kaj neklarigebla mortigado de senkulpaj individuoj, kiuj post la naskiĝo ja povus esti adoptitaj de unu el la multegaj geedzoj, kiuj tutmonde ne povas generi infanojn. Aldone estus laŭdinde, se oni puŝus la registarojn helpi kaj subteni psikologie kaj finance la personojn, kiuj ne sentas sin kapablaj alfronti la alvenon de bebo. Neniu estu devigita eduki idojn kontraŭvole. Sed la vivo — eĉ tiu de persono, kiu havas kapon, korpon, koron, dignon ene de aliula ventro — devas esti defendata ĉiel ajn kaj ĉiam ajn. Ne estas logike, ke komitato paradanta per la jenaj bazaj punktoj (elĉerpitaj el la Universala Deklaracio de Homaj Rajtoj) partianiĝas kun la semantoj de barbaraĵoj.

Artikolo 3: “Ĉiu havas la rajton je vivo, libereco kaj persona sekureco”.

Artikolo 5: “Neniu suferu torturon aŭ kruelan, nehoman aŭ sendignigan traktadon aŭ punon”.

Artikolo 18: “Ĉiu havas la rajton je libereco de penso, konscienco kaj religio: tiu ĉi rajto inkluzivas la ... liberecon manifesti, ĉu sola ĉu kune kun aliaj, ĉu publike ĉu private, sian religion aŭ kredon per instruado, praktikado, adorado kaj observado”.

Roberto Pigro

Italio

Moderna vivo

SANO

Prefere kubaj kuracistoj

Ricardo Barros, la brazila ministro pri sano, asertis, ke la brazila malsanularo preferas la kubajn medicinajn profesiulojn agantajn kadre de la programo Más médicos (Pliaj kuracistoj) ol siajn kuracistojn. Liaopinie tio okazas pro la sindonemo de la kubanoj.

Kubaj kaj brazilaj sanfakuloj

La kubanoj estas la tutan tagon pretaj por la brazila loĝantaro kaj laboras ĉiutage de la 8a ĝis la 18a horo. En la distrikta ĉambro de Curitiba, la ĉefurbo de Paraná, la ministro Barros diris, ke 95 % el la loĝantaro akceptas la programon.

Li aldonis, ke antaŭ nelonge la sanaŭtoritatoj vokis la brazilajn kuracistojn okupi 1400 postenojn en ĉi tiu programo, sed bedaŭrinde 600 el la aliĝintoj jam rezignis, ĉar ili opiniis troa la laboron.

Pliaj kuracistoj

Kubo aliĝis al la programo — kun partopreno de la Amerika Organizaĵo pri Sano — en la jaro 2013 reage al la peto de la prezidantino Dilma V. Rousseff. 11 400 kubaj kuracistoj de tiam laboras en 3356 distriktoj, kaj 40 milionoj da brazilanoj, precipe la malriĉaj familioj, ricevas la utilojn de tiu agado.

Juan Carlos Montero

korespondanto de Monato en Kubo

Eseoj

LITERATURO

Kiu kapablas, verkas; kiu ne kapablas, kritikas

Iam profesoro pri la germana literaturo aplombe asertis, ke apenaŭ ekzistas literaturo en la hispana lingvo. Laŭŝajne, la fakto, ke li tiam loĝis en hispanlingva lando, ne ŝanĝis lian opinion. Mi demandis min, ĉu li iam aŭdis pri Cervantes, sen mencii la multege da pli modernaj beletristoj de la vasta hispanlingva mondo.

Tio memorigis min pri Claude Piron, kiu aludis la kuriozan manion de homoj, kiuj nenion scias pri iu temo, sed arogas al si la rajton fari dogmajn asertojn rilate ĝin. Li citis oftajn kazojn de sensciuloj, kiuj imagas ke ili havas sagacan scion pri Esperanto, sed neniam aŭdacus esprimi opinion pri, ekzemple, la indonezia lingvo. Ili rekonas, ke ili scias nenion pri la indonezia, sed mallogike ne agnoskas sian totalan nescion pri Esperanto.

Sen lulkantoj

Antaŭ nelonge mi sendis al skota literatura revuo, por recenzo, etan antologion de skribaĵoj en la malalteja skota (ne gaela) lingvo. Pro la fakto, ke dum jaroj mi ricevis plurajn leterojn en Esperanto, kiuj petis informojn pri la idiomoj de Skotlando, mia libro enhavis mallongan esperantlingvan enkondukon al la skota. La recenzinto, konata poeto kaj doktoro pri literaturo, malentuziasme kaj supraĵe kritikis mian verkon (kiu, mi konfesas, ne estis aparte bona), kaj — evidente kompreninte nek Esperanton nek mian celon — aldonis la komenton: “En Esperanto ne eblas verki poezion, nek kanti infanan lulkanton.”

Apenaŭ literaturo

Mi estis meditanta pri tia antaŭjuĝa sinteno, post legado de skribaĵo de iu tre respektinda lektorino pri la angla literaturo, kiu elstare verkis en almenaŭ du lingvoj. La temo de la verko estis la literaturo de la britaj insuloj kaj Irlando, do ne nur literaturo en la angla, sed ankaŭ en la keltaj lingvoj kimra kaj irlanda. La du lastajn ŝi ĝuste kaj juste priskribis kaj laŭdis kiel riĉajn kaj valorajn, kun longa kaj antikva historio. Nekredeble, tamen, ŝi aldonis, ke “apenaŭ ekzistas literaturo en la gaela lingvo de Skotlando ”.

Nur parolata

Mi ne devus tro kulpigi la lektorinon pri la fakto, ke ŝi, kiel sud-anglino, sciis nenion pri la temo. Antaŭ nelonge, kiam ni estis en librovendejo en Skotlando, mia edzino demandis la junan komizon, ĉu li havas gaelan version de iu infanlibro. La junulo (evidente ne gaellingvano) respondis, ke li supozas, ke la gaela estas precipe ne skribata, sed nur buŝe parolata lingvo.

Fakte, kiel ĉe multaj antikvaj lingvoj, la intelekta kulturo estis transigata dum jarcentoj en buŝa formo. Ofte ĝi konsistis ne el prozo, sed el poezio, recitata aŭ kantata, kaj nur longe poste ĝi estis skribata, kaj finfine presata.

Ĝis la frua mezepoko, la sama gaela lingvo estis parolata kaj en Irlando kaj en Skotlando, kvankam, kompreneble, ekzistis diversaj dialektoj. Dum longa tempo, en ambaŭ landoj, la bardoj kaj poetoj uzis la saman “klasikan” bardan lingvaĵon, do la unua biblio enkondukita en Skotlando estis la irlandlingva. (En 1767 estis presita la Nova Testamento en la skotgaela, sed la tuta biblio ne estis tradukita ĝis 1801).

Universitatoj

Tamen, iom post iom, la idiomo en Skotlando pli kaj pli disiĝis de la irlanda, ĝis gaeloj irlandaj kaj skotaj malfacile interkompreniĝis. Longe antaŭ tio, post la alveno de la kristanismo, ekzistis en monaĥejoj kiel Clonmacnoise [klonmaknojŝe] en Irlando, kaj Iona en Skotlando, gravaj kulturaj centroj, efektive la kvazaŭaj universitatoj de tiu epoko, el kiuj monaĥoj portis la kristanan civilizacion al pluraj eŭropaj landoj.

Biblio

Tamen kutime nur monaĥoj kaj klerikoj kapablis legi kaj skribi. Sed, post la eldono de la sanktaj skribaĵoj en la gaela, la biblio iĝis grava ilo por disvastigi scion. Ĝis hodiaŭ ĝi restas forte influhava en la vivo kaj la lingvaĵo de gaellingvanoj. Ĝis tiam, pro konstantaj interbataloj inter la klanoj, kaj poste pro la malriĉeco de la gaela popolo kune kun manko de lernejoj kaj libroj, la abundaj tradicioj (parte komunaj al irlandanoj kaj skotoj) estis transdonitaj de generacio al generacio, precipe buŝe, ne skribe.

Liturgiaj tekstoj

Kreiĝis amasa heredaĵo de poezio, kantoj, proverboj, preĝoj, sorĉkantoj, folkloraj rakontoj, historio kaj legendoj, kiuj nur multe pli malfrue estis eldonitaj en libra formo. Antikvaj manuskriptoj ekzistis, el kiuj la plej valora estas la Libro de la Dekano de Lismore, kompilita inter la jaroj 1512 kaj 1526. La unua gaela libro presita en Skotlando estis La Liturgio de Carswell [karsŭel], kaj sekvis aliaj, precipe religiaj tekstoj.

En la dek-naŭa jarcento estis publikigitaj pluraj kolektoj de la tradicia “buŝa” literaturo, kompilitaj de gravaj kolektantoj kiel J. F. Campbell (gaela nomo: Iain Òg Ile) (1822-85), kaj Alexander Carmichael [karmajkl] (1832-1912). Ĝis hodiaŭ, la kolektado kaj publikigo de tiaj tradicioj konstante daŭras danke al diversaj kulturaj societoj kaj eldonejoj.

Ossian

Oni ne povas diskuti la skotgaelan literaturon sen mencii la kuriozan kazon de la verko Ossian (gaele: Oisean) de James Macpherson (1736-96), pri kiu mi jam verkis en Monato 2016/04, p. 25. Tiu verkisto pretendis, ke li malkovris ĝis tiam ne konatan manuskripton de longa epopeo pri la vivo kaj faroj de la herooj kaj personoj de la skota kaj irlanda mitologio. La tekston (kiu fakte estas inventaĵo lia), li publikigis en du volumoj sub la titoloj Fingal kaj Temora.

Goethe kaj Mendelssohn

Unue li eldonis ĝin en la angla, kaj poste, en gaela versio. En la tuta Eŭropo Ossian estis ricevita kun granda entuziasmo, kaj tradukoj aperis en multege da lingvoj. La verko influis kaj inspiris grandan nombron da verkistoj kiel Goethe (kiu inkluzivis longan citaĵon el Ossian en sia verko La suferoj de la juna Werther), kaj komponistoj, kiel Mendelssohn-Bartholdy (en sia komponaĵo La kaverno de Fingal). Tio donis fortan impeton al la romantikisma movado. Do, kvankam ne aŭtenta antikva teksto, kaj malgraŭ la fakto, ke la skotgaeloj estas ĝenerale rigardataj kiel nek romantika nek sentimentala popolo, Ossian devas esti akceptita kiel parto de la historio de la gaela literaturo kaj de la romantikismo en Eŭropo.

Dialogoj

Grava formo de literaturo, kiu komencis aperi en la 19a jarcento, konsistas el publikigitaj Dialogoj, kiuj estis antaŭkurantoj al la dramo en la gaela. La plimulto de tiuj dialogoj aperis en ĵurnaloj kaj bultenoj eldonitaj ne nur en Skotlando, sed ankaŭ inter gaelaj enmigrintoj loĝantaj en Kanado kaj Aŭstralio. En renkontiĝoj de gaeloj, kiel ekzemple la jara kultura festivalo (nomitaj Mòd, en la gaela) kaj en la televido, pluraj teatraĵoj estas prezentataj de tempo al tempo, kvankam tie la gaela dramo ankoraŭ ne tute maturiĝis. Unu el la unuaj gaelaj operetoj estis Iseabail na h-Airigh (Elizabeta kaj la somerpaŝtejo) (1933), kaj nur en la lastaj jaroj aperis opero en la gaela.

La unuaj noveloj kaj romanoj en la moderna senco eldoniĝis komence de la 20a jarcento per verkoj de Angus Robertson (1873-1948) kaj Iain MacCormaic (1870-1947), kiu verkis la unuan modernan romanon en la gaela. La ĝenro nun floras kun verkaro de kvalito komparebla kun tiu en aliaj lingvoj. Novaj noveloj kaj poezio estas konstante eldonataj en revuoj kaj antologioj.

Bedaŭrinde, tro da kritikistoj persistas skribi pri temoj, pri kiuj ili scias nenion. Laŭŝajne, kiu kapablas, verkas; kiu ne kapablas, kritikas.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Leteroj

Ĉu aŭstra komuna vidpunkto?

Mi surpriziĝis, kiam mi legis en la artikolo Kaptuka diskuto (Monato 2017/04, p. 12) pri la diversaj sencoj de la kruco en Aŭstrio. Mi povas kompreni, ke simbolo de religio povas perdi sian fortan religian karakteron (ekzemple, kristnaska arbo). Sed estas al mi nekompreneble, ke religia simbolo povas fariĝi “simbolo de la sekulara kulturo, en kiu religio kaj ŝtato estas apartaj aferoj”. Uzi religian simbolon por subteni la apartiĝon de religio kaj ŝtato, ŝajnas, per miaj (usonaj) okuloj, esti problemo por plurisma nacio. Mi scivolas, ĉu tiu sekulara senco de la kruco estas evidenta al ĉiuj aŭstroj, sendepende de iliaj religioj? Mi supozas, ke iuj aŭstroj povas interpreti la uzon de kruco kiel favoradon de la kristanismo fare de la ŝtato. Eble nur s-ro Kurz kaj la aŭstra registaro havas tiun interpreton de kruco, kaj eble ekzistas pli komuna vidpunkto. Mi petas ges-rojn Klag, ke ili klarigu ĉi tiun aspekton de la kruco en Aŭstrio.

Andrew Mathis

Usono

Scienco

GREKIO

Plej diversaj komentoj pri tertremo

La 5an de aprilo 2017, je la 15:43 UTC, sufiĉe forta tertremo (4,5 laŭ la skalo de Richter) skuis la grekan urbon Patraso (novgreke: “Patra”), provokante timon, maltrankvilon kaj en kelkaj okazoj veran panikon tra la loĝantaro.

La intenso de la tertremo ne estis tre alta kompare kun aliaj tertremoj, kiuj okazis en Grekio eĉ en la lastaj monatoj. Tamen ĉi-foje la epicentro estis treege proksime de la ĉemara peloponeza urbo (kun 164 000 loĝantoj la tria municipo de la lando laŭ grandeco) kaj la sismo ne estis aparte profunda (nur 14 kilometrojn). Tio igis multajn homojn senti tre bone la tertremon kaj kompreneble ektimi, kvankam temas pri sisma areo, kiu teorie devus esti alkutimiĝinta al tiaj okazaĵoj. Sed ŝajnas, ke la percepto de la tertremo en tiu printempa posttagmezo tute ne estis egala ĉiuloke.

Manĝaĵoŝrankoj

La efikoj de la sismo estis fakte priskribitaj tre malsammaniere de kvartalo al kvartalo, eĉ de domo al domo, kaj estas interese klopodi kompari la diversajn spertojn de la loĝantoj. “Mi estis en mia laboratorio, kiam mi subite aŭdis la fenestrojn kaj la vitraĵojn tremi. Tuj poste tre forta vertikala bato abrupte frapis la teron. La ondo estis ege forta, sed bonŝance tre mallonga. Iel ajn, duafoje mi tiom timis en mia vivo pro okazanta tertremo. Multaj homoj cetere eliris el siaj universitataj oficejoj, sed preskaŭ ĉiuj ŝajnis al mi kvietaj”, sciigis iu el Patraso al la retejo http://www.emsc-csem.org/.

“Mi neniam antaŭe sentis tian tertremon”, konfirmis pli mallonge alia persono, verŝajne juna aŭ devenanta de alia malpli sisma urbo. “Mi tiumomente promenis sur vojo kaj ne bone komprenis la forton de la tertremo, sed, kiam mi eniris mian hejmon, mi vidis, ke en mia kuirejo malfermiĝis la manĝaĵoŝrankoj”, notis alia utiliganto de la retpaĝaro. “Ĝi estis forta. La muĝego estis tre intensa”, “Granda kaj subita. La plej forta post 2008”, “Falis pluraj objektoj, sed ne okazis gravaj damaĝoj”, “Ĝi estis kaj ondoskua kaj suprenskua, akompanata de surda bruego. Miaopinie certe pli forta ol nur 4,5 aŭ 4,6 laŭ la skalo de Richter”, “Unu el la plej timigaj el la lastaj jaroj. Mi ja kredis, ke la domo falegos” estis kelkaj el la komentoj fare de la plej panikitaj homoj. Bestoj tamen reagis, ŝajne, pli malvarmsange: “Mi estis sur la balkono, pretigante mian hundon por la kutima promenado. Kaj tiam komenciĝis la tertremo. Mi ekkuris enen, brakumante mian hundon. Miaj kruroj tremegis, sed la hundo estis tute senpasia kaj senekscita”. Sed kelkaj uzantoj el la ĉirkaŭaĵoj de Patraso skribis: “Temis pri malgrandega, mallongega tremo. Nenio vere rimarkinda”. Estas malfacile kredi, ke en la sama urbo opinioj pri la sama natura evento povas esti tiel diferencaj. Sed ne malofte tio okazas, ĉar la tertremaj ondoj ne disvastiĝas ĉiuloken sammaniere. Aldone dependas de la konstruaĵo, kie oni troviĝas tiumomente: ĉu nova, ĉu alta, ĉu konstruita laŭ kontraŭsismaj kriterioj ktp.

Piedpilkisto

Iel ajn, eĉ timo pri aldona, eble detrua, tertremo konstateblas en ies komento: “Temas pri unu el la plej malbonaj tertremoj, kiujn mi sentis en mia vivo. Tre brua, tre forta, kun nekredebla rultondro ... Kaj kiu scias, kio nin atendas nun?”. “La epicentro estis certe ene de la urbo Patraso, ĉar la vertikala ondo estis tiu unue sentebla” estis la faka komento de alia uzanto. Eĉ duoblan tertremon aliulo kredis senti: “Jes, ĝi donis al mi la impreson, ke temas pri du disaj samtempaj skuoj”. Iom polemika komento pri la fidindeco de la retejo de EMSC estis la jena: “Ja riparu vian aparataron. Pli forta ol 5,0 sendube la skuego estis. En Patraso ni vivas: ni ja scias pri tertremoj, ni ne hieraŭ naskiĝis”. “Ĝi daŭris ĝuste 15 sekundojn”, asertis precizema persono el la apuda vilaĝo Anemomylos. Respondo aliula: “Bonŝance. Se ĝi daŭrintus pli, certe falintus la studenta gastejo, kie mi troviĝis. Feliĉe estas neniuj videblaj damaĝoj”. La tertremaj ondoj parte alvenis ankaŭ al foraj regionoj de Grekio, sed ŝajne ege pli milde. Ekzemple, el la ĉefurbo Ateno, ulo probable futbal-ŝatanta skribas: “Se ĉi tiu estas tertremo, mi do estas la piedpilkisto Leo Messi”. Oni devus klarigi al li, ke la forto de tertremo dependas de la distanco de la epicentro, liaokaze granda. Alia persono konfirmas, ke en Ateno la skuo ne estis timiga: “Tre malgranda tremo ĵus okazis en Faliro, suda Ateno”. Ne samopinias sakranta persono el la insulo Kreto, kie la homoj perceptis laŭdire “fortegan tremon, mil tondroj!”.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Scienco

ITALIO

EU 60-jariĝis, esploristoj renkontiĝis

En 1957 estis subskribitaj la Traktatoj de Romo, kio estis la unua grava paŝo en la kreado de Eŭropa Unio. Ekde tiam pasis ses jardekoj kaj la datreveno kompreneble ne povis pasi senrimarke: la eŭropa scienca komunumo oportune solenis la 60-jariĝon de tiuj interkonsentoj, kaj samtempe oni ekspluatis la okazaĵon por celebri la same notindan 10-jariĝon de la Eŭropa Konsilio pri Esplorado (angle: European Research Council, ERC).

Mejloŝtono

La traktatoj siatempe subskribitaj en la ĉefurbo de Italio estis mejloŝtono rilate ne nur al la socia kaj ekonomia integriĝo, sed ankaŭ al la kunlaborado de la unuopaj membraj landoj en kampoj gravaj el scienca vidpunkto, kiel esplorado, teknologia disvolvo kaj novigo. Pro tio, la 7an de aprilo 2017, kadre de la diversaj festaj ceremonioj en la tiel nomata Eterna Urbo, estis organizita ankaŭ renkontiĝo, kies titolo estis Esplorado: motoro kaj estonteco de Eŭropo. La kunvenon partoprenis pluraj aŭtoritatuloj kaj eminentuloj, inter kiuj menciindas: la prezidanto de CNR (Itala Nacia Esplora Centro), la itala fizikisto Massimo Inguscio [másimo inguŝo]; la eŭropa komisionano pri esplorado, scienco kaj novigo, Carlos Moedas (el Portugalio); la nuna prezidanto de la eŭropa parlamento, la italo Antonio Tajani [antónjo tajáni]; kaj la franca matematikisto Jean-Pierre Bourguignon [burginjó], estro de ERC.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Lingvo

KURIOZAĴOJ

Ĉu vi parolas grammelot?

Multaj legantoj estas poliglotoj kaj kredas koni almenaŭ la nomon de miloj da lingvoj de nia planedo, sed levu la manon tiu, kiu iam aŭdis tiun de la lingvo grammelot, kiu tamen ekzistas kaj gajnigis eĉ Nobel-premion al sia disvolvinto!

Grammelot estas termino uzata en lingvistiko por indiki la fantazian lingvon fojfoje uzatan de teatraj aktoroj, kies esprimmaniero kaj imitkapablo estas aparte bonaj. Teatruloj parolas tian scenan lingvon elvokante siamaniere la sonojn, la intonacion kaj la akĉenton tipajn por iu lingvo aŭ dialekto. Ili ja ne artikulacias reale ekzistantajn fremdajn vortojn, sed simple simias kelkajn fonetikajn ecojn de la reproduktenda lingvo: ili do homogenigas la voĉtonon, la sonojn, la akĉenton, la ĉeeston de apartaj fonemoj en iu daŭra fluo, kiu memorigas plensencan paroladon spite al tio, ke ĝi konsistas el rapidega kaj precipe arbitra sinsekvo de unuopaj sonoj. Ĉi tiu malfacila ago okazas pere de la parodia reproduktado de la vorttrezoro de alia lingvo. Sed oni ekspluatas ankaŭ kaj ĉefe la mimikon: grammelot estas fakte karakterizita de forta mima komponanto, kiu disvolviĝas paralele al la voĉa plenumado fare de aktoro. Grammelot akiras sian veran nuancon nur tiam, kiam interagas ambaŭ niveloj, kiuj estigas ĝin: la voĉa kaj la mima.

Grumbleto

La termino grammelot ne havas etimologion, pri kiu ĉiu homo konsentas. Oni kutime konsideras ĝin kiel pruntvorton el la franca aŭ kiel pseŭdo-francismon. Laŭ la italaj lingvistoj Francesco Sabatini kaj Vittorio Coletti temas pri substantivo rilatigebla al la francaj vortoj gram(maire) (gramatiko), mêl(er) (miksi) kaj (arg)ot (ĵargono, slango). Tamen hipotezendas ligiteco ankaŭ kun la franca verbo grommeler (murmuri, grumbleti). Sendepende de sia historio la ero grammelot ja ĉeestas en la ĉefaj vortaroj de la nuntempa itala lingvo; kaj ĝiaj unuaj atestoj datumas el la dua duono de la 20a jarcento. Plej verŝajne la vorto disvastiĝis en Italio danke al la aktoro Dario Fo, granda dramaturgo, kiu gajnis la Nobel-premion pri literaturo en 1997: la praktikado de grammelot kaj, laŭ iuj, la ekuzado mem de tiu vorto grandparte dependis ĝuste de liaj teatraj spektakloj.

Infanoj

“Temas pri onomatopea ludo, kadre de kiu parolado arbitre artikulaciata ja transigas — helpe de apartaj gestoj, ritmoj kaj sonoj — la ideon pri reala fremda parolado kun plena senco. Tiumaniere eblas improvizi ajnspecan grammelot. La unua speco de grammelot estas tiu kreata de infanoj, kiam ili per sia nekredebla fantazio ŝajnigas, ke ili faras klaregajn paroladojn pere de eksterordinaraj balbutaĵoj (kiujn la ceteraj infanoj perfekte komprenas)”, asertis Dario Fo antaŭ 20 jaroj. La fonetika sistemo de la lingvo, kiun la koncerna grammelot deziras simii, ludas tre gravan rolon. Fakte ĉiu natura lingvo posedas tipajn fonemojn kaj akĉentojn. Imitante ĉi tiujn, la grammelot komprenigas malambigue al la aŭskultantaro, al kiu idiomo oni aludas. Aliflanke la melodio kaj la intonacio mem, per kiuj iu frazo estas elparolata, informas la publikon pri la intenco de la parolanto aserti/demandi/ekkrii ion, aŭ eĉ nedireme interrompi frazon en la mezo. Tiujn ĉi informojn ja eblas sciigi pere de grammelot, spite al la foresto (aŭ al la malofteco) de vere ekzistantaj vortoj. Rimarkindan rolon ludas ankaŭ la onomatopeoj, tio estas tiuj voĉaj esprimoj, kiuj konvencie reproduktas apartan sonon.

Ĝentlemanoj

Kiel dirite, paralele al la sona aspekto, kaj kohere kun la informoj en la parola parto, la aktoro aplikas vizaĝ-esprimojn kaj faras gestojn vaste rekoneblajn (pro tio, ke ili estas koditaj en iu socio aŭ atestitaj en antikvaj manlibroj pri deklamado destinitaj al teatraj aktoroj). Ekzemple, kovri la okulojn per unu mano, etendante la alian manon por malproksimigi ion pritimatan, montras hororon deflanke de la aktoro. Aldone, la gestaro mem de la aktoro povas komprenigi al la publiko, kiu estas la lingvo, al kiu li aludas. Okaze de angla grammelot, oni adoptas la stilon formalan kaj sinregan, kiun tradicie oni atribuas al la britaj ĝentlemanoj. Pro ĉi tiuj kialoj, kaj kvankam ekzistas iuj libroj, kiuj skribe reproduktas tekstojn en grammelot (almenaŭ proksimume), esence temas pri lingvaĵo, kiu emas esti pli bone priskribata ol transskribata. Ĉiu tia parolado estas fakte unika okazaĵo pro la multaj variantoj, kiuj ekzistas en la kombinado de fonemoj, voĉtonaj profiloj, gestoj kaj esprimoj de la vizaĝo. Ĉiu recitado do signifas inventon de malsama kodo fare de la aktoro, kiun la spektantaro devas rekonstrui dum la spektaklo. La publiko ludas tre aktivan rolon en la interpretado de la preciza nuanco de tio, kion la aktoro volas komuniki.

Burleskuloj

Kvankam grammelot havas iujn antaŭulojn en la plurdialekta renesanca komedio kaj en la tiel nomata Arta Komedio (Commedia dell’Arte), kiel ĝia kreinto estas kutime rigardata la itala dramverkisto Dario Fo. En 1969 aperis lia Mistero buffo (Amuza mistero), spektaklo recitata en miksita lingvo, kiu kunfandis kaj unuigis diversajn dialektojn de norda Italio kun la lingvo de la mezepokaj burleskuloj, por elvoki la rakontmanieron de la kamparanoj, kiujn la aŭtoro aŭskultadis, kiam li estis infano. Temis pri ideologia lingva elekto, por la reakiro de iu popola kulturo, kiu ŝajnis jam malaperanta. En la parto La fame dello Zanni, Dario Fo superas la simplan dialektan miksadon por ekrakonti en tute inventita lingvo, kaj ne nur en fantazia lingvo resonanta de dialektaj ecoj, la grandan malsaton de kamparano en la Venecio de la 16a jarcento. Poste Dario Fo aplikis la inventan teknikon de grammelot al iuj fremdaj lingvoj (la angla, la franca) kaj ankaŭ al la ĵurnalista maniero paroli la italan. Por konkludi, grammelot estas parolado tute sena je gramatiko kaj je semantiko; tamen ĝi estas scena lingvaĵo forte komunikema, danke al la mimaj kaj voĉaj virtoj de la aktoro, kiu ĝin uzas.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Lingvo” kaj ofta kunverkanto

Scienco

KANCEROLOGIO

Fazeola faruno kaj riza brano “blendas” la sanon

Fakuloj pri onkologio jam de longa tempo rekomendas kiel rimedon por ne malsaniĝi regulan manĝadon de fruktoj, folilegomoj, cerealoj kaj guŝoj. Ĉe la lasta jara kunsido pri kancero, okazinta en 2017 sub la aŭspicioj de Usona Asocio por la Esplorado pri Kancero, unu plia scienca studo ŝajnas emfaze konfirmi tion.

Bakterioj

Esploristoj konkludis, ke la ĉiutaga alpreno de 30 gramoj da riz-brano aŭ 35 gramoj da fazeol-faruno rimarkinde modifas la bakterian enhavon ene de la kojlo. Jam post kelkaj semajnoj observeblas la kresko de la diverseco de certaj bakterioj, kiuj estas rekonataj kiel efika protekta faktoro kontraŭ la ekapero de loka tumoro. Ilia ĉeesto en la korpo favore ŝanĝas la metabolon de la kojlaj ĉeloj. Krome, tiuspeca dieto ĝenerale alportas profitigajn kvantojn de fibroj, fero, zinko kaj vitaminoj B1, B3, B6 kaj E.

Ofta malinklino

Kompreneble, ĉiujn ĉi donitaĵojn oni devas nun konfirmi per kromaj studoj kaj testoj, laŭ metodo sekvenda fare de iu ajn serioza sciencisto. Praktika problemo por multaj kuracistoj estas tamen konvinki siajn — ne malofte malinklinajn — pacientojn engluti ĉiutage tiom da riza brano kaj fazeola faruno. Ebla (kaj simpla) solvo? Miksi ilin kun aliaj nutraĵoj ordinare uzataj.

Paulo Sérgio Viana

korespondanto de Monato en Brazilo

Scienco

NOVA ESPLORO

Korpa ekzercado favore influas la metabolismon

Modernaj medicinaj esploroj pli kaj pli ofte substrekas la gravecon de la bakterioj, kiuj normale vivas en la homa korpo. Precipe en la intesto ili estas esence gravaj por onia sano. Depende de la aktiveco kaj varieco de tiu bakteria flaŭro, la homa metabolismo funkcias pli aŭ malpli bone. La konsisto de tiuj milionoj da bakterioj rilatas al pluraj faktoroj, precipe al la nutromaniero.

Bakteria enhavo

El irlanda universitato, laŭ informoj publikigitaj en la medicina retejo medscape.com, alvenis la konkludo, ke ankaŭ korpa ekzercado forte influas onian bakterian enhavon. Oni pristudis ĉi tion ĉe grupo de atletoj. Oni trovis, ke, kvankam la kvanto mem de la bakterioj ne multe varias inter la diversaj individuoj, tamen ilia kemia influo sur la metabolismon de la atletoj estas vere notinda. Alivorte, la korpaj ekzercoj favore modifas la interagadon inter la bakterioj kaj la homa korpo, kompare kun tio, kion oni observas en la okazo de malpli sportemaj personoj.

Ne nur koro kaj vaskuloj

Ĝis nun, oni rilatigis korpajn ekzercojn precipe al la bona funkciado de la kor-vaskula sistemo. Nun evidentiĝas, ke ili povas esti sanigaj ankaŭ el aliaj vidpunktoj.

Paulo Sérgio Viana

korespondanto de Monato en Brazilo

Politiko

OPINIO

NIFO: Neidentigita Fremda Operaciulo en la Blanka Domo

Neagnoskita malleĝeco

“... ĉar se la usona konstitucio iam fiaskos, ekestos anarkio en la mondo” — Daniel Webster (1851)

Tiu ĉi raporto estas ĝisdatigo de mia antaŭa ĉi-tema artikolo (Monato, 2009/06, p. 10) koncerne s-ron Obama. Do iuj legantoj eble ekmiros: ĉu indas reveni al la temo pri prezidanto, kiu jam iĝis eksa.

La realo estas, ke la temo ne konkludiĝis; la krimo (eble la krimo de la jarcento!) pludaŭras, restas neagnoskita kaj plu koruptas la tutan registaron de Usono. Tiu ĉi raporto do aldonas multon novan pri la pasintaj jaroj de la uzurpo: kiel tiu ĉi prisilentita krimo malaltigis la civilizitecon ĝenerale kaj plu sabotadas la agadon de la prezidanto Trump.

Utilas konsideri tiun ĉi artikolon kiel pluigon de la artikolo* fare de Diana West (en la angla) dediĉita al la pure krimaj aspektoj de la “rezidanto” de la Blanka Domo en 2008-2016.

En tiu artikolo temis pri neatestitaj nomoj de la persono konata kiel Barack aŭ Barry, Obama aŭ Soetoro (civitano de Indonezio), aŭ Soebarkach (kiel en la pasporto de la patrino), aŭ Bounel (kiel forpasinta persono naskita en 1890, kies numeron 042-68-4425 de usona sociala asekuro el la ŝtato Konektikuto Obama ŝtelis).

Ve, aperis tute ne sufiĉe da artikoloj kiel tiu de Diana West pri la temo tiel groteska kiel Neidentigita Fremda Operaciulo ĉe la plej alta ŝtatposteno: operaciulo, kiun oni “enplantis” tiel fuŝe! Ja la “aŭtentika kopio” de lia naskiĝ-atestilo elmetita je la oficiala retejo de la Blanka Domo en 2011 (samkiel lia milit-registriĝo) montriĝis tiom krudaj falsaĵoj1,2, ke eĉ lernejano povus pentri ilin pli kohere. La uzurpulo do prezentis ne simple pentritan dokumenton, sed neeblan pentritan dokumenton! (Ekzemple, en la kampo pri raso de la gepatroj, valida dokumento de 1961 devus havi la terminon “negro”, sed ne “afrikano”, uzota jardekojn poste).

“Dankemo” de Obama

Eĉ plie, la persono, kiu enmanigis tiun ĉi pentroarton al Obama en 2011 (la estro de la san-departemento de Havajo Loretta Fuddy) estis la sola mortinto pro surakviĝo de malgranda aviadilo en 2013. Oni vidis ŝin sekure flosantan en akvo kun ok aliaj pasaĝeroj. Tamen post kelkaj minutoj enakve ŝi subite mortis, kaj poste ŝia kadavro estis haste kremaciita.

La forpasinta s-ino Fuddy estis fidela gardo-hundo por sia mastro. Protektante la mastron, ŝi ignoris, ke juĝ-ordono aperis en la juĝejo por atesti en la proceso, kie oni ekzamenis la originon de personaj dokumentoj de Obama. Ŝi malĝentile forpelis el sia havaja oficejo doktorinon Orly Taitz kaj membrojn de la esplor-teamo de ŝerifo Arpaio, kiuj venis por inspekti la arkivajn registraĵojn pri la naskiĝo de Obama. Ve, ŝia sorto montras, ke ŝia mastro ne ŝajnas esti dankema por ŝia fideleco ... Tamen ni revenu al la ĉefaj faktoroj de tiu ĉi groteskaĵo.

Escepte de la morto de Fuddy en 2013, la cetero de la faktoj estis bone konata jam en 2011 kaj 2012. Ja en februaro de 2012 ŝerifo Arpaio partoprenis en du gazetaraj konferencoj3, kie aperis reprezentantoj eĉ de t.n. “alfabetaj” (plej vaste spektataj) televidaj kanaloj. Tie la teamo de la ŝerifo demonstris film-prezentaĵon, kiu nekontesteble pruvis, ke la rezidanto de la Blanka Domo oficiale prezentis krudan falsaĵon kvazaŭ aŭtentan dokumenton. Kaj ... Kaj nenio okazis!

Enpensiĝu pri tio ĉi ankoraŭfoje. Ĉu vi povas rememori alian landon en la mondo, kie tiel ĉi krima informo pri la ĉefo de la lando fariĝus konata, sed la ĉielo ne falus, kaj tiu ĉi NIFO ne nur restus en sia posteno, sed estus reelektita duafoje en cinika rompo de la Konstitucio kaj leĝo?

Kiel ŝerifo Arpaio diradis4 (en 2012-2015), neniu volis konsideri tion ĉi. Alivorte, en lando havanta parlamenton, partiojn, la liberecon paroli kaj esprimi sin, kaj la liberecon posedi armilojn, neniu volas ion fari pri tio ĉi! Eĉ pli abomene, kiel detektivo Zullo notis4, “Leĝfarantoj diris al mi, ke ili ne planas konsideri tiun ĉi aferon, kaj eĉ se ili provus esplori ĝin, ili estus haltigitaj”. Kio? Ili estus haltigitaj fare de kiu? Kiu kaj kio en la mondo estas super tiuj ĉi leĝfarantoj, unu el la tri plej superaj sendependaj branĉoj de la usona registaro?

“Kaj kie estis la amaskomunikiloj? Kie estis la opozicio?” — povus demandi naiva leganto.

Opozicio? Kia opozicio?

La opozicio (ĉi-kaze la Respublikana Partio), havis nacian kunvenon en junio 2012 en Florido, kie ili planis konfirmi s-ron Romney kiel kandidaton por la prezidanteco. Doktorino Orly Taitz kaj ŝerifo Arpaio, kvankam ne invititaj, venis por raporti al la respublikana gvidantaro kaj la kunveno pri la senprecedenca krima dosiero kontraŭ ilia rivalo Obama. Tamen la gvidantaro ne permesis al doktorino Taitz kaj ŝerifo Arpaio aperi kaj raporti ion ajn. Nek Romney, nek iu el la delegitoj diris eĉ unu vorton, ke ilia rivalo, ilia oponanto kiun ili supozeble volis venki, estas fripono kun necertaj nomoj, kun neniam ekzamenita ordinara civitaneco, kaj certe ne posedanta la heredan civitanecon5 (natural born citizenship) necesan laŭ la Konstitucio, kiel sekvis el ... lia oficiala aŭtobiografio! Alivorte, la tiel nomata opozicia (Respublikana) partio en 2012 denove (post 2008) intence “ced-ludis” favore al la rivalo kaj malgajnis ankaŭ en 2012.

Nu, tiu ĉi estis la tiel nomata “asignita opozicio”, ĝemel-partia trompo, fakte unupartia politika sistemo kaj regado. Tamen ja ekzistis ankoraŭ tiel nomataj “triaj partioj”6 — konataj kiel “rompantoj de la ludo kaj forlogantoj de la elektantaro”: “Tea partio”, Konstitucia (!) Partio, Konservativa Partio. Ili ja plendas pri Demokrata-Respublikana dupoluso-kratio. Ĉu ankaŭ ili — la vera opozicio! — ne rimarkis la Neidentigitan Operaciulon en la elekto-kampanjo?

Jes, ankaŭ ili “ne rimarkis”. Eĉ pli, ili “ne rimarkadis” tion kun profunda indigno kontraŭ ĉiuj, kiuj ja rimarkis; kun profunda indigno kontraŭ iu ajn, kiu (rompante “la regulojn de la ĝentila societo”) tamen aŭdacis mencii al ili, ke ili ne rimarkadis tion. Kiel profunde ili indignis, kiam oni forlogis ilin de ilia heroa batalo por la restaŭro de la Konstitucio, montrante al ili, ke la Konstitucio estas distirata je pecoj antaŭ iliaj propraj okuloj per la sola fakto de la NIFO en la Blanka Domo ...

Ni lasu la legantojn mem determini, kie mono nestas por tiu ĉi “opozicio” kaj nun iom parolu pri la usona konstitucio.

Kiu konstitucio?

S-ino West priskribis nur pure krimajn cirkonstancojn1 de tiu ĉi “rezidanteco”. Por malkovri ilin necesis iom da peno kaj esplorado fare de d-rino Taitz, ŝerifo Arpaio kaj aliaj. Ĉu oni atendu tiom da penoj kaj esplorado de fakte unu-partia “Parlamento”6 de ĉi tiu “granda” lando, “lumturo de la homaro”? Tamen kio pri almenaŭ simpla leĝ-obeo: leĝ-obeo minimuma, surfaca, nur formala?

Formale la usona konstitucio postulas specialan pli fortan civitanecon por kandidatoj por la prezidanteco, nomatan hered(it)a civitaneconatural born citizenship5, kiel estis difinite, ekzemple, en la tiutempa enciklopedio “Law of Nations” de Vattel. Kandidato devas esti naskita ĉe gepatroj, kiuj ambaŭ estas ordinaraj civitanoj de la lando, kaj sur la teritorio de la lando (premise, ke la kandidato neniam ŝanĝos sian civitanecon iam poste).

Antaŭ 2008 neniu iam ajn pridubis tiun ĉi difinon bone komprenitan — eĉ se malŝatatan de iuj: malŝatatan tiom forte, ke ili volis forigi tiun ĉi postulon (vidu sube). Subite, ekde 2008, ial iĝis kvazaŭ “malĝentile” demandi pri la signifo de la koncepto hereda civitaneco; iĝis kvazaŭ preskribite ne fari tion.

Tio aspektis des pli kvazaŭ tre “malbonŝanca fuŝaĵo”, ke tiu ĉi koncepto neintence “tralikiĝis” en 2008 en la Senatan Rezolucion 511, atestanta pri la konstitucia valideco de alia kandidato — senatano McCain. Tiu ĉi rezolucio konstatis, ke senatano McCain estas ja hereda civitano ĉar ... Divenu kial? Ĉar la gepatroj (pluralo!) de McCain estis usonaj civitanoj, kaj li estis naskita ... sur teritorio sub usona jurisdikcio. Kia fuŝaĵo ja estis tiu ĉi mencio pri la gepatroj! Kial? Ĉar laŭ la oficiala biografio de la Neidentigita Operaciulo, lia biologia patro neniam estis usona civitano (li estis kenjano). Kaj, kvazaŭ se unu rompo de la konstitucia postulo ne sufiĉus, poste la duonpatro de la Operaciulo igis lin civitano de Indonezio (la respektiva atestilo estis prezentita ĉe juĝ-procesoj fare de d-ino Taitz). La difino aplikita al McCain montriĝis neaplikebla al lia rivalo — nek iu ajn oficisto iam ajn emis apliki ĝin! Tiel “malbonŝance” okazis.

Ne estis tiel kvazaŭ la difino de la heredita civitaneco apartenus al iu “griza zono”; tiel, ke la moŝtaj senatanoj kaj kongresanoj devus heziti kaj pridubi ĝin. Ili certe sciis ĝin. Ili komprenis ĝin tiel bone, ke iuj malŝatis ĝin kaj eĉ multfoje provis nuligi ĝin en 10 diverstempaj leĝ-proponoj (kies subtenantoj estis kaj demokratoj kaj respublikanoj5.

En ĉiuj tiuj leĝ-proponoj ili volis ŝanĝi la postulon pri la hereda civitaneco de kandidatoj je iu pli malforta formo de civitaneco (supozeble pli “taŭga” por iu grava “iu”, divenu kiu). Tiutempe ĉiuj provoj akcepti la leĝ-proponojn fiaskis, tamen vi jam scias kio sekvis. Kiam la situacio sur la ŝakluda tabulo iĝis malfavora, la Parlamento de la “lumturo de la homaro” simple forbalais la figurojn for de la ŝaktabulo ...

La neglekteco kaj arogeco en promociado de tia okulfrapa fripono estas neimagebla. Eĉ dum brutalaj diktatoraj reĝimoj, kiel tiu de Stalin aŭ en la romano 1984, oni multe penis “ĝisdatigi la pasintecon”, ŝanĝante la registraĵojn en arkivoj, por ke la realo laŭeble aspektu kohera. Kaj jen en Usono tio estis prezentita kaj sendemande akceptita dum 8 jaroj!

La 15an de decembro 2016, ŝerifo Arpaio partoprenis en la tria gazetara konferenco kaj prezentis la finajn malkovrojn pri la naskiĝatesto de Obama falsita en 2011, ĉi-foje spurante eĉ tiun konkretan dokumenton de alia persono, el kiu oni komputile kopiis pecojn de la bildo. Kaj denove ... okazas nenio. Nenio! Tio ĉi per si mem jam manifestas la morton de la civiliziteco en Usono — kaj kompromitas la tutan homan civilizacion ĝenerale: la civilizacion kiu levis neniujn demandojn kaj kviete traglutis ĉi-tion. Kiel diris prof. Victor Davis Hanson, “Se ne estas leĝo, ne estas civilizacio”.

Fina ĝisdatigo

En Usono jam estas nova, laŭleĝa, prezidanto. Trump kondukis sian kampanjon kiel “eksterulo” kaj oponanto de la ekzistanta regantaro. Pro tio li vigligis la restaĵojn de konservativa civitanaro, kiu ekrevis, ke Trump estos revoluciulo kapabla protekti la landajn interesojn kaj redirekti la landon al la ideoj de ĝiaj fondintoj, la konstitucio, kaj iama grandeco.

Kaj Trump vere havis unikan ŝancon por iĝi tia revoluciulo-savanto: ŝancon savi la landon el malhonoro kaj aliaj mizeroj. Li havis tiun ŝancon, sed ve, li maltrafis ĝin.

La unikeco de la ŝanco estis en la fakto de la groteska uzurpo subtenata fare de la totala ŝtata aparato kaj sabotanta oficistaro. Ekde la komenco de sia kampanjo en 2016 Trump povis kaj devus senmaskigi ĉiujn aspektojn de la uzurpo kaj ĉiujn kulpajn pri ĝi. Tio kaŭzus cunamon de indigno, tamen tio estus bena cunamo, kiu purigus “la aŭgiajn ĉevalstalojn”. Tiu cunamo helpus elekti freŝajn kongresanojn entuziasmajn pri la senmaskigo de la uzurpo, kaj ĝi helpus detrui kriman “partion”, kiu obstaklis Trump-on ajnokaze. Tiuj ĉi ideoj kaj admonoj estis publikigitaj en la malfermita letero11 al li en 2016, sed ve, li ignoris ilin.

Jam komence de la kampanjo Trump rezignis eĉ pri siaj propraj modestaj penoj riveli ion pri la uzurpulo, kaj poste li definitive kapitulacis. Jes, li iel sukcesis venki la elekton konvencie, prisilentante la uzurpon. Li tamen perdis ĝuste la unikecon de la momento: la momento por pento, forbalao de la totala sabotado kaj riparo de la senprecedenca damaĝo al la lando fare de la antaŭaj registaroj.

Kaj nun la krima partio (aŭ partioj) kaj la uzurpulo mem ĉiuj apude, sabotadas, kaj eĉ arogas nomi Trump-on “neleĝa” (!), dum Trump silente “traglutas” tion kaj kunlaboras kun la sabotuloj por pluteni tabuon pri la vera neleĝeco de Obama kaj ties registaro. Kia farso!

Jen do, dume triumfo de justeco kaj pento de Usono certe ne okazis — kia kontrasto kun la brava Sud-Koreujo, kiu ĵus kapablis senpostenigi kaj akuzi la prezidantinon pri ŝiaj krimoj dum ŝi estis en la ofico!

Eĉ la modela imperio de malbono, Sovetio, pentis pri stalinismo en 1956 — kvankam malfrue kaj nur parte, tri jarojn post la morto de la tirano. Usono do estas nun dua en la vico post Sovetio por malfrua pento. Restas ankoraŭ vidi kiom da tempo pasos ĝis Usono sekvos la ekzemplon de Sovetio: kia rol-modelo por Usono!

Alexander Gofen

Usono

* 1. www.wnd.com/2015/01/obamas-identity-fraud-and-mickey-mouse-media 2. www.orlytaitzesq.com/wp-content/uploads/2015/06/Evidence-corrected-of-forgery-fraud-fabrcation-in-Obamas-IDs.pdf 3. www.westernjournalism.com/sheriff-arpaio-press-conference-will-be-livestreamed-on-march-1 4. www.wnd.com/2015/07/universe-shattering-info-on-obama-delayed 5. www.judeochristianamerica.org/NaturalBornCitizen.htm Por usona prezidanto kaj vicprezidanto la usona konstitucio postulas specialan tipon de civitaneco, pli striktan ol la ordinara, kiu nomiĝas Natural born citizenship (hereda civitaneco), t.e. esti naskita al la gepatroj-civitanoj sur usona grundo. 6. www.judeochristianamerica.org/FAQ.htm 7. www.wnd.com/2011/07/317705/ 8. www.newswithviews.com/Devvy/kidd428.htm 9. www.newswithviews.com/JBWilliams/williams300.htm 10. www.judeochristianamerica.org/2008vs1917.htm 11. judeochristianamerica.org/OpenLetter/ToTrump2017.htm

Moderna vivo

ORNITOLOGIO

Ĉu minacata specio?

La urogalo (science Tetrao urogallus) estas fama birdo pro sia ceremonia pariĝado, sed ĝia nombro draste malkreskas en Slovakio.

Laŭ slovakaj ornitologoj nestas ĉi-jare nur ĉirkaŭ 660 ĝis 880 urogaloj. En 1972 vivis en la slovaka teritorio 3697 tiaj birdoj, sed jam en 2000 nur 1612.

Danĝeraj homaj agadoj

La fakuloj avertis pri la situacio, ĉar baldaŭ tiu birdo malaperos en Slovakio kaj en multaj aliaj eŭropaj landoj. La kialoj de la granda malmultiĝo de urogaloj estas grandarea arbofaligado, arbo- kaj klimato-ŝanĝiĝo, konstruado de novaj ŝoseoj tra arbaroj, homa ĉeesto kaj neregebla turismo, ŝtelĉasado kaj kreskanta nombro de naturaj predantoj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

Ĉu la urogalo baldaŭ malaperos?

Moderna vivo

PAKISTANO

Vojaĝo en Suda Panĝabio

“En februara vendreda nokto mi pretigis malgrandan pakaĵon kaj prenis buson por iri al Multano, ĉar mi sentis enuon pro la unutona ĉefurba pejzaĝo. Tiu urbo troviĝas en la provinco Suda Panĝabio kaj malproksimas 421 kilometrojn laŭ la rekta linio. La aŭtomobila veturado daŭras 8 horojn.”

Tio estas bona decido, se temas pri printempo aŭ aŭtuno, ĉar en somero la temperaturo superas 113oF (45oC) ekster la hejmo.

Multano

Alveninte al la urbo en la frua mateno, oni povas rimarki, ke la aero estas jam varma kaj la sunlumo tre forta. Ankoraŭ ne estas la tempo rikolti mangojn, sed la malgrandaj mangoarboj havas amason da densverdaj folioj.

Multano estas sufiĉe granda urbo kaj ĝi havas multajn eŭropstilajn konstruaĵojn faritajn, kiam Pakistano estis kolonio de Britio. Ekster la urbo estas vastega kamparo kun malgrandaj vilaĝoj.

Panico kaj kruda sukero

Suda Panĝabio havas fekundan grundon kaj ĝi estas bone konata pro la mango kaj la sukera panico. Eblas ofte vidi virojn, kiuj transportas ilin per kamiono, kaleŝo aŭ bovĉaro. Plenaĝuloj kaj infanoj kutime manĝas sukeran panicon kaj krudan sukeron, kiu estas nomata gur en la urdua lingvo. Gur estas flavkolora, malmola kaj populara dolĉaĵo en landoj de suda Azio kiel Barato kaj Pakistano. Oni faras ankaŭ teon, solvante ĝin.

Multaj homoj preferas gur al “modernaj” dolĉaĵoj kiel ĉokolado aŭ kuko, ĉar la panico estas tute natura, sen artefarita aromaĵo, kaj ĝi estas tradicia manĝaĵo. La infanoj iras al la gur-fabriketo kun bastonoj, kaj ili petas plenaĝulojn trempi la bastonojn en la sukeran siropon. Ofte videblas malgrandaj infanoj leki dolĉajn bastonojn dum piedirado. Tio ja estas paca sceno for de la brua urba vivo.

Fari panicojn

Kutime la gur-fabriketoj estas sentegmentaj lokoj, kie viroj dum longa tempo boligas la siropon ĝis la akvo forvaporiĝas. La rezultintan paston el sukera panico ili poste metas en blokon por malmoligi ĝin, kaj poste oni dividas ĝin en malgrandajn pecojn.

La feliĉo kaj la nuntempo

Antaŭ tre longe eblis pace ludi kun la geamikoj kaj manĝi gur, sed tiu feliĉa tempo estas jam pasinta kaj la vivo ŝanĝiĝas. Nuntempe Pakistano ne estas tre sekura loko por vojaĝi, ĉar krom la eblo esti viktimo de teroro, multaj homoj abomenas fremdulojn.

Nadipedia

korespondanto de Monato en Pakistano

[FORIGITA!: bildo]

En fabriketo de “gur” (kruda sukero). Foto: NADIPEDIA

[FORIGITA!: bildo]

“Gur” Foto: NADIPEDIA

[FORIGITA!: bildo]

Viroj transportas sukerajn panicojn. Foto: NADIPEDIA

Scienco

KURIOZAĴO

La ŝulaĉa problemo

Ili ŝajnas firmegaj kaj faritaj laŭ ĉiuj reguloj de la arto, sed post kelkminuta promenado aŭ kurado oni devas fatale kurbiĝi, ĉar ili bezonas re-nodiĝon. Kiamaniere ŝulaĉoj ĉiam sukcesas malligiĝi, sen ke iu tuŝus ilin, estas la “ekzistada” demando de multaj gepatroj kaj sportuloj. Kaj ĉi tiu problemo, danke al la esplorprojekto de usonaj fakuloj, finfine havas respondon.

Grupo de fakuloj pri mekaniko el la Universitato de Kalifornio pruvis, ke pluraj kombinitaj fortoj agadas sur ŝulaĉojn kaj ke, kiam ilia malligiĝa procezo komenciĝas, ĝi rapide (kaj neeviteble) kompletiĝos. Oliver O’Reilly el la menciita universitato filmis per lantmova aparato du kolegojn, kiuj kuris sur rultapiŝo kun paro da gimnastikaj ŝuoj sur siaj piedoj. Sur lango de unu ŝuo li estis instalinta akcelometron kun la celo mezuri la fortojn, kiuj aplikas premon sur la ŝulaĉojn. Oni tiel vidis, ke, kiam persono kuras, liaj piedoj frapas la teron per forto 7-obla de la gravita konstanto g: temas pri forto simila al tiu, kiun pasintece spertis la astronaŭtoj de kelkaj kosmaj misioj ĉe la propra reveno en la atmosferon.

Nevidebla mano

Responde al tia streĉo la nodo unue kunpremiĝas, sed poste ekloziĝas. Ĉi-momente intervenas la dua — gravega — faktoro: la onda movo de la kruro, moviĝanta antaŭen kaj malantaŭen, aplikas iun inertecoforton sur la du ekstremaĵojn de la ŝulaĉo, kio malligas — kiel nevidebla mano — la nodon. Neniu el la du fortoj, sen la alia, sufiĉas por malkonstrui tion, kion oni antaŭe estis tiel zorge farinta. Kaj, kiam la nodo komencas loziĝi, sufiĉas malmultaj paŝoj por fini ĝian malimplikon.

Submaraj kabloj

La observado rilatis trifoliajn nodojn, la plej klasikajn kaj simplajn. Sed la esploro estis farita ne nur por pristudi ŝulaĉojn kaj nodojn pro iu plezurkaprico de la aŭtoroj. Estus tre utile kompreni, kiuj fortoj ekzakte kontribuas al la malfaro de nodoj, por plenumi estontece pli bonajn suturojn, por kompreni pli detale la strukturon de DNA kaj eĉ por trovi pli efikajn manierojn por fiksi submarajn kablojn ĉe la marfundo.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco” kaj ofta kunverkanto

Lingvo

ITALIO

Fremdlingvaj indikiloj provokas proteston

En la pasintece sekura kaj trankvila itala vilaĝo Arcade [arkade], en la provinco Trevizo, rimarkinde obliĝis, en la lastaj jaroj, la okazoj de ŝteloj kaj raboj. Tial la loka urbestro, Domenico Presti [doméniko présti], apartenanta al la ekstremdekstra kaj ksenofoba partio Lega Nord, decidis instaligi tridekon da televidaj kameraoj en la tuta municipa teritorio. Ili estas akompanataj de la klara indikilo Komunumo video-gardata. La fakto diskutigis, sed eĉ pli da skandalo provokis la elekto tradukigi la panelojn ne nur en la kutimajn anglan kaj francan, sed ankaŭ rumanen, albanen kaj araben.

Pluvo de akuzoj

“Mi ne komprenas la protestojn fare de enmigrintoj el Rumanio, Albanio kaj arabaj landoj. Se mi iras al fremda lando kaj vidas itallingvan skribaĵon inter multaj aliaj idiomoj, kiujn mi ne komprenas, mi ja legas ĝin tuj kaj dankas pro la prizorgado. Mi volas helpi la fremdulojn vivantajn ĉi tie kompreni la novaĵon, sendante al ili mesaĝon en ilia gepatra lingvo”, deklaris s-ro Presti por defendi sin kontraŭ la akuzoj pri rasismo, kiuj baldaŭ pluvis sur lin. “Tiuj plurlingvaj indikiloj utilas por averti la ulojn el kelkaj etnoj, kiuj plej ofte malobservas la leĝon nuntempe en nia lando, nome rumanojn kaj albanojn (inter kiuj estas multaj irrevenaj ŝtelistoj) kaj eĉ kelkajn arabojn: kiu povas dementi tiun fakton?”, aldonis la urbestro de tiu nord-itala vilaĝo, kiu nombras 4000 loĝantojn.

Parkado malpermesita

“La celo de mia agado estas simple informi, ke la loko estas kontrolata de televidaj kameraoj kaj ke neniu devas ŝteli ĉi tie, ĉar la aparato povas filmi kaj la krimulojn kaj la veturilojn, kiujn ili uzas”, li konkludis, rifuzante la akuzon esti ksenofobo. La iniciato tamen memorigas tiun de Joe Formaggio [ĝo formaĝo], urbestro de la komunumo Albettone, en la sama regiono Veneto, kiu fotigis sin dum li plantis en la lokaj bedoj apartan panelon pri “parkado malpermesita”, ironie direktitan al ciganoj. “Ĉi tiu estas la donaco, kiun nia municipo volas fari hodiaŭ al tiuj personoj”, deklaris Formaggio, elektante ne hazarde la internacian tagon dediĉitan al la nomada kulturo.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Politiko

OPINIO

Usono unue kaj libera komerco

Sub la devizo Usono unue! agadas la usona prezidanto, Donald Trump. Tuj post sia enoficiĝo ĉi-januare, li anoncis adiaŭon al la interkonsento pri Trans-Pacifika Partnereco (TPP), akceptita de 12 landoj. Li anoncis ankaŭ, ke li reintertraktos kun Kanado kaj Meksiko pri Nord-Amerika Liber-Komerca Asocio (NALKA). Plie, la registaro de Trump deklaris, ke Usono povus ignori certajn decidojn de Monda Organizaĵo pri Komerco, se tiuj decidoj atencus la usonan suverenecon.

TPP

La celo de TPP estis, teorie, krei grandegan zonon, kie entreprenoj libere kaj justece konkuradu tiel, ke la ekonomia kresko kaj bonstato de tiu zono rapide antaŭeniru. La sumo de MEP (malneta enlanda produkto) en la zono kovras preskaŭ 40 % de la tuto en la mondo, sed Ĉinio kaj Koreio ne partoprenis.

Oponado

Tamen en Japanio opoziciaj partioj kaj organizaĵoj de agrikulturistoj, fiŝistoj kaj konsumantoj kritikis kaj protestis kontraŭ TPP, insistante, ke la interkonsento plej favoros la transnaciajn firmaojn kaj minacos la vivon de la civitanoj en preskaŭ ĉiuj aspektoj. Saman opinion esprimis Ralph Nader, konata gvidanto de usona movado de civitanoj.

Ĉu la oponantoj estu kontentaj?

Nu, ĉu tiuj oponantoj de TPP ĝoju pri la eliĝo (efektiva detruo de la interkonsenta kadro mem) de Usono? Tute ne! Male, anstataŭ multflanka traktado, Usono preferos duflankan traktadon, kaj eventuale altrudos siajn nepravigeblajn postulojn. Eble la unua batalkampo estos la aŭtomobila industrio.

Jam dum la elekta kampanjo, Trump kritikis Japanion, dirante: “Estas maljuste, ke usonanoj aĉetas japanajn aŭtojn, sed usonaj aŭtoj ne vendiĝas en Japanio.” Fakte, usonaj aŭtoj ne vendiĝis, kaj pasintjare Ford Motor Company rezignis vendadon de siaj aŭtoj, kaj eliris el la japana merkato. Ĉu ekzistas barilo kontraŭ usonaj aŭ alilandaj aŭtoj? Verdire, la japana dogantarifo por aŭtoj estas nulo, dum la usona tarifo por japanaj aŭtoj estas 2,5 %. En ambaŭ landoj konsumantoj libere elektas kaj aĉetas aŭtojn laŭ iliaj kvalito kaj prezo. Japanoj, se eblus, ŝatus aĉeti germanajn aŭtojn, rigardante ilin kiel bonkvalitajn kaj kiel simbolon de socia rango.

Nebrideblaj transnaciaj firmaoj

Ankaŭ en aliaj kampoj Usono trudeme proponos forigi regulojn kaj rimedojn, kiuj protektas la sanon, sekurecon kaj ekologion de la civitanoj, sed kiujn ĉefe usonaj transnaciaj firmaoj rigardas kiel barilojn kontraŭ siaj senbridaj agadoj.

Ekzemple, reguloj pri agrokemiaĵoj, pesticidoj, nutraĵaj aldonaĵoj kaj genetike modifitaj organismoj estos atakitaj de tiuj transnaciaj kemiaj kaj farmaciaj firmaoj. La potencaj premgrupoj celos la japanan publikan sanasekuron kun intenco entrudiĝi en la programon. Ankaŭ aranĝoj kaj programoj pri patentoj, aŭtoraj rajtoj, medicino, laborkondiĉoj, mediprotektado k.a. estos celataj.

Arbitracio anstataŭ kortumo

La plej grava problemo, tamen, estas la mekanismo por finaranĝi disputojn inter privataj investantoj kaj ŝtatoj (angle: ISDS, Investor-state dispute settlement). Laŭ tiu mekanismo, investantoj povas persekuti ŝtatojn por monkompenso pro tio, ke tiuj ŝtataj leĝoj, reguloj aŭ politikoj limigas iliajn liberajn agadojn kaj antaŭvidatajn profitojn. Proceduroj okazas per arbitracio anstataŭ kortumo. Spertoj de NALKA kaj aliaj similaj interkonsentoj montras, ke en multaj kazoj transnaciaj (ĉefe usonaj) firmaoj venkas.

Aliaj problemoj

Tiuj problemoj kaj minacoj de TPP al la civitanoj validas ankaŭ por TPKI (Transatlantika Partnereco pri Komerco kaj Investado), kiu estas ankoraŭ traktata inter Usono kaj Eŭropa Unio, celante krei grandan liberan komerc-zonon. (Vd. “Ĉu ni devas timi TTIP”, Monato 2014/8-9, p. 19-20). Ŝajnas, ke prezidanto Trump volas nuligi ĉiun kadron, kiun eksprezidanto Obama (kun)kreis, ne pro la intereso de usonaj civitanoj, sed, ŝajne, pro la intereso de usonaj transnaciaj firmaoj kaj premgrupoj, kiuj per abunda mono havas grandan influon sur la registaron. Ĉu la registaroj de Eŭropa Unio, Kanado, Meksiko, Japanio k.a. povos defendi sian suverenecon kaj siajn popolojn?

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Scienco

ASTRONOMIO

Tera ĝemelo

Multaj homoj scivolas, ĉu ili iuloke havas sekretan dunaskiton, kies ekziston la gepatroj ĉiam kaŝis pro diversaj kialoj. Lastatempe ŝajnas, ke la tero mem povas havi unu aŭ plure da ĝemeloj en neforaj regionoj de la kosmo.

Post la anonco, farita de eŭropaj fakuloj fine de februaro 2017, pri la trovo de sep planedoj similaj al la tero (situantaj ĉirkaŭ la stelo Trappist-1) usonaj astronomoj ja malkovris kroman planedon similan al la nia. Ties distanco de la tero? “Apenaŭ” 39 lumjaroj.

Montoj

Ĝi estas bone rekonebla kaj orbitas apud stelo el la konstelacio Baleno: oni opinias, ke ĝi potenciale kapablas gastigi iajn vivformojn. La radiuso de la tera ĝemelo estas 1,4-obla de tiu de nia globo, dum ĝia maso estas 6-foje pli granda. Ĝi estas plena de montoj, samkiel la tero, kaj verŝajne havas eĉ atmosferon. Ĉu tio sufiĉas por ebligi vivon tian, kia ni konceptas ĝin? “Al idoj juĝ’ malfacila”!

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko Scienco kaj ofta kunverkanto

Moderna vivo

DIPLOMATIO

Kunlaborado en orienta Eŭropo

La ministroj pri eksteraj aferoj de la Viŝegrada Grupo (Ĉeĥio, Hungario, Pollando kaj Slovakio), reprezentantoj de la landoj de la Orienta Partnereco, diplomataj reprezentantoj de 7 aliaj landoj (Bulgario, Estonio, Kroatio, Malto, Rumanio, Slovenio kaj Svedio), kaj Johannes Hahn — eŭropa komisionano pri najbareca politiko kaj EU-plivastigo — kunsidis en Varsovio la 12an de aprilo 2017.

Certeco kaj perspektivoj

La ĉefaj temoj de la kunsido koncernis la plivalorigon de la ekonomia kaj politika situacioj, la reciprokan politikan dialogon kaj la perspektivon de la kunlaborado.

La viŝegradaj membroŝtatoj estas plene konvinkitaj, ke necesas firmigi la politikan kaj ekonomian partnerecon kun la najbaraj landoj en la oriento de Eŭropa Unio (EU), kun la celo vigligi la komercajn rilatojn inter tiuj ĉi landoj kaj EU.

Agadcelo deklarita

Dum la kunsido la ministroj de la Grupo konkorde konstatis, ke la ĝisnunaj agadoj kreas bonajn kondiĉojn por kunlaboro. Grandaj ebloj ekzistas precipe en la kampoj de komerco kaj transporta infrastrukturo.

En deklaro subskribita de la partoprenantoj oni esprimis subtenon al la landoj de la Orienta Partnereco.

Ĉi tiun programon establis EU en 2009 kaj ĝi celas plivastigi la rilatojn kun la eks-sovetiaj respublikoj Belorusio, Moldavio, Ukrainio, Azerbajĝano, Armenio kaj Kartvelio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Politiko

SOCIO

Viĝikor — asocio luktanta kontraŭ koruptado

Koruptado estas tutmonda plago. En multaj landoj, ekzemploj de koruptado abundas je multaj niveloj. Tamen pli kaj pli da civitanoj opinias, ke koruptado ne estas neevitebla. En multaj lokoj tra la mondo — ekzemple en Ukrainio, Grekio, Hispanio, Portugalio, Meksiko, arabaj landoj, Barato kaj Ĉinio — multaj reagas kontraŭ koruptado. La movado organiziĝas kaj mondskale kaj loke, en ĉiu lando.

En Provenco

En Francio, en Provenco, Vigicor [viĝikór] estas asocio, kiu celas disvolvi la lukton kontraŭ koruptado, atencoj kontraŭ honesteco kaj fraŭdo per ĉiuj leĝaj rimedoj inkluzive preventadon kaj juran persekutadon. La asocio zorgas pri ĉiuj aspektoj de la lukto kontraŭ koruptado pere de kvar polusoj: jura, instrua, rega de registaroj kaj komunika.

Simpozio

La lasta simpozio de la asocio okazis la 24an de septembro 2016. La simpozio ebligis plurfakan debatadon inter universitatanoj kaj praktikantoj el la tuta mondo pri la efiko de koruptado sur la ekonomian vivon. La dua parto de la tago enhavis atestadon de entreprenuloj, kiuj enkondukis en siaj organizaĵoj rimedojn por preventi korupton. La tuta simpozio estis malfermita al la publiko.

La prelegantoj unue konstatis la malrapidecon de la internaciaj procezoj celantaj luktadon kontraŭ korupto. La konvencio de OEKE (Organizaĵo por Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo) pri la lukto kontraŭ koruptado, kiu ekvalidis la 29an de septembro 2000, estis rezulto de 20 jaroj da intertraktadoj. Bedaŭrinde, la efiko de tiu akordo estas limigita al la ŝtatoj, kiuj membras en OEKE.

En Eŭropa Unio

Ankaŭ Eŭropa Unio agadas en la kampo de atencoj kontraŭ honesteco. La Lisbona Traktato anoncis la principon de eŭropa prokura kortumo, kiu ebligos pli efikan luktadon kontraŭ internacia kaj loka koruptado. Malgraŭ tiu decido, la prokura kortumo ankoraŭ ne ekzistas. Krome, la Unio devigas unuformigon de la naciaj leĝaroj, kio permesas notindan progreson en la sfero de luktado kontraŭ koruptado. Ekzemple, en Francio la leĝo de junio 2016 pliigis la socialan kaj socian respondecon de entreprenoj kaj aldonis novajn leĝajn devigojn kaj punojn. Cetere, tiuj leĝoj kreas agentejon por kontraŭkorupta lukto, kiu havos povon por trakti kaj puni entreprenojn kulpajn pri korupto.

En la privata sektoro

Krome, oni konstatis, ke temoj rilataj al kontraŭkorupta lukto estas precipa zorgo de la privata sektoro. Tial disvolviĝas internaj programoj por efike lukti en la entreprenoj kontraŭ korupto kiel socia plago. Cetere, interkonsento pri etikaj normoj estas efektivigita fare de entreprenoj por forigi koruptajn uzojn de riskemaj merkatoj.

Thierry Spanjaard

korespondanto de Monato en Francio

[FORIGITA!: bildo]

Jean-Claude Roger, prezidanto de Vigicor, celas disvolvi la lukton kontraŭ koruptado.

Turismo

LITOVIO

La plej konata baroka monumento en Vilnius

La katolika Preĝejo de la Sanktaj Apostoloj Petro kaj Paŭlo en la litova ĉefurbo Vilnius okupas la unuan lokon en la listo de la 16 plej vidindaj preĝejoj en la mondo, kiun publikigis la retejo churchpop.com. Kial ĝi meritas tiun atenton?

Monsinjoro Edvardas Rydzikas, pastro de la preĝejo, diris: “Turistoj, kiuj venas al Vilnius, ne preterlasas viziti nian preĝejon. Ĝi estas unu el la plej vizitataj objektoj en la urbo. Multaj televidkompanioj elsendis raportojn pri la preĝejo. Atenton de vizitantoj altiras precipe du mil modlaĵoj, la trezora kofro de la Granda Litova Duklando, boatforma lustro, timbaloj — trofeoj de militiroj.”

Modlaĵoj

La preĝejo estas la plej konata baroka monumento en Vilnius. Ĝia interna dekoracio estas unika en la tuta Eŭropo. La abundo de modlaĵoj prezentas bibliajn, mitajn kaj alegoriajn figurojn, famulojn de diversaj popoloj kaj tavoloj, fantastajn demonajn estaĵojn, ĉielkorpojn, bestojn, kreskaĵojn, militsignojn, liturgiajn kaj ĉiutagajn aĵojn. En la junto de la transepto kaj la ĥorejo staras ligna skulptaĵo de Jesuo de Antakalnis kun naturhara peruko — konsiderata mirakla. En la jaro 1700 oni alportis ĝin el Romo kaj findeponis ĝin en Vilnius. Ĉi tien en 1864 oni translokis la skulptaĵon el la Preĝejo de Trinitatanoj.

Laŭ legendo, sur tiu ĉi loko antaŭe staris pagana sanktejo de la diino Milda. En la periodo de 1431 ĝis 1500 estis konstruita ligna preĝejo. Ĝi forbrulis post 94 jaroj. Poste sur la sama loko aperis nova ligna preĝejo. Dum la milito en 1655 kontraŭ Moskvo ankaŭ ĝi estis preskaŭ ruinigita.

Novkonstruo

La nunan ŝtonan preĝejon oni komencis konstrui en 1668 laŭ projekto de la pola arkitekto Jan Zaor. La internon dekoraciis la majstroj de la itala baroko Pietro Perti kaj Giovanni Maria Galli. En 1805 estis konstruita granda altaro kun la bildo Adiaŭo de Sanktaj Petro kaj Paŭlo de Pranciškus Smuglevičius. La barokstilan preĝejon oni planis en la formo de latina kruco, entenanta du turojn, kupolon kaj duonrondan absidon.

Sankta Kazimiro

Kiam Litovio trafis sub la regadon de rusa caro, la guberniestro en 1868 proponis rearanĝi la katolikan preĝejon al ortodoksa sanktejo. Tamen pro la manko de mono la rekonstruo ne okazis kaj la preĝejo restis katolika.

En la periodo 1953-1989 en la preĝejo estis la ĉerko kun la korpo de Sankta Kazimiro, protektanto de Litovio, kiun en 1989 oni translokis al la urba katedralo.

Promeso

La fondinto de la preĝejo estas Michał Kazimierz Pac, hetmano de la Granda Litova Duklando. Laŭ legendo en 1662 li trafis en danĝeron pro la ribelanta armeo. Onidire li promesis konstruigi preĝejon, se Dio savos lin. Subite venis fidela servanto, kiu per eta ŝipeto transportis lin al sekura loko. Pac plenumis sian promeson kaj iniciatis la konstruon de preĝejo. La hetmano ordonis, ke post lia morto oni enterigu lian korpon sub la preĝeja sojlo kaj enskribu sur la tomboŝtonon “Hic iacet peccator” (Ĉi tie kuŝas pekulo). Tamen fine de la 17a jarcento fulmo disfendis la tomboŝtonon. Tial oni enmasonis ĝin apud la enirejo.

Nun la placo antaŭ la preĝejo portas la nomon Papo Johano Paŭlo la Dua memore al lia vizito al Litovio.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

La Preĝejo de la Sanktaj Apostoloj Petro kaj Paŭlo sur la placo Johano Paŭlo la Dua. Foto: LAST

[FORIGITA!: bildo]

En la preĝejo abundas stukaj skulptaĵoj. Foto: LAST

[FORIGITA!: bildo]

La katolika Preĝejo de la Sanktaj Apostoloj Petro kaj Paŭlo en la litova ĉefurbo Vilnius okupas la unuan lokon en la listo de la 16 plej vidindaj preĝejoj en la mondo. Foto: LAST

Hobio

PROJEKTO

Interŝanĝi bildkartojn

Poŝtkarta krozado, angle postcrossing, estas nemultekosta hobio. Se vi aliĝus al la projekto, vi perpoŝte ricevus bildkartojn el la tuta mondo laŭ takto, kiun vi mem difinas.

La bildkarta interŝanĝo funkcias jene: kiam poŝtkarto alvenas, vi registras ĝin per ĝia kodo en la reto. Se vi deziras, vi sendas mesaĝeton al la nekonata sendinto. Ties foton kaj profilon vi povas facile trovi en la reto, se tio interesas vin. En sia profilo la membro rakontas pri si mem, pri siaj loĝloko, ŝatokupoj kaj preferataj kartoj.

Ĉiu membro havas en la retejo “muron”, sur kiun li metas fotojn de la bildo-flanko de la ricevitaj kartoj. Apude aperas flageto de la lando, el kiu la karto venis kaj kaŝnomo de la sendinto. Tiun bildaron oni povas trarigardi ankaŭ kiel ŝanĝiĝantan ekspozicion.

Dum la krozado la partoprenanto en la projekto petas adreso(j)n, al kiu(j) li sendu bildkarton kun la disponigita kodo. La kodo indikas la landon de la sendanto. Se la sendanto unue konatiĝus kun la profilo de la adresato en la reto, li scius kiajn poŝtkartojn tiu dezirus ricevi. Tamen oni ne rajtas postuli aŭ mendi kartojn kaj poŝtmarkojn pri specifaj temoj. Necesas obei ankaŭ kelkajn regulojn pri bona konduto.

Amuza blogo

Du personoj, loĝantaj en Portugalio prizorgas la retpaĝojn de la poŝtkarta krozado. Ili havas volontulajn helpantojn en Finnlando, Nederlando, Portugalio kaj Usono. La retejo faras ankaŭ statistikon: en kiuj landoj troviĝas membroj kaj kiom da ili estas, kiom da tagoj la kartoj bezonas por atingi la adresaton, kiel aktivaj estas la membroj en la bildkarta interŝanĝo. La retejo publikigas mapojn kun distancoj inter sendanto kaj ricevanto.

La blogo “Malgrandaj poŝtistoj” estas amuza. Ĝi konsistas el fotoj kaj raportoj pri lokoj, vizititaj de la “poŝtistoj”. Laŭ la publikigitaj fotoj ili estas du pupetoj miniaturaj, iom similaj al la danaj figuroj de la ludo Lego. La figuroj mem pozas kelkfoje en realaj fotoj en la blogo. Antaŭ nelonge la “poŝtistoj” vizitis plurajn lokojn en la sveda urbo Uppsala, de hejmoj kaj kafejoj ĝis hospitalo, preĝejo kaj lernejo. Antaŭe ili vizitis Rumanion.

Por la poŝtkarta krozado oni bezonas konekton al la reto kaj fotilon aŭ lertan telefonon por foti la kartojn kaj surmurigi ilin en retpaĝo. La angla lingvo estas bezonata por la interretaj kontaktoj inter la membroj. Tamen ili rajtas uzi ankaŭ alian komunan lingvon. Estus interese ekscii, ĉu Esperanto estas inter la lingvoj, posedataj de la membroj.

Raita Pyhälä

korespondanto de Monato en Finnlando

Turismo

LITOVIO

Miljara kverko arbo de la jaro

Pasintjare en Litovio oni elektis la arbon de la jaro. La konkurson partoprenis 53 arboj el diversaj lokoj de Litovio. En la fina fazo restis dek du, inter kiuj ok estis kverkoj. La konkurson gajnis la plej dika kaj plej maljuna kverko (Quercus robur) el Stelmužė en norda Litovio.

La kverko jam delonge fariĝis turista allogaĵo kaj simbolo de la litova kverkaro. Tabulo ĉe la arbo informas, ke ĝia dikeco atingis 3,5 m, kaj alteco 23 m. Oni kalkulis, ke ĝi aĝas pli ol 1500 jarojn.

Multaj legendoj rilatas tiun maljunan arbon. Oni rakontas, ke en ĝia kavo iu trovis homan skeleton kun franca pafilo. Supozeble temis pri kaŝejo de franca soldato, kiu dum milito fuĝis el Rusio. Aliaj legendoj koncernas trezorojn, kiujn oni trovis sub la radikoj de la arbo. Maljunuloj asertis, ke tra la kavo de la arbo oni povas trafi la subteran mondon. Krome apud la kverko iam estis pagana sanktejo.

Monbileto

Aktuale la situacio de la litova kverko estas malbona. Ĝin atakas diversaj infektoj, fungoj, diatomeoj kaj muskoj. Tamen nun etaj kverketoj, kiuj elkreskis el ĝiaj glanoj, troviĝas en diversaj lokoj de Litovio. La kverko de Stelmužė ornamis ankaŭ nacian monbileton.

Ĉi-jare oni aranĝis saman konkurson en Eŭropo. Ĝin partoprenis 16 arboj el diversaj landoj. La litova kverko el la vilaĝo Stelmužė okupis la 13an lokon. Eŭropa arbo de la jaro oni elektis la polan kverkon Jozefo.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

La konkurson gajnis la plej dika kaj plej malnova kverko en norda Litovio. Foto: LAST

Scienco

ITALIO

Fabela olivarbo

Ĝia scienca nomo estas Fs17, sed ĝi tuj famiĝis kiel Favolosa (“Fabela”, “Mirinda” en la itala lingvo): temas pri novspeca olivarbo, rezistanta al la bakterio Xylella fastidiosa kaj kreita laboratorie de italaj sciencistoj.

Rendimento

La respondeculo de la projekto, doktoro Giuseppe Fontanazza [ĝuzepe fontanaca], klarigas, ke Favolosa estas eksterordinara olivarba specio. Ĝi forpuŝas la supre menciitan — kaj vere detruan — bakterion pri kiu Joseph-Marie Bové, el la Akademio pri Agrikulturo de Francio, skribis, ke ĝi estas la plej malbona neantaŭviditaĵo por arboj tutmonde, ofte nomata la “ebolo de la olivarboj”). Krome la nova specio supozigas grandan estontecan rendimenton: oni fakte povos produkti mezume eĉ 12 tunojn da olivoj en ĉiu hektaro.

Arbidejoj

Ĉi-momente ekzistas nur tri vartejoj kun licenco utiligi la arbon Favolosa en la itala teritorio. Ili troviĝas en Peruĝo (Umbrio), Terlizzi [terlici] (Apulio) kaj Randazzo [randaco] (Sicilio). Ĉiuj ĉi arbidejoj estas kontrolataj de CNR (Itala Tutlanda Centro de Esplorado).

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Lingvo

LINGVA POLITIKO

“Sekreta dulingvismo” en Afriko

Togolando estas afrika lando kun loĝantaro de preskaŭ 7 milionoj. La oficiala ŝtata lingvo estas tie la franca. La nombron de la lokaj lingvoj oni taksas inter 30 kaj 42. Du inter ili, la evea kaj kabija (Ewe kaj Kabiye) estas rekonitaj kiel oficialaj, kaj la evea fakte estas uzata kiel nacia pontolingvo.

Ganao estas alia ŝtato, ankaŭ kuŝanta en la afrika kontinento: tie loĝas proksimume 22 milionoj da homoj. La oficiala lingvo de ĉi tiu lando estas denove eŭropdevena: la angla. La lokaj lingvoj atingas la nombron de 35-50. Inter ili oficialan statuson ricevis dek unu, dum, kiel pontolingvon, oni uzas la tvian (Twi.

Monato intervjuis doktoron Koffi Ganyo Agbefle. Li estas esploristo en la departemento pri la franca lingvo de la Universitato de Ganao, kies sidejo estas en la urbo Legon (Accra). Ekde 2013 li respondecas pri esplorado ene de sia universitata fako kaj li estas kunordiganto de la laboratorio DELLA (Didaktiko kaj Instruado de la Lingvoj kaj de la Literaturoj en Afriko). Agbefle plenumas plurajn esplorojn en Afriko, Eŭropo kaj Kanado. Li verkis dudekon da sciencaj artikoloj, kiuj aperis en internaciaj revuoj. Liaj plej kutimaj esplortemoj estas: lingvopolitiko, instruado de la franca kiel fremda lingvo, socilingvistiko de la franca kaj de la afrikaj lingvoj, lingvaj rajtoj kaj kultura diverseco. Li afable akceptis klarigi la kompleksan kaj tute apartan lingvan situacion, kiu nuntempe karakterizas la du supre menciitajn landojn.

Monato: Ĉu vi povas prezenti al niaj gelegantoj la nunan lingvan situacion en Togolando kaj Ganao?

Agbefle: Togolando kaj Ganao estas du plurlingvaj ŝtatoj, en kiuj oficiale superregas respektive la franca kaj la angla. Apud ĉi-lastaj, ekzistas aldone tuta serio da lokaj idiomoj, al kiuj oni rekonas la statuson de oficialaj naciaj lingvoj. Tamen la plimulto de la afrikanoj (aŭ almenaŭ de la togolandanoj kaj de la ganaanoj) volus pli bonan traktadon kaj certe prirevas pli rozan estontecon por siaj propraj naciaj lingvoj. Efektive la lingvo de la “koloniistoj” plu estas “potenca armilo”, malfacile detruebla pro tio, ke ĝi fine estas tre utila. Sed ja necesas agi, por ke la afrikaj lingvoj leviĝu al la sama statuso kiel tiu de la eŭropaj. Alivorte, la afrikaj ne devus esti “trotuaroj” por la malnovkontinentaj lingvoj, kiel en la lernejoj nuntempe.

Monato: Kiuj estas la ĉefaj problemoj, kiujn oni spertas?

Agbefle: Kaj en Togolando kaj en Ganao ekzistas iuj oficialaj lingvopolitikoj, al kiuj bedaŭrinde mankas detaloj kaj klareco kaj kiuj precipe emas ne realiĝi. Ekzemple, laŭ la loka leĝaro, en Togolando la evea kaj la kabija (ambaŭ naciaj lingvoj) devus teorie esti instruataj en ĉiuj klasoj de la elementa lernejo, sed praktike nenio tia okazas. Krome mi pensas, ke tiuj lingvopolitikoj suferas pro la manko de regulaj ĝisdatigoj kaj de subtenaj rimedoj. La loĝantaro konsideras la lingvan situacion absurda, kaj lastatempe ni rimarkas ankaŭ, ke la homoj nun donas pli kaj pli da graveco kaj prioritato al la lokaj naciaj lingvoj kaj tial volas ilin uzi eĉ en antaŭe neimageblaj formalaj situacioj. Tiu fenomeno estas ofta en Togolando kaj estas priskribebla kiel “lingva malakceptado”: malakceptado, kompreneble, de la komunikilo siatempe trudita de la koloniistoj. Iu ekzemplo? En la bazaj kaj eĉ en la mezaj kaj altaj lernejoj okazas iuspeca “sekreta dulingvismo”, ĉar la instruistoj kaj la gelernantoj sentas la neceson de pli flua komunikado ol tiu, kiun ebligas la franca aŭ la angla. Tamen ja estas oficiale postulate, ke la instruistoj okazigu siajn kursojn anglalingve aŭ francalingve. Utiligi la naciajn lingvojn ebligus al la gelernantoj kompreni pli bone la lecionojn. Ĉu tio ĉi ne estas speco de lingva senposedigo?

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio

[FORIGITA!: bildo]

Doktoro Koffi Ganyo Agbefle, esploristo el la Universitato de Ganao, afable akceptis klarigi la kompleksan kaj tute apartan lingvan situacion, kiu nuntempe karakterizas lian patrujon kaj Togolandon. Foto havigita de: Koffi Ganyo Agbefle.

Moderna vivo

PACO

Pacema italino premiita

Giuseppina Nicolini [ĝuzepina nikolini], de 2012 urbestrino de Lampeduzo — eta insulo inter norda Afriko kaj Sicilio — ĉi-jare ricevis la premion Houphouet-Boigny pro sia granda humaneco kaj daŭra engaĝiĝo en la mastrumado de la enmigra krizo.

Spite al multaj malfacilaĵoj ŝi laboris por la integriĝo de la rifuĝintoj, ĉe la marbordoj de Lampeduzo kaj en aliaj lokoj de Italio.

SOS Méditerranée

La premion ĉiujare aljuĝas Unesko al homoj agintaj por la paco. Ĉi-foje ricevis ĝin ankaŭ la franca organizaĵo SOS Méditerranée pro helpado al multnombraj migrantoj kaj rifuĝintoj, kiuj riskis sian vivon en Mediteraneo.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Moderna vivo

DIPLOMATIO

Alta posteno por Slovakio

Slovaka diplomatino en aprilo ekfunkciis kiel ĉefo de la Ekonomia Komisiono por Eŭropo en Ĝenevo, laŭ anonco de António Guterres, la ĝenerala sekretario de Unuiĝintaj Nacioj (UN).

La 58-jaraĝa Oľga Algayerová [algajerova] parolas kvar lingvojn, kaj ŝi laste laboris kiel eksterordinara kaj plenrajtigita ambasadoro kaj konstanta reprezentanto de Slovakio ĉe internaciaj organizaĵoj en Vieno.

Ŝi havas pli ol 20-jaran sperton en la kampo de eksterlanda komercado kaj diplomatio, kaj estas esperoj, ke la multflanka oficistino multe kontribuos al la regiona ekonomia disvolviĝo.

Estintaj estroj

Ankaŭ la slovakoj Brigita Schmögnerová [ŝmegnerova] — eksa ministrino pri financo (2002-2005) — kaj Ján Kubiš [jan kubiŝ] — eksa ministro pri eksteraj aferoj (2008-2010) — estis ĉefoj de tiu Ekonomia Komisiono, kiu estas unu el la kvin regionaj komisionoj de la Ekonomia kaj Socia Konsilio de UN.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Leteroj

Belaj poŝtmarkoj

Ricevinte hodiaŭ, fine de la monato, la aprilan numeron de Monato mi rimarkis, ke la koverto surhavas tre belajn poŝtmarkojn, kies valoro estas indikita en belgaj frankoj (kaj ne en eŭroj). La serieto de poŝtmarkoj tute ne estas stampita de la poŝta servo. Sed, ankaŭ estas normala (poŝta) afranko de 1,40 eŭroj. Ĉu temas pri pardonpeta donaceto al la abonantoj pro la malfruo de la revuo?

Carlo Bourlot

Torino

Lingvo

RUSIO

Bildstrioj por subteni minoritatajn lingvojn

En marto en la urbo Joŝkar-Ola (Maria Respubliko, Rusa Federacio) la finna ambasado en Moskvo organizis seminarion pri la verkado de bildstrioj en la maria lingvo. Temas pri idiomo el la finno-perma lingvaro, parolata en la volga federacia distrikto kaj en Kazaĥio. Gvidis la aranĝon la finna desegnistino Sanna Hukkanen kaj la rusa tradukistino Anna Voronkova. Monato intervjuis ilin, por pli bone kompreni la iniciaton.

Monato: Kiumaniere vi eklaboris en la mondo de la bildrakontoj? Kiam vi interesiĝis pri minoritataj lingvoj?

Hukkanen: Ekde mia infanaĝo mi volis fariĝi artisto. Kiam mi adoleskis, mi estis engaĝita en diversaj kampanjoj pri homaj rajtoj, kaj samtempe mi legadis finnajn nekonformismajn bildstriojn. Danke al komiksoj mi povis kombini mian pasion pri arto kun la verkado de historioj, kiuj povus helpi la socion evolui. En 2014 mi vizitis la organizaĵon de aktivuloj pri la karela lingvo en Petrozavodsk kaj “enamiĝis” al tiu idiomo, kiun homoj parolas en Finnlando kaj kelkaj lokoj de Rusio (Karelio, ekzemple, sed ankaŭ la novgoroda, la murmanska, la leningrada kaj la tverja provincoj). Mi estis jam organizinta laborkunvenojn pri komiksoj kun neregistaraj organizaĵoj kaj malplimultoj, do mi pensis, ke tio estus bona ilo ankaŭ por aktivuloj pri iu minoritata lingvo. Ekde tiam ni organizis seminariojn en pluraj lokoj.

Voronkova: Komiksojn, ĝenerale, mi komencis legi en Finnlando. Mi estas el Rusio kaj iam studis sensukcese la finnan en la universitato de Moskvo. Mi do akceptis la inviton de amikino feriumi en Finnlando. Ŝi estis tre gastigema, sed ne havis multan tempon por mi kaj tial konsilis al mi viziti la lokajn bibliotekojn. Mi tion faris kaj ĝuste per komiksoj mi trovis la emon malfermi la vortaron kaj lerni finfine la finnan: tie mi fakte trovis multajn utilajn frazojn kaj dialogojn. Mi aĝis tiam 17 aŭ 18 jarojn. Inter miaj amikoj en Moskvo, ok jarojn poste, estis iu junulo, kiu legadis la bild-romanon Maus* en la finna. Mi ne povis kompreni, kiel eblas, ke viro tiel inteligenta, kia li estas, amas komiksojn. Ĉi tiel mi ekinteresiĝis tiurilate. Poste mi tradukis finnajn bildstriojn en la rusan por ekspozicio kadre de la festivalo KomMissia (kommissia.ru). Nun mi respondecas pri la eksterlandaj programoj de tiu festivalo.

En novembro 2015 Sanna invitis min kiel tradukistinon al sia propra seminario en Petrozavodsk. Tie mi komprenis, ke estas hontinde por mi sciparoli nur la finnan (bone lernitan de mi intertempe), kaj mi ekhavis intereson pri la finn-ugraj lingvoj parolataj en Rusio (la karela, la maria kaj la mordva lingvoj interalie). La komiksojn en la finn-ugraj lingvoj, kiuj estis kreitaj dum niaj seminarioj, ni montros dum la festivalo KomMissia kaj poste en Finnlando.

Monato: Ĉu vi povas rakonti kelkajn interesajn anekdotojn, por ke ni komprenu pli bone la situacion kaj la pensmanieron de la partoprenantoj?

Voronkova: En Rusio iuj generacioj kreskis sen komiksoj. Kelkaj malfidemaj homoj demandas: “Kion vi instruas al infanoj?”. Fakte estas fojfoje ankaŭ pluraj infanoj, krom plenkreskuloj. Kaj oni ofte suspektas, ke malantaŭ tiaj aranĝoj estas politiko. Iu inter tiuj suspektemaj personoj opinias, ke la desegnaĵoj estas propagandcelaj. Sed en la lastaj 15 jaroj ja estas ŝanĝiĝo. Niaj seminarioj celas precipe la plenkreskulojn, la instruistojn, por ke ili ekkonu novan ilon por instrui al la infanoj la lokajn minoritatajn lingvojn. En Liĥoslavl tamen estis ne adoltoj, sed nur infanoj 10- ĝis 12-jaraĝaj, kun 2-3 instruistoj. Mi demandis ilin, kiuj en ilia hejmo komunikas en gepatra lingvo alia ol la rusa. Du infanoj levis la manojn: “Mi! Mi!”. Ili respondis, ke ili estas respektive denaskuloj de la turkmena kaj de la uzbeka. Malgraŭ tio, ke neniu tiuloke sciis la tverjan/karelan (kvankam la seminario rilatis la verkadon de komiksoj ĝuste en tiu idiomo), estas bone, ke ekzistas novaj denaskaj lingvoj en ĉi tiu areo, ĉar tio pliigas la lingvan diversecon.

En la urbo Khanty-Mansiysk oni invitis nin al renkontiĝo de obsko-ugraj popoloj. Ĉiuj ĵurnalistoj ĉasis Sanna-n, ĉar ŝi estis la sola fremdulino kaj verŝajne tie eĉ la plej brila reprezentantino de la obsko-ugraj popoloj. Oni daŭre volis, ke ni eliru en la koridoron pro iu intervjuo, ĉar ŝajne ne ĉiuj interesiĝis pri la interesaj aferoj, kiujn la “veraj” obsko-ugroj diris ene.

La posta mateno estis tiu de nia seminario pri komiksoj, sed ni ne povis eniri la universitaton: ĝi ŝajnis tute fermita. Ni longe promenis ĉirkaŭ la malplenaj konstruaĵoj, ĝis ni trovis unu malfermitan pordon. Ni renkontis, en neĝoplena koridoro, grupon de infanoj, kiuj, same kiel ni, estis ĵus enirintaj la konstruaĵon. Temis pri geknaboj el la etnografia tendaro Kazim, kiuj estis veturintaj milon da kilometroj por atingi la forumon per la plej malmultekosta veturilo.

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio

* 1. Maus (muso) estas bild-romano de la usona karikaturisto Art Spiegelman pri la spertoj de sia patro kiel pola judo kaj pretervivanto de la nazia hombuĉado. Li prezentas la judojn kiel musojn; la germanojn kaj la polojn kiel katojn kaj porkojn.

Scienco

ITALIO

La lando cementiĝas, la medio sufokiĝas

La nombro de la kulturataj terpecoj en la itala duoninsulo malkreskis je 28 % dum la lastaj 25 jaroj. Kulpas pri ĉi tiu situacio la daŭra kaj nehaltigebla disvastiĝo de cemento, siavice ligita al la iompostioma elmigrado el la kamparo al la urboj.

La areoj nuntempe kulturataj en Italio egalas proksimume 12,8 milionojn da hektaroj. Ili ŝajnas multaj unuavide, sed tute ne eblas konsideri ilin sufiĉaj, laŭ oficiala komunikaĵo disdonita de la agrikultura organizaĵo Coldiretti okaze de la Tago de la Tero, la 22a de aprilo.

Inundoj

Pli da kulturado estas sinonimo, sciigas Coldiretti, de pli altnivela gastronomio. Aldone ĝi kontraŭbatalas la median defalon kaj notinde malpliigas la tiel nomatan hidrogeologian riskon, tio estas la terglitadoj kaj inundadoj. Ili minacas 88,3 % el la italaj komunumoj kaj ĉiujare frapas multajn regionojn, ĉefe Sicilion, Ligurion, Kampanion kaj Toskanion, kun nekalkuleblaj damaĝoj kaj ne maloftaj viktimoj.

La italaj municipoj ne ĉiam konscias pri la gravaj problemoj, kiujn ili povus alfronti sekve de la senarbiga emo kaj de la seninterrompa eliminado de bedoj, parkoj kaj ĉiuspecaj verdaj areoj, kio ofte okazas nur por krei spacon por novaj konstruaĵoj, parkejoj, superbazaroj kaj komercaj centroj.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Scienco

EKOLOGIO

Ĉu frandemaj larvoj liberigos la mondon de plasto?

Delonge la scienca komunumo serĉas manieron por elimini la multajn plastosaketojn, kiujn homoj daŭre forĵetas kaj kiuj poluas marojn kaj oceanojn de la tuta mondo. Efika solvo ŝajnas esti tiu, kiun senintence trovis Federica Bertocchini [federika bertokini], itala esploristino ĉe la hispana nacia centro de esplorado. Ekspluateblas laŭ ŝi difinita aparta raŭpo, kiu estas treege glutema pri plasto, kio por ĉiu alia besto kutime estas nedigestebla aŭ eĉ mortiga.

Truoj

La sciencistino interesiĝis precipe pri la larvo de Galleria mellonella, komune nomata ankaŭ “vaksa tineo” laŭ sia frandemo pri vakso. La itala fakulino pri molekula biologio konstatis, ke por la koncerna larvo ankaŭ plasto estas tre ŝatata manĝaĵo. “Mi kutime min okupas pri evolua biologio: mi do pristudas embriojn. Mi konfesas, ke la malkovro de la raŭpo, kiu manĝas plaston, okazis tute hazarde. Mi ja havas la hobion de abelbredado kaj ankaŭ la kutimon, dum la vintro, teni en mia domo la malplenajn abelujojn. Kiam mi pasintjare eligis ilin eksteren, komence de la printempo, mi ekkonsciis, ke ili estas plenaj de raŭpetoj. Do mi zorge purigis ĉiun el ili, kolektante la bestetojn ene de komuna saketo el plasto. Sed post malmulte da horoj, surprize, tiu estis jam plena de truoj kaj la larvoj estis ĉiuj malaperintaj”, klarigis Bertocchini. Ŝia esploro pri tiu ĉi temo estis akceptita en la fakrevuo Current Biology, kunlabore kun Paolo Bombelli kaj Chris Howe, ambaŭ biokemiistoj ĉe la universitato Cambridge.

Kunlaboro

Bertocchini renkontis Paolo Bombelli kiam ili ambaŭ plenumis esplorojn en la londona University College. Ili havis komunan intereson pri la biodegradado de poluaj substancoj, precipe plasto, ja noca por bestoj sed samtempe neanstataŭigebla en pluraj fakoj, kiel biomedicino, elektroniko, nutra industrio. Kiam ŝi komprenis la potencialan utilon de sia malkovro pri la saketoj detruataj de tiuj larvoj, ŝi petis, ke ŝia kolego partoprenu la esploradon. La fakuloj eltrovis, ke vakso konsistas el molekuloj ligitaj en maniero simila al tiuj de polietileno. Temas pri ĉeno de karbonaj atomoj, kiu ripetiĝas. Do ne tro strangas, ke tiu raŭpo povas nutri sin ankaŭ je plasto.

La preciza metabola “mekanismo” estos objekto de estonteca esploro. Ĉi-momente, danke al la ĝisnuna testado, oni komprenis, ke la malkombino de la plasto ne okazas nur mekanike, pere de la maĉado fare de larvoj, sed laŭ aparta kemia procedo. El pli detalaj kemiaj analizoj eblos malkovri, kiu estas la enzimo aŭ la bakterio plast-malaperiga, kiu sin kaŝas en la digesta sistemo de la koncerna larvo.

Akvoboteloj

Oni ne neglektu ankaŭ la malkovron okazintan en 2016: sciencistoj el Kyoto Institute of Technology, en Japanio, izolis iun bakterion, nome Ideonella sakaiensis, kapablan malkombini similan polimeron, la polietilenan tereftalaton (PET), la materialon de multaj akvoboteloj, danke al du enzimoj. Verŝajne tiuspeca biologia procezo klarigas ankaŭ la agadon de la vaksa tineo. Tamen la manĝegemo estas malsama. Ideonella sakaiensis detruas nur 0,13 miligramojn da PET tage. La raŭpo, kiu manĝas vakson, male manĝas duoblan kvanton da plasto ĉiuhore.

Restaĵoj

Kiuj estas la efektivaj aplikebloj de tia esplorprojekto? Oni bezonas ekstrakti la aganton, kiu malkombinas la plaston kaj kiu kuŝas en la larvoj. Oni ne vere bezonos grandajn kvantojn da vivaj bestetoj, nelaste ĉar ili estas malutilaj por abeloj, kiuj jam tutmonde malpliiĝas. Problemo solvenda estas la restaĵoj de la manĝita plasto. Post tiu biologia traktado restas minimumaj kvantoj da etilena glikolo (toksa substanco uzata en kontraŭfrostaĵoj). Ĝis nun oni celis la malmuntadon de la polimero. La venonta paŝo estos sukcesi “remunti” ĝin, produktante aferon utilan aŭ almenaŭ tute sendanĝeran por onia sano.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Scienco

AERONAŬTIKO

Cirklaj, senfinaj kurejoj en la estonteco

Ĉu vi iam demandis vin, kial en flughavenoj la kurejoj, kiujn aviadiloj uzas por deteriĝi kaj alteriĝi, ĉiam estas rektaj? Nederlanda inĝeniero pri aeronaŭtikaj esploroj, Henk Hesselink, starigis al si ĉi tiun demandon kaj kuraĝis pensi alternative: pro kio la kurejoj ne povus esti cirklaj, anstataŭe? Li nun kunordigas projekton nomatan “La Senlima Kurejo” (angle The Endless Runway), kie li priesploras eblojn, avantaĝojn kaj malavantaĝojn de cirklaj kurvojoj. La projekton partoprenas kvin gravaj eŭropaj institutoj: la nederlanda Nacia Aerospaca Laboratorio (NLR), la Germana Centro pri Aeronaŭtiko kaj Spaco (DLR), la franca Nacia Oficejo pri Aerospacaj Studoj kaj Esploroj (ONERA), la hispana Nacia Instituto pri Aerospacaj Teknikoj (INTA) kaj la pola Instituto pri Aviado (ILOT). La iniciato estas subvenciata, interalie, de la Eŭropa Komisiono.

Cirkla kurejo

La ĉefa ideo, sur kiu baziĝas la projekto, estas, ke flughaveno havu unu grandan cirklan kurejon, kies diametro ampleksu ĉirkaŭ 3,5 kilometrojn. La flughavenaj konstruaĵoj troviĝus ene de la cirkla kurejo kaj estus atingeblaj per aŭtoŝoseo kaj fervojo, kiuj trapasus tunelon situantan sub la kurejo. Por ke la aviadiloj dum la fazoj de deteriĝo kaj alteriĝo restu sur la kurejo, ĉi-lasta devus oblikvi je ĉirkaŭ 20 gradoj. Tiel la centrifuga kaj centripeta fortoj spertataj de la aeroplanoj estus en ekvilibro, kiam ili atingus sian maksimuman rapidecon (de 250 ĝis 300 kilometrojn hore).

Venta direkto

La partoprenantoj de la projekto certas, ke ĉi tiu noveca koncepto kunportus plurajn grandajn avantaĝojn. Unue, la aviadiloj povus deteriĝi kaj alteriĝi de/al ajna punkto de la cirklo. Tio ebligus deteriĝi en ĉiuj direktoj kaj alteriĝi de ĉiuj direktoj. Tial alteriĝo kaj deteriĝo kontraŭ la direkto de la vento ĉiam eblus. Malkiel ĉe ordinaraj rektaj kurvojoj, oni do ne plu devus zorgi pri la venta direkto.

Ventrapideco

En okazo de alta ventrapideco, la aviadiloj, kiuj forveturas kaj alvenas, estus vicigitaj en du vicojn. Unu sektoro de la kurejo estus uzata por la forveturanta trafiko, dum aliloke troviĝus la sektoro por la samtempe alvenanta trafiko. Male, ĉe malalta ventrapideco, la deteriĝa kaj alteriĝa sektoroj estus egale distribuataj laŭ la kurejo. Tiam 5-6 aviadiloj povus alteriĝi kaj deteriĝi samtempe. Malsimplaj manovroj okaze de malbonaj veteraj kondiĉoj ne necesus, kaj ĉiam disponeblus la plej bona kapacito de la kurejo tiumomente. La proponata cirkla kurejo estus same longa kiel tri kutimaj rektaj kurejoj, sed havus la kapaciton de kvar. Kompare, la flughaveno de Heathrow [hifro] ĉe Londono, unu el la plej trafikplenaj flughavenoj en la mondo, havas nur du — paralelajn — kurejojn.

Parkuma pozicio

Cetere, la flugmaŝinoj povus alteriĝi tuj post sia alveno en la kontrolatan spacon de la flughaveno kaj ne plu bezonus flugi laŭ longaj itineroj, farante du turniĝojn por orienti la aviadilon laŭ la akso de la kurejo antaŭ la alteriĝo. La forveturantaj avioj povus rekte enflugi en la celatajn aervojojn kaj ne plu bezonus plenumi malfacilajn procedurojn, farante plurajn turniĝojn antaŭ la enflugo en la aervojojn. Tiel oni ŝparus kaj tempon kaj brulaĵon, kaj la medio mem dankemus. Laste, pro la kompakteco de la flughaveno, malpli da tempo estus bezonata por rulado inter la parkumaj pozicioj ĉe la terminaloj kaj la kurejo. Pro la tiela evito de longaj surteraj manovroj, oni denove ŝparus tempon kaj brulaĵon.

Poldera vojo

Komparu tion kun la situacio en la nunaj grandaj flughavenoj. Ekzemple, la flughaveno de Amsterdamo havas malsimplan sistemon de kurejoj kaj rulvojoj, kiuj kruciĝas. Pro tio la aeroplanoj ofte devas transpasi aktivajn kurejojn. Fakte, dum la lastaj jaroj kelkaj preskaŭ-akcidentoj okazis. La plej nova amsterdama kurejo, la tiel nomata “poldera vojo”, troviĝas ja 6,9 kilometrojn for de la terminal-konstruaĵoj. La rulado inter la poldera vojo kaj la terminaloj daŭras inter 20 kaj 30 minutojn. Ofte la stevardoj en la tie alteriĝintaj aviadiloj devas pardonpeti pro la daŭro de la rulado, samtempe insistante, ke la pasaĝeroj restu en sia seĝo.

Estonteco

La ideo pri cirklaj kurvojoj ne estas tute nova. Jam en la 1960aj jaroj la usona aerarmeo testis alteriĝon al cirklaj vojoj, atingante la grundon ĉe kurbaj partoj de aŭtovojoj. Tiam la bezonataj teknikoj por grandskala ekspluatado de la ideo ankoraŭ ne ekzistis. Nuntempe ni male disponas pri tiuj rimedoj. La koncepto estas alloga. Sed ĝia efektivigo ne estas simpla. Praktike, ĝi estas realigebla nur por konstruotaj, novaj flughavenoj. Oni ja ne povas tiel draste ŝanĝi ekzistantajn flughavenojn kontraŭ akcepteblaj kostoj. Krome, nepras novaj proceduroj kaj teknikoj por vartado kaj mastrumado de la surteraj kaj enaeraj aviadiloj, samkiel por la enaviadila helpo en la fazo de alproksimiĝo al flughaveno kaj alteriĝo. Kvankam flughavenoj kun “senlimaj kurejoj” ne estas baldaŭ havigeblaj, ilia baza ideo donas al ni bonan impreson pri la “flughaveno de la estonteco”.

Pliaj informoj estas ĉe www.endlessrunway-project.eu (informa retejo en la angla), www.endlessrunway-project.eu/downloads/flyerv01.pdf (anglalingva flugfolio, kiu bone resumas la koncepton) kaj nos.nl/video/2163889-landen-en-opstijgen-vanuit-elke-hoek-eh-bocht.html (klariga filmeto anglalingva kaj subtitolata en la nederlanda).

Jean-Jacques Wintraecken

korespondanto de Monato en Nederlando

Scienco

NEŬRODEGENERAJ MALSANOJ

Italo arestita pro trompa resaniga metodo

La 26an de aprilo 2017 la itala polico provizore arestis Davide Vannoni, la kreinton de la “procedo Stamina”, kiu havis vastan reeĥon en Italio en la lastaj jaroj. La kialo? Malgraŭ tio, ke Vannoni estis jam pasintece kondamnita pro krim-asociiĝo celanta fraŭdon kaj utiligon de difektitaj kuraciloj, li pretis translokiĝi kaj daŭrigi sian agadon eksterlande, eble en Kipro, Belorusio aŭ Dominika Respubliko.

Komunikado

La metodo lanĉita de Davide Vannoni konsistas el traktado — laŭŝajne sena je sciencaj valideco, pravigeblo kaj efikeco — celanta la kuracadon de neŭrodegeneraj malsanoj pere de la konvertado de certaj praĉeloj en neŭronojn. Necesas atentigi, ke Vannoni nek estas medicinisto nek havas iun ajn sciencan kvalifikon, sed estis profesoro pri komunikado ĉe la universitato de Udine. Kiam lia procedo ekaperis, iel ajn, ĝi vekis grandan intereson kaj provokis viglan debaton en la itala socio, spite al la totala manko de pruvoj koncerne la efektivajn utilecon kaj sekurecon de tia ĉi terapio.

Kontaĝo

La itala parlamento, pro la enorma premo fare de la publika opinio, decidis aprobi, en la jaro 2013, la ekon de testa fazo ĉi-rilate. Ĝi tamen donis nur malbonajn rezultojn, tiel ke scienca ministreja komitato substrekis per komunikaĵo la riskon — por tiuj, kiuj submetus sin al tiu speco de terapio — pri kontaĝo de morboj, kiel ekzemple aidoso kaj eĉ bovofrenezo.

Tbiliso

La 18an de marto 2015 Davide Vannoni, defendita de Liborio Cataliotti (antaŭe advokato de la televida trompistino Wanna Marchi), ricevis kondamnon al 22-monata prizonpuno. Ĝi estis tamen suspendita pro lia promeso, ke li ĉesos liveri la traktadon. La akcepta marĉando, kiu estis allasita al Vannoni, havis kroman konsekvencon: la pluraj trompitoj ne rajtis postuli kompensadon de la mono bonfide deponita al lia konto. Parto de liaj pacientoj, aliflanke, ankoraŭ fidantaj la bonecon de lia metodo, ja daŭrigis la kuracadon ĉe la kliniko de Mardaleiŝvili en Tbiliso, la ĉefurbo de Kartvelio, alfrontante tial grandajn elspezojn. Sed ankaŭ la kartvelaj aŭtoritatoj, samkiel la italaj, malpermesis al Vannoni la agadon: tio okazis en decembro 2016.

Misinformado

Tiu ĉi historio evidentigas la fojfojan respondecon de la amaskomunikiloj antaŭ la publiko, ĉar la televida prezento de scienc-rilataj temoj ne povas okazi sen taŭga kaj faka klarigo. La “procedo Stamina” ricevis grandan reklamon, entuziasmigis senkiale multajn homojn kaj gajnis popularecon per devojiga elsendo fare de populara tutlanda kanalo. La bedaŭrinda rezulto estas, ke trafitoj de nekuraceblaj malsanoj ekhavis esperojn pri traktado, kiu montriĝis trompa, kaj pri ulo interesita pri ilia monujo kaj ne pri ilia bonfarto.

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio

El mia vidpunkto

Fidesz: de juna elano al duba etapo

Plena malkaŝo: mi estis tre frua (1988) membro de Fidesz, la partio kiu nun regas Hungarion. Tamen, jam en 1993 ĝi eksiĝis el mi, por tiel diri.

La estro de Fidesz, la 54-jara Viktor Orbán, ĉefministris unue en “provperiodo” (1998-2002), kaj nun plenumas sinsekvan mandat-duon (2010-14, 2014-). En la elektoj de 2010 Fidesz akiris 53 % de la voĉoj kaj rajtis deputi 68 % el la parlamentanoj. Estis deklarita t.n. Reĝimo de Nacia Kunlaboro. Laŭ porantoj, ĝi ebligas pragmatan pritraktadon de publikaj aferoj, sen balasto de “abstraktaj ideologioj”; kontraŭuloj vidas en ĝi eĉ ion similan al la nazia Gleichschaltung (tutsocia konformigo).

La du-triona parlamenta plimulto de Fidesz ebligis alprenon, sen ĉiupartia konsento, de nova konstitucio en 2011: certe bezonata, ĉar ĝis tiam plu validis, eĉ se kun esencaj modifoj, konstitucio el 1949; sed ankaŭ kritikata, i.a. pro malfortigo de demokratiaj kontraŭpezoj, specife de la Konstitucia Kortumo.

Malfacilas resumi ĉiujn paŝojn per kiuj Orbán de sep jaroj konstruadas reĝimon, kie la popolo iĝadas malpli libera, pli dependa de la ŝtatpotenco, pli naciisma kaj enfermiĝema. Tiun procezon eblus nomi “iompostiomismo”, ĉar neniu paŝo transirigas la sojlon al totalismo, sed ĉiu paŝo pliproksimigas al ĝi. Nur kelkaj eroj el tiu negativa serio: Fidesz/Orbán malpliigis senlaborecon per kvazaŭdevigo de publikutila laboro, deliktigis surstratan senhejmecon, per privat-ekonomiaj manipuloj restriktis la gazetaran liberecon, deklaris liberalan demokration nedezirinda, aŭ, plej ĵuse, anoncis intencon malplinombrigi studlokojn en liceoj.

Aparte grandskalan atenton ricevis la mistraktado de rifuĝintoj ekde 2015, kaj sekva manipula referendumo, malsukcesa, laŭ kiu “Bruselo” intencas inunde venigi al Hungario amasojn da rifuĝintoj. Plej freŝdate, la Fidesz-propagando akuzas pri sama intenco la hungar-originan usonan multmiliardulon George Soros, iuloke eĉ riproĉante ties (iaman) esperantistecon.

Laŭ kelkaj Fidesz malhavas ideologion, celante nur regi kaj riĉigi siajn gvidantojn kaj lojalulojn. Gravaj eroj de la idea bazo tamen estas nutri historiajn rankorojn (kontraŭ “la Okcidento” ripete perfidinta Hungarion, kontraŭ najbaraj popoloj ...), kultadi supozatan unikecon de la hungara nacio (etne translima, ne identa kun la ŝtato), aserti (kiel en Pollando) ke la reĝimŝanĝo en 1989 ne vere okazis, sed nun ja okazos, ĉar Fidesz anstataŭigos koruptan eliton postkomunisman per nova elito vere servanta la interesojn de la nacio. Sed iuj priskribas la nunan reĝimon kiel “mafian” aŭ “kaperitan” ŝtaton, kie privataj interesoj nedisigeble miksiĝis kun ŝtatfunkcioj.

La publika opinio akre disduiĝis (ankaŭ ĉe esperantistoj) inter subtenantoj kaj mal-. Kio motivas subtenantojn? Interalie la politika neagemo en lando, kie en la lastaj cent jaroj la ŝtatreĝimo ŝanĝiĝis ses aŭ ok fojojn, depende de difino; prava frustriteco, ĉar la reĝimŝanĝo de 1989/90 ne plenumis siajn promesojn ... Plena analizo bezonus alian artikolon.

La malkontentuloj ĉi-printempe ripete protestis surstrate: plej amase de post 2014. Iuj tamen komentas, ke protestemo plej kreskas kiam Fidesz-decidoj malfavoras relative bonstatajn sociajn tavolojn; la samaj ne protestis pro decidoj suferigantaj neprivilegiitojn.

Kien plu? Malfacilas scii. Ĝis nun Orbán sukcesis samtempe profiti el EU kaj kontraŭadi ties valorojn. Li ŝajne gajnis plian batalon la 26an de aprilo, elane defendante sian politikon antaŭ la Eŭropa Parlamento. Temis i.a. pri leĝpropono kies probabla efiko malebligos funkciadon de la Centr-Eŭropa Universitato, kunfondita de George Soros, poranta valorojn de malferma socio. Tamen, eĉ en la politika familio eŭropa de Orbán, tiu de la popolaj partioj, kreskas la preteco kontraŭbatali lin.

En Hungario venontjare okazos parlamentaj elektoj. Probable Fidesz venkos denove. La opozicio estas dividita kaj inspiromanka, kvankam aperas esperdonaj movadoj kiel la junulara Momentum, sukcese malhelpinta Fidesz-intencitan kandidatiĝon por Olimpikoj en Budapeŝto.

Eble ni devos atendi longajn jarojn, ĝis la Fidesz-reĝimo, simile al tiu de Kádár fine de la 80aj jaroj, malfortiĝos de interne, kaj disfalos kvazaŭ de si mem. Sed kiu tiam transprenos la regon?

István Ertl

Hungario/Francio

Moderna vivo

Arto

Monda Muzeo kaj Boa Mistura en Vieno

La Etnologia Muzeo en Hofburg (iama imperiestra palaco) iĝas Monda Muzeo per alikonstruado, kiu daŭros ĝis la aŭtuno de la jaro 2017.

La provizora kaŝbarilo, kiu estas 95 metrojn longa kaj tri metrojn alta, estas kolorigita de la arto-grupo Boa Mistura (bona miksaĵo) kun la celo beligi la aspekton kaj akcenti la identecon de la loko.

La hispana grupo realigis projektojn premiitajn en multaj landoj: Sud-Afriko, Usono, Britio, Brazilo, Meksiko, Kartvelio, Alĝerio, Norvegio, Serbio kaj Panamo, kaj ĝiaj artaĵoj videblas precipe en publikaj spacoj.

Moktezuma sonĝo

La nuna kolorartaĵo iĝis “sonĝa vojaĝo inspiriĝinta de la kultura heredaĵo el diversaj regionoj de la mondo”. Modelo estis la brilantaj koloroj de la fama pluma krono de la azteko Moktezumo, kaj formoj de artefaktoj de la Maorioj (Nov-Zelando).

Unu el la plej malnovaj kolektoj de la Monda Muzeo baziĝas sur la esplorvojaĝoj de la brito James Cook [ĝejmz kuk] (1728-1779). La 238 objektojn oni aĉetis en 1806 dum aŭkcio en Londono, kaj kelkaj partoj de la bunte pentrita barilo aludas la objektojn de tiu kolekto.

La nomo Moktezumo — en kelkaj lingvoj Montesuma — signifas “li rigardas malgajege kiel princo” en la naŭatla, unu el la aztekaj lingvoj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La fama pluma krono de la azteko Moktezumo inspiris la artogrupon. Foto: WELTMUSEUM

[FORIGITA!: bildo]

La provizora kaŝbarilo estas pentrita de la arto-grupo Boa Mistura. (www.boamistura.com) Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La kaŝbarilo beligas la aspekton kaj akcentas la identecon de la loko. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La Etnologia Muzeo en Hofburg iĝas Monda Muzeo. (www.weltmuseumwien.at) Foto: WALTER KLAG

Politiko

RUSIO

Kio okazu al la restaĵoj de Lenin?

En la rusa parlamento deputitoj de Liberal-Demokrata Partio de Rusio (LDPR) prezentis leĝproponon pri entombigo de la restaĵoj de Vladimir Lenin, kiuj ĝis nun restas elmetitaj en maŭzoleo.

Simila propono estis prezentita en la 1990aj jaroj, kiam, post la disfalo de Sovetio, oni malmuntis la plej famajn simbolojn de la sovetia epoko, kiel la konata monumento al Dzerĵinskij sur la placo Lubjanka en Moskvo.

Publika opinio

Laŭ enketado de la rusa neregistara esplororganizaĵo Levada-Centr, pli ol duono de la rusoj opinias, ke Lenin devas esti entombigita: 32 % de la intervjuitoj proponis, ke tio okazu ĉe la muroj de Kremlo, dum 26 % preferas la tombejon Volkovskoje en Sankt-Peterburgo. Ĉirkaŭ triono de la enketitoj (31 %) estas kontraŭ la sepulto.

Senperspektiva

La leĝpropono ne indikis la detalojn de la eventuala entombigo: ĉi tiujn devus determini la registaro. La reganta partio Unueca Rusio siaflanke deklaris, ke la projekto de tia leĝo ne havas perspektivon. Interesa fakto estas, tamen, ke en januaro 2016 la prezidanto Putin kritikis la rezultojn kaj la ideojn de Lenin, kiu liadire “metis atoman bombon” sub la ŝtato, kreante la kondiĉojn por la disfalo de Sovetio. Poste Putin precizigis, ke li estis aludanta al la diskuto inter Lenin kaj Stalin kaj al ilia debato pri la organizado de la strukturo de la ŝtato.

Ankoraŭ ne pretas

En 2017 oni rememoros la centan datrevenon de la Revolucio de 1917 kaj la enpoviĝon de la bolŝevikoj, inter kies gvidantoj estis Lenin. Lia enterigo havus grandan simbolan signifon. La itala ĵurnalisto Tiziano Terzani [ticjano tercani], finante sian vojaĝon en 1991 tra la disfaliĝanta Sovetio, de la Pacifika Oceano al Moskvo, vizitis la maŭzoleon kaj flustris al Lenin: “Bonan nokton”. La Rusa Federacio, siaflanke, ankoraŭ ne ŝajnas preta tion fari.

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio

Moderna vivo

JAPANIO

Kial ne aboli la mortpunon?

Mortpuno malobservas la fundamentan homan rajton je la vivo, kaj, se aplikita, ĝi estas nekompensebla en okazo de malĝusta verdikto. Krome, ne estas pruvoj, ke la mortpuno timigas krimulojn pli multe ol dumviva mallibereco.

Tiel argumentas japanaj asocioj de advokatoj kaj la Konsilio de Homaj Rajtoj ĉe Unuiĝintaj Nacioj, kiuj postulas de la registaro aboli la mortpunon.

La japana publiko punas

El la 35 membroj de la Organizaĵo por Ekonomia Kunlaboro kaj Evoluo (OEKE) nur Japanio, Koreio kaj Usono havas sistemon de mortpuno. Sed Sud-Koreio ja ne plu plenumas la mortpunon kaj en Usono 17 ŝtatoj nuligis ĝin.

La japana registaro, tamen, tute ne atentas tiujn argumentojn kaj konsilojn, pro la premeganta publika opinio. Laŭ iamaj opinisondoj pli ol 80 % el la popolo subtenis la plej superan punon. Ordinaraj civitanoj ŝajne havas la opinion, ke se iu prenas la vivon de aliulo, tiu devas pagi per sia vivo, konsiderante la venĝan senton de la parencoj de la viktimo.

Venĝemaj amaskomunikiloj

Dum la lastaj jardekoj en Japanio malmultiĝis murdoj kaj kruelaj krimoj, sed la amaskomunikiloj, precipe la televido, ripete raportas la kruelajn krimojn, detale priskribas la lamentadon kaj suferadon de familianoj de la mortigitoj, kaj tio instigas la popolon al la venĝema sento “okulon por okulo, denton por dento”.

Ankaŭ la supera kortumo subtenas la mortpunon kaj malakceptas la argumenton, ke la ekzekuto per pendumo uzata en Japanio estas “kruela puno”, kiun la konstitucio absolute malpermesas.

Plia problemo

Preskaŭ ĉiu kondamnito estas longtempe enŝlosita sola en ĉelo, kun malpermeso paroli kun aliaj malliberuloj, kaj kun limigo de la rajto kontakti eksterajn homojn, escepte la parencojn kaj advokatojn. La preteksto estas konservi la mensan pacon de la kondamnito, sed estas bone sciate, ke longa izolado kaŭzas mensan problemon.

La afero estas forte kritikata de advokatoj kaj internaciaj grupoj de homaj rajtoj, kiel Amnestio Internacia.

Ciferoj

Nun ekzistas 124 mortkondamnitoj, el kiuj 89 postulas revizion de la verdikto kaj 22 apelaciis, laŭ la ministerio pri justeco. En Japanio, kie pli ol 99 % el la akuzitoj estas kulpigitaj, la kondamnito ne havas ŝancon pri reekzameno de la kazo.

En unu rara okazo, s-ro Hakamada Iwao estis liberigita pro senkulpeco en 2014, post 48 jaroj en ĉelo kiel mortkondamnito pro rabo kaj murdo de 4 homoj. Li suferas demencon kaŭzitan de la longa mallibereco kaj tre malofta interrilato kun aliaj.

Kreskas malakcepto

La akceptantoj de la mortpuno ankoraŭ estas tre multaj, sed la lasta opinisondo en 2015 rezultigis, ke ili malmultiĝis ĝis 51,5 % kaj la malakceptantoj multiĝis ĝis 37,7 %.

En Japanio, pro la influo de budhismo, de 818 ĝis 1156 p.K. kaj dum paco kaj dum milito, la mortpuno estis aboliciita en la tuta lando, precipe en la tiama ĉefurbo Kioto.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Politiko

INTERNACIA KRIMO

Mistero solvota?

Dum sia vojaĝo en Egiptio la 28an-29an de aprilo 2017, la papo Francisko, kvankam ne precizigante, ĉu li parolis pri tio kun la egipta prezidanto Al-Sisi, asertis, ke Vatikano ja agis iamaniere por solvi la misteron pri la murdo de la itala civitano Giulio Regeni [ĝuljo reĝeni].

Torturo kaj murdo

Giulio Regeni estis 28-jara italdevena sociologo, kiu malaperis la 25an de januaro 2016, dum li estis enketanta por la universitato de Cambridge pri la sendependaj egiptaj sindikatoj. Oni trovis lin mortigita en Kairo la 3an de februaro 2016, kaj la nekropsio je lia kadavro evidentigis, ke la junulo spertis longan torturadon. Oni trovis hematomojn, kiuj estis verŝajne rezultoj de brutalaĵoj kiel klabofrapoj, piedaj kaj pugnaj batoj. Aldone estis konstatitaj ostaj frakturoj: sep rompitaj ripoj; ĉiuj manfingroj kaj piedfingroj frakturitaj kaj aliaj traŭmatoj eĉ ĉe la kruroj, brakoj kaj skapoloj; multoblaj vundoj faritaj per tranĉilo kaj aliaj eble faritaj per razilo; brulvundoj sur la tuta korpo. Trafite de cerebra hemoragio, Giulio Regeni mortis pro la rompo de kolvertebro.

Egipta registaro silentas

La malapero de la esploristo kaj lia posta morto kreis grandan emocion en Italio: la egipta registaro fakte neniam kunlaboris kun la itala por determini, kiuj estis la murdintoj de Regeni, kaj ĝi rifuzis doni informojn ĉi-rilate al la italaj enketistoj. La egipta ministerio pri internaj aferoj, en marto 2016, anoncis la morton de kvin rabistoj dum interpafado kun la polico kaj ke, en la hejmo de unu el ili, oni trovis la identigilojn de la itala esploristo. Evidentiĝis, tamen, ke la rabistoj estis uzitaj kiel “propekaj kaproj”, sur kiujn la registaro decidis faligi la kulpon pri la murdo de Regeni. Estas konate, ke Regeni estis denuncita al la polico fare de la ĉefo de la kolportistoj, nome Muhammad Abdallah, kiu insiste asertis, ke la italdevena esploristo estis spiono mortigita de “fremdaj agentoj”.

Ĉu la silentomuro rompiĝos?

La familio neniam rezignaciis kaj, male, postulis scii la veron pri la morto de la junulo, malgranda sed ŝajne ĝena peono ene de la egipta politiko kaj de la rilatoj (ankaŭ ekonomiaj) inter Egiptio kaj Italio. Ĉu la interesiĝo de Vatikano rompos la silentomuron?

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio

Moderna vivo

KUTIMOJ

Akompani sin mem

Jen eksterordinara novaĵo: 40-jara viro el la itala vilaĝo Sant’Antonio Abate ĉi-printempe decidis edziĝi sola, sen iu ajn edzo aŭ edzino. Kun si mem!

Trankvila amo en orda vivo

La frizisto Nello Ruggiero [nelo ruĝero] konsideras, ke “ni daŭre vivas en socio, kiu izolas iun ajn ankoraŭ ne edz(in)iĝintan en la aĝo de 40 jaroj. Mia amo? Mi plezure dediĉas ĝin al Afriko.”

Nello organizis grandan feston en bela kastelo kaj invitis amikojn kaj parencojn soleni sian naskiĝdatrevenon, kiu estis eĉ filmita de televida stacio. La viro deklaris: “Mi certas, ke mi neniam povos ami aliulon pli ol mi amas min mem. Ami sin estas la plej bela afero, kiu povas okazi al vivanta estaĵo: nur tiel oni povas fakte atingi la propran enan trankvilecon”.

Li klarigis, ke lia celo estas ĝojigi kaj fierigi siajn maljunajn gepatrojn, ĉar el kvin gefiloj li estas la unusola, kiu ankoraŭ vivas “tute libera kiel birdo aera”, laŭ frazo el populara itala romano. Nello volis pruvi al ili, ke la soleco ne estas malsano, ĉar por li la vivo ordas tiel.

Ringon kaj admiron por li

La edzo alvenis al la festokastelo rajdante sur blanka ĉevalo. Neniu lin akompanis, sed la festoaranĝisto Costantino Imparato bone zorgis pri ĉiuj detaloj kaj disponigis al li nuptoringon.

Nello asertis, ke multaj homoj poste vokis lin aŭ per sociaj retejoj sendis peton pri amikeco. Ankaŭ homoj “tradicie” (ge)edziĝintaj esprimis sian admiron al li kaj konfesis, ke ili volas havi la kuraĝon fari la saman aferon.

Solidara sinteno

Egoisma karaktero? Narcisismo? La frizisto opinias, ke ne. Jam de pluraj jaroj, danke al la instigoj de forpasinta onklino (misiista monaĥino), Nello eligadas sian amon kadre de solidaraj iniciatoj por Afriko kaj precipe por la lando Benino.

Li promesis al la religiulino, ke li iel daŭrigos ŝian karitatan agadon, ekzemple per regula sendado de konteneroj plenaj de pastaĵoj kaj aliaj lad-manĝaĵoj. “Mi komprenis, ke en Afriko sufiĉas malmulto por rideti”, li aldonis.

Kritikoj kaj gratuloj

La itala gazetaro donis grandan spacon al tiom kurioza fakto, kaj en la reto abundas plej diversaj komentoj:

“Estos nun malsimple por li divorci!”

“Plej interesa estas ne la mem-edziĝo, sed la maniero, kiel li pasigos la unuan nokton post ĝi!”

“Tre bona ideo: iu socio, kiu postulas decidi pri la aliula privata vivo, estas socio, kiu volas ŝteli la aliulan vivon, nuligante la homan rajton je memdecido.”

“Ĉio, kion oni faras en sia vivo, estas bona: sufiĉas, ke oni estu konvinkita pri tio kaj sen eksteraj kondiĉoj.”

“Ne ĉiuj povas geedziĝi, ĉar kelkaj homoj ne trovas iun, kiu scipovas ilin akcepti. Ĝuste tia estis mia okazo, ĉar mi havas malgrandan handikapon. Nello volis klare provoki, sed nia socio sin bazas efektive sur la ideo de nepraj paroj. Unuopuloj ne estas helpataj. Ofte mi sentas min primokata pro mia statuso, sed mi vere laciĝis pro tio. Tiu ĉi iniciato ja estas pensiga.”

“Nello forgesas, ke ami sin signifas transbordigi sian amon; kaj elbordiĝante, la amo ja fluas nature al alia persono.”

“Li faris belegan aferon. Ni estas en 2017, kaj tamen individuoj sen akompano estas ankoraŭ rigardataj kiel difektitoj, precipe se oni superis iun aĝon. La ceteraj viroj spektas vin malestime. La virinoj rigardas vin kiel sen-testikulon.”

“Stranga novaĵo, sed kion fari? La loĝantoj de Napolo estas ĉiuj iomete filozofoj.”

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Italio

Moderna vivo

BIBLIOTEKOJ

31 jaroj por legi libron

Antaŭ nelonge la biblioteko de Saint-Etienne [sentetjén], Francio, ricevis pakaĵon liveritan de la poŝtoficejo. Stranga afero: ĝi enhavis libron ne konatan en la biblioteka reto.

Laŭ la titolo la temo ne estis vere malserioza: La logiko kaj ĝia historio, de Aristotelo ĝis Russell de profesoro Robert Blanché. Post kelkaj sekundoj, la laboristino malkovris, ke la libro ne havas la necesan strikodon, kvankam tiun sistemon de libro-rekonado oni tie uzas jam dum pli ol 20 jaroj!

Transjarcenta legado

La mistero klariĝis per ne subskribita mesaĝo dorse de slipeto inter du paĝoj: “Gesinjoroj, mi fine redonas al vi la libron, kiun mi depruntis en 1986. Bonvolu ne imputi al mi la makulojn sur la paĝo 270. Mi dankas pro via komprenemo.”

Kvankam la libro ja apartenas al la biblioteko, kiel asertas la stampil-spuro sur la lasta paĝo, oni ne scias, ĉu la libro estos denove surbretigita. “Kun tiu enua enhavo ne estas mirige, ke la leginto bezonis tiom da tempo por legi ĝin!” ĝoje komentis bibliotekisto.

Pierre Grollemund

korespondanto de Monato en Francio

Lingvo

SUD-AFRIKO

Advokato defias la registaron rilate lingvajn rajtojn

Cornelus J. A. Lourens [loŭrens] estas advokato en Sud-Afriko. Li rajtas agi tiom ĉe unuainstancaj/distriktaj juĝejoj, kiom ĉe kortumoj (tribunaloj de supera nivelo). Kiel aktivulo pri lingvaj rajtoj, li interalie devigis sukcese la sud-afrikan registaron publikigi lingvan leĝaron (afero Lourens kontraŭ la prezidanto de la respubliko Sud-Afriko kaj aliaj [2010]) kaj igis la lokan ministerion pri justico kaj konstitucia evoluigo eldoni la leĝon pri la antaŭenigo de egaleco kaj la preventado de maljusta diskriminacio (leĝo 4 de la jaro 2000), kune kun ĝiaj regularoj kaj formularoj, en la 11 oficialaj lingvoj de la lando (afero CJA Lourens kontraŭ la ministerio pri justico kaj konstitucia evoluigo). Jen la intervjuo, kiun li amike allasis tiurilate al Monato.

Monato: La respubliko Sud-Afriko havas entute 11 oficialajn lingvojn. La ŝtato, tamen, ne zorgis pri la tradukado de la diversaj leĝoj en ĉiujn idiomojn indikitajn en la sekcio 6 de la konstitucio de la regno (aperinta en 1996). Kiel tio okazis, kaj kiu respondecas pri la alilingvigo de la tuta nacia leĝaro?

Lourens: La registaro asertis, ke ne nepras traduki la tutan nacian leĝaron al ĉiu unuopa oficiala lingvo (la zulua, la kosa, la afrikansa, la angla, la peda aŭ nord-sota, la cvana, la sota, la conga, la svazia, la venda kaj la suda ndebela), ĉar nek la konstitucio de 1996 nek iu alia leĝo devigas onin fari tiaĵon. Ilia argumentado baziĝas sur la sekcio 6(3)(b) de nia fundamenta leĝo (la konstitucio), kiu postulas la uzadon de minimume du oficialaj lingvoj fare de la nacia registaro. Mia interpreto de tiu estas, male, ke ĝi rilatas nur al administraj demandoj kaj ke la neceso pri traduko de la tuta nacia leĝaro en ĉiujn 11 oficialajn lingvojn venas de la fakto, ke ili ja oficialas. La utiligo de la angla kaj, aldone, de iu ajn dua lingvo en la parlamento ja estas arbitra kaj nerajtigita.

Monato: Kiujn sekvojn havas ĉi tia lingva sinteno ene de la diversaj juĝinstancoj de la respubliko?

Lourens: Tiu maljusta diskriminacio surbaze de la lingvo estas malutila por ies rajtoj kaj igas, ke miaj klientoj ekzemple estu en malfavora pozicio kompare al denaskaj anglalingvanoj, ĉar ili ne povas aliri al la leĝaro en sia propra lingvo, dum aliuloj ja povas. Laŭ la popolnombrado de la jaro 2011, la zulua estas la gepatra lingvo de 22,7 % de la sud-afrika loĝantaro, la kosa de 16,0 %, la afrikansa de 13,5 %, la angla de 9,6 %, la peda de 9,1 %, la cvana de 8,0 %, kaj la sota de 7,6 %. Ĉiujn ceterajn oficialajn lingvojn parolas hejme malpli ol 5 % de la civitanoj. Kiel diris la renoma socilingvisto kaj nuna direktoro de la Afrikansa Lingva Konsilio, profesoro A. M. Beukes, “la tradukado estas ankaŭ kerna ilo por subteni la socian justecon, kiu estas grava celo de la nova demokratio, en la senco, ke ĝi povus potenciale faciligi la laŭleĝan devontigon de la registaro provizi ĉiujn per egala aliro al la servoj kaj al la programoj administrataj de la publika servo, forigante la lingvajn barojn”. Tamen, ekzistas absolute neniu politika volo uzi iun ajn lingvon krom la angla. La registaro timas tribismon, sed temas pri nura kliŝo, kiu bedaŭrinde daŭre rezistas.

Monato: Kelkaj gazetoj raportis pri la novaĵo, ke la oficejo de la ĉefjuĝisto Mogoeng Mogoeng konfirmis la decidon igi la anglan ununura oficiala lingvo uzenda en juĝinstancoj. Kion tio signifas?

Lourens: Tiaj decidoj celas ŝanĝi la nunan situacion kaj igi, ke nur la angla estu la lingvo de la dokumentoj en ĉiuj altaj kortumoj, kio kaŭzus maljustan lingvan diskriminacion. Ni nun eksciis, ke asembleo de ĉiuj prezidantoj de la juĝistaro en ĉiuj sekcioj de kortumoj, prezidata de Mogoeng Mogoeng, aprobis en 2015 la ekskluzivan uzadon de la angla, spite al tio, ke la leĝo pri la supera kortumo (leĝo 10 de 2013) donas al ili nenian aŭtoritaton decidi, kiu devas esti la lingvo de oficialaj dokumentoj. Fakte ĉi tio estas kompetento de la ekzekutivo, ne de juĝistoj. Alivorte la prezidantoj de juĝistaro, farante tion, ja misuzas sian povon, kiu ne estas plenuma. Reen al la decido de la ĉefjuĝisto Mogoeng Mogoeng: laŭ mia enketo okazis interkonsiliĝo nek kun la afrikansa jura frataro, nek kun la afrikansaj organizitaj lingvo-organizaĵoj, nek kun la advokataro de Sud-Afriko ktp. Kaj ĝis nun mi ne ricevis pruvojn pri la malo.

Monato: Ĉu la malavantaĝoj trafas ĉefe la denaskajn parolantojn de la afrikansa lingvo?

Lourens: Tia lingva diskriminacio estas malutila ne nur por ili, sed ankaŭ por la parolantoj de la afrikaj lingvoj, kiuj atendas, ekde la apero de la konstitucio, ke iliaj lingvoj estu evoluigataj fare de la ŝtato. Fakte la plimulto de la sud-afrikaj civitanoj povas legi nek la dokumentojn de altaj kortumoj nek la landan leĝaron en sia propra gepatra (kaj ja oficiala) lingvo. La kurioza rezulto estas, ke la plej grava leĝo de la regno ne estas la konstitucio, sed la personaj kaj tute arbitraj lingvaj preferoj de la ĉefjuĝisto, de la estroj de tribunaloj kaj de iuj ministerioj, kiuj enkondukas leĝproponojn en la parlamenton, kie, laŭhazarde, oni elektas uzi iun duan lingvon. La angla tiel estas laŭfakte la ununura oficiala lingvo de Sud-Afriko, kaj pri tio kulpas la priskribitaj eksterkonstituciaj amendoj.

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio kaj fakulo pri lingvaj rajtoj

[FORIGITA!: bildo]

Cornelus J. A. Lourens, advokato kaj aktivulo pri lingvaj rajtoj, devigis sukcese la sud-afrikan registaron publikigi lingvan leĝaron kaj igis la lokan ministerion pri justico kaj konstitucia evoluigo traduki la leĝon pri la antaŭenigo de egaleco kaj la preventado de maljusta diskriminacio al la 11 oficialaj lingvoj de la lando.

Moderna vivo

pp

[FORIGITA!: [Forigis bildon]]

Post la terorista atako en la metroo de Bruselo pasintjare, kaj eble ankaŭ ĉar Trump nomis la “landon” Bruselo “infera truo”, la turismo tie forte stagnis. La urbestraro provas nun per malgrandaj trafikaj artifikoj igi sian urbon pli alloga.

Literaturo

ROMANOJ

Amin Maalouf kaj lia Samarkando

Ekzistas libroj, kiujn eblas nomi ikonecaj, kaj estas libroj, kiuj fariĝis tiaj ĝuste pro la urbo Samarkando. Unu el ili estas la historia romano Samarcande de la franca verkisto Amin Maalouf, unuafoje eldonita de la pariza eldonejo Éditions Jean-Claude Lattès en 1988. Ekde tiam, tiu ĉi fascina libro kreas veran intereson pri la uzbekia urbo, altirante al ĝi, kiel magneto, homojn de diversaj landoj, kredoj, lingvoj, kulturoj.

Kiel epigrafo al la romano estas uzitaj la vortoj de la usona verkisto Edgar Allan Poe (1809-1849): “Kaj nun rigardu vi al Samarkand’. Ĉu ĝi ne estas la reĝino de la tero? Ĉu ĝia fiero ne superas ĉiujn urbojn? Ĉu en ĝiaj manoj ne estas ilia sorto?”. En la antaŭparolo de la libro ni trovas ankaŭ la jenajn liniojn: “Samarkando estas la plej bela vizaĝo, per kiu la tero iam sin turnis al la suno”. Samjare post sia apero, la romano Samarcande estis distingita per la premio de la franca Maison de la Presse. En 2006 la libro estis eldonita en la rusa lingvo.

30 jarojn post la vizito de Amin Maalouf al Samarkando, liaj ligoj kun la antikva urbo kaj ĝiaj loĝantoj tute ne malfortiĝas. Ni petis lin respondi al kelkaj demandoj.

Monato: Kiel al vi venis la ideo verki la romanon Samarcande?

Maalouf: Ekde la infanaĝo min fascinis la nomo Samarkando, kiun mi ĉiam trovis poezia kaj elvokiva. Mi ankaŭ havis grandan admiron por Omar Ĥajam, kies libron La robaioj mi malkovris en la biblioteko de mia patro. Ŝajnas al mi, ke la deziro verki la romanon naskiĝis, kiam mi eltrovis, ke parton de sia vivo la poeto pasigis en tiu ĉi urbo.

Monato: Ĉu vi sekvas la sorton de via romano? Ekzemple, en kiom da lingvoj Samarcande estas tradukita ĝis nun? Ĉu vi scias la proksimuman totalan eldonkvanton?

Maalouf: Laŭ la informoj, kiujn mi akiris de mia eldonisto, tiu ĉi romano nuntempe ekzistas en tridek kvar lingvoj. La eldonkvanton kaj la nombron de eldonoj estas tre malfacile scii, ĉar miaj informoj ĉi-rilate estas tre fragmentaj. Mi scias nur, ke en la franca la eldonkvanto superis unu milionon da ekzempleroj, kaj ke en la turka lingvo ekzistas la 83a eldono.

Monato: Kiam vi vizitis Samarkandon?

Maalouf: Mi vizitis ĝin kun mia edzino, dum mi estis verkanta mian romanon en 1987. Tio estis mirinda vojaĝo. Mi ĉiam konsilas al miaj amikoj kaj legantoj iri al Samarkando. Multaj el ili faras tion, kaj ili revenas ravitaj.

Monato: Kio estas via vizio de la urbo Samarkando?

Maalouf: Mi ne surprizos vin, dirante, ke min fascinas kaj ravas la malnova parto de la urbo. La nekropolo Ŝah-i-Zinda, kompreneble, kaj la maŭzoleo de Tamerlano, sed ĉefe la placo Registan, kiu estas unu el la plej rimarkindaj lokoj sur nia planedo. Neforgesebla grandiozeco, harmonio kaj sereneco.

Monato: Viaj bondeziroj al samarkandanoj?

Maalouf: Mi deziras, ke ili konservu sian arkitekturan heredaĵon kun amo kaj inteligenteco, ke ili vidu en sia urbo la objekton de fiero, kaj ke ili apogu sin sur tiu ĉi fiero por alfronti la estontecon kun konfido, ambicio kaj grandanimeco.

Anatolij Ionesov

Samarkando

Moderna vivo

SANO

Amika nomo por kuracejo

En la vilaĝo Pranjani, sur deklivo de la montaro Suvoboro, proksime de la serba urbo Čačak [ĉaĉak], situas kuracejo, kiu havas la nomon de helpema amiko.

Dum la unua mond-milito en ĉi tiu vilaĝo loĝis John Kingsbury, prezidanto de asocio por helpo al serbaj infanoj (sekcio de la usona Ruĝa Kruco). Li havis bonajn amikajn rilatojn kun la loĝantoj kaj post la milito li sendis monon por la konstruo de loka kuracejo.

Multjara kuracservo

La vilaĝanoj donacis lokon por la konstruaĵo kaj helpis en la laboro. En la jaro 1931 la kuracejo komencis funkcii kaj nuntempe ĝi plu utilas por la kuracado de homoj.

La vilaĝo Pranjani estas konata ankaŭ pro la savado de usonaj pilotoj dum la dua mond-milito.

Dimitrije Janičić

korespondanto de Monato en Serbio

Moderna vivo

GASTRONOMIO

Brasiko protektata kaj manĝata

La unuan fojon la slovaka “stupava acida brasiko” (literature stupavská kyslá kapusta; regiona parolesprimo stupavské zelé) estas enskribita en la EU-registro de protektataj originindikoj.

La urbeto Stupava, kiu situas en la regiono Záhorie — “lando malantaŭ la montoj” inter la ĉeĥa rivero Moravo kaj la Malgrandaj Karpatoj —, donas la nomon al tiu brasiko.

Recepto kaj produktado

La freŝan blankan brasikon oni distranĉas kaj premŝtopas en specialajn lignajn aŭ ŝtonajn barelojn. Iom post iom oni aldonas salon (po 20 gramojn al unu kilogramo da brasiko) kaj freŝajn pometojn. La brasikon oni enpremas, kiam ĝi ankoraŭ estas sukoplena kaj ŝaŭmas. La fermentado daŭras de 3 ĝis 5 semajnojn kun temperaturo inter 10 kaj 15 celsiaj gradoj. Por eviti restadon de aero en la brasiko — ĉar se ne, anstataŭ la dezirata acida fermentado komenciĝas putrado —, oni tenas la brasikon premata per, ekzemple, ŝtonoj.

La specifa blanka koloro, la agrabla acida gusto kaj la odoro de la brasiko dependas de interalie la alteco kaj kvalito de la kulturita tereno, tipo de brasiko kaj pluvo.

Saniga efiko kaj nutrado

La acida brasiko enhavas naturajn vitaminojn A, B, C kaj mineralajn salojn. La likvaĵon oni uzas kvazaŭ naturan medikamenton por preventado kaj helpa kuracado de diabeto kaj ulceroj en la digesta sistemo. En la estinteco ankaŭ maristoj, okaze de longaj oceanaj navigadoj, regule manĝis acidan brasikon por eviti skorbuton.

La brasikon oni manĝas ĉefe kun porkaĵo, sed ankaŭ ne-kuirita, en formo de bakitaj kukoj aŭ supo, por kiu taŭgas la spicoj. La nacia slovaka manĝaĵo estas nokoj kun brasiko (slovake “halušky s kapustou”), faritaj el terpoma pasto; oni kuiras ilin en akvo, aldonante acidan brasikon.

Ekonomia graveco

Por la regiono Záhorie la brasiko estas ne nur simbolo de malnova kulturo kaj bela tradicio, sed ankaŭ signifa enspezo: Slovakio ĉiujare produktas 8300 tunojn da acida brasiko por la merkato.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Leteroj

Multaj kurantoj, malmultaj rekordoj

En la kunteksto de la artikolo Fulmrapida maratono (Monato 2017/05, p. 18-20) mi volus rimarkigi, ke la antaŭan jaron mi legis la interesan libron Historio de kurado (norvege Løping, en verdenshistorie), kiun verkis la norvega etnologo Thor Gotaas. Li eksplikas, kial niaj antaŭuloj amis kuradon kaj maratonon. Tio validas ankaŭ por nia generacio. Mi mem kuris kelkajn maratonojn kaj la sento de feliĉo kaj ĝojo en la celloko estas neanstataŭebla. Hodiaŭ multaj kuras minimaratonojn, duonmaratonojn kaj tutajn maratonojn por propra plezuro kaj memkompreneble ankaŭ por sia sano. Pli ol 800 urboj en la mondo okazigas ĉiujaran maratonon. La plej grandan organizas Bostono. Sekvas Novjorko kaj Londono. Do, multaj kurantoj, sed malmultaj rekorduloj. Rompi la rekordon sub la limo de du horoj estas grandega defio, kiun povos atingi nur juna sportisto kun favora genetika profilo, ne amatora kuranto.

Julius Hauser

Slovakio

Anoncetoj

Monato aŭkcias 25 orajn stelojn!

Moderna vivo

STUDADO

Limo por studado

Multaj germanoj studas medicinon en Aŭstrio, sed post la studado ili forlasas la landon kaj laboras kiel kuracistoj en aliaj landoj de Eŭropa Unio (EU). Tio kaŭzas altajn kostojn por la ŝtato.

Krome, junuloj el Aŭstrio ofte ne ricevas studlokon, ĉar estas multaj eksterlandaj studentoj. Tial Aŭstrio rezervas iom da lokoj (nuntempe eĉ 75 %) por abiturientoj de la propra lando. Oni rezervas 20 % por aliaj EU-civitanoj, kaj 5 % por studentoj el landoj ekster EU.

Diskutado kaj decido

Tion kontraŭis instancoj de EU asertante, ke temas pri malobeo de la EU-juro. Post dek jaroj da diskutado la Komisiono de EU finfine akceptis la rezervokvantojn en majo 2017. Sed Aŭstrio devas sendi raporton pri tiu temo ĉiun kvinan jaron.

Por la studado de la dentkuraca medicino neniu kvoto plu validos ekde septembro 2019. Ĉiujare 150 abiturientoj komencas studi dentokuracadon, la studadon de la ĝenerala medicino komencas 1500 personoj.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

En la konstruaĵoj de la Ĝenerala Hospitalo en Vieno (1780) estas nun la medicina fakultato. Foto: WALTER KLAG

Moderna vivo

ALPISMO

Montogrimpisto (ne)konata

Inter la slovakaj montogrimpistoj okupas gravan lokon Peter Hámor [hamor]. Li estas la unua slovako (kaj la 18a homo en la mondo), kiu sen enboteligita oksigeno surgrimpis ĉiujn 14 montopintojn kun alteco de pli ol 8000 metroj super la marnivelo. Tion li faris en la daŭro de 20 jaroj.

Laste atingita pinto

La monton Dhaulagiri la grimpanto Hámor volis supreniri jam en 2009, sed li rezignis, ĉar lia kunulo, la polo Piotr Morawski, tragike pereis falante en fendon proksime de la baza bivako.

En majo ĉi-jare li sukcesis atingi la pinton (8167 metrojn altan) kune kun la juna slovaka grimpisto Michal Sabovčík [sabovĉik], kaj li ricevis la simbolan kaj prestiĝan premion Krono de Himalajo.

La heroo

Pro siaj granda talento kaj sporta kuraĝo la 52-jara Peter Hámor apartenas al la malgranda grupo de eminentaj montogrimpistoj, kiuj surgrimpis la plej altajn montopintojn de ĉiuj kontinentoj. Pro tio li ricevis ankaŭ la simbolan premion Krono de Tero*.

En 2009 aperis en Slovakio la interesa libro Koruna Zeme. Tramtária Seven Summits (Krono de Tero. De malproksime Seven Summits, ISBN: 8096921800), en kiu la aŭtoro Peter Hámor priskribas siajn sportajn travivaĵojn kaj vivspertojn.

Pintoj super 8000 m atingitaj de Hámor

Jaro Monto Detaloj
1998 Everesto 8848 m, konata ankaŭ kiel Ĉomolungmo aŭ Sagarmato
2006 Broad Peak 8051 m, Larĝa Pinto
Anapurno 8091 m
Ĉo Oju 8201 m
2007 Nanga Parbat 8125 m. La signifo estas “Nuda Monto” en la sanskrita
2008 Gaŝerbrum 1 8068 m, konata ankaŭ kiel Kaŝita Pinto
Gaŝerbrum 2 8035 m
2011 Makalu 8485 m
2012 Kanĉenĝango 8586 m
K2 8611 m, konata kiel Monto Ĉogorio
2013 Lhotse 8516 m
2014 Ŝiŝapangma 8027 m
2016 Manaslu 8163 m
2017 Dhaulagiri 8167 m

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

* 1. La projekton pri alpismo Krono de Tero unuafoje difinis la amatora alpisto Richard Bass kaj pli poste modifis la eminenta itala montogrimpisto kaj esploristo Reinhold Messner.

Leteroj

Trump kaj la klimato

Monstra kaj avida ago estis la forlaso de la Interkonsento de Parizo. Trump vere kondukas la mondon al detruo. Pro li mi aĉe sentas esti usonano.

Oseloto Urbana

Usono

Arto

EKSPOZICIO

Fernando Botero: volumeno, volupteco, fabla dimensio

Se vi estos en Romo inter la 5a de majo kaj la 27a de aŭgusto, ne maltrafu la okazon viziti vere specialan kaj interesan ekspozicion. Ĝin gastigas la tiel nomata Complesso del Vittoriano, en la centro de la itala ĉefurbo. Kvindek ĉefverkoj, multaj el kiuj estis tiucele alpruntitaj el la tuta mondo, montras la 50-jaran karieron de Fernando Botero, eklektika artisto, kies arta agado komenciĝis fine de la 1950aj jaroj kaj ankoraŭ sukcese daŭras. Oni tiel spertos kaj eniros “sonĝan, fantazian, fablan dimension, kie forte percepteblas la eĥo de la nostalgio kaj de iu mondo, kiu ne plu ekzistas aŭ estas nun dissolviĝanta” (el la oficiala retpaĝaro de la ekspozicio).

Volumeno, volupteco, diverskoloreco: necesas ĉi tiaj terminoj por priskribi la distingajn signojn de la verkoj de la majstro Botero, konata pro siaj mutaj naturoj, pro la larĝmezuraj formoj de liaj portretoj: portretoj, kiuj prias ĵonglistojn, toreistojn, sed fojfoje havas rilaton ankaŭ al religiaj figuroj (Jesuo Kristo, la Virgulino) kaj kompreneble ne nur.

Ritmo

Kio estas pentraĵo? Laŭdire de la 75-jaraĝa aŭtoro, kiu devenas de Kolombio, sed jam ŝajnas bone integriĝinta ene de la itala socio danke al la pluraj vojaĝoj tie plenumitaj (li parolas la lokan lingvon kaj allasis plurajn intervjuojn al la itala gazetaro), temas esence pri aparta ritmo, konsistanta el serio da buntaj volumenoj. Tio, kio karakterizas lian pentrarton, ja estas la nekutima dilatiĝo, kiun spertas la subjektoj. Ili akiras strangajn formojn, preskaŭ superrealajn. Sed tio estas necesa paŝo por komprenigi la bezonon de koloro en liaj verkoj. La artisto montras sin esence malproksima de la personoj, kiujn li pentras. Kaj ĝuste tiu ĉi malvarmeco malaperigas, en tiuj homoj, la moralan kaj psikologian dimensiojn. La rigardoj ŝajnas perdiĝintaj en la vakuo, la okuloj ne “batas”, kvazaŭ ili observus ion sen vere tion rigardi.

Ĉevalo

Ekster la konstruaĵo, kie okazas la plurmonata ekspozicio, en la koro de la Eterna Urbo, jen loga ĉevalo kun brido. Ni ne parolas memkompreneble pri besto preta galopi kun turistoj, sed pri tre granda skulptaĵo el bronzo, elektita de Botero por bonvenigi la publikon kaj indiki la sidejon de ĉi tiu — vere unika — arta okazaĵo.

Pli da informoj, itale kaj angle, haveblas ĉe: http://www.ilvittoriano.com/mostra-botero-roma.html.

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Italio

Arto

EKSPOZICIO

Fernando Botero: volumeno, volupteco, fabla dimensio

Se vi estis en Romo inter la 5a de majo kaj la 27a de aŭgusto, espereble vi ne maltrafis la okazon viziti vere specialan kaj interesan ekspozicion. Ĝin gastigis la tiel nomata Complesso del Vittoriano, en la centro de la itala ĉefurbo. Kvindek ĉefverkoj, multaj el kiuj estis tiucele alpruntitaj el la tuta mondo, montris la 50-jaran karieron de Fernando Botero, eklektika artisto, kies arta agado komenciĝis fine de la 1950aj jaroj kaj ankoraŭ sukcese daŭras. Eblis tie sperti kaj eniri “sonĝan, fantazian, fablan dimension, kie forte percepteblas la eĥo de la nostalgio kaj de iu mondo, kiu ne plu ekzistas aŭ estas nun dissolviĝanta” (el la oficiala retpaĝaro de la ekspozicio).

Volumeno, volupteco, diverskoloreco: necesas ĉi tiaj terminoj por priskribi la distingajn signojn de la verkoj de la majstro Botero, konata pro siaj mutaj naturoj, pro la larĝmezuraj formoj de liaj portretoj: portretoj, kiuj prias ĵonglistojn, toreistojn, sed fojfoje havas rilaton ankaŭ al religiaj figuroj (Jesuo Kristo, la Virgulino) kaj kompreneble ne nur.

Ritmo

Kio estas pentraĵo? Laŭdire de la 75-jaraĝa aŭtoro, kiu devenas de Kolombio, sed jam ŝajnas bone integriĝinta ene de la itala socio danke al la pluraj vojaĝoj tie plenumitaj (li parolas la lokan lingvon kaj allasis plurajn intervjuojn al la itala gazetaro), temas esence pri aparta ritmo, konsistanta el serio da buntaj volumenoj. Tio, kio karakterizas lian pentrarton, ja estas la nekutima dilatiĝo, kiun spertas la subjektoj. Ili akiras strangajn formojn, preskaŭ superrealajn. Sed tio estas necesa paŝo por komprenigi la bezonon de koloro en liaj verkoj. La artisto montras sin esence malproksima de la personoj, kiujn li pentras. Kaj ĝuste tiu ĉi malvarmeco malaperigas, en tiuj homoj, la moralan kaj psikologian dimensiojn. La rigardoj ŝajnas perdiĝintaj en la vakuo, la okuloj ne “batas”, kvazaŭ ili observus ion sen vere tion rigardi.

Ĉevalo

Ekster la konstruaĵo, kie okazis la plurmonata ekspozicio, en la koro de la Eterna Urbo, atendis la vizitantojn loga ĉevalo kun brido. Ni ne parolas memkompreneble pri besto preta galopi kun turistoj, sed pri tre granda skulptaĵo el bronzo, elektita de Botero por bonvenigi la publikon kaj indiki la sidejon de tiu — vere unika — arta okazaĵo.

Pli da informoj, itale kaj angle, haveblas ĉe: http://www.ilvittoriano.com/mostra-botero-roma.html.

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Italio

Leteroj

Trump kaj la klimato (2)

Estas facile primoki Trump kaj liajn subtenantojn, kiuj ofte ne kredas, ke klimatŝanĝiĝo eĉ okazas, sed la problemo en Usono estas multe pli profunda. Oni bezonas aŭton por iri ien ajn en la plejparto de la lando, kaj nur la grandegaj urboj ĉe la okcidenta marbordo nuntempe dediĉas menciindan kvanton da mono al busoj kaj trajnoj. (Eĉ en mia maldekstrema urbo, Seatlo, multaj kredas, ke ne justas la aŭtimpostoj, kiuj financas la pligrandigon de la metroa reto.) Loĝi pli dense estos neevitebla parto de ia ajn solvo de klimatŝanĝiĝo, sed tiuj, kiuj metas ŝildojn en la gazonojn por konfesi sian kredon je la scienco, kontraŭas eĉ dufamiliajn domojn pro zorgoj pri la “kvartala karaktero”. La lastatempaj agoj de Trump simple spegulas la ĝeneralan sintenon de la usonanoj: eĉ se klimatŝanĝiĝo okazas, ekzistas pli prizorgindaj aferoj. La mondo urĝe bezonas alian estron en ĉi tiu fako por eviti katastrofon.

Nikvo Woods

Usono

Leteroj

Trump kaj la klimato (3)

Ĉu nia mondo pli rapide pereos, ĉar Trump nuligis la Interkonsenton de Parizo? Laŭ mi ne. La plimulto de la homoj ne interesiĝas pri tio. La minoritato, kiu estas informita kaj konscias pri la problemoj, kutimas tuj protesti se iu interveno necesa por la vivmedio riskas iel limigi la propran vivkomforton. Rezulte: apenaŭ io okazas. Estas ja, ekzemple, striktaj reguloj pri emisioj de toksaj gasoj, sed la manipulado fare de aŭtomobilfabrikantoj pruvas, ke facilas trompi la kontrolinstancojn. Anstataŭ dum tagoj skribi pri ordinara tajperaro (“covfefe”) la gazetaro silentu pri Trump kaj havigu al ni fidindajn informojn pri la medio. Eŭropa Komisiono serioze pripensu kelkajn siajn decidojn, kiuj multe kostas, sed malmulte (aŭ absolute ne) utilas al la medio.

Roland Rotsaert

Belgio

Leteroj

Trump kaj la klimato (4)

Mi ne indiferentas: mi entuziasme aprobas la decidon de la prezidanto Trump eliri el la Interkonsento de Parizo, la friponaĵo de la jarcento. Tio estas unu el liaj gravegaj promesoj, kaj mi admiras kiel li kapablis kontraŭstari la premon de la adeptoj de la Nova Monda Ordo. Pri la esenco de ĉi tiu friponaĵo mi jam skribis en 2010: resonoelusono.com/Leteroj.html

Alexander Gofen

Usono

Leteroj

Trump kaj la klimato (5)

Bedaŭrinde Trump ŝajnas ne konscii pri la graveco de la Interkonsento de Parizo. Tamen ne estas nura opinio, ke la danĝero pri inundoj daŭre pliiĝos estontece. Antaŭ la mezo de ĉi tiu jarcento ili plej verŝajne estos eĉ duobliĝintaj. Tion sciigis fidinda esploro eldonita de la Instituto pri Mediaj Studoj de Amsterdamo pri la tiel nomata hidrogeologia risko en Eŭropo. Nepras do observado de la menciita priklimata interkonsento, per kiu 195 landoj devontigas sin limigi la tergloban varmiĝon je maksimume 2o C por eviti verajn katastrofojn. La ĉefa danĝero estas la eligadoj de gasoj, kiuj kaŭzas la forcejan efikon. Ili jam pliiĝis je preskaŭ 50 % ekde 1990. Jen la kialo de la planeda varmiĝo kaj la plej serioza minaco por la supervivo de la homaro (inkluzive tiun loĝantan en Usono). Ĝis kiam oni intence fermos la okulojn antaŭ tiel maltrankviliga realo?

Roberto Pigro

Kipro

Leteroj

Ni ne indiferentu

Aleksandro Gofen ne indiferentas (Monato 2017/07, p. 5). Kaj neniu pensema homo indiferentu pri li kaj similuloj. Ĉiu, kiu sekvis la ligilon en lia letero povis konstati, ke tie troviĝas nur galimatio de regurditaj miskomprenoj kaj misprezentoj pri la stato de nia planedo kaj ĝia klimato. Iuj asertoj estis eventuale defendeblaj antaŭ sep jaroj, sed nun, post pliaj jaroj de neneebla plivarmiĝo, estas nur deliro ripeti la samon. Kio motivas tian neadon de sciencaj faktoj? Certe ne ia deziro antaŭenigi la homaron aŭ zorgi pri pli bona estonteco por ĉiuj homoj. Tio, kion kontraŭas Trump kaj liaj adeptoj, estas ne ia Nova Monda Ordo, sed la fundamento de nia civilizo, la principoj de scienca esplorado kaj inteligenta intertraktado por solvi la problemojn de nia mondo.

Per sia malakcepto de la Interkonsento de Parizo Trump konfirmas, ke la plej riĉan landon de la mondo prezidas homo, kiu estas esence barbaro. Li evidente malmulton komprenas pri la reala mondo de homoj ekster sia adeptaro, kaj preferas demagogie disvastigi mitojn kaj “alternativajn faktojn” (= malveraĵojn) anstataŭ serioze diskuti. Tion plej klare montris lia parolado anoncanta retiriĝon el la Interkonsento, en kiu svarmis malĝustaj asertoj.

Brian Moon

Luksemburgo

Leteroj

Trump kaj la klimato (6)

Kompreneble, la interkonsento de Parizo ne estas perfekta kaj modela diplomatia dokumento, sed ĝi enkorpigas la plej vastan konsenton de la internacia komunumo kaj determinis la celojn de la plua klopodo por tutmonda kunlaboro pri klimatŝanĝiĝo. Estas plezurige, ke ĉiu ŝtato trovis en la interkonsento sian solvon kaj ĝi estis subskribita de 195 landoj. Nur du ŝtatoj ne subskribis ĝin: Sirio (pro la civita milito) kaj Nikaragvo, kiu konsideras la interkonsenton nesufiĉa kaj maljusta.

La unuflanka decido de la usona prezidanto Donald Trump retiriĝi el la interkonsento ne estas justa. Tio estas nur propra ekonomia decido por la usonanoj, ne por la tuta mondo. Trump forgesis, ke laborpostenoj ankaŭ en Usono estas kreitaj danke al la novaj alternativaj fontoj de energio.

Mi ne estas fakulo pri klimatŝanĝiĝo, sed, laŭ mia opinio, el la unuflanka decido de Trump povas rezulti: (1) laŭgrada malboniĝo de la tutmonda varmiĝo, (2) kresko de nova ondo de migrado pro klimatŝanĝiĝoj (en la sekvantaj jaroj ni verŝajne parolos pri klimataj rifuĝintoj), (3) konstato, ke Trump estas malfidinda partnero en ekonomiaj kaj diplomatiaj traktadoj, kaj (4) vasta kritiko de aliaj ŝtatoj, internaciaj organizaĵoj kaj elstaraj personoj.

La interkonsento de Parizo ne estas la unusola savo de nia planedo. Ĝi prezentas klopodon fari la maksimumon por la solvo de la klimatŝanĝiĝoj. Sed la decido de Trump estas egoisma kaj neakceptebla.

Julius Hauser

Slovakio

Anoncetoj

Politiko

SLOVAKIO/POLLANDO

Interregistara kunsido

Trafika komuniko kaj projekto de konstruado de nova slovaka-pola gasodukto troviĝis inter la ĉeftemoj traktitaj dum la komuna kunsido de la slovaka kaj pola registaroj okazinta la 31an de majo en la pola ĉefurbo Varsovio.

Slovakio kaj Pollando volas komune plibonigi la kvaliton de limregionaj ŝoseoj. Dum gazetara konferenco ambaŭ ĉefministroj, la slovaka Robert Fico kaj la pola Beata Szydło [ŝidŭo] konstatis, ke la ĝisnunaj komunaj agadoj kreas bonajn kondiĉojn por ekonomia kunlaboro. Grandaj ebloj ekzistas ankaŭ en la kampoj de defendo, justico, turismo kaj sociala politiko.

Tiu ĉi estis la dua interregistara kunsido. La unua okazis en 2013, la venonta okazos en 2018 en Slovakio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Scienco

ITALIO

Meteorŝtono riskis plentrafi Venecion

Tiu direktiĝis al Venecio, sed fine haltis en alia loko, inter la urboj Rovigo kaj Faenza [faenca] (tutmonde fama pro siaj ceramikaĵoj). Temas ne pri sendecida fremda turisto en Italio, sed pri meteorŝtono, kiu fine de majo 2017 superflugis nordan Italion, lasante malantaŭ si spirhaltigan luman poststrion. Aŭdeblis diversaj bruegoj kaj abundis komentoj sur ĉiuj sociaj retservoj (precipe Twitter) pri la majesta kaj neatendita spektaklo. Unua rekonstruo de la meteora trajektorio eblis danke al fotoj faritaj de membroj de Unuiĝo de Italaj Astroŝatantoj, kiuj mastrumas apartan reton ĝuste pri la observado de meteoroj.

La spaca ŝtonego, kiu transformiĝis en tre brilan bolidon videblan de Lombardio ĝis Emilio samkiel en pluraj lokoj de Venecilando, eniris en la atmosferon je la 23:09:22 (loka horo) de la 30a de majo. Ĝia rapido estis sufiĉe malalta, dum ĝia proksimuma trajektorio estis de sudo al nordo. Ĝia kunpuŝiĝo kun la atmosfero de nia planedo kaŭzis kelkajn sinsekvajn eksplodojn, iuj el kiuj estigis laŭdire lumecon similan al tiu de plenluno — laŭ iuj atestantoj eĉ plian. Tion ĉi sciigis la fakuloj Maurizio Eltri kaj Enrico Stomeo el la supre menciita astronomia asocio.

Maso

Laŭ la haveblaj donitaĵoj, verŝajnas, ke la ŝtono ekaperis en la ĉielo je alteco de ĉirkaŭ 99 kilometroj iom sude de la urbo Faenza (provinco Ravenna) por poste malaperi je alteco ĉirkaŭ 22-kilometra super la suda parto de Venecilando, inter la urboj Rovigo kaj Chioggia [kjoĝa] (ne malproksime de Venecio). Se la fluganta objekto ne estus diseriĝinta en la atmosfero kaj ĝia maso estintus pli granda, oni kalkulas, ke ĝi estus frakasiĝinta ene de la metropola teritorio de Venecio, plej probable ĉe la urbeto Mira.

Fragmentoj

“Geamikoj, super Milano ĵus pasis verda aerolito aŭ io tia. Ĉu vi scias ion ĉi-rilate?”, pepis ŝokite la populara kantisto Fedez [fedec], dum liaj ŝatantoj plejparte pensis pri nura ŝerco. Pro la pluraj eksplodoj, kiujn la eniro de la bolido provokis precipe en la lasta fazo de ĝia freneza itinero, la areo, kie disperdiĝis la falintaj fragmentoj, estas tre granda kaj situas inter la regionoj Emilio kaj Venecilando, pli precize inter la vilaĝoj Berra (provinco Ferrara) kaj Adria (provinco Rovigo). Neniu, bonŝance, estis tamen vundita, nek estiĝis iaj damaĝoj.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Scienco

KUBO

Uraganoj furiozas, sed la lando ilin alfrontas

Ĉiujare uraganoj minacas Kubon. La formo de la insulo (longa kaj mallarĝa), ĝia pozicio en la Kariba Maro kaj ĝia humida klimato estas faktoroj favoraj al la apero de tiuj veteraj fenomenoj, kiuj ofte trairas la landon kaj influas la vivon de la loka loĝantaro. La lando tamen lernis alfronti ilin per modelo, kiun multaj landoj provas nun imiti.

Diabloj kaj spiritoj

La vorto “uragano” venas el la vortaro de la praloĝantoj de Centra kaj Suda Ameriko. “Hunraken”, “Hurakan”, “Juracán”, “Hyroacan”, “Aracan”, “Urican” kaj “Huiranvucan” estas vortoj uzataj de diversaj pratribanoj por indiki la diojn de fulmoj kaj de pluvoj, diablojn, malbonajn spiritojn, fortajn ventojn kaj aliajn similaĵojn.

Sanktuloj, virinoj kaj viroj

Tajfunoj kaj ciklonoj, kiuj ekzemple frapas Pacifikon kaj la Hindan Oceanon, apartenas al la sama kategorio. Oni diras, ke Kristoforo Kolumbo estis la unua persono, kiu oficiale raportis uraganon, en 1495. Ĉar povas fojfoje kunesti samtempe pluraj uraganoj en la sama areo, estas necese nomi ilin por eviti miskomprenojn. Estintece la nomado de uraganoj okazadis laŭ la nomo de la romkatolika sanktulo, en kies dato la ŝtormo ekaperis. Fine de la 19a jarcento oni komencis male nomi ilin per virinaj nomoj, kaj tio oficialiĝis en 1953. En 1979 oni ekuzis virajn kaj virinajn nomojn alterne, laŭ alfabeta ordo: ili povas esti en la lingvoj hispana, angla kaj franca. La Monda Organizaĵo pri Meteologio uzas ses nomlistojn, kies ciklo estas sesjara.

Klimata kaprico

Ene de la menciitaj listoj ĉiujare oni anstataŭigas nur la nomojn de pasintaj uraganoj, kiuj provokis grandan detruon en iu lando aŭ mortigis multajn homojn, kaŭzante grandajn perdojn aŭ estigante aliajn malbonaĵojn. Oficiale la uragana periodo por Kubo (samkiel en la ĉirkaŭa regiono) estas de la 1a de junio ĝis la 30a de oktobro, sed pro iu kaprico de la klimato, en 2012, la uraganoj Alberto kaj Beryl skurĝis la insularon antaŭ la komenco de ĉi tiu periodo. La samo okazis en 1887 kaj 1908.

Fidel Castro

Uraganoj naskiĝas en maroj, ĝenerale en punktoj kun malalta atmosfera premo, sed kun temperaturo pli alta ol tiu de la ĉirkaŭaĵo. Estas notinde, ke en la suda hemisfero ili turniĝas ĉirkaŭ la propra “okulo” (uragana centro) laŭ la direkto de horloĝa montrilo; inverse ili turniĝas en la norda hemisfero. Ĝenerale la naskiĝloko de uraganoj kaj iliaj itineroj dependas de la monato, kiam ili okazas. La plej danĝeraj por Kubo formiĝas dum la unuaj kaj la lastaj monatoj de la uragana periodo. Historie la plej grava uragano por Kubo (se mezuri laŭ la nombro de mortintoj) estis la Uragano de Santa Cruz del Sur, kiu furiozis en novembro 1932. La vilaĝo Santa Cruz del Sur preskaŭ malaperis, kaj la kalkulitaj perdoj estis proksimume 3500 homoj, plejparte pro la ŝtorma tajdo.

La due plej memorata katastrofo por Kubo okazis en 1963 en la orienta parto de la lando. Tiu uragano nomiĝis Flora kaj provokis la morton de pli ol mil kubanoj pro la pluvegoj kaj la inundoj, kiujn ĝi kuntrenis. Tiam Fidel Castro persone gvidis la savoperaciojn. Flora frapis dum kvar tagoj la regionon, atingante tri fojojn la samajn ejojn. La trian lokon en tiu ĉi listo okupas la tiel nomata Uragano de San Marcos de oktobro 1870. Ĝi malrapide translokiĝis, akompanate de fortaj ventoj kaj pluvoj kaj de la plialtiĝo de la marnivelo, kaj kaŭzis katastrofon en la urbo Matanzas kun proksimume 800 vivperdoj.

En oktobro 1944 uraganaj ventoj vipis la ĉefurbon Havano dum 14 horoj; dum la duono de tiuj, oni registris ventojn rapidajn pli ol 200 km/h. Oni raportis pri 300 mortintoj.

Trankvila (sed mallonga) momento

Kiam uragano alproksimiĝas, la loĝantoj vidas, ke horon post horo pliiĝas la ofteco kaj la intenseco de pluvoj, ventoj kaj fulmotondroj. Poste alvenas la uragano mem kaj, kiam la “okulo” trapasas iun lokon, tuj venas trankvila momento. Oni povas vidi la sunon aŭ la stelojn (depende de la horo), tamen la ŝtormo tuj revenos, eĉ pli furioza. Tiu dua momento estas ĉiam la plej danĝera pro atmosferaj kialoj, sed ankaŭ pro tio, ke oni povas pensi, ke ĉio ĉesis, ĉar la ĉielo estas jam serena.

Protekti la popolon

En la nunaj tempoj estas rimarkinda la laboro farata — antaŭ, dum kaj post la plurspecaj veteraj fenomenoj — kadre de la protektosistemo de la civitanaro (hispane: Defensa Civil). Ĉefe temas pri uraganoj, ĉar, kiel dirite, ili estiĝas preskaŭ ĉiujare. Tiu ĉi sistemo, fondita en Kubo en 1962 kun la celo protekti la popolon kaj grupigi laboristojn por protekti la naciajn industriojn, post la uragano Flora ricevis grandan puŝon rilate al la organizado. Oni pretigis planojn por protekti kaj la ekonomion kaj la sanon de la loĝantaro dum paco kaj eĉ dum eventuala milito. Hodiaŭ tiu ĉi sistemo, danke al sia longa tradicio kaj al la akirita sperto, tre sukcesas. Ĝi estas konata internacie pro sia tuja kaj efika reag-kapablo antaŭ kiu ajn katastrofo aŭ minaco. Multaj landoj lernas ĝiajn metodojn kaj organizan sistemon por apliki ilin aliloke, sed, krom la uzadon de modernaj teknologioj kaj de bonega organizado ĉiunivele, indas substreki la laboremon kaj la sindediĉon de tiom da homoj. Ĝuste tio ebligas la plej bonajn atingojn.

Niurka Alonso Santos

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

SLOVAKIO

Maljuniĝo

En majo ĉi-jara aperis en Slovakio la rezultoj de la censo farita en la fino de decembro 2016: La averaĝa vivdaŭro de virinoj estas 80,4 jaroj, kaj de viroj 73,7.

Kelkaj ciferoj

El 5 435 343 loĝantoj, 51,2 % estas virinoj. En la lasta jaro naskiĝis 57 557 vivaj infanoj. Okazis 29 897 geedziĝoj, kaj registriĝis 15 277 abortoj. Inter aliaj statistikaĵoj la averaĝa aĝo de akuŝantinoj estas 30 jaroj.

Interpreto de la rezultoj

Laŭ analizistoj la evoluo de priaĝaj datumoj tute klare montras la maljuniĝon de la slovaka loĝantaro. La kialoj estas: ŝanĝiĝo de la homa sinteno koncerne reproduktadon, malgranda naskemo de virinoj (la statistikaĵo pri la kvanto de infanoj ĉe unu patrino estas 1,48), ekonomiaj kialoj, libereco veturi, sukcesa kariero ktp.

Pliaj statistikaĵoj

La hungara etna minoritato estas 8,4 % de la slovaka loĝantaro, la romaa 2,0 % kaj la ĉeĥa 0,6 %.

Laŭ la censo loĝas en Slovakio 69 695 eksterlandanoj. La nombro de fremdaj laboristoj estas preskaŭ 35 000 (18 200 en la jaro 2010 kaj 13 900 en 2008). La plej grandan kvanton en la labormerkato havas civitanoj de Rumanio; sekvas Serbio, Ĉeĥio, Pollando kaj Hungario.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Leteroj

Ne jupoj sed kulotoj

Ial miksiĝis virinaj kaj viraj vestoj en mia artikolo Somermeza festo (Monato 2017/06, p. 26). Kompreneble la nacia kostumo de la finninoj konsistas el jupo, bluzo kaj veŝto, dum la kostumo de viroj konsistas el kuloto, ĉemizo kaj veŝto kun tranĉilo ĉe la zono.

Raita Pyhälä

Finnlando

Scienco

NOVA ESPLORO

Kiu rilato inter infanaj perturboj kaj patrina telefonemo?

Nova scienca esploro el la malnova kontinento sugestas, ke infanoj naskitaj de virinoj, kiuj ofte parolas poŝtelefone, spertas pli altan riskon pri nenormala konduto kompare kun infanoj, kies patrinoj ne havas tian kutimon. La kolektado de donitaĵoj tiurilate okazis, inter la jaroj 1996 kaj 2011, en pluraj — ĉefe eŭropaj — landoj: Danio, Hispanio, Norvegio, Nederlando, sed ankaŭ Koreio.

Oni pristudis dekmilojn da patrinoj kaj infanoj. Gefiloj de telefonemaj patrinoj pli ofte montris troaktivan konduton inter la kvina kaj sepa jaroj de sia vivo. Riskoportaj patrinoj estis precipe tiuj, kiuj telefonis almenaŭ kvar fojojn tage (aŭ dum unu horo entute), malsame ol tiuj, kiuj utiligis la propran poŝtelefonon en ĉiu tago nur unufoje (aŭ eĉ malpli). La esploristoj ne konsideris kadre de siaj statistikoj faktorojn kiel aĝon, eventualan edzinan staton kaj instrunivelon de la patrinoj.

Telefonradiado

La plenumintoj de la esploro tamen avertas, ke oni devus prudente eltiri konkludojn el tiuj ciferoj. Pliaj studoj necesas, por ke oni povu elkompreni, ĉu la kaŭzo de la infanaj perturboj estas la telefonradiado mem aŭ aliaj faktoroj iumaniere ligitaj al la kutimo paroli per tiaj aparatoj. Ekzemple kiel ekskludi, ke telefonema patrino malpli zorgas pri sia ido?

Paulo Sérgio Viana

korespondanto de Monato en Brazilo

Scienco

SANO

Grajnoj kaj nuksoj efikas kontraŭ la reapero de kancero

Jam de longa tempo oni scias, ke la adopto de sana vivstilo protektas ĝis certa grado kontraŭ diversaj malsanoj. Oftaj korpekzercoj, regula manĝado de legomoj kaj fruktoj kombine kun evitado de ruĝa viando estas iuj el la ĉefaj rekomendoj. Vivi sane cetere ŝirmas eĉ kontraŭ iaj kanceroj, kaj estas konate, ke la regula manĝado de nuksoj kaj de aliaj oleecaj grajnoj garantias kroman protekton. Sed kio pri pacientoj, kiujn jam trafis kancero kaj kiuj nun klopodas eviti la reaperon de tiu malsano?

Ankaŭ tiuokaze, laŭ esploro plenumita de usona fakcentro, konfirmiĝas la utilo kaj sanefiko de ĉio supre menciita: ĉe grupo de pacientoj, kiuj sekvis post operacio kaj ĥemioterapio tiun dezirindan vivstilon, intesta kancero malpli ofte reaperis. La riska procento eĉ plie reduktiĝis ĉe individuoj, kiuj regule manĝadis oleecajn grajnojn (escepte, tamen, de arakidoj).

Ĉiam pli evidenta utilo

La medicinistoj asertas, ke ili ankoraŭ ne scias la precizan manieron, kiel ĉi tiuj faktoroj favore influas la homan sanon. Spite al ilia ĉiam pli evidenta utilo, tamen, ili insistas, ke la kolektitajn donitaĵojn oni neniel rigardu kiel indikon, ke sana vivstilo inkluzivanta la konsumadon de nuksoj povas anstataŭi la formalan kuracadon de kancero per la modernaj rimedoj de onkologio.

Paulo Sérgio Viana

korespondanto de Monato en Brazilo

Leteroj

Stranga aserto

La aserto, ke arabdevenaj vortoj atingis Kubon kun enmigrintoj el arabeparolantaj landoj (Monato, 2017/06, p. 20-21) estas iom stranga. La cititaj ekzemploj aspektas kiel “normalaj” hispanaj vortoj kun araba deveno, do ne nur elementoj de la loka kuba dialekto.

Martin Purdy

Nov-Zelando

Moderna vivo

EŬROPA UNIO/ITALIO

Ne ĉia lakto laktas

Neniu rajtas surmerkatigi produktojn centprocente vegetaĵajn kun devojigaj nomoj, kiel “lakto”, “kremo”, “kirlita kremo”, “butero”, “fromaĝo”, “jogurto” kaj similajn, kiujn la juro de Eŭropa Unio rezervas nure al produktoj kun besta deveno. Do, por rajti paroli pri lakto, ja devas esti okazinta ia melkado. Iu ajn alia produkto, kiu baziĝas sur sojo, rizo aŭ migdaloj, ne vere laktas kaj tial ne povas esti nomata tiumaniere.

Klarigoj

Jen tio, kion decidis en junio 2017 la Juĝkortumo de Eŭropa Unio, kies sidejo estas en Luksemburgo. Oni sciigas, ke tio validas ankaŭ en la okazo, ke sur etikedoj tiujn nomojn kompletigas klarigoj aŭ priskribaj indikoj pri la vegetaĵa deveno de la koncerna produkto.

Veganoj

En Italio pluraj gepatroj komencis sekvi, en la lastaj jaroj, la modon nutri siajn idojn per alternativa, vegetaĵa lakto. Komence de 2016 kaŭzis grandan diskuton la fakto, ke paro nutris sian novnaskitan filinon per speco de migdala lakto hejme preparata, erare konsiderante ĝin el nutra vidpunkto simila al bovina lakto. Ilia infankuracisto konstatis, ke la etulino ne kreskas regule, kaj li denuncis tiujn malprudentajn gepatrojn. Eĉ Vasco Merciadri [vasko merĉadri], kuracisto kaj ano de la scienca komitato de la asocio Italaj Veganoj, tiam parolis klare pri stulteco de la gepatroj. Vegana dieto povas liadire komenciĝi fine de la demamigo, ne antaŭe. Beboj komence de sia vivo bezonas patrinan lakton, nenion alian kaj precipe neniun anstataŭaĵon senrajte nomatan tiel.

Roberto Pigro

korespondanto de Monato por Italio, Kipro kaj Grekio

Moderna vivo

ITALIO

Pliiĝas solaj ne-plenaĝaj kaj inaj enmigrantoj

Inter januaro 2011 kaj decembro 2016 alvenis al Italio entute 62 672 neplenaĝuloj, kiujn neniu adolto akompanis. Ili devenis precipe de Eritreo, Egiptio, Gambio, Somalio, Sirio kaj Niĝerio. La nombro estas aparte rimarkinda, ĉar pasintjare la solaj neplenaĝuloj estis nur 17 % de la sumaj enmigrantoj.

Infanoj kaj perforto

Obliĝas ĝenerale inter la rifuĝintoj la procentaĵo de solaj infanoj sub 14-jaraj, samkiel la kvanto de knabinoj kaj junulinoj. Tiuj ofte spertas perforton dum la vojaĝo; vojaĝo ĉiam plena de espero, sed ofta risko estas direktiĝi al prostituado, kiam ili atingas la italan duoninsulon.

Nevidebluloj

Krom la suprajn homajn kategoriojn, oni devas konsideri la ĉeeston ankaŭ de tiel nomataj “nevidebluloj”. Temas pri migrantoj, kiuj kaŝe transiras al aliaj pli nordaj landoj por klopodi kuniĝi kun siaj familianoj, sed kelkfoje ili denove fariĝas viktimoj de senskrupulaj uloj, kaj tiel daŭras kaj kompletiĝas la propra drameca “eliro”.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Politiko

NEPALO

Unuaj lokaj elektoj en 20 jaroj

La 14an de majo 2017 la nepalanoj voĉdonis por reprezentantoj en la urbaj konsilioj. Tio okazis la unuan fojon en du jardekoj kaj signifas, ke la landa konflikto povas demokratie solviĝi.

La elektoj por lokaj postenoj, antaŭe okupitaj de burokratoj, okazis post la 10-jara komunista ribelo kaj jaroj de malfruo pri la redaktado de nova konstitucio.

Pace malgraŭ bomboj kaj minacoj

La unua fazo de la balotado en la mezo de la himalaja lando estis plejparte paca, malgraŭ la du bomboj proksime al la ĉefurbo Katmanduo, kiuj estis trovitaj antaŭ la domo de unu el la kandidatoj.

La komunisma partio, konata pro pasinta perforto, minacis malebligi la elektojn, dirante, ke la lando bezonas pli da politikaj reformoj por iĝi preta por la elektoj. Tamen la voĉdonado iris plejparte glate.

Antaŭ du jaroj la nova konstitucio ebligis anstataŭigon de la malnova monarkia sistemo kaj enkondukis la regulojn por provinca kaj parlamenta balotadoj. La konstitucio, aprobita post ok jaroj da politika kverelado, estas grava atingo, kvankam ne ĉiuj estas kontentaj pri ĝia akcepto.

La dua fazo de la lokaj elektoj — en la resto de la lando — okazis la 14an de junio.

Malfacila historio

La lokaj reprezentantoj estis lastfoje elektitaj en 1997, sed baldaŭ ne plu povis funkcii pro la brutala maŭista ribelo. Tiam preskaŭ 70 % de la loĝantaro en la aĝo sub 35 jaroj voĉdonis.

Sekvis la 10-jara milito, kiu finiĝis en 2006, kaj en la lando komenciĝis malglata transiro de hindua monarkio al federacia respubliko, tra naŭ registaroj en ok jaroj farintaj nenion por la ekonomia kresko en la lando.

Balotiloj preskaŭ unu metron longaj

La balotado malfermiĝis en tri provincoj je la 7a horo matene, kun preskaŭ 50 000 kandidatoj konkurantaj por la postenoj de la urbestro, vicurbestro kaj lokaj konsilantaroj en 283 komunumoj.

Longaj vicoj formiĝis ekster la balotejoj en la ĉefurbo Katmanduo; multaj entuziasmaj balotontoj ŝirmis sin per ombreloj de la bruliga suno.

Dum la junuloj vidas la voĉdonadon kiel ŝlosilon por ŝanceli la potencon de la tri ĉefaj politikaj partioj, ankaŭ la partopreno de la maljunuloj estas forta, inkluzive de 105-jara viro, kiu balotis en Gorkha, la epicentro de la ruiniga tertremo en 2015.

La balotiloj en la ĉefurbo — unu el la plej grandaj distriktoj — estis preskaŭ unu metron longaj por enteni ĉiujn 878 kandidatojn.

Dufazaj elektoj

La elektoj okazas en du fazoj pro la speciala situacio en la sudaj ebenaĵoj limaj kun Barato, kie la madhesana minoritato (etna grupo en la landlima parto inter Nepalo kaj Barato) rifuzas partopreni en voĉdonado post la amendo de la konstitucio.

Tial la voĉdonado en la kvar provincoj, pro la potenciala risko de elekto-rilata perforto, okazis en la dua fazo, la 14an de junio. Tamen, ĉar la rezultoj de la unua fazo estis jam konataj, observantoj atentigis, ke tio povis influi la rezultojn de la dua.

La nova konstitucio

Kiel parto de la interkonsento, kiu finis la internan militon, la nova konstitucio estis adoptita en septembro 2015, preskaŭ jardekon post la fino de la konflikto. La provincaj kaj landaj elektoj devos okazi en januaro 2018 kiel la fina paŝo de la pacprocezo.

Sed la konstitucio provokis protestojn de la madhesa komunumo, kiu asertis, ke la dokumento lasas ilin politike marĝenaj. Tio kaŭzis monatojn longan blokadon de la Barata-Nepala limo en 2015 kaj kripligan mankon de varoj en la tuta lando.

La madhesa komunumo minacis bojkoti la lokajn elektojn, se la konstitucio ne estos reverkita. Tio devigis la registaron okazigi la voĉdonadon en du fazoj.

Unuiĝinta Marksisma-Leninisma Partio estis la unua kaj la partio Nepala Kongreso la dua laŭ la voĉoj en la unua fazo. Nun la nepalanoj senpacience atendas la rezultojn de la dua fazo de la balotado.

Sandip Lamichhane

korespondanto de Monato en Nepalo

Moderna vivo

TEĤNOLOGIO

Inteligentaj benkoj

Tri slovakaj urboj testas novan projekton: “inteligentajn” elektronikajn benkojn por civitanoj.

Avantaĝoj

La benkoj havas multajn avantaĝojn: Eblas ŝargi poŝaparatojn per du USB-konektiloj kaj ankaŭ sendrate. Disponeblas vifia konekto kaj informoj pri la loka vetero. En distanco de kvar metroj Interreto estas alirebla la tutan tagon. Oni registras ĉiutage por ĉiu benko, kiom da homoj ĝin uzas.

Energifonto

Sunpaneloj produktas ĉirkaŭ cent vatojn por garantii daŭran funkciadon, grandparte sendepende de la vetero. La bazo de ĉiu benko estas bele lumigata, kio ebligas dumnoktan uzadon.

Ne-rompebla sekurecvitro protektas la benkojn kontraŭ malbona vetero kaj vandalismo. La fortika objekto eltenas pezon de pli ol mil kilogramoj.

Oni atendas, ke la projekto sukcesos, kaj ke iom post iom la uzado vastiĝos en tuta Slovakio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La sunpaneloj de la benkoj produktas ĉirkaŭ 100 vatojn. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Ĉiu benko registras la kvanton de homoj uzantaj ĝin. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La benkoj ebligas konekton al Interreto kaj ŝargi poŝaparatojn. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Tri slovakaj urboj testas modernajn benkojn por civitanoj. Foto: SONA HAUSEROVA

Moderna vivo

GRAFITIO

Beligado aŭ damaĝo?

“Mi volas vidi mian nomon ĉie, sur ĉiu muro” estas la slogano de la sviso Renato Spuberi, kiu (mal)ornamis en Vieno centojn da muroj kaj aliajn objektojn. Lia artista nomo Puber ofte videblas diversloke. En 2016 li ekspoziciis siajn artaĵojn en la viena HO-Galerio.

Arestoj kaj punoj

La polico kaptis Spuberi okaze de ŝtelo de biciklo, kaj en liaj poŝoj troviĝis skatoloj da ŝprucfarboj kaj fotilo kun fotoj de diversaj grafitiaj bildoj.

Pro tio en julio 2014 oni kondamnis lin je 14 monatoj da mallibereco, sed finsuferinte la punon li daŭrigis sian agadon. Oni denove kaptis lin kaj sekvis kondamno pro damaĝo de objektoj, al kio aldoniĝis kontraŭaresta rezisto, ĉar li vundis policanon. La puno estis 10 monatoj en prizono.

Libera grafitiisto

Ankoraŭ ne-kaptita estas grafitiisto, kiu subskribas ĉiam per sia artista nomo TOFU. Li “ornamis” kelkajn vagonojn de duaranga fervojlinio en Suba Aŭstrio. Aŭtomata fotilo de TOFU faris fotojn, kiuj ĵus aperis en diversaj gazetoj.

Leĝoj kaj kutimoj

La grafitian stilon imitis hotelo IBIS en la 9a distrikto de Vieno, per farbado de antaŭhotela muro. La hotelestroj preferis ne atendi ĝis la alveno de “sovaĝaj” grafitiistoj. Kelkaj bildoj estas tute belaj kaj kompreneblaj, sed ofte oni vidas nelegeblajn kvazaŭ kodo-mesaĝojn.

La manio, voli vidi sian nomon ĉie, ne estas nova. En la epoko de Biedermeier* vivis en Vieno Joseph Kyselak [jozef kíselak] (1798-1831), kiu gratis sian nomon sur multajn ŝtonojn dum siaj migradoj en kaj ĉirkaŭ Vieno. Oni neniam kondamnis lin, kaj ankoraŭ hodiaŭ oni vidas kelkloke lian skribaĵon “Kyselak estis tie ĉi”.

En Vieno ekzistas deko da laŭleĝe ŝprucfarbitaj muroj.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

La grafitian stilon imitis hotelo IBIS per farbado de antaŭhotela muro. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Grafitiaĵo kvazaŭ koda videblas en la 18a viena distrikto. Foto: WALTER KLAG

* 1. Biedermeier estas la nomo de literatura kaj arta stilo ĉefe ornama, kiu evoluis en la aŭstra imperio kaj centra Eŭropo inter la periodo de la Kongreso de Vieno (1814-15) kaj la epoko de Restaŭrado (1848).

Moderna vivo

VIENO

Turo kontraŭ urba aspekto

Turo alta 66 metrojn eble ne estas sensacio en Novjorko aŭ Pekino, sed jes en Vieno, kies historia centro kaj proksima ĉirkaŭaĵo estas Monda Kulturheredaĵo de Unesko. Investisto planas konstruigi altan turoforman luksan loĝdomon proksime de la urba centro, en loko nun okupata de la malkonstruota hotelo InterContinental (oni konstruis ĝin de 1961 ĝis 1964, aktuala alteco 39 metroj).

Vienanoj rezistas

En Vieno neniu projekto realiĝas sen vasta antaŭa diskutado inter la komunumaj reprezentantoj kaj la civitanoj, sed en tiu ĉi okazo oni prezentis la jam pretigitan projekton sen eblo pridebati ĝin. Tial multaj manifestacioj, kolektadoj de subskriboj kaj aliaj iniciatoj celis almenaŭ malaltigi la “monstran” monotone rektangulan turon. Multaj homoj kontraŭas ankaŭ la malgrandigon de la tre ŝatata sketejo, kiu de la jaro 1901 troviĝas en la spaco celata de la nuna projekto.

La konstruado laŭplane komenciĝos en la jaro 2020, kaj la nuna hotelo restos malfermita ĝis la fino de 2019.

Unesko

La Monda Heredaĵo de Unesko konsistas el objektoj kreitaj de la homo (Monda Kulturheredaĵo) kaj naturaj objektoj (Monda Naturheredaĵo), kiuj meritas specialan protektadon surbaze de konvencio de Unesko pridecidita en 1972 en Stokholmo kaj valida ekde 1975. La 6an de julio en sia 41a sesio en Krakovo la Komitato de la Monda Heredaĵo enskribis la historian centron de Vieno en la Liston de la Monda Heredaĵo en Danĝero, kromnomata la Ruĝa Listo de la Monda Heredaĵo.

La baldaŭ ne plu aktiva urbestro de Vieno Michael Häupl [míĥael hojpl] deklaris, ke Vieno ne bezonas la titolon “mondheredaĵo”, kaj ke ne venos malpli da turistoj (ne tur-istoj!) pro nur unu malbela turo.

Ruĝ-verda tur-batalo

La verduloj, kiuj de 2015 konsistigas regantan koalicion kun la socialdemokratoj, kunsidis por decidi, ĉu ili estas por aŭ kontraŭ la tur-projekto. La plimulto estis kontraŭ, sed la estrino de la verduloj, la grekdevena Maria Vassilakou, ne akceptis tion kaj diris, ke la verdaj parlamentanoj povas voĉdoni kiel ili volas. La fina rezulto de la voĉdonado estis 51 por la projekto kaj 46 kontraŭ. Tri verduloj forlasis la parlamentejon antaŭ ol alveni al decido.

Granda investsumo

La investota sumo estas 211 milionoj da eŭroj, i.a. 121 milionoj por nova hotelo, 57 milionoj por la 66-metrojn alta turo — kie estos nur luksaj loĝejoj — kaj 27 milionoj por la asocio, kiu havas sketejon en tiu spaco. Disponeblos 4200 laborpostenoj dum nur kelka tempo, sed la urba aspekto de Vieno restos damaĝita por longa tempo.

En junio 2017 la aŭstra Unesko-komisiono deklaris, ke ĝis la 1a de februaro 2018 oni faru “paŝojn en la ĝusta direkto”, por ke ne sekvu nuligo de la titolo “Monda Kulturheredaĵo”.

Renate kaj Walter Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Manifestaciantoj montras per slogan-rubando, kiel la nova projekto damaĝos la vienan urban aspekton. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La novaj konstruoj aliigos la pejzaĝon. Foto: WALTER KLAG

Politiko

UNUIĜINTAJ NACIOJ

Diplomatia posteno por Slovakio

Fine de majo, la slovaka ministro pri eksterlandaj kaj eŭropaj aferoj, Miroslav Lajčák [lajĉak], estis elektita prezidanto de la 72a sesio de la Ĝenerala Asembleo de Unuiĝintaj Nacioj (UN). Li anstataŭos la fiĝian diplomaton Peter Thompson. Lajčák transprenos la postenon la 12an de septembro 2017 kaj okupos ĝin unu jaron.

Lajčák, 54-jaraĝa, komencis sian karieron en la diplomatia servo de Ĉeĥoslovakio. Li studis en la moskva Ŝtata Instituto de Internaciaj Rilatoj kaj parolas naŭ lingvojn. Lajčák laboris kiel eksterordinara kaj plenrajtigita ambasadoro en Japanio, Jugoslavio, Albanio kaj Makedonio. Li estis ministro pri eksterlandaj aferoj en la jaroj 2009-2010; la ĝisnunan postenon de eksterlanda ministro li okupas ekde 2012. Li laboris ankaŭ kiel plenuma direktoro de Eŭropa Servo por Ekstera Agado en Bruselo (2010-2012).

Tuj post sia elektiĝo Lajčák diris: “Kiel prezidanto de la 72a sesio de la Ĝenerala Asembleo de UN mi plenumos taskojn, por kiuj UN estis fondita: paco, homaj rajtoj kaj daŭripova evoluigo”. Li samtempe emfazis, ke lia “persona prioritato estas preventado de konfliktoj”. Inter aliaj celoj li envicigis ankaŭ serĉadon de respondoj pri migrado, reformoj en la sistemo de UN kaj proksimigon de UN al la homoj.

Protokole, la prezidanto de sesio de la Ĝenerala Asembleo de UN estas la plej alta funkciulo en la sistemo de UN.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Leteroj

Stranga aserto (2)

La asertoj pri arabdevenaj vortoj en la hispana lingvo de Kubo (Monato, 2017/06, p. 20-21) estas pli ol strangaj. Unue, estas neverŝajne, ke arablingvanoj iam ajn alvenis al Kubo en grandaj kvantoj. Kaj pli grave, la cititaj vortoj apartenas al la ĝenerala hispana lingvo, ne nur tiu de Kubo, kaj alvenis en la lingvon tre frue, kiam araboj de la 8a ĝis la 15a jarcento okupis grandajn partojn de Iberio. Do ili estis firmaj partoj de la hispana lingvo longe antaŭ la “konkero” de la Nova Mondo.

Brian Moon

Luksemburgo

Politiko

DIPLOMATIAJ RILATOJ

Luksemburga ministro en Kubo

La 12an de junio 2017 la kuba prezidanto Raul Castro Ruz akceptis Jean Asselborn, la ministron pri eksteraj kaj eŭropaj aferoj, pri enmigrado kaj azilo de la Grandduklando Luksemburgo. La renkontiĝo okazis en la Palaco de la Revolucio, kie la du politikistoj interparolis pri bonaj rilatoj inter la du malgrandaj landoj. Ili samopiniis pri la intenco disvolvi rilatojn en agadkampoj de komuna intereso.

Novembre oni celebros la 75an datrevenon de starigo de la diplomatiaj rilatoj inter la du landoj.

Antaŭ la renkontiĝo kun Raul Castro, Jean Asselborn vizitis ankaŭ la sidejon de la Nacia Asembleo de la Popola Potenco, kie lin akceptis Ana María Mari Machado, vic-prezidantino de tiu kuba institucio.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

ITALIO

Tutlanda biciklado pro futbala grandfaro

La rondiro de Italio (itale: giro d’Italia) estas ne nur internacie konata etap-konkurso, kiun biciklistoj partoprenas ĉiujare. Ĝi povas fojfoje esti ankaŭ longa, preskaŭ senfina vojaĝo, kiun ajna italo povas esti devigata alfronti per sia biciklo, ekzemple pro malprudenta sindevontigo publike farita. Jen speciala historio, kiu igos la leganton unue rideti kaj fine — pro ĝia humaneco — eble plori.

Davide Nicola estas ne tre konata futbala trejnisto, dungita en la somero de 2016 de la sud-itala malgranda teamo Crotone [krotone] post ĝia unua kaj historia promocio al Serie A. Neniu vere kredis, komence de la ĉampionturniro, ke ĝi havas konkretajn ŝancojn saviĝi kontraŭ titolriĉaj “kiras-ŝipoj”, kiel Juventus, Roma, Napoli, Milan kaj Inter.

La manko de espero tiurilate karakterizis ankaŭ la unuajn monatojn de la ĉampionturniro: kiel atendite, malvenkon post malvenko, spite al granda engaĝiĝo fare de ĉiuj futbalistoj, la teamo Crotone finis la komencan ludserion kun apenaŭ 9 poentoj en la unuaj 19 matĉoj, dum oni kutime bezonas inter 35 kaj 40 poentojn post 38 matĉoj por esperi restadi en la plej alta ĉampionturniro. La zelotoj, unue entuziasmaj kaj feliĉaj pro la unika ŝanco ludi en la precipa turniro de la lando, iom post iom tamen perdis la paciencon kaj ekprotestis. Iuj malkaŝe komencis kontesti la trejniston kaj postuli, ke la prezidanto de la teamo anstataŭigu lin per alia pli kompetenta persono.

Frustracio kaj senespero ĝenerale abundis inter la fervoruloj. Laŭ multaj opiniistoj la problemo estis unue la manko de sperto de kelkaj (kvankam iuokaze talentplenaj) piedpilkistoj, ja utila por supervivi en malfacila ĉampionturniro. Sed kulpis ankaŭ kaj ĉefe tio, ke la loka stadiono de Crotone bezonis post la promocio grandan restrukturadon. En la unuaj monatoj ĝi ne estis taŭga el sekureca vidpunkto kaj, dum la tuta komenca ludserio, la teamo devis ludi en la fora urbo Pescara, ekster la hejmloko, sen la subteno de la lokuloj. Kiam la teamo post tuta ludserio havis la eblon ludi efektive la hejmlokajn matĉojn, jen ekis la unuaj venkoj kaj alvenis pli da poentoj.

Ĵurnalisto iutage demandis la trejniston Davide Nicola, kion li pretas fari, se lia teamo saviĝos. Li, ŝajne mem ne tro konvinkita, ke ekzistas realaj ebloj pri tia grandfaro, respondis senpripense: “Mi ja biciklos ĝis mia naskiĝurbo, Torino.” Promeso publike farita, filmita kaj registrita. Kaj la italoj tiaaĵon ne forgesas ...

Honorvorto

Ĉar fabeloj kelkfoje havas feliĉan finon, ĝuste en la lasta tago de la piedpilka ĉampionturniro, post spirhaltiga kelkmonata rekuperado, Crotone sukcesis venki per 3 goloj kontraŭ 1 la teamon Lazio kaj lastminute transpasis la rivalon Empoli, kiu siavice malvenkis pro 1 golo kontraŭ 2 en la ludo kun la jam matematike regresinta Palermo. La iam ofendita kaj insultita Davide Nicola nun fariĝis heroo de la tuta sud-itala regiono. Tamen neniu forgesis lian promeson, kaj li deklaris, ke li nepre kaj plezure tenos sian honorvorton. Tiel post malmultaj tagoj ekis nekutima bicikla vojaĝo de la sudo de Italio ĝis la nord-okcidento: pli ol 1000 kilometroj en la plej varma sezono de la jaro.

Persisteco

Krom la futbala atingo kaj la kurioza historieto de trejnista “frenezeco”, ĉi tiu okazaĵo akiras tamen plian valoron, kiam oni ekscias, ke la filo de Davide Nicola mortis 14-jaraĝa en 2014 ĝuste pro bicikla akcidento. La trejnisto do dediĉis la heroaĵon de Crotone al sia ido, aperigante ĉi-rilate la jenan kortuŝan leteron en Fejsbuko: “Saluton, mia amato. Mi ne scias, kie vi estas. Mi ne scias, kion vi faras. Eble vi estas sur tiu nubo, kiu estis super mi tiuvespere, kiam mi kuris kun la celo igi vian lanternon flugi. Aŭ eble vi estas ĉi tie apud mi ... Jes, mi estas certa, ke vi estas tie ĉi kun mi. Ni ja batalis kune dum ĉi tiu tre komplika jaro, sed ... hodiaŭ mi scias, ke vi estis ĉiam tie kun mi. Vi sukcesis per via energio doni al mi la forton batali kaj daŭre postkuri tion, kio ŝajnis neebla. La persisteco estas tio, kio igas neeblajn aferojn eblaj; eblajn aferojn probablaj; probablajn aferojn certaj. Ale[ssandro], ĉi tiu ne estas mia venko, sed nia, kiel jam okaze de la promocio de la teamo Livorno al la unua kategorio. Mi volus ĝoji kun vi, rigardi viajn okulojn kaj vian rideton, preni vian manon kaj kune kuri kaj festi. Ĉio ĉi estas nur por vi. Ĉiu mia gajno estas via, ĉiu mia venko estos via, ĉiu mia revo estos ankaŭ via. Mi volas, ke mia koro plu batu por vi kaj ke vi povu ankoraŭ vivi per mi.”

Zigzago

La letero disvastiĝis rapide tra la tuta Italio, kaj la supreniro de la trejnisto ĝis la urbo Torino havis la formalan subtenon de gravaj asocioj, kiel tiu de la familianoj de viktimoj de survojaj akcidentoj kaj de la Itala Federacio de Amikoj de Biciklo. Eĉ la televida kanalo Sky Italia sekvis la eventon kaj faris ĉiutagan raporton pri ĝi. Davide Nicola atingis, kiel etapojn de sia biciklado, ĉiujn plej gravajn urbojn en sia vivo (Pescara, Ancona, Livorno, Genova): tiujn, en kiuj li ludis, kiam li estis ankoraŭ piedpilkisto; kaj tiujn, kie li trejnis antaŭ la subskribo de kontrakto kun la teamo Crotone. Do li tute ne elektis la plej mallongan vojon, sed volis atingi la lokojn plej karajn sen zorgi pri la eventuala neceso zigzagi tra la regionoj de Italio. La celo de ĉio ĉi? Omaĝi al sia amata kaj pereinta Alessandro kaj pruvi al la homoj, ke eĉ en ŝanĝiĝanta mondo, kie oni ofte vane paroladas, eblas kaj nepras kredi je io kaj esti veraj homoj.

La verkanto scias, ke “vera” ĵurnalisto ne rajtas paroli en la unua persono. Tamen mi emociplene finu ĉi tiun artikolon, atestante egan admiron al ĉi tiu homo, Davide Nicola, al kiu indas deziri plej grandajn sukcesojn en lia kariero. Ekde nun sendube estos kromaj subtenantoj de la teamoj, kiujn li estonte trejnos, inter la ĉiudevena legantaro de nia magazino.

Roberto Pigro

korespondanto de Monato por Italio, Kipro kaj Grekio

Fotoj

Strikodo

Ke strikodoj ne ĉiam estas tedaj, tion pruvis nederlanda fromaĝfabriko, kiu petole aldonis bovinon al la nigra-blanka striaro.

pp

Literaturo

NOVELOJ

La senpekiĝo

En la urbo ĉiuj evitis Dragoilon, ne parolis kun li, kaj kiam oni hazarde vidis lin sur la strato, oni forturnis sin. Tio ege turmentis Dragoilon, sed li konsciis, ke la homoj pravas. Li ne riproĉis ilin kaj ne koleris al ili. Dragoil mem same evitis la homojn. Tre malofte li eliris el la domo kaj ne vizitis lokojn, kie eblis renkonti konatojn. Li ne butikumis, ne eniris vendejojn. Tion faris liaj edzino kaj filino. Horojn li pasigis sola sur la balkono de la loĝejo, rigardante la straton, kie tumultis homoj kaj aŭtomobiloj. Li rigardis la trafikon, meditante, ke la akcidentoj ĉiam okazas rapide, subite, neatendite, kaj dum nur unu sekundo ili renversas kaj frakasas homan vivon.

Neniam antaŭe Dragoil eĉ supozis, ke lin trafos akcidento, sed foje-foje la sorto estas tre kruela kaj subite forprenas ĉion: la aŭtoritaton, la estimon de la homoj, la laboron, la amikojn, la parencojn.

Antaŭ kelkaj jaroj Dragoil estis direktoro de unu el la plej grandaj fabrikoj en la urbo — la kudra fabriko “Eleganteco”. En ĝi laboris ĉefe virinoj, kiuj kudris vestojn por eksporto. La laboro pli kaj pli vastiĝis. La vestoj estis ege bonkvalitaj, kaj oni amase aĉetis ilin. Dragoil, la direktoro, konstante subskribis novajn kontraktojn kaj dungis novajn kudristinojn. En la urbo oni estimis lin, ĉar li, kiel direktoro, bone zorgis pri la laboristinoj. Laŭ lia iniciato ĉe la fabriko estis infanĝardeno. Pro bona laboro li ofte ordonis kromsalajri la laboristinojn. Sed oni diras, ke multe da bono ne estas bona.

En iu vintra vespero, kiam Dragoil veturigis sian aŭton, okazis granda akcidento. La ŝoseo estis glitiga pro la glacio, kaj Dragoil karambolis kontraŭ alia aŭto, en kiu estis junaj geedzoj, kiuj tuj mortis. Oni konstatis, ke la mortintoj estas Kraso kaj Slavena. Slavena laboris en la fabriko “Eleganteco”, kaj tiu ĉi tragedio frakasis Dragoilon. Li estis ŝokita kaj preskaŭ freneziĝinta. Neniel li povis klarigi al si mem, kiel okazis la katastrofo.

Slavena estis unu el la plej belaj junulinoj en la fabriko, kun bluaj okuloj kiel kristala lago, densaj haroj kaj svelta staturo. Ŝi estis dudekdujara. Slavena kaj Kraso havis knabeton, Jonko, kiu orfiĝis.

Antaŭ la tribunalo Dragoil konfesis sian kulpon, kaj oni kondamnis lin. Kelkajn jarojn li pasigis en malliberejo. Kiam oni liberigis lin, li jam estis tute alia homo. Plu li ne havis laboron. Longajn kaj turmentajn tagojn li pasigis nur hejme. Malofte li eliris el la loĝejo, kaj li evitis la homojn. “Kial mi vivas?” demandis li sin mem. — “Ĉu havas sencon tia vivo? Estus pli bone, se mi mortintus en la katastrofo.”

Vane lia edzino provis trankviligi kaj esperigi lin, sed Dragoil iĝis pli silentema kaj pli deprimita.

Iun tagon tamen ĉio ŝanĝiĝis. Surstrate la homoj komencis denove saluti lin kaj denove konversacii kun li. Oni ne plu forturnis la rigardojn, kiam oni preterpasis lin. Foje onklino Nadja, unu el la kudristinoj en la fabriko “Eleganteco”, demandis najbarinon de Dragoil: “Kio okazis? Mi pli ofte vidas Dragoilon surstrate, kaj ŝajnas al mi, ke li jam ne estas tiel deprimita kiel antaŭe. Ĉu li forgesis la katastrofon?”

“Ne”, respondis la najbarino. “Dragoil ne forgesis la katastrofon, sed li kaj lia edzino adoptis Jonkon, la orfon, la filon de Kraso kaj Slavena. De tiam li iĝis tute alia homo. Nun li havas kialon por vivi.”

Julian Modest

Turismo

LITOVIO

La fervojponto de Lyduvėnai

En la urbeto Lyduvėnai, en la regiono Raseiniai, troviĝas la plej granda fervojponto de Litovio. Ĝi estas konstruita super la valo de la rivero Dubysa. La ponto estas 42 metrojn alta, 599 metrojn longa kaj 4,5 metrojn larĝa.

Pioniroj de la germana armeo konstruis en 1916 lignan ponton, kiu kunligis la bordojn de la rivero Dubysa. Ĉe la konstruado laboris 2000 militkaptitoj. Kvankam ĝi ne taŭgis por la fervoja transporto, la ponto tiam estis unu el la plej grandaj lignaj pontoj en Eŭropo. En 1918 samloke estis konstruita ŝtala fervojponto nomita Feldmarŝalo Paul von Hindenburg. Ĝi servis al la intensa trajntrafiko kaj estis konsiderata teknika unikaĵo pro sia konstruo.

En 1944 la retiriĝantaj germanaj soldatoj eksplodigis la ponton. En 29 tagoj estis konstruita provizora ligna ponto. En 1952 oni finkonstruis novan fervojponton, kiu staras ĝis nun. Ĝi iĝis grava parto de la malsupre kuŝanta urbeto Lyduvėnai. Ties loĝantoj ŝercas, ke dum la intensa trajntrafiko ili eĉ ne bezonas horloĝojn — la tempon ili determinas laŭ la veturantaj trajnoj.

Intensa trafiko

Antaŭ la dua mondmilito pasaĝeraj trajnoj jare transportis laŭ la ponto 5000-12000 pasaĝerojn, kaj ŝarĝtrajnoj multajn ŝarĝojn. Homoj el la tuta lando venadis ĉi tien por propraokule rigardi la unikan ponton. Maljunaj loĝantoj memoras, ke en 1937 aviadilo de la tipo Anbo 41 flugis sub ĝi. La ponto estis proklamita kultura monumento.

Tamen nun la vivo sub la ponto iĝis pli trankvila. En 1992 la stacidomo estis fermita, kaj nun nur kvin-ses ŝarĝtrajnoj tagnokte trapasas ĝin.

La fervojponto en Lyduvėnai estas gardata kiel strategia objekto, tial oni ne rajtas promeni sur ĝi. Tamen Lietuvos geležinkeliai, la ŝtata fervojkompanio, kontentigas la scivolon de multaj vizitemuloj kaj organizas ekskursojn sur la ponton.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

La fervojponto en Lyduvėnai (Litovio) estas konsiderata kiel teknika unikaĵo. Foto: LAST

Moderna vivo

TURISMO

Tramo kun valsoj

La originala mallonga nomo de tramo en Vieno estas “Bim”, kiu reprezentas la sonon de sonorilo. Post ĉiu halto, unue la konduktoro kaj poste la stiristo de la tramo aŭdigas: “bim”.

Same tre ŝatataj kiel tramoj estas la mondkonataj valsoj de Johann Strauss filo [ŝtraŭs]. Kial ne kombini ambaŭ?

Itinero

La speciala rondveturo de “Valso-Bimo” okazas unufoje en ĉiu monato, kaj ĝi komenciĝas laŭ Ringstrato ĉe la novart-stila pavilono en Karloplaco. Ĉe la iama armeo-ministrejo oni aŭdas “Radetzki”, marŝon komponitan de Strauss.

Pliaj fragmentoj de muzikaĵoj — ekzemple el opereto La Vesperto — kaj histori-rilataj informoj akompanas la turistojn ĝis kiam la tramo atingas la muzeon Strauss en la naŭa distrikto.

Servoj

La prezo estas 45 eŭroj, kaj ĝi inkluzivas enirbileton por la muzeo kaj specialan kuirartan frandaĵon. Dum la tuta veturo ne estas uzataj elektronikaj aŭd-gvidiloj, kaj profesia turistgvidantino Ingrid Andrea Bagus altkvalite rakontas interesajn anekdotojn.

Detaloj de la veturilo

La historian tramon — tipo M, numero 4149 — oni konstruis en la jaro 1929, kaj ĝi funkciis ĝis 1977. Poste, Asocio de la Fervoj-Amikoj (VEF) renovigis ĝin. La motorvagono povas tiri du samtipajn vagonojn kaj kun ili atingi rapidecon de 40 kilometroj hore, sed nur en ebena tereno.

Pliaj informoj troveblas ĉe: www.strassenbahnjournal.at/wiki/index.php?title=Type M (1927-1979) kaj www.vef.at.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Valso-Bimo sur Viena Karloplaco. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Detalo de Valso-Bimo. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La stirejo. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

La signalo de la linio: Dancanta paro kaj Johann Strauss direktanta. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Antaŭ la junstila pavilono de Otto Wagner. Foto: WALTER KLAG

Spirita vivo

KANONIGO

Litovio havas duan beatulon

Unika ceremonio okazis en la ĉefurbo de Litovio, Vilnius, la 25an de junio. Unuafoje en la lando, do ekster Romo, okazis ceremonio de beatigo. Tiun titolon akiris la episkopo Teofilius Matulionis. La ceremonion de beatigo gvidis la prefekto de la kongregacio pri proklamo de sanktuloj kardinalo Angelo Amato el Vatikano. La por Litovio historian eventon partoprenis kvin dekoj da kardinaloj kaj episkopoj kaj centoj da pastroj el Litovio kaj najbaraj landoj.

Papo Francisko

“Hodiaŭ en Vilnius la episkopo Teofilius Matulionis, kies mortigon en 1962 inspiris malamo al la kredo je Dio, kiam li estis preskaŭ 90-jara, estos beatigita. Ni danku al Dio pro tio, ke ni povas atesti tiun ĉi defendanton de kuraĝa kredo kaj la homa digno. Ni honoru lin kaj la tutan popolon de Litovio.” Tiujn ĉi vortojn al amaso da pilgrimoj sur la placo Sankta Petro en Vatikano prononcis la papo Francisko.

Dalia Grybauskaitė

“Tiu ĉi tago estas escepta por ĉiuj litovaj kredantoj kaj la ŝtato mem. Suferinta multfojajn arestojn, enprizonigojn, pridemandadojn, torturojn, provojn de varbado por la sovetia sekreta servo KGB, la episkopo ne perdis tion, kio estas la plej grava: humanecon, amon al homoj kaj fidelecon al la vero.” Dum la ceremonio de beatigo tiel parolis la prezidanto de Litovio Dalia Grybauskaitė.

Torturoj kaj malsato

Teofilius Matulionis naskiĝis en junio de 1873. Dum sia vivo li spertis ĉiujn malavantaĝojn de la komunista reĝimo: 11-foje li estis enprizonigita, kaj en mallibero li pasigis 16 jarojn, kvarfoje li estis juĝata, li estis submetita al noktaj pridemandadoj, kruelaj batoj, venenado, torturoj, malsato. Li plenumis fizike terurajn laborojn en neimageblaj kondiĉoj, spertis ekzilon, persekutojn kaj misfamigojn, malsaniĝis kaj finfine 89-jara estis mortigita en 1962 per injekto de nekonata enhavo. Supozeble al tio kontribuis la sovetia sekreta servo KGB, tamen realaj pruvoj de tia versio mankas.

Relikvoj

En la beatiga ceremonio estis solene bonvenigitaj la relikvoj de Teofilius Matulionis: la sarkofago kun liaj restaĵoj, alportitaj el la katedralo de Kaišiadorys, kie ili estis gardataj en la kripto de la katedralo. Post la solenaĵo ili estis revenigitaj en la katedralon kaj poste lokitaj en tiea kapelo.

Unu sanktulo, du beatuloj

La episkopo Teofilius Matulionis iĝis la dua litovo, kiu meritis beatigon. En 1987 omaĝe al la 600a datreveno de la kristanigo de Litovio la papo Johano Paŭlo la 2a proklamis beatigon de la episkopo Jurgis Matulaitis. Tiam, dum la sovetia reĝimo, la ceremonio ne povis okazi en Litovio. Ĝi okazis en Romo. Litovio havas unu sanktulon, protektanton de la ŝtato. En 1602 pro sia pieco kaj honesta vivo estis kanonigita Kazimieras Jogailaitis (pole Kazimierz IV Jagiellończyk), la reĝo de la Litovia Grandduklando kaj Pollando, vivinta en la 15a jarcento. En Litovio la romkatolikan kredon konfesas ĉirkaŭ tri kvaronoj de la loĝantaro.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Teofilius Matulionis en 1935.

[FORIGITA!: bildo]

La ceremonio de la beatigo de Teofilius Matulionis sur la Katedrala Placo en Vilnius.

Moderna vivo

FRANCIO

Mortis elstara virino

Simone Veil [simón vej], supervivinto de la naziaj koncentrejoj, mortis la 30an de junio, iom antaŭ sia 90-jariĝo. Ŝi estis la franca ministro, kiu leĝigis la eblon abortigi, kaj la unua elektita prezidantino de la Eŭropa Parlamento.

Aresto kaj deporto

Simone Annie Jacob naskiĝis la 13an de julio 1927 en juda familio ne praktikanta religion, sed kulture jude edukita.

Ŝi trapasis la abiturientan ekzamenon en 1944 en malfacilaj cirkonstancoj. Ŝin oni arestis surstrate, kiam ŝi volis festi la finon de la ekzamenoj. Same la tutan familion oni kaptis.

Ŝin oni deportis al Auschwitz-Birkenau [aŭŝvic birkenaŭ] kaj poste al Bergen-Belsen. Konstatinte, ke infanoj estas tuj mortigataj, ŝi anoncis sin 18-jara, kvankam ŝi estis nur 16-jara.

Ŝi klarigis, ke nur psike fortaj homoj povis transvivi la abomenaĵojn de la koncentrejoj. La patrino mortis tie, kaj la patro kaj la frato estis murditaj en Litovio.

Ŝtatoficisto

Kvankam diplomita, por povi prizorgi sian familion la patrino neniam laboris, sed Simone post juraj studoj karieris kiel alta ŝtatoficisto. La plej juna el la tri filoj rakontas, ke dum veturoj okaze de ferioj la patrino ofte haltis ĉe la malnovaj malliberejoj, dum la filoj atendis en la aŭto.

Ministro pri sano

Ŝi verŝajne restos en la memoro de francoj pro la leĝo, kiu havas ŝian nomon kaj rajtigas propravole ĉesigi gravedecon.

La nova kaj juna tiama prezidanto de la franca respubliko Valéry Giscard d’Estaing [valerí ĵiskár desté] tre ruze proponis leĝon — kiu koncernis virinojn — ne per la ministerio pri virinaj aferoj, sed per la ministerio pri sano, substrekante, ke la problemo — morto de virinoj dum aŭ post neleĝa interrompo de gravedeco — estas tutlanda sanproblemo. Malgraŭ forta opozicio, Simone Veil — en la parlamento kaj publike — defendis abortigon, “kiu restas persona dramo” ne kiel rajton, sed kiel lastan solvon en precizaj cirkonstancoj. De la 17a de januaro 1975 virinoj havas la eblon abortigi en malsanulejoj, kaj kuracistoj havas la rajton rifuzi pro personaj aŭ religiaj kialoj.

Prezidanto

En 1979 ŝi fariĝis la unua prezidantino de Eŭropa Parlamento, post la unuafoja rekta elektado de ties membroj. Malgraŭ la suferoj pro deporto kaj restado en koncentrejoj, ŝi ne sentis malamon kontraŭ la germanoj, kaj ŝi pledis por pli da Eŭropo, pli da amikeco inter la popoloj por antaŭenigi pacan komunumon.

Pro sia bona scio pri politiko kaj juro oni ŝin nomumis membro (1998-2007) de la Konstitucia Konsilio de Francio, supera instanco, kiu kontrolas novajn leĝojn.

En novembro 2008 oni ŝin alelektis membro de la prestiĝa Franca Akademio.

Nacia omaĝo

Merkrede la 5an de julio la franca nacio omaĝis ŝin: la ceremonion ĉeestis la familio, prezidintoj de Francio Giscard d’Estaing, Nicolas Sarkozy [nikolá sarkozí] kaj François Hollande [fransuá olánd] — Jacques Chirac [ĵak ŝirák] estis reprezentata de sia edzino, pro malsano — politikistoj, akademianoj, asocioj de deportitoj kaj — laŭ deziro de la familio — milo da ordinaraj homoj. La aranĝo okazis en la korto de Invalides, konstruita en 1670 por prizorgi la vunditajn soldatojn.

Adiaŭo

La paroladon faris la filo Jean, kiu elstarigis la okulojn kaj rigardon de sia patrino kaj la familian vojaĝon al Auschwitz en decembro 2004, kie Simone klarigis la tutan disvolviĝon de almorta vojaĝo. Li atentigis, ke tiu tragedio kreis ŝian vivmanieron kaj bonkorecan energion por helpi la malfortulojn.

La lasta filo Pierre-François [pjer-fransuá] kunligis la memoron de la patro, kun kiu ŝi kunvivis 67 jarojn, kaj la humanecajn valorojn, solidarecon kaj repacigon en Eŭropo.

Fine la franca prezidanto Emmanuel Macron [emanuél makró] atentigis, ke ŝiaj bataloj por la homaj rajtoj ĉe UN — en la iama Jugoslavio kaj Francio — ofte anticipis la publikan opinion. Suferi donas unu solan rajton: la rajton protekti aliulon. Ŝia kadavro kaj tiu de ŝia edzo troviĝos en Panteono.

La ceremonio finiĝis per ludado de la eŭropa himno, kaj la franca armea koruso kantis la kanton de la deportitoj.

Renée Triolle

korespondanto de Monato en Francio

[FORIGITA!: bildo]

Simone Veil kreis leĝon pri propravola ĉesigo de gravedeco.

[FORIGITA!: bildo]

Simone Veil havis aktivan karieron kiel altranga ŝtatoficisto.

Turismo

NATURO

Mirindaĵoj en montaro

La kampadejo Rivero Seibabo [sejbabo] situas en la kuba provinco Villa Clara, en la centra regiono de la insulo, ĉe la limo inter tiu kaj la provinco Sancti Spíritus. La slogano de la kampadejo estas “nature kuniĝintaj”, kvazaŭ vortludo surbaze de la natura amikema karaktero de la kubanoj, kaj de la mirindaj naturaj pejzaĝoj de tiu ĉi loko.

Bela apudrivera pejzaĝo

En Kubo ne estas notinda malsimileco inter la kamparaj pejzaĝoj de la provincoj, sed interesa detalo de la priparolata loko estas, ke la samnoma rivero trairanta la kampadejon estas ĝuste la limo inter la du provincoj.

Eblas veni laŭ horizontale kaj vertikale zigzaga vojo, kiu iras de la urbo Santa Clara ĝis la turisma Trinidad, aŭ post iom pli rapida veturado kun deirpunkto en la urbo Sancti Spíritus.

La kampadejo

Oni tuj rimarkas la belaĵojn, kiuj inspiras la aŭtoron de tiu ĉi artikolo. Oni povas promeni tra la tuta kampadejo en natura verda ombro pro la multaj arboj, kaj fojfoje trovi papiliojn, ranojn aŭ lacertojn.

La ĉefa vidindaĵo estas arbo, kiu povas feliĉigi botanikistojn. Ĝi estas karobarbo pli-malpli 25 metrojn alta kaj notinde larĝa. Sur ĝi vivas pli ol 20 specoj de parazitoj kaj epifitoj; kunvivas kaktoj, orkidacoj, arumacoj kaj filikoj. Ĝi estas la centro de la kampadejo kaj en ĝia ombro okazas multaj vesperaj aranĝoj kaj festoj.

Allogaj lokoj

Ĉe la rivero multaj metalaspektaj ŝtonoj briligas la sablon, kaj en la trankvilaj kaj malprofundaj akvoj naĝas kaj fiŝetoj kaj testuduloj. Oni povas promeni laŭlonge de la bordoj kaj, en kelkaj lokoj, trairi la riveron.

Estas plantoj ankaŭ en la akvo, kaj iomete malproksime videblas akvofalo kun pli taŭgaj spacoj por baniĝado, kvankam eblas trovi konvenan lokon ĉie laŭ la rivero.

La kuba nacia birdo

Ĉiutage videblas diversaj birdoj, kiel la kuba trogono (Priotelus temnurus), kiu estas ne nur endemia kaj unu el la plej belaj, sed ankaŭ la nacia birdo pro la koloroj de la kuba flago: ĝia plumaro estas blua ĉe la kapo, ruĝa ĉe la ventro kaj blanka ĉe la brusto. La dua kialo de la nacieco estas ĝia bezono je libereco. La birdo estas protektata de la leĝo, ĉar ĝi simbolas la kuban identecon.

Birdoj kaj insektoj

Tie flugas ankaŭ kolibroj, mokbirdoj, pegoj, papagoj kaj aliaj, kies pepadoj kaj melodioj estas agrabla fono. Entomologoj povas esti tre kontentaj tie pro tiom da insektoj dum la unuaj vesperaj horoj, sed feliĉe por kelkaj feriantoj la plimulto malaperas dum la nokto kaj permesas trankvilan dormadon.

Distrado kaj servoj

En tiu agrabla spaco oni povas promeni, ripozi, kunsidi, sporti kaj ĝui diversajn aranĝojn kaj programerojn. Manĝoj kaj manĝetoj onin ne tro distancigas de la kampara medio, ĉar la manĝejo havas nek fenestrojn nek pordojn, kaj ĝi situas en unu el la plej altaj lokoj de la kampadejo, kio ebligas ĝui la pejzaĝon.

Ne-longaj ekskursoj kaj simplaj promenadoj en la ĉirkaŭaĵo donas ŝancon por pli rekta kontakto kun kvazaŭ sovaĝa arbaro.

La naturo, la spirita trankvileco kaj la esperantumado efike kuniĝas por fari la tiean restadon porĉiama memoraĵo.

Niurka Alonso Santos

korespondanto de Monato en Kubo

[FORIGITA!: bildo]

La kuba trogono estas la nacia birdo, ĉar ĝi havas la kolorojn de la flago, kaj ne povas vivi en mallibereco. Foto: YORDAN OLIVERA

[FORIGITA!: bildo]

En la agrabla kaj trankvila etoso de la kampadejo eblas promeni tra belaj lokoj. Foto: YORDAN OLIVERA

[FORIGITA!: bildo]

La domoj estas ja pitoreskaj kaj komfortaj. Foto: YORDAN OLIVERA

[FORIGITA!: bildo]

La naturaj koloroj kuniĝas kun la odoro de plej diversaj floroj. Foto: YORDAN OLIVERA

[FORIGITA!: bildo]

La kampadejo Rivero Seibabo troviĝas en montara regiono, ĉe la limo inter la provincoj Villa Clara kaj Sancti Spíritus. Foto: YORDAN OLIVERA

Fotoj

50 fiŝistoj

Britio planas pligrandigi sian maran teritorion tuj post kiam ĝi estos forlasinta Eŭropan Union, tiel ke multaj nebritaj fiŝistoj ne plu rajtos fiŝkapti tie. La flandra ĉefministro Geert Bourgeois tamen jam havas solvon. Li trovis komunikon en la flandra pri interkonsento el 1666 en kiu la angla reĝo Karolo la 2a deklaras, ke 50 fiŝistoj el la urbo Bruĝo havos eternan “vizit- kaj fiŝ-privilegion en la riveroj, marhavenoj kaj aliaj lokoj kaj urboj de lia lando”.

pp

Politiko

IRANO

Demokratio estas por la Okcidento

Hasan Roŭhani, la prezidanto de Irano, en kunveno de kuracistoj asertis: “... voĉdonado de la popolo ... ne signifas postsekvi okcidentan manieron. La voĉdono de popolo ne estas donaco de la Okcidento al ni post la Renesanco. Ni havas religion, en kiu Ali (la unua imamo de ŝijaismo kaj la kvara kalifo de sunaismo) konsideras la voĉon de popolo kiel bazon de la regado.”

Voĉo de popolo

La prezidanto, kiu parolis en iftar-festeno (vespermanĝo post taga fasto dum Ramadano) proksime al la datreveno de la martira morto de Ali, diris: “Ali bazas la regadon sur la opinio kaj elekto de la popolo ... Ali diris: kiun la popolo elektus, tiun eĉ li mem obeus ...”

Tiuj vortoj sufiĉis por rebruligi politikan fajron inter la du grupoj, konservativa kaj reformisma. Ali Motahari, vicprezidanto de la parlamento (la vorto “parlamento” uzeblas nur indulge, ĉar ĝi efektive estas Islama Konsulta Asembleo, Maĝlis) skribis: “... en ŝijaismo, la imamecon legitimigas Dio kaj Lia profeto, tamen politika regado aŭ socia gvidado realigeblas nur, se la popolo konsentas; alivorte, la imamo devas esti akceptita de la popolo.”

Demokratio por la Okcidento

Makarem Ŝirazi estas grand-ajatolo jam delonge aktiva en Qom, la vatikano de ŝijaismo. Antaŭ la islama revolucio li eldonadis la magazinon La skolo de Islamo. Post la puĉo de 1953 li verkis la libron Ŝajnfilozofoj kontraŭ la nereligiaj ideoj. Lia libro gajnis en 1954 la premion Reĝa premio por la plej bona libro de la jaro. En la nuna konflikto li diris: “Demokratio estas por la Okcidento ... ni havas alian sistemon ...”

Malnova diskuto

Ĉu en Islamo la reganton elektas la popolo, aŭ Dio? Tio estas malnova teologia diskuto. En Irano tiu ĉi diskuto aktualas ekde 1979, la jaro de la islama revolucio, ĝis nun. Tamen ĉi-foje ĝi havas alian signifon. Roŭhani estas re-elektita kiel prezidanto de la lando. Lia posteno estas unu el la malmultaj postenoj, kies plenumantojn elektas la voĉdonantoj. Kvankam li oficiale ne apartenas al la reformisma grupo, lia pli-malpli modera sinteno pri la enlandaj aferoj, lia interparolemo rilate al eksterlandaj aferoj kaj liaj fojfojaj aludoj al la voĉoj de liaj elektintoj ne plaĉas al alia grupo, kiu havas ĉion krom la prezidantecon.

Ne la volo, opinio kaj voĉo de la popolo

La Asembleo de Ekspertoj, kies laŭleĝa tasko estas observi la farojn de la Supera Gvidanto, eldonis deklaron, kiun subskribis Ahmad Ĝannati, ĝia ĉefo. Laŭ la deklaro: “En tiuj ĉi kelkaj pasintaj tagoj, oni parolis pri leĝeco kaj akcepteblo de la islama regado, regado bazita sur popolvoĉoj ... tiuj ideoj kontraŭas kelkajn religiajn bazojn, kaj en ŝijaismo kaj en sunaismo ... regado kaj imameco sin bazas ne sur la volo, opinio kaj voĉo de la popolo ... eĉ se la popolo farus Baj’at-on (aliĝo al nova reganto; ĝia signo estas etendi aŭ kisi la manon al la nova reganto) kun iu alia homo ol Vali (ŝijaista imamo aŭ grand-ajatolo, kiu gvidas la ŝijaistan popolon), tio ne validus.”

Unika rajto de Dio

Iu alia konservativa grupo skribis: “Neniu homo rajtas gvidi aliajn homojn, krom se Dio alprenas tiun homon. Tio estas unika rajto de Dio. En islama regmaniero, la popolo havas bazgravan rolon; potencigi la islaman reganton! Tamen difini la gvidanton de la socio kaj la rajton regi estas aferoj diaj.”

La popolo voĉdonis

La insisto de la nuna prezidanto pri siaj opinioj montras lian kuraĝon; ja la potenco de la Supera Gvidanto estas preskaŭ absoluta. Tamen menciindas, ke Ali Ĥamenei, la nuna Supera Gvidanto, kiam li estis prezidanto de la lando, mem diris: “En Islamo la voĉo de la popolo estas valida. Baj’at estas kondiĉo por legitimi la reganton. Se la popolo ne akceptus reganton, tiu devus sidi hejme. Tial, la valideco de reganto kaj regado dependas de voĉo de la popolo.”

La nuna prezidanto, Roŭhani, uzas iom okcidentecajn vortojn: “La popolo voĉdonis pri la planoj, kiujn mi proponis”.

Kiu venkos en la debato?

La debato ne estas nur teologia afero. Ŝajnas, ke la du flankoj ne sukcesis dialoge solvi siajn problemojn. Kiu flanko venkos, tiu efikos sur la politikon enlandan kaj eksterlandan.

Said Baluĉi

korespondanto de Monato pri Irano

Politiko

OPINIO

Terorismo kaj identeco

La 23an de junio 2017 mi aŭskultis ĉe Kroatia Radio diskuton de fakuloj pri terorismo en Eŭropo kaj aŭdis interesajn starpunktojn kaj faktojn. Prof. Mirko Bilandžić el la Zagreba Universitato diris, ke ekde 1970 estis nur unu teroristo, kiu faris ion en Eŭropo kaj kiu ne estis eŭropa ŝtatano, kaj sekve ĉiuj teroragadoj fontas de nekontentaj islamaj eŭropaj ŝtatanoj. Li asertas, ke la esenca problemo estas la tiel nomata konflikto de identecoj (ĉu oni estas, ekzemple, franco kun franca pasporto aŭ alĝeriano kun alĝeria eduka kulturo?).

Alia kunparolantino diris, ke la integriĝo de enmigrintoj ne okazas sufiĉe rapide ĉefe pro tio, ke ni, eŭropanoj, ne esprimas al ili bonvenon kaj pretecon akcepti ilin. Ili estas terure frustritaj post teruraĵoj travivitaj, kaj poste ili estas enfermitaj en kvazaŭ karceroj, en kiuj ili restas fojfoje dum jaroj sen koni sian sorton ...

Kompreneble, ankaŭ nekono de lingvoj ege bremsas ilian integriĝon, kaj kelkaj el kunparolantoj diris, ke tre grava afero, kiun oni ne aplikas, estas organizi rektajn kontaktojn kaj kunvivadon kun la hejmaj loĝantoj.

Erara premiso

El tio mia ĉefa konkludo estis, ke la esenca problemo estas solvebla per forigo de aksioma aserto veninta en la eŭropan filozofion kaj politikon en la 18a jarcento, ke ĉiu homo havas nur unu ĉefan identecon: la ŝtatnacian, kiu povas esti interpretata kiel aparteno al iu ŝtato aŭ al majoritata kulturo. Sur tiu falsa premiso ankoraŭ nuntempe regas en Eŭropo naciisma logiko de puraj nacioj kaj naciaj ŝtatoj. Tio esence malebligas evoluon de eŭropa identeco, ĉar ja estas malpermesite entute pensi kaj evoluigi la penson, ke la nacia identeco ne estas la sola, ke ĉiu el ni posedas multajn identecojn je diversaj grupaj niveloj (familia, urba, regiona, nacia, filozofia, religia ktp) kaj ke homoj ĉiam vivis kun multaj paralelaj grupidentecoj, ankaŭ dum jarmiloj, kiam neniu sciis pri nacia aparteno (ĝi estis invento de la 18a jarcento kiel politika intereso de novaj burĝaj-naciaj ŝtatoj).

Solvo simpla ...

Do, laŭ mi, ni povas solvi la problemon de naciismo kaj de enmigrintoj per forigo de tiu ĉi burĝnacia filozofio (ofte ligita kun “naciaj” religioj), dirante la veron: ĉiuj estas multidentecaj, kaj arabdevena franco normale estas kaj franco kaj alĝeriano, kaj li efektive ne havas identecan konflikton, samkiel mi estas kaj kroato, kaj sloveno, kaj esperantisto, kaj zagrebano, kaj mariborano ktp ... sen havi identeckonflikton. Identecoj ne sumiĝas kaj ne forigas unu la alian, sed simple apudekzistas unu apud aliaj.

En tia kompreno de la mondo estas tute normale aldoni novan plian identecon kiel la eŭropa, kiu ne povas krei identecan konflikton kaj ebligas al ĉiuj eŭropanoj vivi sub la sama tegmento, kompreni sin reciproke kiel eŭropanoj kaj paralele senti ankaŭ sian nacian, regionan, religian kaj aliajn identecojn. Ĉiujn tiujn identecojn oni realigas kadre de la koncerna grupo kiel individuajn rajton kaj volon, sed en la administra sistemo ĉiu estas membro de sia ŝtato kaj de EU. Tio evidente estas simpla afero, sufiĉas akcepti tiun novan paradigmon kaj diskonigi ĝin.

... sed ne facila

Sed tio tamen ne estas facila. Kio kontraŭstaras? Kontraŭstaras la naciaj politikoj, ĉar ili funkcias baze de mistiko de la aserto pri nacio kiel io mistika, kreita de dia volo iam fore en la nekonata historio. Ja tiel la politikistoj povas konvinki la popolon subteni ilin, se ili volas konflikti kun aliaj popoloj kaj militi — kio ofte estas en la intereso de unuopaj ŝtatoj kaj ekonomiaj celoj. Aparte sentemaj je tiu demando estas la tiel nomataj novaj naciaj ŝtatoj, kiuj nelonge “ĝuis” sian nacian senton, kiel, ekzemple, la makedona, kelkaj baltaj landoj, sed ankaŭ albana, slovaka kaj ankaŭ kelkaj forte nesekularecaj ŝtatoj kiel Pollando aŭ Kroatio ... Ili panikas, okaze ke iu povus propagandi la herezan tezon, ke nacio ne estas diodonita kaj ke ĝi ne nur ne estas unusola identeco de iliaj ŝtatanoj, sed esence eĉ ne la plej grava (la plej grava por ĉiu homo ĉiam estas la familia identeco).

Makedonio

Imagu nur Makedonion, kies makedonslava popolo difinis sian naciecon nur post la dua mondmilito kaj kreis sian ŝtaton en 1991. Fakte, tio ne estas ŝtato de nur denaskaj naciaj makedonoj, sed ŝtato de ĉiuj ĝiaj ŝtatanoj (ja en ĝi loĝas unu triono da albanoj, sed ankaŭ minimume dek aliaj popoloj kiel minoritatoj). La nuna problemeca politika stato en tiu lando fontas el nekapablo kompreni, ke tiu ŝtato estas ŝtato de siaj ŝtatanoj, kio inkluzivas plurajn naciojn kaj iliajn kulturojn, kiuj ne konfliktas identece, se ili ĉiuj akceptas, ke ilia komuna ŝtata kaj identeca tegmento estas makedonia ŝtato (ne ŝtato de makedonoj).

Kroatio

Kroatiaj politikistoj kaj la kroatia katolika eklezio sentas panikon pro la hereza ideo, ke ĝi ne estas ŝtato de katolikaj kroatoj, sed ŝtato de ĉiuj kroatiaj ŝtatanoj, kiuj nacie povas esti kroatoj, serboj, bosnianoj, italoj, ĉeĥoj, hungaroj, romaoj kaj religie katolikoj, ortodoksaj kristanoj, islamanoj, ateistoj ktp, kaj per ĉiuj ebloj de psika premo kontraŭbatalas tiajn ideojn. Ja kiel ili regu la popolon, se ili ne povas diri, ke tio estas ŝtato de kroataj katolikoj kaj ke ĉi tie ĉiuj aliaj estas duarangaj, ne tro dezirataj personoj. Ili ne povas krei siajn politikojn sen havi serbojn kiel malamikojn, kaj baze de daŭra kreado de malamo al najbaroj (ne nur al serboj) ĉefpartioj gajnas voĉdonantojn, kiuj kredas, ke tiuj partioj defendas la kroatan nacion kontraŭ malbenitaj nekroatoj.

Ankaŭ lingva problemo

Sekve, la politikaj kaj ekleziaj gvidantoj — la ĉefaj potencoj en naciaj ŝtatoj — forte defendas kaj defendos sian nacian filozofion.

Evidente la dua ĉefa problemo en EU, rilata al la enmigrintoj, estas la lingva problemo. Ĉar lingvo kaj identeco estas intime ligitaj (lingvo estas simbolo kaj signo de grupa identeco kaj neniu nova identeco povas esti realigata sen lingvo, kiu ĝin karakterizas), estas klare, ke komuna eŭropa identeco postulas decidon pri tio, kiu lingvo ĝin signos kaj signalos. Sendube tio devus esti nova lingvo, neŭtrala, neniu el la ekzistantaj eŭropaj lingvoj.

Zlatko Tišljar

Slovenio

Politiko

AŬSTRIO

Imamoj kontraŭ teroro

La 14an de junio 2017 tricent imamoj el Aŭstrio subskribis deklaracion kontraŭ teroro. Ibrahim Olgun, prezidanto de la Islama Asocio de Kredantoj, parolis pri “historia tago”. Jen mallongigita deklaracio “je la nomo de Alaho”:

Ni, la aŭstriaj imamoj, faros ĉion eblan por subteni la pacan kunvivadon en Aŭstrio. Ni aktivos por paco, libereco, justeco kaj samaj ŝancoj por viro kaj virino. Ni kondamnas ĉiajn ekstremismajn kaj terorismajn perfort-agadojn en la tuta mondo. La kruelaĵoj kaj atencoj de la tiel nomata Islama Ŝtato estas direktitaj kontraŭ islamo kaj misuzas nian religion. Ni respektas la konstituciajn principojn de Respubliko Aŭstrio, konkrete egalecon de ĉiuj civitanoj antaŭ la leĝo, plurismon kaj demokration. Ni volas respekti religiajn minoritatojn kaj protekti ilin kontraŭ politika misuzo kaj malamikaĵoj. Per niaj subskriboj ni montras klaran signon kontraŭ ĉia terorismo, ekstremismo kaj perforto: Imamoj en Aŭstrio.

Walter kaj Renate Klag

korespondantoj de Monato en Aŭstrio

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Sukcesa renkontiĝo

Interna kaj ekstera politiko de Eŭropa Unio (EU), ekonomia kunlaboro, sekurecaj aferoj kaj problemoj de enmigrado estis traktitaj dum somera pintkunveno de la ĉefministroj de la Viŝegrada Grupo (V4) konsistanta el Ĉeĥio, Hungario, Pollando kaj Slovakio.

Kun la egipta prezidanto Abdel Fattah es-Sisi ili diskutis la sekurecan situacion en Egiptio kaj Libio, enmigradon kaj la batalon kontraŭ terorismo. Okazis diskutoj ankaŭ pri perspektivoj de la ambaŭflanka kunlaborado, precipe en la energi-sektoro. La viŝegradaj membro-ŝtatoj proponis al Egiptio fakan kunlaboradon pri likvidado de eksplodosistemoj kaj neeksplodintaj minoj.

En komuna deklaro la membro-ŝtatoj esprimis subtenon al Egiptio kaj konstatis, ke la ĝisnunaj agadoj kreas bonajn kondiĉojn por kunlaboro. Ili estas plene konvinkitaj, ke necesas firmigi la politikan kaj ekonomian partnerecon kun la celo plivigligi la komercajn rilatojn inter Egiptio, V4 kaj EU.

La kunsido okazis en la hungara ĉefurbo Budapeŝto komence de julio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Politiko

LANDLIMA KONFLIKTO

Kiel unuecigi tutan popolon en unu tago

Arbitracia tribunalo starigita en 2009 per la registara interkonsento inter Slovenio kaj Kroatio pri difino de komuna landlimo faris decidon kaj proklamis ĝin la 29an de junio 2017. En 2015 Kroatio unuflanke deklaris la tribunalon nevalida kaj diskreditita, ĉar oni malkovris sekretan telefonan interparolon inter iu oficistino de la slovena ministerio pri eksterlandaj aferoj kun tiama slovena membro de la tribunalo, en kiu ŝi instrukciis kion fari por plifortigi la ŝancojn de la slovenaj argumentoj. La tribunalo decidis, ke tio ne estas serioza lezo al la proceduro kaj ke tial la tribunalo plu laboros kaj faros decidon, kio nun okazis.

Slovenio ne gajnis kion ĝi celis ...

La celo de Slovenio estis, antaŭ ĉio, tia difino de ĝia mara landlimo kun Kroatio, laŭ kiu ĝi havus maran koridoron por atingi la internacian maron en Adriatiko el siaj havenoj, por ke ŝipoj, kiuj navigas al Slovenio ne deviĝu trapasi la kroatan aŭ italan maran teritorion. Laŭ la internacia juro pri maroj tio ne eblas, ĉar la tera landlimo inter la du landoj estas pinte de unu golfo: la leĝo diras, ke tiam la mara limo eliras kiel rekta linio el la golfa pinto kaj direktiĝas laŭ la mezo de la golfo. La arbitracia tribunalo decidis disponigi al Slovenio iom pli da maro ol ili ricevus aŭtomate (proksimume 70 % de la golfo), sed ankaŭ tio neniel ebligas al Slovenio gajni liberan maran eliron al la internacia maro. Slovenio devus tamen interkonsenti kun Kroatio pri la koridoro. Ĝi ne gajnis kion ĝi celis, sed ĝi decidis akcepti la decidon de la tribunalo.

... tamen Kroatio ekscitiĝis

Ĉar Kroatio jam en 2015 decidis ignori la tribunalon kaj ne agnoski ĝin, la nuna decido igis la tutan politikistaron plene unueca: ĉiuj senescepte, inkluzive de la Scienca Akademio, iĝis tre ekscititaj, ke la tribunalo tamen agis kaj decidis (laŭ kroata opinio, damaĝe por Kroatio); nun ĉiuj komplete unuece asertas, ke okazis maljustaĵo. Tial en unu tago (kiam ĉiuj amaskomunikiloj parolis nur pri tio, kiel Kroatio estas “atakita”) la tuta popolo iĝis eŭforia. La kompleta popolo iĝis ekscitita kaj forte kontraŭslovena. Tio disvastiĝis inter la homoj fulmrapide. Iu, kiu kutime estas tre kritikema pri sialandaj (kroataj) politikistoj, nun plenplene subtenis ilin kaj ekscitiĝis forte kontraŭ tiuj “aĉaj slovenoj”.

Estas facile instigi naciismon

Videblas kiel facile estas por politikistoj krei staton de eŭforio en la popolo kaj pretigi la popolon por milito pro tute sensignifa kaŭzo — se tio portas iun utilon al la politikistoj. Sufiĉas inventi artefaritan malamikon (en tiu ĉi kazo, pro iu neklara situacio pri eta parto de mara landlimo oni povis proklami slovenojn danĝeraj malamikoj), kaj tio sufiĉas, por ke absolute tuta popolo freneziĝu kaj pretu unuece batali por “siaj” interesoj, por sia patrujo en danĝero.

Tio montras, ke estas ege facile instigi naciismon per modernaj informrimedoj, kreante kvazaŭan malamikon, kiu povas esti iu najbara popolo, iu alia raso aŭ minoritato en la lando (kiel enmigrantoj, romaoj ktp), ĉar la popolo neniam voĉdonas per sia racio, sed per siaj emocioj, kiuj estas vojmontrilo tre subjektiva kaj facile manipulebla.

Zlatko Tišljar

korespondanto de Monato en Slovenio

Politiko

EŬROPO

Intervjuo kun la ambasadoro de Italio en Norvegio kaj Islando

Giorgio Novello estas ambasadoro de Italio en Norvegio kaj Islando. Monato intervjuis lin pri la tensioj, kiuj dum la lastaj jaroj kontraŭstarigis Rusion kaj multajn okcident-eŭropajn landojn.

Monato: Kiaj estas la rilatoj inter Norvegio kaj Rusio?

Novello: Ni povas diri, ke ili estas intensaj kaj esence favoraj, sed aperis problemoj post la rusa anekso de Krimeo.

La tera landlimo inter Norvegio kaj Rusio estas ĉirkaŭ 150 kilometrojn longa. Ekde la kolapso de Sovetio ĝis nun, Norvegio laboris kun Rusio kaj transformis tiun kunan flankon en punkton de renkonto, pliigante la regionan kunlaboradon. Pli precize, pro specifa interkonsento inter la du landoj, la loĝantoj de granda areo ambaŭflanke de la landlimo povas vojaĝi sen vizo. La plej grava trapas-punkto nomiĝas Storskog: en 20 jaroj la regulaj trairoj pliiĝis de 10 000 ĝis pli ol 150 000 jare. Norvegio kaj Rusio kunlaboras en multaj sektoroj, de la enmara savado al la mastrumado de fiŝaj stokoj. Multaj rusaj studentoj studas en la universitatoj de norda Norvegio, kiel Tromsø kaj Bodø. Tamen estas du aferoj, kiuj igas tiun ĉi kadron de bonega kunlaborado diskutinda.

La unuan kaŭzis la anekso de Krimeo. Norvegio kondamnas tiun ĉi anekson kaj konsideras ĝin kontraŭleĝa kaj kontraŭa al la internacia juro. Tial ĝi aliĝis al la ekonomiaj sankcioj kontraŭ Rusio startigitaj de Eŭropa Unio, kvankam Norvegio ne estas ĝia membro. El tio sekvas forta malpliiĝo de la komerco inter la du landoj kaj la reduktiĝo de la kunlaborado en kelkaj sektoroj.

Due, dum la antaŭlasta jaro, tre kreskis la nombro de novaj alvenoj en Norvegion tra la landlimo kun Rusio de homoj, kiuj petis azilon en Norvegio. Dum kelka tempo oni eĉ taksis, ke tiel en Norvegion povos alveni 150 000 homoj jare (kio estas multo, konsiderante, ke la tuta loĝantaro estas 5 milionoj). Tamen en la lasta jaro la situacio kaj la enmigra fluo normaliĝis.

Norvegio estas ankaŭ membro de NATO, en kiu ĝi estas la plej norda flanko. La norvegiaj armitaj fortoj estas efikaj, kaj ili ĵus ricevis pligrandigon de la buĝeto. La pliparto de la armeo estas en la norda parto de la lando trans la arkta cirklo kaj en la arkta regiono. Tamen, ĝuste la arkta regiono ĝis nun karakteriziĝas per malalta tensio, kaj ĝi restas mondoparto kie la kunlaborado estas tre bona. Tiu kunlaborado okazas ĉefe tra la Arkta Konsilio, internacia forumo, kiu havas konstantan sekretariejon en la arkta norvega urbo Tromsø kaj inkluzivas, kune kun Norvegio kaj Rusio, la aliajn arktajn landojn (Usono, Kanado, Islando, Gronlando/Danio, Svedio kaj Finnlando). Ankaŭ Italio partoprenas la laborojn kiel observanto, kontribuante ĉefe al scienca esplorado kaj mediprotektado kune kun aliaj gravaj landoj, kiuj havas la saman statuson: Ĉinio, Barato kaj Japanio.

Monato: Kio estos la estonteco de Ukrainio?

Novello: Mi respondos ŝerce: la estonteco ne estas sama kiel antaŭe, kaj ĝi estas tre malfacile antaŭvidebla. Tio estas ŝerco, tamen, kiel ĉiuj ŝercoj, ĝi enhavas iom da vero. Ukrainio estas granda lando kun rimarkindaj ekonomiaj ebloj, kiu lastatempe subskribis interkonsenton pri asociiĝo kun Eŭropa Unio.

Ni atendas, ke tiu ĉi interkonsento pri asociiĝo, kiu rilatas al ekonomio kaj al politika dialogo, estos fruktodona. Sed estas la problemo de la anekso de Krimeo al Rusio. Eŭropa Unio konsideras tiun ĉi anekson kontraŭleĝa, ĉar ĝi kontraŭas la principon de la netuŝeblo de eŭropaj landlimoj konfirmitan de la Konferenco pri Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo kaj reasertitan en la budapeŝta memorando. La celo de EU estas reveni al la antaŭa situacio. Estas nepre, ke okazu progreso en ĉi tiu direkto. En la tuja estonteco, necesas efektivigi la t.n. minskan interkonsenton, rilate la situacion en la baseno de Dono en orienta Ukrainio. La minskan interkonsenton subskribis ĉiuj koncernaj subjektoj, interalie Rusio kaj Ukrainio. Se ĉio efektiviĝos, ni havos veran progreson direkte al normaliĝo de la situacio.

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio

[FORIGITA!: bildo]

Giorgio Novello: “Norvegio kondamnas la anekson de Krimeo kaj konsideras ĝin kontraŭleĝa.” Foto: GIORGIO NOVELLO

Literaturo

IRLANDO

Romano en la portugala premiita

La Dublina Premio pri Internacia Literaturo estis en 2017 aljuĝita al la romano Teoria Geral do Esquecimento (La ĝenerala teorio pri forgeso) de la angolano José Eduardo Agualusa [ĵozé edŭardo agŭaluza], en la angla traduko (A General Theory of Oblivion) de Daniel Hahn.

La verko temas pri la vivo de Ludovika (Ludo), portugala virino, kiu en la antaŭtago de la sendependiĝo de Angolo enmurigas sin en sia apartamento, kie la piloj de ŝia radioaparato malfunkcias, lasante ŝin dum 28 jaroj sen komunikado kun la ekstera mondo. Samtempe, la vira protagonisto, nome Jeremias, sekvas, per la radio, la malfacilan lukton de la registaraj trupoj kontraŭ la malstabila alianco de la partio Unita, la Nacia Fronto, la sud-afrika armeo kaj dungosoldatoj el Portugalio, Britio kaj Nord-Ameriko. La situacio estas eĉ pli komplikita pro la interveno de la kubanoj. Do la leganto povas aprezi la simbolismon de la rakonto, kaj kontrasti la sperton de la izolita virino, Ludo, kaj la ekstera sperto de la viro, Jeremias. Plie, oni intime lernas pri la sanga kaj ĥaosa historio de la moderna Angolo.

Granda surprizo

Ĝis la apero de la angla traduko de ĉi tiu romano, ŝajnas, ke la sola verko de portugallingva literaturo, kiu estis trovebla sur la bretoj de librovendejoj en Irlando, estis la romanoj de la brazilano Paulo Coelho. Do, certe la aljuĝo de irlanda premio al la verko de Agualuso estis granda surprizo. Oni povas nur konjekti pri la motivoj, kiuj instigis la juĝistojn en Dublino. Ĉu eble la fakto, ke en la jaro antaŭ la apero de la angla traduko okazis la centjariĝo de la ribelo, kiu kondukis al la sendependiĝo de la Irlanda Respubliko, do sento de simpatio kun la popolo de tiu antaŭa kolonio en Afriko? Eble pli verŝajna kialo estas tio, ke oni povas konstati similecon inter la sperto de Angolo kaj la egale ĥaosa kaj kruela aktuala situacio en Sirio kaj Irako.

La aljuĝintoj en Dublino estas gratulindaj pro sia elekto. Eblas ĝoji, ke (preskaŭ) ne nur la literaturo de la dominanta angleparolanta mondo estas videbla en la irlandaj librovendejoj kaj bibliotekoj. Tre bonvena estas la apero de pli kaj pli da literaturo internacia.

Garvan Makaj’

Moderna vivo

DROGOJ

Milionoj da drogemuloj malsanas

En 2015 proksimume kvaronmiliardo da homoj konsumis drogojn, kaj el ili 29,5 milionoj — 0,6 % de la monda loĝantaro — suferis malsanojn, eĉ dependecon.

La opioidoj* konsistigas la plej danĝeran drogo-specon, kun 70 % de la malsaniga efiko. Tio estas en ligo kun perturboj pro la tutmonda konsumado de drogoj, laŭ Raporto de 2017 farita de la Oficejo pri Drogoj kaj Krimado de UN (UNODC) en Vieno.

Amfetaminoj, hepatito kaj aidoso

Ankaŭ malsanoj rilataj al la konsumado de amfetaminoj estas faktoro de tutmonda maltrankviliĝo. La merkato de novaj psikoaktivaj substancoj (NPS) estas ankoraŭ relative ne-granda, kaj la uzantoj de stimuliloj ne konas la kvanton de amfetaminoj en iuj NPS-oj. Tio potenciale submetas la konsumantojn al pliaj sanproblemoj.

La raporto speciale substrekas, ke hepatito C kaŭzas la plej grandan damaĝon al laŭtakse 12 milionoj da homoj, kiuj al si injektas drogojn. En tiu grupo unu el ok (1,6 milionoj) suferas aidoson, pli ol la duono (6,1 milionoj) hepatiton C, kaj proksimume 1,3 milionoj suferas hepatiton C kaj aidoson. La drogemuloj mortintaj pro hepatito C estas trioble pli multaj (222 000) ol tiuj mortintaj pro aidoso (60 000). Tamen la raporto emfazas, ke malgraŭ la lastatempa progreso rilate al la kuracado de hepatito C, la aliro al medikamentoj estas daŭre malbona, kaj la kuracado estas tre multekosta en la plimulto de la landoj.

Revigliĝo de la agado

La novan raporton oni publikigis 20 jarojn post la Monda Drog-Raporto de UN, en momento, kiam la internacia komunumo antaŭenigas la agadon. Juri Fedotov, direktoro de UNODC, substrekis, ke la rezulta dokumento de la speciala sesio enhavas pli ol 100 konkretajn rekomendojn por malhelpi la konsumadon de drogoj. Li konfesis, ke necesas multon fari por kontraŭbatali multajn damaĝojn kaŭzatajn al sano, evoluo, paco kaj sekureco en ĉiuj regionoj de la mondo.

Ŝanĝiĝo de la negocmodeloj

En 2014 transnaciaj grupoj de la organizita krimularo laŭ taksoj perlaboris inter unu kvinonon kaj unu trionon de siaj enspezoj per drogo-komercado.

La modernaj komunikiloj konigas novajn eblojn al la drogo-komercistoj, dum Darknet ebligas al la konsumantoj anonime aĉeti tiajn substancojn per kriptovalutoj kiel Bitkojno.

Nuntempe, kiam la kontraŭleĝa komercado pere de Darknet ankoraŭ estas malgranda, laŭ faritaj esploroj ĉiujare — inter septembro 2013 kaj januaro 2016 — okazis 50-elcenta kresko de la negocoj. Tipaj aĉetantoj estas konsumantoj de mariĥuano, sinteza narkotaĵo “ekstazo”, kokaino, halucinaj kaj novaj psikoaktivaj substancoj (NPS).

Varia merkato de opioidoj

La spektro de substancoj haveblaj en tiu merkato pligrandiĝis, konstatas la raporto, en kombino kun internacie registritaj substancoj kiel heroino kaj laŭreceptaj kuraciloj, kiujn oni devojigas de la leĝa merkato aŭ produktas kiel falsitajn medikamentojn.

NPS-oj plu evoluas tiumaniere, ke ĉirkaŭ la jaro 2015 la kvanto de tiuj substancoj duobliĝis (483) kompare kun 260 NPS-oj en 2012.

La produktado prosperas

En 2016 la monda opio-produktado pliiĝis unu trionon kompare kun la antaŭa jaro, kaj tio okazis ĉefe pro la kresko de la rikolto de papavo en Afganio. En la raporto oni indikas vastiĝon de la kokain-merkato, tiel ke de la periodo 2013-2015 la nombro de kokao-plantoj grandiĝis je 30 % ĉefe rezulte de evoluo de la kultivado en Kolombio. Post periodo de malpliiĝo estas antaŭsignoj, ke la kokain-konsumado disvolviĝas en Eŭropo kaj Nord-Ameriko.

Drogoj kaj terorismo

Kvankam ne ĉiuj teroristaj grupoj dependas de la enspezoj pro vendado de drogoj, tamen iuj agadas en tio. Sen la drogo-komercado, kiu konsistigas preskaŭ la duonon de la enspezoj, la Talibo-movado en Afganio ne havus la atingojn kaj influon, kiujn ĝi nun havas. Fakte ĉirkaŭ 85 % de la opio-kultivado en Afganio okazas en la teritorio regata de taliboj.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

* 1. Opioido estas psikoaktiva substanco funkcianta en rilato kun opioido-riceviloj, kiuj troviĝas ĉefe en la centra kaj periferia nerva kaj gastro-intesta sistemoj.

Leteroj

Koleriga novelo

Kolerigis min la riska novelo de Alejandro Cossavella (Monato 2017/07, p. 25), kie li proponas eliminon de 4 miliardoj da brunuloj-nigruloj kaj fekundigo fare de eksterteranoj de duonmiliono da blankulinoj!

Alejandro Humet Cienfuegos-Jovellanos

Belgio/Katalunio

Politiko

D. R. KONGO

Prezidantaj elektoj plu prokrastiĝas

Jam nun estas evidente, ke ankaŭ ĉi-jare prezidantaj elektoj en Demokratia Respubliko Kongo ne okazos. Estas tre facile akuzi la nunan prezidanton Joseph Kabila pri tio, ke li ne volas forlasi la prezidanto-seĝon, tamen pensi, ke li estas la sola, kiu kulpas pri la prokrasto, estus tute maljuste.

Opozicio

La unuiĝinta opozicio interkonsentis kun la nuna registaro organizi la elektojn fine de 2017. Nun ekondis duboj inter la kongaj civitanoj pro multaj miskomprenoj inter la opozicianoj, kiuj montras al la konga popolo la gradon de ilia soifo por la regpovo.

Malkontento

Kiam la konga opozicio unuiĝis kaj kreis unu partion, granda forto kreiĝis por efike puŝi la prezidanton Joseph Kabila okazigi la elektojn antaŭ la konstitucia tempolimo. La sama forto igis lin akcepti la okazigon de la dua dialogo per la perado de la kongaj episkopoj. Ĉi tiu lukto ne longe ardis, speciale post la forpaso en Belgio de Étienne Tshisekedi wa Mulumba, granda konga kontraŭulo de la reĝimo de Kabila. Nuntempe la elekto-procezo en Kongo estas sub la ombro de miskomprenoj inter la opozicianoj. Tio ĉi malfruigas la efektivigon de la unua interkonsento subskribita en decembro 2016. Nun konganoj estas en granda konfuzo; ili estas malkontentaj kaj eĉ perdis la fidon je la opozicia partio.

Serge Rusaki

korespondanto de Monato en D. R. Kongo

Fotoj

Lakto

Se iam vi vizitos Kipron, kaj ne scios, ĉu vi elturniĝos per la loka lingvo, sciu, ke almenaŭ lakton vi povos facile trovi! Foto: ROBERTO PIGRO

pp

Leteroj

Apostatoj sed ne imamoj

Imamoj de Aŭstrio (Monato 2017/08-09. p. 8) ene de la pordego de Vieno post nuraj 300 jaroj! Sen eĉ unu pafo! “Imamoj de Aŭstrio” sonas oksimore ne malpli ol “imamoj de Vatikano” ... Ĉiuj frazoj de ilia deklaro kontraŭdiras Islamon kaj Koranon. Se ili kredas, kion ili deklaris, ili estas apostatoj sed ne imamoj. Ili tamen estas imamoj: la imamoj praktikantaj taqija, t.e. trompon de “nefideluloj”, “kafiroj”, kiuj deziregas esti trompataj ...

Alexander Gofen

Usono

Politiko

JAPANIO

Komenco de la fino

Hodiaŭ nian mondon skuas grandaj politikaj tertremoj. En Nord-Ameriko kaj en Eŭrazio de Britio ĝis Koreio, ŝanĝoj de ŝtataj gvidantoj kaj parlamentoj spegulas grandajn krevojn kaj malakordojn en la socioj. Male, en la japana insularo, la regado de Abe Ŝinzo kaj lia Liberal-Demokratia Partio (LDP) kun absoluta majoritato de du-triona plimulto en ambaŭ ĉambroj de la parlamento ŝajnis tre potenca kaj stabila. Tamen pro la ĵusa kompleta malvenko en la elektoj de la tokia gubernia parlamento la potenco kaj aŭtoritato de Abe ekŝanceliĝis.

Venkis nova partio

La 2an de julio okazis parlamentaj elektoj en la ĉefurbo Tokio. La partio de Abe, havinte ĝis tiam 57 seĝojn, gajnis nur 23 el 127 seĝoj. La venkinto kun 49 (79, se enkalkuli 30 seĝojn de koaliciaj partioj) estis nova partio, Tokianoj Unue, kies ĉefo estas Koike Juriko, nuna guberniestrino de Tokio. Ŝi estas eksmembro de LDP kaj defiis kandidaton de LDP ĉe la pasintjaraj elektoj de tokia guberniestro (Tertremaj taskoj de la guberniestro, Monato 2016/10, p. 9).

Malpopularaj politikoj

Notindas, ke la malvenko de LDP en Tokio montras efektivan malkonfidon kontraŭ Abe. Fakte, ĝis la printempo Abe ĝuis altan subtenon de la popolo, malgraŭ siaj malpopularaj politikoj. Akirinte la ŝtatpotencon pro la mizera fiasko kaj sinpereigo de Demokratia Partio (DP) antaŭ kvar jaroj kaj duono, LDP trudeme enkondukis kontraŭdemokratiajn politikojn: ekzemple, refunkciigon de nukleaj centraloj, kion la plimulto de la loĝantaro kontraŭas. LDP ankaŭ enkondukis leĝojn, kiuj plifortigas la ŝtatan potencon kaj limigas rajtojn de civitanoj. Plej gravaj estas la leĝo, kiu permesas al la japana armeo operaci kie ajn en la mondo, kaj la leĝo, kiu, sub la preteksto preventi teroron, aldonis punon pro konspiro pri 277 ekzistantaj krimoj. Oni timas, ke tio ĉi povus malfermi pordon al epoko, kiam la polico gvatos ordinarajn civitanojn.

Kialo por subteno

La kialo de alta subteno de Abe (ĉ. 50 %) kaj LDP (ĉ. 40 %) en opinisondoj estis tio, ke, pro la koŝmara kaj seniluziiga fiasko de DP, la publiko rigardis la partion LDP kiel ununuran praktikan elekton. Tial DP, ankoraŭ la plej granda opozicia partio, havas nur c. 7 % da subteno, dum ĉ. 40 % subtenas neniun partion.

Neglekto de kritiko

Rezulte, LDP tute neglektis la kritikon flanke de la opoziciaj partioj, amaskomunikiloj kaj la publiko. Abe, tenante la nazon supre, nerekte aŭ mistifike respondas la demandojn, mokadas la opoziciulojn, aŭ eĉ krie interrompas opozician demandadon en parlamentaj komitataj kunsidoj. Dum lia lasta kvarjara regado, pluraj ministroj aŭ vicministroj maldece parolis aŭ skandale kondutis, sed en multaj okazoj li aŭ la kabineta sekretario senkulpigis ilin, dirante: “nenia problemo!”

Specialaj favoroj

Ĝenerale, potenculoj ofte misuzas sian povon aŭ influon por havigi specialajn favorojn al sia parencaro, siaj amikoj aŭ subtenantoj. Abe ne estas escepto. Leviĝas suspekto, ke pasintjunie la ministerio pri financo vendis al fondota elementa lernejo, kies posedanto estas subtenanto de Abe kaj antaŭaranĝita honora estro estis Abe Akie, la edzino de Ŝinzo, ŝtatan terenon je ĉirkaŭ 100 milionoj da enoj (ĉ. 800 000 eŭroj), dum ĝi fakte valoris naŭoble pli. Alia suspekto estas, ke pasintjare altrangaj oficistoj de la Kabineta Oficejo trude premis la ministerion pri instruado, por ke ĝi speciale kaj rapide aprobu peton por establi veterinaran fakultaton en universitato, kies estro estas malnova amiko de Abe Ŝinzo. La ekziston de tia premado klare konstatis la eksa vicministro de la ministerio, kiu intertempe demisiis pro alia kialo.

Kategoria neado

Ĉefministro Abe kaj liaj stabanoj en la Kabineta Oficejo kategorie neis tiujn misuzojn de potenco kaj aŭtoritato malgraŭ la atesto de eks-vicministro kaj multaj aliaj nerektaj pruvoj. Kiam opoziciaj partioj kaj amaskomunikiloj postulis dokumentojn montrantajn tiun misuzon de potenco, Abe kaj liaj kolegoj ripete neis la ekziston de la dokumentoj. Kaj kiam la dokumentoj tamen troviĝis, la potenculoj neis ilian aŭtentecon.

Perdis paciencon

Antaŭ tiuj ĉi trudema politiko, nepotismaj favoroj, obstina neado kaj aroganteco, la japana popolo, malgraŭ sia ĉiama pacienco kaj obeemo, ŝajne perdis toleremon. Ĉiuj opinisondoj ekde majo montris malpliiĝon de subteno de la reĝimo Abe, kaj en junio tokianoj diris “ne!” al Abe kaj LDP kaj preferis la partion Tokianoj Unue.

Kio do okazos nun?

Kvankam eĉ multaj subtenantoj de LDP komencis forlasi Abe kaj multaj LDP-anoj, kiuj antaŭe estis silentigataj de Abe ekkritikis lin, la subteno por la opoziciaj partioj estas tro malalta. Do, oni enfokusigas atenton al Koike Juriko kaj ŝia partio, kiuj minacas la reĝimon Abe de ekster la parlamento.

Iuj antaŭvidas aŭ esperas, ke kelkaj gravuloj kaj rivaloj de Abe en LDP forlasos sian partion, kune organizante novan partion kun Koike kaj ŝia partio Tokianoj Unue, antaŭ la venontaj elektoj de la membroj de la Ĉambro de Deputitoj en decembro 2018. Ĉar Koike antaŭe estis membro de LDP kaj servis kiel ministro pri defendo, la baroj por kuniĝi en la nova partio ne estos altaj.

Ĉiuokaze la reorganizado de la japana politiko estiĝos en la kampo de konservativuloj. Unu el la elstaraj trajtoj de la japana politiko estas, ke tie troviĝas nek Sanders, nek Mélenchon, nek Corbyn, kiuj klare reprezentas la prematajn kaj junajn tavolojn, kvankam certe ekzistas multaj malfacilaj sociaj problemoj: malriĉeco, troa laboro ktp. En Japanio popolismo aperas nur inter la dekstruloj.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Moderna vivo

EKSPEDICIO

Trovita milita ŝipo

Sciencistoj de universitato de la litova havenurbo Klaipėda kaj militistoj de la litova mararmeo, kiuj julie partoprenis en scienca ekspedicio al Balta Maro asertas, ke ili trovis la dronintan marŝipon Antanas Smetona, kies nomo omaĝas prezidinton de Litovio. Ili konstatis, ke ĝi kuŝas en profundo de 85 metroj proksime de la bordo de Estonio.

Malapero

Ĝi estis la unua militŝipo de sendependa Litovio, kiun en 1927 la tiama registaro aĉetis de Germanio. La cirkonstancoj de la malapero ĝis nun ne estas klaraj, ĉar eĉ ne unu el la kelkaj versioj pri ĝia lasta navigo estas konfirmita. Laŭ unu versio, januare de 1945 Antanas Smetona, kiu tiam nomiĝis Korall fornavigis el la haveno de Helsinko kaj trafinte minon dronis en la Finna Golfo. Aliaj fontoj asertas, ke pri la drono kulpas germana submarŝipo.

Profesoro de la universitato de Klaipėda Vladas Žulkus diris, ke estas forta damaĝo en la fronta parto de la ŝipo. Tio donas la ideon, ke en 1945 torpedo trafis kaj dronigis ĝin.

Ne estas intencoj elakvigi la dronintan ŝipon, ĉar tiu operacio kaj posta konservado estus tro multekostaj, sed la loko de la trovo estos protektata.

Aliaj dronintaj ŝipoj

La ekspedicio celis per modernaj aparatoj esplori la lokon, kie malaperis Antanas Smetona kaj aliajn lokojn, kie en 1939 proksime de Tallinn malaperis la granda komerca ŝipo Panevėžys kaj meze de aŭgusto 1941 aliaj du malgrandaj, Utena kaj Kretinga, kiuj estis trovitaj en pli frua tempo.

Laŭ la profesoro, tiu ĉi malkovro havas ne nur sciencan valoron, sed ankaŭ gravan historian signifon. Krome ĝi estas bela donaco okaze de la 25a datreveno de rekreo de la litova milita mararmeo la 4an de julio.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Scienca ekspedicio malkovris la lokon, kie dronis la litova batalŝipo Antanas Smetona. Foto: ARĤIVO DE MARA MUZEO KAJ UNIVERSITATO DE KLAIPĖDA

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Tri-mara iniciato

Pintkunveno kadre de t.n. Tri-mara iniciato (TMI, angle: Three Seas Initiative) okazis komence de julio en la pola ĉefurbo Varsovio.

Kio propradire estas TMI, kiu ludis rolon ankaŭ en la programo de la usona prezidanto Donald Trump antaŭ la pintkunveno de la plej industriigitaj ekonomioj (G-20) en Hamburgo?

Nova iniciato

TMI estis fondita antaŭ nur du jaroj kiel diplomatia forumo por ekonomia kunlaboro de 12 landoj (Aŭstrio, Bulgario, Ĉeĥio, Estonio, Hungario, Kroatio, Latvio, Litovio, Pollando, Rumanio, Slovakio kaj Slovenio). Ĝi prezentas neformalan platformon, kiu subtenas eŭropan integradon. Reprezentantoj de TMI unuafoje renkontiĝis la 29an de septembro en Nov-Jorko.

Celoj

La ĉefa celo de TMI estas plifortigi ligojn kadre de Eŭropa Unio (EU) inter Balta, Adriatika kaj Nigra Maroj en la kampoj de energio, transportado kaj komunikado. La membroŝtatoj de TMI ne intencas krei novan internacian organizaĵon, sed nur kunordigi la ekonomian politikon kaj kunlaboradon en regionoj de Meza kaj Orienta Eŭropo. Laŭ la vizio de la pola prezidanto, TMI tute klare fortigas tutan regionon, respektante samtempe la regulojn kaj normojn de internacia juro.

Perspektivoj

Kvankam la ŝtatoj de TMI kovras pli ol kvaronon de la areo de EU kaj pli ol kvinonon de la EU-loĝantaro, ilia nuntempa ekonomia forto estas nur ĉirkaŭ dekono de la tuto de la malnetaj enlandaj produktoj (MEP) de la landoj de EU.

Ideoj pri estonta ekonomia kunlaboro estas formulitaj tre ĝenerale. TMI estas en komenca fazo, kaj ankoraŭ ne eblas antaŭvidi, ĉu ĝi estos sukcesa.

Tial oni povas percepti la ĉeeston de la usona prezidanto Donald Trump en Varsovio nur kiel politikan signalon kaj sekurec-garantion por la landoj de Meza kaj Orienta Eŭropo. Estas dubinde, ke Usono kreos financan fonduson por projektoj de TMI. La sekva pintkunveno de TMI okazos en Rumanio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Politiko

D. R. KONGO

Konga ministro riskas prizonon en Belgio

Senkulpaj homoj abundas en kongaj malliberejoj, sed la veraj krimuloj restas liberaj kaj eĉ iĝas ministroj ...

Krimulo iĝis ministro pri justico

Alexis Thambwe Mwamba, la konga ministro pri justico, agnoskas, ke li partoprenis en paneigo de aviadilo en 1998. Tiam multaj homoj pereis en la kraŝo.

La konga justico protektas krimulojn, sed la belga ne nepre agos same. Belga tribunalo serĉas la ministron pro krimo kontraŭ humaneco. Li estas kulpa pro la detruado, en plena flugo, de la aviadilo Boeing 727 de flugkompanio Kongo Airlines (Kongaj fluglinioj), en kiu estis 50 pasaĝeroj. Ĉi tiu tragedio okazis en oktobro 1998 proksime de la konga urbeto Kindu dum milito kontraŭ la reĝimo de la tiama konga prezidanto Laurent [lorá] Kabila, patro de la nuna ŝtatprezidanto Joseph [ĵozéf] Kabila.

La konga justico fermas la okulojn

En D. R. Kongo la justico neniam levis tiun aferon. La familianoj de la viktimoj provis ĉion, por ke la konga justico voku Alexis Mwamba al la tribunalo, sed vane. Neniu instanco konsentis akcepti la plendantojn por ektrakti la juĝaferon.

Rezigno kaj forvojaĝo?

Ĉar temas pri nekontestebla krimo kontraŭ humaneco, estus bone, ke Joseph Kabila igu la ministron demisii, por eviti la impreson, ke la konga registaro protektas krimulojn. La ministro-krimulo povas iri ĉien, kien li volas — krom al Belgio, ĉar lia vojaĝo tien certe finiĝus en prizono.

Serge Rusaki

korespondanto de Monato en D. R. Kongo

Politiko

NORD-IRLANDO

Lingva obstaklo

Pro eksiĝo de la vicĉefministro de la nord-irlanda asembleo sekve de financa skandalo, pri kiu la ĉefministrino estis (eble maljuste) kulpigita, la 2an de marto 2017, okazis neatenditaj elektoj de nova loka registaro. La plej grandan nombron de voĉoj ricevis la porbrita DUP (Demokrata Uniista Partio), sed ĝia malgranda majoritato ne sufiĉis por formi registaron. Rezulte, la nord-irlanda asembleo stagnis dum monatoj. Asembleanoj ne kunvenis, tial iujn ajn gravajn decidojn tiutempe devis fari la brita registaro en Londono. La du plej grandaj partioj, DUP kaj la irlanda respublikisma partio Sinn Féin [ŝin fejn] (SF) ne povis decidi pri la registaro, en kiu la potencon dividu, kiel antaŭe, tiuj du frakcioj. Do la teritorio restis sen registaro, kaj neniu asemblea leĝo estis enkondukita aŭ aprobita.

Grandega monhelpo al Nord-Irlando

Intertempe, en Londono, ankaŭ la brita ĉefministrino Theresa May [teriza mej], kies konservativa partio gajnis la ĝeneralajn elektojn la 8an de junio, havis gravan problemon. Malgraŭ sia venko, la konservativa partio ne ricevis sufiĉe da voĉoj por atingi absolutan plimulton, do ĝi troviĝis en malforta pozicio, precipe fronte al la intertraktado pri eliro de Britio el Eŭropa Unio. Pro tio, sinjorino May provis trovi apogon ĉe DUP.

Post longa intertraktado, DUP konsentis fari pakton kun la brita konservativa partio, kondiĉe ke la britoj pagu grandegan monhelpon al Nord-Irlando. Kompreneble, la opoziciaj partioj en Britio interpretis tion kiel subaĉeton fare de la konservativuloj.

Komunaj celoj

Por iom klarigi la situacion en Nord-Irlando, oni eble resumu la historian fonon rilate al Demokrata Uniista Partio. Tiu partio estis formita en la jaro 1971 de grupo, kies plej influhava ano estis doktoro Ian Paisley [pejzli], pastoro kaj fondinto de Libera Presbiteriana Eklezio (FP), rigore fundamentisma sekto, kiu ne havas rektan rilaton al iu ajn eklezio en alia lando.

Multe da nord-irlandanoj, kiuj estas membroj aŭ voĉdonantoj de DUP, akceptas la doktrinon kaj principojn de FP. Tiuj inkluzivas “kreismon”, nome malakcepton de darvinismo; malpermeson de abortigo kaj de samseksa edziĝo; laŭvortan interpreton kaj totalan akcepton de la tuta Biblio kaj reakcian formon de evangelia teologio. La nuraj celoj, kiuj estas komunaj por la konservativa partio kaj DUP, estas por ĉiam konservi la union inter Nord-Irlando kaj Britio kaj absoluta rifuzo unuiĝi kun Irlanda Respubliko sen konsento de plimulto en Nord-Irlando.

La tubero en la afero

Tamen, la kaŭzo de la maleblo formi registaron en Nord-Irlando ne estis iu ajn el la komunaj politikaj celoj de la britaj konservativuloj kaj DUP. La tubero en la afero estas ne rekte la politiko, sed lingvo. Antaŭ ol ili pretos akcepti la novan registaron, SF kaj aliaj respublikanaj politikistoj postulas, ke la irlanda lingvo estu oficialigita en Nord-Irlando, do ke la lingva situacio en la nordo estu la sama kiel en la respubliko.

Kelkaj aliaj porbritaj uniistoj ekster DUP akceptas la irlandan (gaelan), kaj eĉ parolas ĝin aŭ interesiĝas pri ĝi. Ili rekonas, ke ĝi estas la indiĝena idiomo de la tuta insulo, ne nur de katolikaj respublikistoj, kaj estas neeliminebla kaj valorega heredaĵo de la irlanda popolo. Plie, oni scias, ke la skota vario de la gaela estas senprobleme agnoskita kaj parolata en Skotlando.

La sinteno de DUP kaj de kelkaj aliaj malcedemaj nord-irlandaj protestantaj partioj estas nelogika kaj kontraŭkultura, ĉar la plej fervoraj kaj aktivaj korifeoj de la moderna movado por revigligi kaj restaŭri la irlandan lingvon estis presbiterianoj kaj kvakeroj. Rifuzante agnoski la lingvon kaj kulturon de Irlando, la DUPanoj forbaras la junan generacion de tiu ĉi antikva heredaĵo de la popolo, kiu posedis altan kulturon jam en la frua mezepoko, kiam en granda parto de Eŭropo mankis edukado kaj literaturo. Cetere, preskaŭ ĉiuj loknomoj, legendoj, mitoj, kaj tradiciaj kutimoj en norda kaj suda Irlando estas gaelaj, kaj sen la lingvo oni ne povas ilin plene kompreni aŭ aprezi.

La malplej respektata homa rajto

Bedaŭrinde, eĉ en landoj, kiuj subskribis Universalan Deklaracion de Homaj Rajtoj, unu el la malplej respektataj el tiuj rajtoj estas ĝuste la lingva, kaj Nord-Irlando ne estas la ununura ekzemplo en la mondo.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

[FORIGITA!: bildo]

Sinjorino May provis trovi apogon ĉe DUP por eliri sian malfortan pozicion, precipe fronte al la intertraktado pri eliro de Britio el Eŭropa Unio.

Leteroj

Kosovo en la politikaj mapoj

Kvankam jam pasis 9 jaroj ekde kiam Kosovo sin proklamis sendependa ŝtato kaj ĝis nun agnoskis ĝin ĉirkaŭ 115 membroŝtatoj de UN, oni vidas, ke bedaŭrinde tiu nova realo ne speguliĝas en ĉiuj mapoj politikaj. Eĉ en la artikolo de Roberto Pigro (Monato 2017/08-09, p. 36) videblas mapo, kie Kosovo ne aperas.

Kvin membroŝtatoj de EU (Grekio, Kipro, Hispanio, Rumanio kaj Slovakio) ankoraŭ ne agnoskis tiun novan albanan ŝtaton pro siaj internaj problemoj teritoriaj. Mi bone komprenus, se aŭtoro el ĉi tiuj landoj ne mencius Kosovon, sed ne el aliaj, kiuj, kiel Italio ekzemple, aprobis la sendependecon de Kosovo.

Bardhyl Selimi

Albanio

Politiko

KUBO

Tritaga vizito de japanaj ŝipanoj

La rilatoj inter Japanio kaj Kubo progresas ne nur en la kampoj ekonomia, komerca kaj kultura. Plia favora paŝo okazis komence de julio: Havanon oficiale vizitis trejna eskadro de la Japana Mara Defendokorpuso.

Trejna navigado

Kadre de la transmara navigado kun la celo trejni proksimume 200 oficirojn diplomitajn komence de 2017, la eskadro faris tritagan restadon en la kuba ĉefurbo. Ĝi konsistas el du militŝipoj: la trejna ŝipo Kaŝima (TV3508) kaj la destrojero Harusame (DD102), kiuj eknavigis el la marhaveno de la urbo Jokosuko la 22an de majo. La du ŝipoj vizitos 12 marhavenojn en ok landoj: Usono, Meksiko, Kubo, Ĉilio, Ekvadoro, Kanado, Rusio kaj, fine, Koreio. La 1an de novembro 2017 la eskadro devas reveni al sia ŝipbazo, Jokosuko.

Riĉa programo

La japanaj maristoj vizitis, interalie, la Placon de la Revolucio, kie ili omaĝis al la memoro de la kuba nacia heroo José Martí, la maran altlernejon Granma kaj militan hospitalon.

Reciproke, havananoj povis viziti la du militŝipojn por ekscii pri ilia funkciado. Tie ilin amike bonvenigis la ŝipanoj.

Unua japano en Havano

Proksime de la enira kanalo de la havana golfeto situas la parko-monumento Hasekura Cunenaga, kie staras statuo de la unua japano vizitinta la ĉefurbon de la plej granda antila insulo julie de la jaro 1614. La samurajo Hasekura Rokuemon Cunenaga ekveturis en la jaro 1613 de Sendajo (nun en la gubernio Mijagi) kiel ambasadoro de bona volo (Kejĉo-misio) por viziti Eŭropon laŭ ordono de la feŭda sinjoro (daimio) Date Masamune el la provinco Sendai. La vojaĝo daŭris sep jarojn. Dum la transatlantika navigado survoje al Hispanio, la ŝipo de Cunenaga haltis en la kuba ĉefurbo. Tiel Cunenaga iĝis la unua japano, kiu paŝis sur kuban teron.

La ŝipanoj de la japana eskadro vizitis la parko-monumenton kaj metis floran kronon antaŭ la statuon de Cunenaga.

Kubanoj scivolas

Dum la tritaga restado en Havano, la novaj japanaj oficiroj kaj la ceteraj ŝipanoj trovis inter la kubanoj homojn simplajn sed respektemajn, amikemajn kaj gajajn, plenajn je scivolo pri ĉio, kio devenas de la lando, kie leviĝas la suno, pri ĝiaj kutimoj, lingvo, kuirarto, luktoarto kaj laboremo.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

[FORIGITA!: bildo]

La trejna ŝipo Kaŝima (TV3508) kaj la destrojero Harusame (DD102) en la marhaveno de Havano. Foto: JUAN CARLOS MONTERO MEDINA

[FORIGITA!: bildo]

La statuo de Hasekura Cunenaga en Havano. Foto: JUAN CARLOS MONTERO MEDINA

Leteroj

Bedaŭrinda magreco

Sur la frontpaĝo de Monato 2017/07 elstaras la jubila linio “Prostata tumoro venkeblas”, sed post legado de la artikolo mi sentis bedaŭrindan magrecon de informo pri la nova terapio, kiu uzas bakteriojn el la malluma marprofundo, “kiuj fariĝas toksaj nur tiam, kiam ili elmetas sin al la lumo”. Enigmeca frazo deficita rilate la signifon. Kaj nenio plu pri la metodo kun apliko de tiuj bakterioj sekvas en la teksto, nur statistiko de rezultoj ĉe la pacientoj. Pli ol duono de la paĝo estis rezervita por foto de paciento kun kuracisto kaj gigantlitera titolo. La legantoj certe aprezus anstataŭe pli informdonan amplekson por tiu gravega medicina temo, tuŝanta la viran loĝantaron de la tuta terglobo.

Hans Michael Maitzen

Aŭstrio

Leteroj

Ekologio ree al la lasta jarcento

Estis multe da evoluado en la mediaj leĝoj de Brazilo kompare kun la 1990aj jaroj. Nuntempe la granda problemo por protekti la brazilajn naturajn rimedojn estas apliki la leĝaron, precipe se ni konsideras, ke ĝi havas kontinentajn dimensiojn. Alia pli grava problemo estas la manko de ekologia vizio de la nuna registaro. La registaro nun pridebatas leĝon, kiu forigas la rajtojn de indiĝenaj popoloj. Krome, en aŭgusto ĝi aprobis leĝon, kiu estingas ekologian rezervejon en la ŝtato Amazonio por minerala esplorado. Politikistoj ligitaj al agrikulturaj kaj min-industriaj entreprenistoj estas unu el la plej gravaj bazoj de subteno de la registaro, kiu ĉiutage pli envolviĝas en koruptecaj skemoj. La brazila registaro, por daŭri mem, vendas la daŭripovan estontecon de sia lando.

Sidney Carlos Praxedes

Brazilo

Literaturo

NOVELO

Feĉulo

Malantaŭ la pordo de la direktoro eksonis ies laŭta voĉo:

— Fekegon al viaj kapoj! Merdon! Mi penas ekspliki al vi jam dumeterne. Ĝi simple ne povas manĝi tion. Ne povas manĝi! Ĝi rigardas al viaj fiaĵoj, kvazaŭ ili tute forestus. Trae. Pli-malpli tiel ...

Sekretario, tre juna virino, decidinte eniri, malfermis la pordon kaj ekvidis, kiel iu longabarba kaj longahara homo kun iom frenezaj okuloj, vestita en bruna malpura leda jako, kvarpiediĝis apud la fenestro kaj faras teruregan mienon, direktante rigardon al la kafaŭtomato. Li ekstrabis, samtempe turnante la okulojn jen dekstren, jen maldekstren en turmenta serĉo, kaj lia rigardo fariĝis kvazaŭ blinda, tuŝanta la vakuon. Krom tio, lia sovaĝe kurbigita buŝo efikis aldone timige.

— Kaj ĝi tute ne aliras! Ĉu vi povas kompreni tion? Tu-te ne al-ir-as! — li pasiege laŭte parolis: evidente, en la atendo, ke tiuj vortoj iel plifortigos la ĵusan pantomimon. Rimarkeblis, ke ia nervozeco jam komencis regi lin.

La sekretario, konfuzite, en granda konsterno, flustris “Panjo!”, hastis meti pleton kun kvar tasoj plenaj de la ĵus infuzita plaĉodora verda teo kun jasmeno, kaj tuj foriris.

Dume, senspiriĝinte, la barbulo prezentis novan argumenton:

— Tiu rubaĵo ne estos manĝata, eĉ se oni priverŝus ĝin per densa tavolo de saŭco acidkrema, — la homo geste elmontris, kiel oni povus tiel senespere kaj senrezulte priverŝi.

Tri uloj staris ĉirkaŭ la parolanto kaj atenteme, kun granda sincera intereso, aŭskultis lian monologon. Tio estis la administranto, financa direktoro kaj ĉefdirektoro de la superbazaro, en kiu ĉio tio okazis.

Tamen, videble, estas bezonata iu same kronika rompo de tiu ĉi plumpa kroniko.

La parolanto estis ordinara senlaborulo, kiun ĉiuj nomis Feĉulo, kaj neniu sciis lian veran antaŭnomon. Li estis metalulo. Kutima metalulo, iam ludanta en la grupo Mucida Milito. Malkutimaj kaj eĉ aparte eksterordinaraj estis nur liaj bizaraj tatuaĵoj: unu el ili, kiu troviĝis rekte subumbilike, prezentis per si lertan portreton de li mem, kiu naze enspiras kokainon tra la tubeto de 100-stela monbileto, sur kiu estas skribite: “Ankaŭ ni rajtas!” Inter liaj “posedaĵoj” eblis trovi multon: nepagitan loĝejon, kiun li luis, dismuntitan nefunkciantan motorciklon, kokinon Kanabino kaj etan hundon, kiu tute ne havis nomon.

Antaŭ nelonge li aĉetis por tiu hundo, senrasa rufa estaĵo, kelkajn pakojn da mitulaj konservaĵoj, kies konsumada limtempo jam pasis. Tamen, la kaprica besto eĉ ne tuŝis la regalaĵon. Tial tuj sekvis ekstreme afabla peto al vendisto akcepti tiujn konservaĵojn, kiuj ankoraŭ preskaŭ tute ne estis tuŝitaj (tuta amaso!), kaj ankaŭ redoni la pagitan sumon. Post la kanajla rifuzo oni devis alvoki administranton, kiu rigardmezuris la barban klienton per siaj ruzaj suspektemaj okuloj kaj decidis simple irigi lin for sen ajna ekspliko. Sed Feĉulo ĝuste je tiu momento finis formi sian propran agplanon, kiu tute ne kongruis kun tiu de la administranto. Li eksplode akcelis sin, ĵetante ĉiujn observantojn en ŝokan staton, transsagis la ŝtuparon, multe bruegis en koridoro de la dua etaĝo per siaj botoj kaj intuicie trovis la pordon de la financa direktoro, ulo sufiĉe inteligenta — tiel oni povis konkludi post rigardo al liaj grandaj okulvitroj. Li sidis en brakseĝo ĉe tablo kaj foliumis iujn paperetojn. Feĉulo alpaŝis lin, sed la sidanto daŭre okupiĝis pri siaj aferoj, neniel zorgante pri tia stranga kaj neatendita gasto.

— Mi volas ion montri al vi — finfine konspireme okulsignis Feĉulo, rompante la silenton, kaj eligaĉis el sia dorsosako malbenitajn konservaĵojn rekte sur la tablon.

— Kio estas tio? — la okulvitrulo spertis la invadon de la nekonato sen granda entuziasmo.

— Belmamaj knabinoj! Ĉu vi mem ne vidas?

— Nu ... Ne — okulvitrulo rigidiĝis kaj ne povis eĉ moviĝi pro tiu arogaĵo neimagebla eĉ en teruraj sonĝoj.

— Mituloj — Feĉulo fiere ekrigardis al la malsekaj pakoj kun pecetoj da degelanta glacio ene kaj eltiris el tie ladvazon por montri.

— Mitulo estas vi. El kiu fabelo vi alflugis nin? Kial tiel fie fetoregas!?

— Ĝuste por tion pridemandi mi estas tie ĉi.

Dummomente ili senvorte rigardis unu la alian. Akvo el la pakoj jam formis etan riveron surtable, kaj du paperklipoj komencis memstaran navigadon en tiuj torentoj. Ili nehasteme parade fordrivis laŭ preskaŭ la tuta longo de la tablo kaj falis sur la plankon. Kiu scias, dum kiom da tempo estus eble kontempladi ankaŭ pliajn gutojn aŭ eĉ aĵetojn dezirantajn ekhavi la sorton de la krampoj, sed tio ne povintus daŭri tro longe.

Subite la okulvitrulo demandis, eĉ neatendite por si mem:

— Kial ili estas fridigitaj?

— Por savi la freŝecon, kompreneble! Ĉu vi tri jarojn aĝas? “Kial! Kial!” — Feĉulo lispe imitaĉis la demandinton.

Estas malfacile imagi, kio povus okazi post tio: la okulvitrulo je tute klara morala bazo povintus alvoki la policon kaj tuj enprizonigi Feĉulon por ia eksterkalkula periodo, kriegi kaj mansvingadi, almenaŭ alvoki la lokajn gardistojn kaj tiel plu. Sed iu Universa Kolapso okazis en la kapo de tiu financa direktoro. Tion oni povus diveni laŭ lia pala frunto plena de milmilo da malsankoloraj faltetoj kaj laŭ la ĵus velkinta staturo. Granda laboro estis plenumata en lia cerbo. Kiel ŝajnis al li tiumomente, li agis plejeble ĝuste. Li stariĝis, alpaŝis tre proksime al Feĉulo kaj feble eldiris:

— Ni iru al la ĉefdirektoro.

Sed Feĉulo faris eĉ ne unu paŝon. Anstataŭe li diris:

— Al mi ŝajnas, ke vi ne konscias la tutan profundecon de la situacio ...

Ĉe la financa direktoro tike ekmoviĝis la okulo.

Kelkajn minutojn poste Feĉulo jam provis konvinki la konsternitan duopon pri la neceso redoni la monon kontraŭ la malaltkvalita produktaĵo. Sed baldaŭ oni aldone alvokis administranton, kiu komence penis admoni ĉiujn ĉeestantojn pri tio, ke li devas rekte nun prizorgi iujn aliajn ekstreme gravajn aferojn, sed neniu aŭskultis lin, kaj li ĉesis admoni la aeron.

Post la kvarpiediĝo Feĉulo brile oratoris, anticipe plifortiginte sin per la teo, kiun li fortrinkis per unu gluto. Sed ankaŭ la ĉefdirektoro, mezaĝa, kalva, ĉiam joviala homo ne malpli pasie strebis defendi sian personan opinion kaj konkludan juĝon de la tuta firmao (kiuj feliĉkoincide samis!) pri la koncerna punkto:

— Tio tute permeseblas. Ĝuste pro tio la prezo estas iomete pli malalta. Sed post nur unu semajno tio ankoraŭ ne estas veneno. Ĝi ne fariĝos veneno eble eĉ post unu jaro! Eĉ la Medicina Unio trovas tion sendanĝera.

— Ni faru eksperimenton — replikis Feĉulo.

— Kiun eksperimenton?

— La eksperimenton, kiu permesos elmontri vian malhonestecon.

— Komprenu, sinjoro, ke ne estus tre oportune ...

Sed Feĉulo jam eltiris el dorsosako la sennoman hundon. Ĝi timeme okulumis kaj tuj konfirmis sian ĉeeston per granda flava flako aperinta apud la piedoj de la eksperimentantoj.

— Se la mituloj estos formanĝitaj, vi plene repa ...

— Sufiĉe! — la ĉefdirektoro tro rapide rezignis je la defendo de sia starpunkto, kaj Feĉulo eĉ ne sukcesis eltiri bovlon, nek malfermi ladaĵon.

Plej verŝajne, al tiu kontraŭdira decido fare de la estro multe favoris tiu fakto, ke tiu dolĉanima kalvulo dum pasio de la konversacio malsingardeme enpaŝis la senliman urinan lagon (li volis enŝovi la hundon tien, el kie ĝi estis eltirita), ekglitis, falis, kaj lia multekosta nigra kompleto kaj silka blueta ĉemizo senrevene definitive damaĝiĝis.

— Vi ja ricevos ian monsumon. Ĉio laŭleĝe. Kion plie vi deziras?

Feĉulo enpensiĝis.

— Kaj kio pri la botelo da kanaba oleo, kiun mi aĉetis same ĉe vi? Mi nutras mian Kanabinon per kanabaj grenoj, kaj mia ovaĵo ĉiam estis alte taksata de miaj amikoj. Dieca plado! Mi volis eĉ plifortigi la efekton per tiu oleaĉo, sed ve! Anstataŭe mi havas la senton, kvazaŭ mi plandumon dentumus — diradis la barbulo.

Al la ĉefdirektoro estis neeble rigardi sen kompato, sed ankaŭ sen rideto. Ŝajnis, ke li tute malsekiĝis, kaj eblis pensi, ke li eventuale povas pritrakti ankaŭ tiun duan plendon malprofite al si kaj kontentigi Feĉulon.

Sed ĉio solviĝis poiome. Oni elkondukis Feĉulon kun lia hundeto en la manoj (kaj ian monsumon li vere poste ricevis), ien forkuris la estro-malbonŝanculo, kaj nur la financa direktoro tike movis per okulo kaj rigardis malproksimen, evidente en la peno pricerbumi tiun absolute novan mondkoncepton, kiun li akiris hodiaŭ.

Espopore

Scienco

KUBO/ITALIO

Protezo: efika solvo por andrologiaj problemoj

Pere de kunlaborado kun italaj fakuloj, kubaj kirurgoj baldaŭ povos plenumi operaciojn, kiuj celas la enplantadon de penis-protezoj de la plej nova generacio. La instruado okazas nuntempe en la kliniko Cira García de la ĉefurbo Havano. Ĝin gvidas la urologo Gabriele Antonini el la universitato La Sapienza de Romo.

Kiel doktoro Antonini klarigis, “ni intencas disvolvi tiun ĉi projekton kune kun kubaj kuracistoj, ĉar ni konscias ilian altan profesian nivelon. La celo estas starigi programon por klerigi en Kubo pli da kirurgoj, kiuj scipovos efektivigi tiajn operaciojn. Temas praktike pri hidraŭlika protezo havanta tri komponantojn: du cilindrojn, rezervujon kaj pumpilon. Per aparta operacio oni metas la cilindrojn en la penison, la pumpilon en la skroton kaj la rezervujon proksime de la veziko”.

Misformaĵo

Antonini substrekis la fakton, ke tiu noveca modelo havas tre altan sekurecan nivelon, ĉar ĝi inkluzivas integritan antibiotikan mekanismon. Pro ĝi eventuala infektiĝo estos minimuma. La precipa eco de la koncerna protezo estas ĝia kirurgia procedo, kreita de la usona profesoro Paul Perito. La aparaton oni enigas en la korpon de pacientoj per entranĉo nur 2-centimetra ĉe la suba parto de la abdomeno. La viroj kutime petantaj tian traktadon estas tiuj, kiujn trafis kancero — jen kojlo-rektuma, jen prostata. Ne mankas individuoj spertantaj kor-vaskulajn problemojn, aŭ kelkaj, kiuj priplendas ian misformaĵon ĉe la propra peniso. Ankaŭ diabetuloj kaj personoj, kiuj havas malbonajn viv-kutimojn, kiel ekzemple fumadon, ja ofte interesiĝas prie.

Atingeblo

La menciita urologo atentigis, ke la proteza solvo, okaze de andrologiaj misfunkcioj, estas ankoraŭ ne tre konata: eĉ en Eŭropo la viroj ne havas profundan scion tiurilate, kaj multaj el ili delonge suferas pro erektiĝa impotenteco sen trovi solvon. Ili ne konscias la efikojn kaj la avantaĝojn, kiujn havus la enmeto de protezo. Pri la elekto de Kubo, la itala profesoro klarigis, ke “por starigi internacian referencan centron ni proksimiĝis ĝuste al ĉi tiu ŝtato, ĉar en Latina Ameriko la scio pri tiuj temoj estas ankoraŭ malplia ol en aliaj kontinentoj.”

“Tiu ĉi iniciato ebligas enkondukon de tiu procedo en medicinan centron, la klinikon Cira García, kiu jam ĝuas internacian prestiĝon. Aldone ĝi troviĝas en lando facile atingebla por pacientoj kaj el Ameriko kaj el Eŭropo, kiuj povas iri al Havano por ricevi kuracadon kvalitan.”

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

El mia vidpunkto

Ni ne sukcesos

“Wir schaffen das” (Ni sukcesos) estis la fama frazo, kiun la germana kancelierino Merkel eldiris, kiam ŝi, aŭtune 2015, senprecedence malfermis germanajn limojn kaj senkontrole lasis enmigri kiun ajn. Ŝi longe insistis, ke ŝi agis ĝuste (malgraŭ tio, ke 80 % el la germanoj kontraŭis ŝian politikon), kaj nur la fermo de la balkana vojo tra Aŭstrio savis ŝian politikan ekziston. Ĝis tiam enmigris en Germanion ĉirkaŭ unu miliono da homoj (neniu scias kiom precize), kaj tiu nombro ankoraŭ kreskos, kiam agnoskitaj enmigrintoj rajtos venigi siajn familiojn.

Kreskas frustriĝo

Nun, du jarojn poste, pli kaj pli montriĝas, ke Germanio ne sukcesos integri centmilojn da homoj el fremdaj kulturoj en la germanan socion kaj ke Merkel ne havas koncepton kaj ideojn kiel fari tion. Kreskas frustriĝo inter enmigrintoj. Multaj venis al Germanio kun falsaj esperoj; ili pensis, ke ili facile ricevos loĝejon kaj laboron. Sed trovi moderprezan loĝejon estas nuntempe problemo eĉ por germanoj, kaj do enmigrintoj ofte restas en provizoraj amasloĝejoj. Same malfacile estas trovi laboron. For estas la optimismo, kiam multaj diradis, ke junaj enmigrintoj helpos solvi la problemojn de la maljuniĝanta germana socio.

Grandaj financaj investoj

Estas vere, ke Germanio nun prosperas kaj proponas multajn vakajn postenojn, sed tiujn okupas plejparte enmigrintoj el aliaj ŝtatoj de Eŭropa Unio. Enmigrintoj venintaj el Oriento kaj Afriko havas ofte nur elementan edukon aŭ eĉ estas analfabetoj. Tiajn homojn la germana labormerkato ne bezonas. Multaj enmigrintoj, se entute, ricevos nur helplaborojn por minimuma salajro. En la multekosta Germanio ili per tia salajro apenaŭ povos vivteni sin mem, sed certe ne la tutan familion, kiel estas kutime en konservativaj orientaj kulturoj. Kelkajn la seniluziiĝo gvidos al krimo aŭ religia radikaliĝo. Por eviti tian evoluon necesus grandaj financaj investoj. Sed kiel ekspliku politikistoj, kiuj longajn jarojn neglektadis socialan politikon, ke nun estas sufiĉe da mono por enmigrintoj? Kelkajn problemojn oni eĉ per mono ne solvos. Kie ekzemple oni trovu milojn da instruistoj kapablaj instrui la germanan? Ankaŭ la problemo pri loĝado estas nur en longa daŭro solvebla. Sed sen rapida integrado enmigrintoj formos problemajn fermitajn sociojn, kiel antaŭe jam turkoj aŭ libananoj.

Novaj problemoj

Neniu alia eŭropa ŝtato sekvis Merkel en ŝia politiko. Male, oni pridubis ne nur la saĝecon de tia politiko sed ankaŭ ĝian humanecon, ĉar Merkel fakte helpis ne al tiuj, kiuj plej bezonas helpon, sed al la fizike kaj finance plej fortaj, kiuj krome ofte “fuĝis” nek pro milito, nek pro persekuto. Per sia naiva politiko Merkel solvis neniun problemon kaj kreis novajn.

Jiri Proskovec

Germanio

Arto

ILJA GLAZUNOV

Naĝanto kontraŭ la fluo

Tion diris la itala reĝisoro Federico Fellini, parolante pri la rusa pentristo Ilja Glazunov, kiu forpasis la 9an de julio pro kormalforteco.

Filo de Leningrado

Glazunov mem deklaris, ke la urbo Leningrado faris el li tion, kio li estas: “Ĉio, kion mi memoras, estas, ke mi ĉiam desegnis tion, kion mi vidis: domegojn, palacojn, pontojn, Ermitejon.”

Li tie naskiĝis la 10an de junio 1930 kaj travivis la teruran blokadon de Leningrado, dum kiu mortis liaj patrino, patro, avino kaj aliaj familianoj. Li estis evakuita laŭ la Vojo de Vivo trans la glaciiĝintan lagon Ladogan al la novgoroda regiono; tie li konatiĝis kun la simpla kamparana vivo, draŝis linon, paŝtis bovinojn ktp. En sian urbon li revenis antaŭ la fino de la milito. Ĝi neniam forlasis lian kapon.

Kontraŭsovetia disidento

Por li milito signifis ne “venkon”, sed dramojn, morton. Tion li pentris en la granda pentraĵo “Vojoj de la milito”, kiun li ne rajtis ekspozicii. Tiu pentraĵo, kvankam en tre akademieca stilo, estis detruita. Li refaris ĝin en 1980. Li edziĝis kun amata virino, Nina Vinogradova, el la familio de pentristoj-artistoj Benois, kaj laboris kiel instruisto en Ivanovo, iu speco de ekzilo por homo ne favora al la sovetia sistemo, eĉ se Rusio, ĝiaj historio kaj grandeco, daŭre inspiris lin, kiel la Mistero de la 20a jarcento (1978).

Eksterlande li iĝis konata pro portretoj de famuloj (Indira Gandhi, Federico Fellini, Mireille Mathieu), kaj la homoj miris, ke neniu en Sovetio rekonas liajn valoron kaj talenton. Eĉ kiam estis proponite forĵeti lin el la lando, kiel Solĵenicin, finfine li estis sendita al Siberio al la konstruata fervojo Bajkalo-Amuro (BAM), kaj de tie naskiĝis la samnoma pentrociklo BAM.

Ĝisosta ruso kaj pedagogo

Li kutimis kompari sin kun soldato, kiu batalas ne por “ĉifono”, sed por la flago, sia honoro, por kiu li pretis morti. Faktojn kaj dokumentojn li kompilis en la librego Rusio krucumita, kiun li prilaboris dum 30 jaroj. Dum regis la “oficiala politika stilo”, li argumentis por reveno al la “vero” en artoj (pentrado, arkitekturo, skulptado, etartoj). En 1964 li kreis klubon (ĝi estis fermita en 1968). En 1987 li fondis la Rusian Akademion de Pentrado, Skulptado kaj Arkitekturo. Li dediĉis multe da energio al siaj lernantoj, ĉar li celis eduki la personecon kaj kiel Dostojevskij “serĉi la homon en la homo”: tion li konsideris vera misio. Li batalis kontraŭ la renovigaj planoj, kiuj en la 1970aj jaroj pretis detrui la historian Moskvon.

Lia aparta stilo

Lia verkaro konsistas el kvar ĉefaj temoj: poezio de granda urbo, la historio de Rusio, la bildigo de literaturaj verkoj kaj portretoj. Plej tipaj estas liaj pentraĵoj pri la historio de Rusio, kie miksiĝas diversaj eventoj, kapoj de sanktuloj aŭ eminentuloj kun longaj siluetoj. Mi menciu la pentraĵon Eterna Rusio (1988), la ciklojn Rusio (1956), La kampo Kulikovo (1980) kaj la triptikon Legendo pri la Granda Inkvizitoro laŭ Dostojevskij. Li ankaŭ kreis ornaman panelon por la sidejo de Unesko en Parizo, dekoraciis la sovetian ambasadejon en Madrido, por ne paroli pri la diversaj portretoj. Lia verkaro estis agnoskita per diversaj premioj kaj honorigoj fare de la sovetia kaj la rusa registaroj. Iuj konsideras lin “la plej granda artisto de la 20a jarcento”. La estonteco juĝos.

Renée Triolle

korespondanto de Monato en Francio kaj fakulo pri Rusio

Leteroj

Obama

Alexander Gofen skribis longan interesan artikolon pri la neleĝa elekto de Barack Obama (Monato 2017/08-09, p. 12). Mi dankas lin, ĉar li provis sciigi tiom da nediskutataj faktoj. Tamen mi faras observon. La leĝo ne ĉiam reflektas moralojn. La nazioj, ekzemple, persekutis la judojn uzante la leĝon. Mi ŝatus, ke tiuj, kiuj zorgas pri la leĝoj, zorgu ankaŭ pri la homaj rajtoj kaj pri nia planedo.

Sidney Carlos Praxedes

Brazilo

Leteroj

Plendu al Eurostat

Verŝajne ekestis bedaŭrinda miskompreno. Mi estas instruisto, lingvisto, muzikisto, sed NE mapisto. Mia artikolo pri la itala ekonomio, al kiu Bardhil Selimi aludas (Monato 2017/10, p. 5), tute ne koncernis Kosovon: ĝi simple inkluzivis mapon de la tuta Eŭropo ĉerpitan el plej fidinda internacia fonto. Se Kosovo tie ne aperas (kion mi verdire eĉ ne rimarkis), eventualaj plendoj devas esti sendataj al Eurostat, ne al mi, kiu havas absolute neniun problemon rekoni la rajton de Kosovo (aŭ ajna alia lando) ekzisti kaj esti sendependa rekoninda ŝtato, kvankam mi konfesas, ke mi malbone konas la kompleksan realon, el politika vidpunkto, de tiu interesa parto de Eŭropo.

Roberto Pigro

Kipro

Leteroj

Prostata tumoro venkeblas

La koncerna traktado de prostata tumoro, pri kiu Michael Maitzen petas pli precizajn klarigojn (Monato 2017/10, p. 5), nomiĝas angle Vascular Targeted Photodynamic Therapy* kaj estas disvolvita de profesoro Avigdor Scherz, kunlabore kun Yoram Salomon (el la instituto Weizmann) kaj kun la kompanio STEBABiotech. Ankaŭ kelkaj eŭropaj esploristoj helpis. Pli da informoj — en la angla, en la germana kaj certe en pluraj aliaj lingvoj — haveblas en la reto kaj en la nacilingva gazetaro, kiu donis spacon en la pasintaj monatoj al tiu novaĵo. Krome mi sugestas la spektadon de BBC-intervjuo, en la angla lingvo, aperinta ĉe https://youtu.be/Di3M4asNzRE.

Roberto Pigro

Kipro

* 1. Fotodinamika alcela vaskula terapio (red.)

Politiko

JAPANIO/EŬROPA UNIO

Liberkomerca konvencio inter EU kaj Japanio

La 7an de julio en Bruselo, Belgio, la gvidantoj de EU kaj Japanio anoncis, ke post kvarjara negocado ili atingis interkonsenton pri la ĝenerala kadro de Ekonomia Partnereca Konvencio (EPK). Ĉi tiu konvencio, kiun ili celas oficiale kompletigi en la komenco de 2019, estas unu el la plej grandaj liberkomercaj konvencioj en la mondo. Se ĝi efektiviĝos, la zono kovrata de la konvencio (EU kaj Japanio) okupos ĉ. 28 % de la suma tutmonda MEP (malneta enlanda produkto) kaj ĉ. 37 % de la komerco en la mondo. Oni antaŭvidas, ke EU pliigos la eksportadon de agrikulturaj produktoj, dum Japanio vendos pli multajn industriajn produktojn.

Ne protektismo

Verdire, por ambaŭ flankoj la pritraktado de la konvencio ne estis prioritata diplomatia afero. Sed, alfrontante la lastjaran britan eliĝon el EU kaj la usonan apartiĝon de la interkonsento pri Trans-Pacifika Partnereco en januaro kaj la postan malklaran perspektivon de la monda ekonomia ordo, EU kaj Japanio rapide atingis interkonsenton. Ili volis montri al la mondo, ke ne protektismo kaj egocentrismo, sed libera komerco, investado kaj kunlaborado en tiu zono fariĝos antaŭeniga motoro de la internacia ekonomia evoluo.

Doganaj tarifoj

La fokuso de la intertraktado pri malaltigo de doganaj tarifoj rilatis unuflanke al vino, fromaĝo, porkaĵo, kaj aliflanke al aŭtoj, al ties komponantoj kaj al elektronikaj aparatoj. Fine estis konsentite, ke Japanio tuj nuligos la doganon pri vino, kiun nun oni impostas je 15 % aŭ ĉ. unu eŭro por litro. Krome, Japanio nuligos la doganajn tarifojn pri natura fromaĝo, pastaĵoj, ĉokolado kaj ligno post 15, 10, 10 kaj 7 jaroj respektive. La dogano pri porkaĵo estos iom post iom reduktata dum 10 jaroj. Siaflanke EU tuj nuligos impostojn pri teo, sojsaŭco, alkoholaĵoj, inkluzive sakeon, viskion kaj vinon, kaj pri la plimulto de elektraj aparatoj kaj komponantoj de aŭtoj. La nuna 10-procenta imposto pri aŭtomobiloj nuliĝos post 7 jaroj.

Bona novaĵo

La tuja nuligo de la dogana tarifo por vino estas bona novaĵo por japanaj vinamantoj, kiuj ĝuas diversajn vinojn el Eŭropo. Sed dum la lastaj du jaroj la kvanto de vino importita el Ĉilio superis tiun el Francio, ĉar la dogantarifo pri ĉilia vino nun estas 2,3 % kaj nuliĝos en 2019. Notindas, ke ankaŭ EU-anoj povos ĝui sendoganajn japanajn sakeon kaj viskion, kiu lastatempe estas alte taksata eĉ en Skotlando.

Tamen disputoj daŭras

La plej grava restanta problemo estas kiel solvi disputojn inter ŝtatoj kaj firmaoj kaj investantoj. La japana flanko proponas la enkondukon de fi-fama arbitracia mekanismo (angle: ISDS, Investor-state dispute settlement) laŭ kiu firmaoj povas persekuti ŝtatojn por monkompenso pro tio, ke iliaj antaŭvidataj profitoj estas limigitaj per la ŝtataj reguloj aŭ politikoj. Tiun ĉi proponon EU firme kontraŭas, timante, ke laŭ tiu aranĝo la interesoj de multnaciaj firmaoj estos favore traktataj, kaj kontraŭproponas establon de konstanta kortumo, kion Japanio rifuzas pro antaŭvideble granda kosto. Onidire, la distanco inter la du starpunktoj estas ankoraŭ granda. Plie, por validigi la konvencion necesas ratifoj de ĉiuj 28 membro-ŝtatoj de EU, kio povus prokrasti la realigon de la granda liberkomerca zono.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

La tuja nuligo de la dogana tarifo por vino estas bona novaĵo por japanaj vinamantoj. Foto: ISIKAWA Takasi

Spirita vivo

RECENZO

Emfazo pri la ĝenerala spiritualismo

Certan nombron da amikoj ni havas en la kirkoj, certan nombron da amikoj ni havas en la temploj ... Tiu ĉi vorto atingos tiun, kiun mi volas, eĉ se post mil jaroj ... (Ŝams Tabrizi 1185-1248)

Belaj vortoj multas en nia mondo, sed belaj agoj malmultas, kaj eĉ pli malmultas homoj, kiuj mem bonfarante bonfarantigas organize ankaŭ aliulojn. Paiva Netto certe estas unu el ili.

Persone mi admiras lian persiston antaŭenirigi ne nur la vortigon de bonaj faroj, sed ankaŭ la farigon de bonaj vortoj, ekzemple en Legio de Bona Volo, kiun oni nomas la Esperanto de la religioj.

Tie kaj tiele, kaj ankaŭ per similaj aktivadoj, li klopodas trovi vojon al vera homa interkompreno. Tial tre konscie kaj prave li uzigas kaj subtenas Esperanton.

La verko bazas sin sur Kristo, plenas de kristanismaj terminoj, sed tio ne ĝenas min, ne-kristanon. Ĉar mi rigardas ĝin kiel kristanan kontribuon al la homara ekumenismo. La terminon la aŭtoro uzas en ĝia origina signifo “laŭcela, aŭ laŭ tutmonda aplikebleco; universala”.

Verdire, multfoje interpreteblas Kristo, en lia libro, kiel vastasenca Amo. Ni havus pli belan mondon, se la samo okazus en aliaj religioj.

Alia reliefa trajto de la libro estas ĝia emfazo pri la ĝenerala spiritualismo, ke la homo ne estas nur ventro kaj subventro, ke la homo serĉas ian eternecon per siaj internaj intuicio kaj racio. Tian aserton, en tempo kiam regas praktikemo kaj teknologiemo, mi konsideras kuraĝa kaj devenanta de profunda kora kredo.

Paiva Netto kredas, ke la vizaĝo de Dio estas Amo. Ju pli ni amas, des pli Li manifestiĝas en ni. Tiun koncepton mi ŝatas. Ne mirigas min, se du bonfaruloj en du tempoj kaj du lokoj konkludas samajn konceptojn el siaj verŝajne malsamaj kulturoj. La persa poeto Rumi diris: “Amo estas astrolabo de la diaj sekretoj ...”

La enciklopedieta citaĵaro, laŭ mi, iom longas. Por mi estis iom temporabe trovi la aŭtentikajn tekstojn de la aŭtoro kaj distingi ilin de tiuj de aliaj.

Al la libro ne mankas sufiĉaj biografioj pri menciitoj. Ankaŭ belege elektitaj pentraĵoj pli beligas la bone aranĝitan libron.

Aparte laŭdindas la bona esperanta lingvaĵo de la tradukinto. Ĝi estas tute fidinda traduko.

Mi rekomendas la libron al tiuj, kiuj emas legi flue-legeblan Esperantan kaj esperantan libron.

La literoj, la bildoj kaj la koloroj estas tiom bone aranĝitaj, ke oni ne laciĝas pro la longdaŭra legado. Mi gratulas la aŭtoron, la tradukinton kaj la eldoniston.

Paiva Netto: Meditadoj el la animo. El la portugala tradukis Paulo Sergio Viana. 2011. 256 paĝoj. ISBN 978-85-7513-204-3.

Prezo ĉe FEL: 8 eŭroj plus afranko.

Said Baluĉi

korespondanto de Monato pri Irano

Anoncetoj

Nova 100-stela monero!

Scienco

ITALIO

Vegana ovo, nutra novo

Ĉu vi aparte ŝatas ovon, sed estas devigata rezigni pri ĝi, ĉar viaj sangaj analizoj montras, ke via kolesterolo abrupte “baŭmas”? Aŭ eble ĉar vi estis lastatempe en decida turnopunkto de via vivo kaj volis fariĝi vegano? Estu dankema al Francesco Zuccolo [franĉesko dzúkolo], Aurora Gobessi, Arianna Roi kaj Greta Titton (studentoj de la universitato de Udine, en nord-orienta Italio), ĉar ili sukcesis inventi kaj patentigi, meze de septembro 2017, ian ovon faritan el centprocente vegetaĵaj ingrediencoj.

Temas pri noveca, konsumpreta manĝaĵo, supozeble baldaŭ havebla en la vendejaj kaj hejmaj fridujoj de multaj landoj. Ĝiaj aspekto kaj gusto estas tre similaj — oni garantias — al tiuj de ordinara ovo malmole kuirita. La koncerna ovo, pacience realigita en la fako pri nutraj sciencoj kaj teknologioj de la menciita friula universitato, estas laŭdire ideala por ĉiuj individuoj, kiuj estas trafitaj de celiakio* kaj troa kolesterolemio*, pro la manko de gluteno kaj de la utila speco de kolesterolo.

Testoj

La italaj junuloj laboris pri ĝi dum iom pli ol 18 monatoj en kiuj ili plenumis plej diversajn testojn (precipe rilate la guston). Baldaŭ oni lanĉos tian ĉi ovon en la merkato: nun ankoraŭ okazas oficialaj prezentadoj en foiroj kaj aliaj lokoj, dum de tago al tago obliĝas la kompanioj, kiuj ekkontaktas la universitaton montrante sian interesiĝon pri la projekto.

Oleoj

La malmole kuirita ovo por veganoj konsistas el proteinaj ingrediencoj, ĉefe legom-farunoj, vegetaĵaj oleoj, iuspeca salo kaj aparta ĝeliga substanco. Ĝi povos akompani salaton, kaj ne eblos guste distingi inter ĝi kaj normalaj kokinaj ovoj. Ĝi allogas produktantojn, kiuj jam proponas plurspecajn manĝaĵojn destinitajn al veganoj. Ĝi sendube troveblos en la plej bonaj butikoj de biologiaj manĝaĵoj, sed, laŭ la intencoj de la kreintoj, ĝi iutage espereble fariĝos kutima ero ankaŭ en ordinaraj superbazaroj.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

* 1. celiakio: netoleremo pri glutenoj.
* 2. kolesterolemio: kvanto de kolesterolo en la sango.

Scienco

KUBO

Irma: detruo sed ankaŭ neatendita profito

La klimato en la kuba insularo fariĝas ĉiam pli varma kaj, el pluraj vidpunktoj, ekstrema. La jara mezuma temperaturo plialtiĝis je 0,9 gradoj celsiaj kompare kun la mezo de la pasinta jarcento. Oni rimarkis variadon de la ciklona aktiveco post 2001. Ankaŭ la pluvsezono ŝanĝiĝis ekde 1960, kaj sekaj periodoj pliiĝas rimarkinde. La averaĝa marnivelo altiĝis je 6,77 centimetroj ĝis nun. Ĉiuj ĉi faktoj evidentigas la klimatan ŝanĝiĝon en Kubo.

Antiloj spertis pasintseptembre teruran meteologian fenomenon, kiu ricevis la inan nomon Irma. Temas pri la dua plej potenca kaj detrua uragano iam ekinta en Atlantiko. Ĝi atingis kaj tenis dum tri sinsekvaj tagoj la klason 5, la maksimuman laŭ la skalo Saffir-Simpson, kun konstantaj ventoj je rapido de 300 km/h, kiuj daŭris 37 horojn.

Inundoj

Irma ege damaĝis la nordan grupon de la Malgrandaj Antiloj kaj ankaŭ la Grandajn Antilojn. Iom norde kaj paralele al la norda kuba marbordo, ĝi translokiĝis de la orienta provinco Guantánamo al la okcidenta provinco Matanzas (kie troviĝas la turisma poluso Varadero) kaj tie turniĝis norden al la duoninsulo Florido. Multe da disrompoj, disfaloj, inundoj, ĝenerale grandaj detruoj kaj gravaj malbonaj efikoj estiĝis, kiam Irma alproksimiĝis kaj trafis la kuban teritorion. Ĝia paso eĉ pereigis dek kubanojn: tion konfirmis per informa noto la Nacia Konsilio de Civila Defendo.

Sed ne ĉio estis malfavora: ni memoru, ke tiuj hidrometeologiaj okazaĵoj preskaŭ ĉiam kuntrenas torentajn pluvegojn, kiuj por la kuba loĝantaro iĝis profitigaj pro la ekstrema sekeco, kiu karakterizas kelkajn el la provincoj.

Akvorezervoj

En la lastaj jaroj nenormala varmo intense skurĝis la landon kaŭze de la klimata ŝanĝiĝo: rezulte de tio kaj de la longa sekeco, la nivelo de la akvo estis malalta. Antaŭ la alveno de la uraganego, la landaj akvorezervujoj tuŝis nur 40 % de sia entuta kapacito. Hodiaŭ, post la precipitaĵoj ligitaj al tiu hidrometeologia evento, la situacio ja pliboniĝis. La procentaĵo supreniris al 64, alivorte oni taksas je iom pli ol 2 milionoj da kubaj metroj la akvon havigitan al la naciaj rezervujoj de la abunda torenta pluvo falinta, tiel ke estas nuntempe pli ol 5 milionoj da kubaj metroj en rezervujoj. La kapacito de la enlandaj basenoj estas sume 9 milionoj da kubaj metroj.

Modereco

La akvorezervujojn de la plej granda insulo de Antiloj administras la Nacia Instituto pri Hidraŭlikaj Rimedoj (NIHR), kiun prezidas Inés María Chapman Waugh. Spite al la reganta optimismo, ŝi tamen komentis tuj post la paso de Irma, ke, kvankam abunde pluvis kaj nuntempe la basenoj troviĝas en pli bonaj kondiĉoj, ĉi tio neniel signifas, ke oni uzu senefike la altvaloran akvon disponeblan. Tiun kvanton oni bezonos en pli seka sezono kaj ĝi devas sufiĉi por 2-3 jaroj. Nepras do plani la provizadon per akvo kaj utiligi akvon modere, tiel ke eblos atingi plian produktadon en agrikulturo kaj en aliaj ekonomiaj sektoroj.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Leteroj

Obama (2)

Kun grandega ŝoko mi legis la hontindan artikolon Nifo: Neidentigita Fremda Operaciulo en la Blanka Domo (Monato 2017/08-09, p. 12), kiu asertas, ke Barack Obama naskiĝis ekster Usono, ne estas civitano kaj eĉ murdis homon!

Kial Monato eldonis tiajn aĉajn mensogojn? Mi komprenas, ke ĉiuj rajtas havi opinion, sed oni ne rajtas akuzi iun pri murdo. Revuo devus diskonigi multajn opiniojn, sed ne devus diskonigi mensogojn kaj konspir-teoriojn.

Kutime Monato tre plaĉas al mi, sed ĉi tio estas granda fiasko kaj fuŝo. Hieraŭ mi diris al mia amiko, ke la revuo estas aboninda, sed nun mi ne certas.

Robert Nielsen

Irlando

Lingvo

FRIULO

La kuraĝa elekto kanti nuntempe en loka minoritata lingvo

Monato intervjuas la italan muzikiston Valerio Vado [valerjo vado]. Lia muzikgrupo, Reverie [reverí], estiĝis en 1996. De tiam ĝi ludas en Italio kaj pluraj landoj de Eŭropo en teatroj, koncertaj salonoj, abatejoj, radiostacioj kaj plej diversaj ejoj gravaj el historia/arta vidpunkto. Post la albumo Revado, kie ĝuste la Lingvo Internacia flankis la italan lingvon, la ensemblo, konsistanta el profesiaj muzikistoj, en 2015 publikigis Gnos Furlanis — Il Timp dal Sium (Friulaj noktoj — La tempo de la sonĝo), sian unuan diskon en la friula. La decido kanti en ĉi-lasta* ja estas la kerno de la jena babilado.

Monato: Ĉiu artisto emas kiel eble plej malfermiĝi al larĝa publiko. Ĉu vi ne iris kontraŭflue, publikigante muzik-albumon en minoritata lingvo, kia estas la friula?

Vado: Unue mi dankas vin pro via interesiĝo pri miaj projekto kaj agado. Jes, kiel vi diras, certe ĉiu artisto volas atingi la plej grandan eblan nombron de aŭskultantoj. La problemo estas kiel fari ĉi tion sen distordi sian identecon.

Nuntempe la ĉefaj muzik-eldonistoj proponas tre unuformigitajn modelojn de muzikaj ĝenroj: preskaŭ ĉiuj baziĝas sur anglalingvaj kantoj, oftege kun ridindaj (en mia patrolando ni diras “makaroniaj”) rezultoj, kiam temas pri italaj muzikistoj. Pro tio, ke ĉio ĉi ne spegulas nin, nia ensemblo ĉi tion ne faras. Nelaste ĉar — malgraŭ tio, kion opinias la ŝatantoj de ĉio, kio estas fremdlanda — la eksterlanda spektantaro ne emas aŭskulti italajn muzikistojn, kiuj kantas angle aŭ simias britajn artistojn. Do mi daŭre pensas, ke la plivalorigado de niaj nacia lingvo kaj lokaj lingvoj — kutime en Italio malprave oni ilin nomas “dialektoj” — estas gravega kaj oportuna ago por la italaj muzikistoj, precipe se ili tion faras sincere.

Do jes, se konsideri la nunan modon, ni ja moviĝas kontraŭflue; tamen oni pensu, ke muzikistoj tre malsimilaj inter si (kiel Pino Daniele, la grupo Tazenda, Clannad kaj Nataŝa Atlas) estas konataj pro la uzo de sia gepatra loka lingvo, kaj ke Gnos Furlanis estis nomumita por la prestiĝa premio Tenco 2016 en la kategorio “plej bona albumo en dialekto”: do eble ankaŭ ni, per niaj malgrandaj fortoj, povas montri, ke ekzistas alternativa vojo, kiun indas laŭiri.

Monato: Ĉu la lingva (kaj kultura) elekto influis ankaŭ la muzikon? Kaj ĉu “Gnos Furlanis” estas izolita muzika projekto?

Vado: La albumo estas en la friula pro tio, ke mia familio devenas de tiu regiono. Aliflanke ĝi estas la lingvo, kiun mi aŭdis hejme tiam, kiam mi estis infano. Min ravis ĉiam ĝia muzikeco, kaj mi demandis min, kia povus esti la rezulto, se oni uzus kaj aŭskultigus tiun idiomon en la artaj kampoj eksterregione, kaj ne nur en loklingva kunteksto. Do, ĉar mi ne kapablas verki en la friula (kvankam komprenante ĝin tre bone), mi serĉis tekstojn fare de aliaj aŭtoroj por ilin muzikigi. Mi malkovris kun plezuro, ke: 1) Pier Paolo Pasolini [pjer páolo pazolini], unu el miaj preferataj aŭtoroj, verkis dum sia tuta vivo ankaŭ en la friula; 2) la literaturo en la friula lingvo, fake instruata ekzemple en la universitato de Udine*, havas grandan nombron de aŭtoroj, ofte de plej alta kvalito. Fine mi trovis multajn poemojn enhavantajn la konceptojn, kiujn mi volis esprimi en kaj per muziko.

Tiel ... jen ni! Krome, pli ol la kulturo mem, ja la sonorecoj de la koncerna lingvo influis la melodiojn de la kantoj. Fakte, kvankam mi ĉiam strebas trovi harmoniojn kaj aranĝojn responde al la etoso sugestata de la tekstoj, neeviteble la melodioj estas konstruitaj laŭ la akcentoj kaj la kadencoj de la vortoj. Do, se la tekstoj estus en alia lingvo, la kantataj partoj estus sendube malsamaj.

Nun Gnos Furlanis estas finita projekto, kaj ni celas promocii ĝin sen pensi troe pri la estonteco. Fakte niaj planoj nun rilatas aliajn temojn; sed, se estos ŝanco, ni estos tre kontentaj plivastigi nian repertuaron en la friula.

Monato: Ĉu multas la profesiaj italaj muzikistoj, kiuj kreas muzikon en sia loka dialekto aŭ minoritata lingvo? Kia estas la nivelo de ĉi tiu muziko?

Vado: Laŭ nia sperto, konstateblas, ke estas iu altkvalita muziko, kiel tiu de James Snese/Napoli Centrale, ĝis la tipe loka pizzica/taranta (tarantelo): ĉi tiun nun praktike plenumas ĉiuj komercaj muzikistoj, ĉar ĝi kreas iun etoson de loka folkloro. La muzika panoramo estas certe tre varia kaj mikskolora! Tio speguliĝas ankaŭ en Friulo: oni kantas en la loka minoritata lingvo ĉian muzikon, de la filologie reakirita folklor-muziko ĝis ĵazo, de repo ĝis metalo. Friulo estas malgranda areo: tiel mi povas kun certeco aserti, ke preskaŭ ĉiuj muzikistoj konas unu la alian, minimume laŭnome.

Monato: Ĉu via elekto kanti en la friula influis viajn rilatojn kun la kolegaro? Kiu sinteno ekzistas antaŭ muziko en loka lingvo?

Vado: Ni ĉiam laŭiras specifajn itinerojn, do mi ne kredas, ke niaj rilatoj kun aliaj muzikistoj ŝanĝiĝis pro la uzo de la friula ... Komence la nia povas ŝajni stranga elekto, sed poste oni komprenas, ke ĝi funkcias! Kompreneble en tiu okazo ekzistas pluraj niveloj: estas friulanoj, al kiuj plaĉas aŭskulti forests (fremdulojn, nelokulojn), kiuj kantas friullingve; kaj ekzistas homoj, kiuj simple ŝatas analizi la kantojn por trovi erarojn en la elparolo! Mi, rilate la lokan muzikon, celas muzikumi en absoluta libereco, unue ĉar ni proponas niajn proprajn muzikerojn, kiuj estas tre karakteraj, kaj due ĉar ni komponis niajn malmultajn reinterpretaĵojn per persona tuŝo, por ne “treti aliulajn piedojn”. Krome, sendube ni ĉiam ĝojas prezentiĝi en Friulo, sed unu el la celoj de ĉi tiu projekto estas la plivalorigo de la friula lingvo ekster la regionaj limoj. Laŭ la sama logiko cetere ni kreis Revado-n, nian antaŭan projekton, kiu estas duobla albumo en Esperanto kaj en la itala: ne nur por ke oni konu nin en Esperantujo, sed ankaŭ por plivalorigi la tiel nomatan verdan lingvon en Italio kaj en la cetera mondo — ne nepre kaj ne nur ene de la movado.

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio kaj fakulo pri lingvaj rajtoj

[FORIGITA!: bildo]

Valerio Vado: “La plivalorigado de nia nacia lingvo kaj de niaj lokaj lingvoj — tiuj, kiujn kutime en Italio malprave oni nomas dialektoj, ĉar fakte temas pri sendependaj kaj same respektindaj idoj de la latina — estas tre grava kaj oportuna ago por la italaj muzikistoj”.

[FORIGITA!: bildo]

Valerio Vado: “Oni kantas en la friula ĉian muzikon, de la filologie reakirita folklor-muziko ĝis ĵazo, de repo ĝis metalo! Friulo estas malgranda regiono, kie ĉiuj muzikistoj konas sin, minimume laŭnome”.

* 1. Ne tre konata latinida lingvo parolata nur en Friulo, majoritata parto de nord-orienta itala regiono itallingve nomata Friuli Venezia Giulia. La italaj “dialektoj” fakte estas ne simple lokaj variaĵoj de la ordinara itala, sed antikvaj, sendependaj kaj same respektindaj idoj de la latina, kiel interalie la hispana, la franca, la portugala kaj la rumana.
* 2. La loka fakultato pri fremdaj lingvoj kaj literaturoj estas la ununura en la mondo, kie oni instruas la friulajn lingvon kaj literaturon.

Leteroj

Obama (3)

Ŝajne, kiam de tempo al tempo aperas artikolo en Monato, kies temo estas disputebla, aŭ pri kiu iu leganto malkonsentas, tiu leganto indigne protestas kaj promesas, ke ŝi/li ne plu abonos la magazinon, tute ignorante la klaran averton de la redaktoraro, ke “ĉiu aŭtoro verkas propranome kaj sola respondecas pri la enhavo de sia teksto”. Mi ne dubas, ke la nifo-kontribuaĵo (2017/08-09, p. 12) de Alexander Gofen elvokos similan reagon, sed mi esperas, ke la magazino ne pro tio perdos legantojn. Kompreneble, sinjoro Gofen rajtas esprimi siajn personajn opiniojn, kaj apogi tiujn de prezidanto Trump, aŭ de iu ajn bufono, kiu okupas la Blankan Domon.

Garbhan MacAoidh

Irlando kaj Skotlando

Politiko

REAGO

Etike kaj ĵurnalisme

“Kio donas prestiĝon kaj fidindecon al via laboro?” demandis Mario, mia mentoro en la mondo de ĵurnalismo. Post kelkaj sekundoj, li mem respondis: “Tio estas respekto al la profesia deontologio. Ĵurnalistoj povas esti sportaj, sciencaj, dekstrulaj, maldekstrulaj ktp. Ĉiuj, tamen, devas respekti la regulojn de la ĉartoj, kiuj konsistigas nian deontologion.”

Kiam mi legis la artikolon Nifo: Neidentigita Fremda Operaciulo en la Blanka Domo de Alexander Gofen (Monato 2017/8-9, p. 12-14) mi tuj pensis pri tiuj ĉi vortoj. En 2010, du jarojn kaj duonon post mia unua renkontiĝo kun Mario, mi oficiale iĝis ĵurnalisto, kiam la regiona komisiono favore juĝis miajn respondojn al ĝiaj demandoj, ĉiuj ĝuste pri nia profesia deontologio.

En Italio oni reglamentas kaj gvidas

Tiu, kiu skribas kaj rakontas faktojn, havas grandan respondecon ne nur antaŭ sia legantaro, sed ankaŭ antaŭ sia kolegaro. Pro tio tre gravas la respekto de komunaj principoj. Deontologio signifas “doktrino pri la devoj”: en malmultaj vortoj, ĝi per minimuma kvanto da reguloj donas aplikon de la etikaj principoj. Dum la jaroj, paralele al la evoluo de la komunikiloj kaj de la socio, en Italio oni kreis ĉartojn, kiuj reglamentis kaj gvidis la vivon de ĵurnalistoj. En la lastaj jaroj oni reordigis en unu teksto ĉiujn ĉartojn (ili estis pli ol dek), kiujn ĉiu ĵurnalisto devus koni.

Por plene kompreni la faktojn

“Malgraŭ la diferenco inter ni kaj niaj kolegoj”, daŭrigis Mario, “jen nia komuna trajto: la strebo al la esenca realeco de la faktoj.” Vera ĵurnalisto enketas por rakonti tion, kio okazas, kiel eble plej fidele kaj uzante nur informojn utilajn al leganto por plene kaj vere kompreni la faktojn.

Fidindeco

Nia laboro similas al tiu de detektivo: ni ĉiam — surbaze de la kolektitaj elementoj — rekonstruas faktojn kaj situaciojn; kaj la leganto estas preta fidi nin, pro nia geografia proksimeco aŭ pro niaj fakaj konoj pri la pritraktita temo. Tio speguliĝas en la landa principo de Monato. La fidindeco de ĵurnalisto kuŝas en la boneco de liaj fontoj kaj en la kapablo elekti la plej utilajn elementojn por doni plenan komprenon de la okazintaĵoj. Elstaras tiu, kiu scipovas trovi informojn, kiujn aliaj homoj (kaj liaj kolegoj!) ne povas akiri.

Kiel detektivo

Kiel detektivo, ni portas antaŭ la legantaro nian laboron, kiu donas sian verdikton. Se artikolo baziĝas sur falsaj informoj, la tuta konstruaĵo falos pro la manko de solida fundamento. Des pli, se la leganto povas kompreni tion post rapida retumado. Li sentos sin trompita kaj ne komprenos, kio diferencigas ĵurnaliston de trompisto aŭ de simpla homo trinkanta vodkon en kafejo.

Se opinioj kaŝas mensogojn

Laste, sed ne balaste, mi volas paroli pri opinioj. Eblas inter amikoj amuze debati, ĉu pli belas Moskvo vintre aŭ Sankt-Peterburgo somere. Tio rilatas al niaj sentoj kaj preferoj, kiuj estas personaj. Plej danĝere estas, tamen, kiam malantaŭ la vorto “opinio” kaŝiĝas mensogoj aŭ malbonfidaj akuzoj: tiu ĉi konduto estas malhonesta. “Sen respekto al la deontologio”, konkludis tiam mia mentoro, “la ĵurnalisto perdas sian dignon kaj fidindecon, ĉar li perfidas ne nur siajn legantojn sed ankaŭ sin”.

Massimo Ripani

Italio-Rusio

Reago pri reago: Kritiko sen faktoj

La redaktoro afable ebligis al mi tralegi la kritikan leteron de s-ro Ripani koncerne mian artikolon pri uzurpado fare de Obama kaj respondi al ĝi.

Bona ĵurnalismo

La plejparto de lia letero tamen ne rilatas al mia artikolo, sed prezentas la ĝeneralajn principojn de bona ĵurnalismo (deontologio de ĵurnalismo), al kiuj mi entuziasme aplaŭdas. Mi tre ĝojas, ke mia kompreno de bona ĵurnalismo identas kun tiu de s-ro Ripani. Kiel jam notis multaj kolegoj (kaj ankaŭ mi), la nuntempa amasa ĵurnalismo en Okcidento estas ekzakta malo de la deontologio deklarita fare de s-ro Ripani, sed tio estas alia granda temo.

Konkretaj punktoj de kritiko

Mi pene serĉis en la letero de Ripani konkretajn punktojn de lia kritiko, kie li ne konsentas aŭ obĵetas miajn faktojn, sed mi ne trovis tiajn. Nur videblis, ke li prezentis tiun deontologion nur por nerekte (sed bon-evidente) piki min kaj aludi kiom draste mia artikolo malakordas al la menciitaj principoj de bona ĵurnalismo — sen prezenti iujn konkretajn faktojn. Li nur aludas “pri manko de solida fundamento [en mia artikolo] des pli, se la leganto povas kompreni tion post rapida retumado”!

“Rapida retumado” ne sufiĉas

“Rapida retumado” certe ne helpis kompreni al s-ro Ripani, kaj mi ne kulpigas lin pri tio, ĉar orientiĝi en la reto nur surbaze de tio, kio amasas aŭ estis metita supre, estas malfacile. Kaj jes, la amaskomunikiloj jam skuis kaj kondiĉis la amas-percepton ĝuste tiamaniere, ke mia artikolo ŝajnu kalumnia aŭ “konspira” (en humiliga ĵargono).

Ĝuste tial mi prezentis multege da referencoj al ĉiuj faktoj menciitaj en mia artikolo: sekvu ilin kaj analizu mem.

Firma scio

Kaj jen “lasta sed ne balasta” klarigo: estis ne mi, sed la redakcio, kiu decidis prezenti mian artikolon kvazaŭ opinion. Mia artikolo ne estas “opinio” (ne estas supozoj, divenoj, hipotezoj aŭ spekulativaĵoj), sed mia firma scio (laŭ mia plej bona kapablo): la scio bazita sur faktoj.

Alexander Gofen
Usono

Per tiu ĉi reago Monato fermas la diskuton.

Leteroj

Katalunio

Kiel persono, kiu pasigis kelkajn tagojn en Skotlando antaŭ kaj post la tiea referendumo pri sendependiĝo, mi ne povis ne kompari tiun pacan eventon kun la perforto kaj brutaleco de hispana polico dum la referendumo en Katalunio. Jes, en Glasgovo kelkaj huliganoj atakis tiujn, kiuj publike kaj paceme esprimis bedaŭron pri la negativa rezulto, sed tiun malordon ne kaŭzis la brita registaro, kaj la angla polico ne estis implikita en la maltrankvilo. Permesinte la skotan referendumon, la brita registaro agis pli saĝe kaj prudente ol la hispana ĉefministro.

Tamen la agoj de la registaro de la brita ĉefministro Cameron ne estis senriproĉaj, kaj liaj taktikoj kontraŭ sendependiĝo estis ruzaj kaj malhonestaj. Li persvadis la proprietulojn de la grandaj supervendejoj deklari, ke en libera Skotlando la prezoj de konsumvaroj plialtiĝos; li asertis, ke la sidejoj de la ĉefaj skotaj bankoj translokiĝos al Londono (kvankam ili jam troviĝis tie); kaj ŝajne li uzis sian influon, por ke prezidanto Obama kaj la ĉefministroj de la landoj de la antaŭa brita imperio esprimu sin kontraŭ la sendependiĝo de Skotlando. Do Cameron uzis ne perforton, sed mensogojn kaj influon por atingi negativan rezulton. Alie certe la plimulto voĉdonus por libera Skotlando. La moralo? Pli bone agu vulpece ol gorilece.

Garbhan MacAoidh

Irlando

Aktuale

Poŝto

Kelkaj legantoj plendetis, ke la lasta numero de Monato ne estis liverita de la loka poŝto, sed de iu privata firmao, kiu postulas, ke oni kvitancu la ricevon. Se oni ne estas hejme, la firmao liveras ĉe afabla najbaro, aŭ al proksima aŭ malpli proksima deponejo. La eldonejo de Monato ne konsciis pri tio. Ŝajne la loka ekspedisto “vendas” siajn sendaĵojn alilande al la plej malmultekosta ekspedfirmao, kiu jen estas PostNL, jen DPD, jen eble iu alia. La eldonejo atente sekvos la evoluon kaj ĉiam bonvenigas komentojn pri liveroj, eventualaj prokrastoj ktp.

pp

Leteroj

Solvi per mortigo

Bonkorulo sendigis al mi kaj la junian kaj la julian numerojn de Monato. Bonvolu danki lin aŭ ŝin. En rilato kun la artikolo Komitato por kontraŭhomaj rajtoj (2017/06, p. 16) mi konsentas kun Roberto Pigro. Kun bedaŭro mi konstatas, ke nia civilizacio ŝajne ĉiujn problemojn, ĉu verajn, ĉu supozatajn, provas solvi per mortigo.

Alberto García Fumero

Kubo

Hobio

MOTORBOATOJ

Nova rapidrekordo

La 17an de aŭgusto 2017 la usonaj stirantoj Jay Johnson kaj Nigel Hook rompis la mondan rapidrekordon de motorboatoj. Ili trapasis distancon de 160 km en 1 horo, 18 minutoj kaj 3 sekundoj.

La stirantoj direktis la rapidboaton Lucas Oil Silver Hook 77 kun longo de 48 futoj (14,63 m), kiun ili mem konstrukciis. Ili opinias, ke ĝi estas la plej bona unukorpa boato tutmonde. La stirantoj veturis en la Florida Markolo, kiu havas larĝon de 150 km kaj longon de 570 km.

La antaŭan rekordon atingis la germano Roger Klüh, kiu la 1an de aŭgusto 2015 traveturis la saman distancon en unu horo kaj 30 minutoj, uzante la rapidboaton Apache Star.

Antaŭ kubaj ĵurnalistoj Nigel Hook diris: “La veturo estis granda defio por ni, precipe en la pli granda parto de la itinero. Ni antaŭe neniam trapasis la Floridan Markolon. Kiam ni alproksimiĝis al la kuba marbordo, tiam la maro trankviliĝis kaj ni povis atingi rapidecon pli grandan ol 127 km/h.”

La rekordon konfirmis Fred Hauenstein, vicprezidanto de Internacia Unio pri Motorboatsporto. Nun oni devas registri ĝin en la Guinness-libro de mondaj rekordoj.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Turismo

SKOTLANDO

La magia insulo Ailsa Craig

Se vi veturus de la skota urbego Glasgovo (gaele: Glaschu) suden, por uzi la pramŝipon al Irlando, vi nepre pasus tra la urbo Girvan (gaele: Inbhir-Gharbhan) ĉe la okcidenta marbordo. Antaŭ la dua mondmilito Girvan estis populara feriejo por glasgovanoj kaj familioj el aliaj industriaj centroj. Hodiaŭ ĝi estas preskaŭ forgesita de urbegaj turistoj kaj iĝis trankvila kampara urbeto. Tie troviĝas ne tre longa sabla plaĝo, kelkaj vendejoj, hotelo, preĝejoj, lernejoj, eta haveno, sed malmulto por allogi turistojn — krom unu impona vidindaĵo.

Starante sur la plaĝo, oni vidas altan rokan insuleton, elirantan abrupte el la maro, je 16 km for de la haveno de Girvan. Depende de la lumo kaj horo la koloro de la roko magie ŝanĝiĝas: de griza al blua, flava, rozkolora, ruĝa kaj nigra — disponigante splendan objekton por pentristoj kaj fotografoj.

La insulo nomiĝas Ailsa Craig [ejlza krejg] (gaele: Creag Ealasaid), sed ankaŭ Roko. En fora pasinteco, kiam la urbo Girvan estis Mekko por someraj feriantoj, oni povis veturi per ŝipeto el la haveno al la insuleto, kie dum kelkaj horoj la vizitantoj observis plantojn, marbirdojn kaj fokojn, piediris laŭ la klifoj, grimpis al la insula “kastelo” — fakte, antikva malgranda turo sur la altaĵo. Atendante la revenon de la ŝipeto, la turistoj trinkis teon kaj manĝis hejmfaritajn kukojn en simpla teejo, gvidata de Margaret Girvan, la edzino de la insula intendanto. Nun, kvankam ekskursantoj ankoraŭ povas navigi ĉirkaŭ la insulo, tamen nur sciencistoj (ornitologoj kaj aliaj) rajtas viziti ĝin kun permeso de la proprietulo.

Loĝantoj kaj industrio

Roko estis unu el la plej malgrandaj loĝataj skotaj insuloj. Ĝi longas 1189 m, larĝas 793 m kaj altas 338 m. Malgraŭ ĝia negranda areo (99 hektaroj), tie dum la jaroj inter la du mondmilitoj loĝis du familioj: la unua laŭ nomo Girvan (la sama nomo kiel la urbo, de kiu ili origine devenis) kaj la insula lumturgardisto kun la edzino kaj infanoj. Ankaŭ la familio Girvan havis infanojn. Kune kun ŝtonminejaj laboristoj, kiuj pasigis parton de la jaro sur la Roko, estis sufiĉe da homoj sur Ailsa Craig por okazigi ĉiusabatajn dancvesperojn, en kiuj partoprenis ĝis 30 personoj.

La industrio de la insulo baziĝis sur elfosado de ŝtono por ellaboro de curling stones, tiuj ludŝtonoj por la skota vintra sporto curling [korlin]) (gaele: curladh), ludata sur glacio. La familio Girvan ricevis de la proprietulo licencon por eltiri graniton en ŝtonminejo. Tiun graniton oni poste transportis al la ĉeftero. Por transporti la ŝtonojn al la insula ĝeto, la minejo havis fervojeton, kiu konsistis el reloj kaj vagonoj, tirataj de simpatia eta azeno, kiun tre amis la insulanoj kaj vizitantaj infanoj. La transportadon de ŝtonoj kaj turistoj faris ŝipo, kies estro estis kapitano William Girvan, parenco de mia patrino Janet Girvan kaj de la insulanoj.

Historio

Antikva manuskripto mencias la Rokon “kiel la plej sudan el la Hebridaj insuloj”, sed tiu priskribo hodiaŭ ne estas uzata. La loknomoj sur Ailsa Craig havas gaelan originon. Tio evidente atestas, ke gaeloj iam okupis ĝin. En la 16a jarcento troviĝis ne nur la turo (konata kiel “la kastelo”), sed ankaŭ malgranda kapelo, kio montras, ke ĝi iam estis loĝata de monaĥoj.

Oni rakontas, ke en la sama jarcento iu katoliko Barclay sensukcese provis akiri la proprieton de Ailsa Craig kaj proponi ĝin kiel lokon por celebri la tiutempe malpermesatan romkatolikan meson, kaj ankaŭ por servi kiel rifuĝejo por skotaj katolikoj kaj hispanaj maristoj. Li proklamis ĝin ŝajne hispana (do katolika) teritorio. La skotaj katolikoj esperis, ke la Roko povus iĝi bazo por rekonverti Skotlandon al la katolika religio. Post Reformacio Skotlando ja estis oficiale protestanta ŝtato.

Legendo rakontas, ke multe pli frue en la historio, la reĝo de Irlando Brian Ború (ĉ. 941-1014) asertis, ke la insulo estas parto de lia regno. Eble pro tio, aŭ pli verŝajne pro la proksimeco de la insulo al Irlando, la populara kromnomo de Ailsa Craig estas Paddy’s Milestone, “la mejloŝtono de Patriko”.

Aktuala stato

Nun neniu loĝas sur la insulo Ailsa Craig. Dum la dua mondmilito la viroj devis fari militservon, kaj en la jaroj post la milito oni iompostiome por ĉiam forlasis la Rokon. Eĉ la domo de la lumtura familio iĝis neloĝata pro la aŭtomatigo de ĉiuj lumturoj en Skotlando. Nun la domoj estas en preskaŭ ruina stato. Nur la kriegoj de la marbirdoj aŭdiĝas.

Ekzistas kompakta disko, sur kiu estas intervjuoj kun maljunaj anoj de la familio Girvan, kiuj antaŭe hejmis sur Ailsa Craig. Nun ili loĝas en la urbo. Ili ĉiuj esprimis sian nostalgion pri la feliĉaj jaroj sur la insulo. Bildo sur la kovrilo de la kompakta disko montras ridetantajn vizaĝojn de plenkreskuloj kaj infanoj, kies antaŭa hejmo estis la Roko.

Dum la konversacioj la eksaj insulanoj priskribis Ailsa Craig kiel magian lokon, en kiu ili pasigis la plej feliĉajn jarojn de sia vivo. Unu el ili havis okazon reviziti la rokon. Li rakontis, ke liaj okuloj larmis, kiam li vidis sian familian domon en kaduka stato, kaj la ĝardenon de Margaret Girvan superkreskas trudherboj.

Sic transit ...*

Garbhan MacAoidh

Irlando

[FORIGITA!: bildo]

Mapo de graflando Ayrshire kaj insulo Ailsa Craig.

[FORIGITA!: bildo]

Kovrilo de la kompakta disko “Vivante sur la Roko”.

* 1. Sic transit ...: Tiel forpasas ... (La tuta latina aforismo tekstas: Sic transit gloria mundi, tiel forpasas la gloro de la mondo.)

Moderna vivo

KIPRO

Kroma disigo por jam disigita insulo

Estas nekutime, ke eta eŭropa lando kun areo de nur 9250 kvadrataj kilometroj kaj jam pro aliaj kialoj disigita, havas eĉ malsamajn horzonojn. En Kipro estas du: unu en la norda turklingva (30 %) kaj alia en la suda greklingva (70 %) parto de la insulo.

Turkoj preferas resti somere

Ĉiun printempon oni adoptadis la someran horon, kaj post kelkaj monatoj (en septembro/oktobro) ĉi-lasta, se tiel diri, pludonis la “torĉon” denove al la vintra, kio okazas en plej multaj ŝtatoj de Eŭropo kaj de aliaj kontinentoj. Ŝanĝo tiurilate okazis neatendite en la 8a de septembro 2016, kiam la turka registaro decidis ne plu revenigi sian landon fine de oktobro al la vintra horo, sed utiligi la someran horon dum la tuta jaro.

Kontraŭdiroj

Turkio estas la sola lando, kiu rekonas la ekziston de la sinnomanta Turka Respubliko Norda Kipro (rezulto de invado okazinta en 1974). Do Turkio konsideris kompreneble, ke la decido, kiun ĝi prenis por si mem, validu ankaŭ por la malgranda turklingva parto de Kipro, la nord-orienta areo de la insulo. Ĝin la turkoj efektive rigardas kiel sian teritorion spite al ĝia formala sendependeco. Ekzemple la “Turka Respubliko de Norda Kipro” uzas la turkan flagon kun inversigitaj koloroj, sed la uzata valuto estas la sama.

Tamen la lokaj turk-kipraj loĝantoj ne plezure akceptis la tujan hormodifon, unue ĉar ili deziras havi la saman horon kiel en la respubliko Kipro (plenrajta membro de EU ekde 2004); due ĉar, laŭ pluraj politikistoj, oni absolute ne volas, ke dum la vintro la infanoj piediru lernejen en totala manko de lumo.

Danĝero

Laŭ asocio de lokaj instruistoj io tia pro didaktikaj kialoj evitendas. Aldone dum la lerneja jaro 2016/17 kelkaj turk-kipraj infanoj estis puŝfaligitaj de aŭtomobilistoj, kiuj ne vidis ilin survoje, pro tio, ke je la sepa kaj duono aŭ eĉ je la oka matene la suno ankoraŭ ne estas leviĝinta. Do utiligi la someran horon en vintro estas danĝere dum la unuaj horoj de la tago.

Maltrankvilo

La turka politikisto Serdar Denktaş sciigis, ke ankaŭ ĉi-foje la somera horo daŭre validos en la vintraj monatoj. Laŭ li tio kontentige okazis unuafoje pasintjare. Oni havas unu plian sunan horon en la posttagmezo, kio estos avantaĝa pro turismaj kialoj kaj por garantii rimarkindan ŝparadon de energio ankaŭ en la malvarmaj sezonoj.

Tamen la turk-kipra estraro — per Sibel Siber* — anoncis, ke ĝi havas grandajn rezervojn prie. La loĝantaro grumblas kaj petas, ke okazu referendumo. Tiel la lokuloj mem povos decidi, kioma horo estu en la turklingva parto de la mediteranea insulo kaj sub kiuj lumaj kondiĉoj iliaj infanoj iru frumatene al la lernejo, evitante laŭeble ajnan senkialan riskon.

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Kipro

* 1. Prezidantino de la tiel nomata nord-kipra parlamento. (red.)

Moderna vivo

SERBIO

Festivalo de la trumpeto

De la 9a ĝis la 13a de aŭgusto 2017 okazis en la urbeto Guča [guĉa] en okcidenta Serbio festivalo de la trumpeto. Dum la lastaj jaroj ŝatantoj de tiu muzika instrumento amasiĝas tie el la tuta mondo, kaj en la nuna ĉeestis pli ol 500 000 vizitantoj.

Iom da historio

La unua festivalo okazis en la jaro 1961. Tiam partoprenis nur kvar blovorkestroj kaj venis 2500 vizitantoj. Al la urbeto Guča dum la 57 festivaloj kune venis ĉirkaŭ 15 milionoj da vizitantoj. En la lastaj jaroj alvenis trumpetistoj el ĉiuj kontinentoj. Malgranda loka festivalo de trumpetistoj fariĝis monda evento.

Muzeoj

En la urbeto ekzistas muzeo de trumpetoj kaj muzeo de apudvojaj ŝtonaj monumentoj, sur kiujn oni skribis bazajn informojn pri junaj soldatoj pereintaj ie en malproksimaj lokoj dum milito.

Dimitrije Janičić

korespondanto de Monato en Serbio

[FORIGITA!: bildo]

Trumpetisto en nacia kostumo ĉe la enirejo de korto en iu domo en Guča. Foto: DIMITRIJE JANIČIĆ

Moderna vivo

KONGO

Viktimoj de la ekonomia krizo

Ĉiu lando havas apartajn problemojn, kaj solvoj finfine venas, sed en Demokratia Respubliko Kongo nenio donas al la civitanoj esperon pri tio, ke iam ĉio ordiĝos. Nuntempe la infanoj estas la ĉefaj viktimoj de la ekonomia krizo en Kongo, tamen ili estas eĉ ne agantoj, sed nur senkulpuloj. En ĉiuj kongaj urboj infanoj almozpetadas sur la stratoj aŭ laboras kiel plenaĝuloj, anstataŭ iri lernejen.

Ekspluatado de infanoj

Oftege okazas protestoj kontraŭ la laborigo de infanoj en minejoj en la orienta parto de la lando. Sed ankaŭ en Kinŝaso, kie ne ekzistas minejoj, ili estas pli kaj pli ekspluatataj. En la stratoj de la ĉefurbo oni vidas ĉiutage infanojn, kiuj dum la tuta tago vendas akvon, legomojn, poŝtukojn kaj aliajn aĵojn, kaj raraj estas la voĉoj, kiuj leviĝas por kondamni tiun klaran servodevon kaŭze de la ekonomia krizo.

Rezultoj de enketo

La konsulteblaj statistikoj estas tiuj de la pridemografia kaj prisana enketo farita de Unicef, la porinfana fonduso de UN, kaj de la konga ministrejo pri planado. Laŭ tiu enketo, multaj infanoj (41 %) el malriĉaj familioj estas devigataj labori, sed ne estas tiel en okazo de infanoj el pli riĉaj familioj (21 %). La plimulto el ili estas knabinoj, kiuj estas devigataj labori (41 % de la knabinoj kontraŭ 36 % de la knaboj). Silenti pri tia ekspluatado de infanoj estas maniero stimuli la malprosperon de la lando.

Serge Rusaki

korespondanto de Monato en D. R. Kongo

Moderna vivo

SPORTO

Naĝantino kuraĝa

En aŭgusto 2017 la longdistanca naĝantino Zuzana Jusková (43-jara) fariĝis la unua slovakino en la historio de la sendependa Slovakio, kiu tranaĝis la Manikan Markolon inter Francio kaj Anglio. Ŝi frumatene ekiris de la angla marbordo kaj post 11 horoj kaj 16 minutoj atingis la francan bordon. Tio estas nova slovaka rekordo.

Striktaj reguloj

Por ke la provo tranaĝi la Manikan Markolon estu internacie agnoskita, la slovaka naĝantino devis plenumi striktajn regulojn: Estis malpermesita ajna kontakto kun alia persono aŭ boato; el akompana boato ŝi devis akcepti nur likvan manĝaĵon kaj trinkakvon; fininte la naĝadon ŝi devis surbordiĝi aŭ iri sur rokon, malantaŭ kiu estas nenia akvo; ŝi rajtis uzi nur klasikan bankostumon sen neopreno, okulvitrojn, ĉapon, kaj olei sian korpon kun la celo protekti la haŭton.

Julius Hauser

Slovakio

Moderna vivo

IRANO

Mortis matematika geniulo

La 14an de julio 2017 en sia 40a vivojaro la irana-usona geniulino pri matematiko Marjam Mirzaĥani mortis pro kancero ĉe la mamoj kaj la ostoj.

Ekde septembro 2008 ŝi instruis matematikon en la universitato Stanford, en Usono. En 2014 ŝi fariĝis la unua virino honorigita per la medalo Fields en la fako matematiko pro “elstaraj kontribuaĵoj al la dinamiko kaj geometrio de Riemann-surfacoj kaj iliaj modulaj spacoj”.

Kun aŭ sen hiĝabo?

Mirzaĥani estis respektata, ŝatata, eĉ amata sciencistino, sed ankaŭ senhiĝabulino! La signifon de tiu termino oni trovas nek en matematiko nek en oficialaj difinoj.

Kion faru la enlandaj amaskomunikiloj? Ĉu per Photoshop aperigi kaptukon sur ŝian kapon? Ĉu uzi antaŭajn fotojn? Iuj faris tion, aliaj tion ĉi, aliaj ambaŭ aferojn! Finfine la gazeto Hamŝahri (samurbano), organo de la tehrana municipo, rompis la tabuon kaj presis senhiĝaban foton de ŝi.

Ĉu iranigi la filinon?

Post ŝia morto multaj famuloj kondolencis kaj multaj aktivuloj bedaŭris, ke Irano forpelas siajn geniulojn. Iuj proponis, ke la municipo donu al strato ŝian nomon. Tamen la plej brua kampanjo petis la prezidanton donaci iranan civitanecon al Anahita, filino de Marjam kaj de ŝia ĉeĥa edzo. Marjam jam petis tion, sed la iranaj instancoj malkonsentis. Tiun malfacilaĵon alfrontas miloj da infanoj naskitaj de irana patrino kaj ne-irana patro.

Said Baluĉi

korespondanto de Monato en Irano

[FORIGITA!: bildo]

La irana-usona geniulino pri matematiko Marjam Mirzaĥani, jen sen hiĝabo.

Moderna vivo

SOCIO

50-jariĝis la blindulgvidaj kaheloj

Tiaj kaheloj aŭ platoj kun reliefaj punktoj kaj strioj troviĝas sur trotuaroj aŭ en fervojaj stacidomoj, municipaj oficejoj kaj aliaj publikaj lokoj. Ili helpas al vidhandikapuloj, indikante la vojon kaj atentigante pri danĝero.

La unua “brajla bloko”

La blindulgvidaj kaheloj estis elpensitaj en 1965 de Miyake Seiichi. Li celis helpi per tio sian blindan amikon Iwahashi Hideyuki, la tiaman estron de la azilo por blinduloj Japana Lumturo. La origina formo estis kvadrata kaj la koloro flava, kaj Miyake nomis la helpilon “brajla bloko”. Kvankam sur la kaheloj ne estis — nek estas — brajlaj literoj, la nomo plaĉis al multaj japanoj.

Antaŭ 50 jaroj, la 18an de marto 1967, la unuan kahelon oni metis ĉe vojkruciĝo antaŭ blindula lernejo en la gubernio Okayama, en okcidenta Japanio. Pro la diligenta kaj daŭra agado de Miyake, iom post iom la lokaj registaro kaj polico akceptis la kahelojn.

Graveco

Ne ĉiuj homoj plene konscias la gravecon de tiuj helpiloj: Iuj forlasas biciklojn aŭ metas reklamŝildojn sur la trotuarajn kahelojn antaŭ butikoj kaj restoracioj. Krome iuj konstruistoj ne ĉiam instalas ilin laŭ la reguloj difinitaj en la Japanaj Industriaj Normoj (angle: JIS), kaj tiam blinduloj povas mistrafi la ĝustan direkton kaj iri en danĝeron.

Uzantoj de rulseĝoj plendas pri tio, ke la malgrandaj duonglobetoj sur la kaheloj ĝenas. Aliaj homoj opinias, ke la flava koloro malbeligas la pejzaĝon aŭ ne taŭgas por tradiciaj lokoj kiel ŝintoismaj sanktejoj kaj budhismaj temploj; sed la kaheloj certe helpas blindulojn.

Diverseco

Ekster Japanio ĥaose abundas kaheloj diversaj laŭ grandeco, alteco, nombro kaj koloro de punktoj kaj strioj, kiuj ofte rompas la normojn de Internacia Organizaĵo por Normigo (ISO). Sur fervojaj kajoj en Japanio, ekzemple, la avertaj kaheloj estas metitaj iom for de la rando, sed en Usono ili troviĝas preskaŭ ĉe la rando mem. La diverseco certe malhelpas blindulojn vojaĝantajn tra la mondo.

Lampoj en mallumo

En kelkaj eŭropaj landoj kaj en Usono tiaj kaheloj estas verŝajne ne multaj. Ĉu la blinduloj en tiuj landoj suferas pro manko de libera moviĝo? Certe ne, ĉar ekzistas aliaj helpiloj. La kaheloj estas kvazaŭ lampoj en la mallumo, kaj ili povas kunekzisti kun aliaj rimedoj, kiuj ankoraŭ mankas en Japanio.

Hoŝino Toŝijasu

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

La gravaj blindulhelpiloj estas blokataj de “senkonsciaj” bicikloj. Foto: TOSIYASU HOSINO

[FORIGITA!: bildo]

Kaheloj troveblas nuntempe diversloke, kaj multaj blinduloj piediras sur ili kun blanka bastono. Foto: TOSIYASU HOSINO

Politiko

IRANO

La timoj de Dario

En teksto, kiu ekzistas ĝis nun, Dario la 1a (550 a.K. — 486 a.K.), reĝo de la aĥemenida imperio, preĝe petas Dion: “Ho Ahura-Mazdao, gardu tiun ĉi landon kontraŭ la malamiko, kontraŭ la sekeco kaj kontraŭ la mensogo!” Nun, 2503 jarojn post lia morto, la problemoj ankoraŭ restas la samaj.

Malamikoj ne malaperis

La malamikoj eĉ pli fortiĝis, unuiĝas kaj, post la parolado de prezidanto Trump en la ĝenerala asembleo de Unuiĝintaj Nacioj, verŝajne preparas grandan klopodon kontraŭ la lando. Kvankam ili strebis distingi inter la regatoj de la lando kaj la regantoj, tamen ĉiuj scias, ke la sankcioj kaj la milito ne konas distingon.

Sekeco plu minacas

Oni antaŭvidas, ke dum la venontaj jaroj la pluvo en Irano estos malpli ol duono de la averaĝo, la ĝangaloj fariĝos maldensaj arbaroj, la arbaroj fariĝos arbustaroj, la arbustaroj iĝos dezertoj, kaj la ade disvastiĝantaj dezertoj proksimiĝos al absoluta senfrukteco. Oni parolas pri la akvo-bataloj, pri la amasa klimat-migrado ktp. Jam nuntempe ĉirkaŭ dudek elcentojn de la lando kovras senfruktaj dezertoj, kaj du trionoj de la lando estas en la kategorioj “seka” kaj “duon-seka”.

Mensogo plu mortigas

La ministro pri (publika) sano, kuracado kaj medicina edukado, diris: “La unua kialo de la morto de viktimoj en hospital-urĝejoj estas la stir-akcidentoj, kaj la dua estas la surstrataj kverel-bataloj.” Li diris, ke 30 % de la irana popolo suferas de psikaj malordoj, el kiuj rezultas kverelado, interbatalado kaj violento. Parolante pri la neceso de kontraŭ-violenta kulturizado, li kritike diris: “Bedaŭrinde, en nia lando, kiam temas pri kulturo, oni pensas nur pri religiaj predikoj kaj funebraj ceremonioj! Kial la bat-kvereloj devas esti la dua kialo de la morto en la urĝejoj? Kial la stir-akcidentoj ade pliiĝas?” ... Post tiuj demandoj la ministro konkludas, ke La Mensogo estas unu el la kialoj de la sociaj kvereloj!

Senfina malvirta cirklo

La horizonto estas malhela. La demokratio estas por la Okcidento, kaj ni havas alian sistemon (Monato 2017/10, p. 10 ), sed tiu sistemo, almenaŭ dum la pasintaj 25 jarcentoj, ne solvis la tri problemojn, kiujn timis Dario la Granda!

Said Baluĉi

korespondanto de Monato pri Irano

Literaturo

NOVELO

Cirklen

“Pri sia filo ili malbonŝancas.” Tion flustris la najbaroj pri la gepatroj de Attila. Tamen, nenian problemon starigis Attila, nek al siaj gepatroj, nek al iu ajn. Ne. Malfacilaĵojn Attila neniam kreis. Lia patrino eĉ kelkfoje forgesis lin je la manĝohoro. Li restis senmova dum horoj, gapanta al rebrilo sur flako, al polveroj flagrantaj en sunradio. En la lernejo, la instruisto vane provis instrui al li la literojn. Finfine Attila restis la tutan tagon en la malantaŭo de la klasĉambro, silenta, forgesita. Ĉiumatene li iris de sia hejmo al la lernejo; ĉiuvespere li revenis de la lernejo al sia hejmo. Laŭlonge de tiu senŝanĝa irado, li observis ritojn, kiujn li kreis, por reguligi ĉiujn paŝojn. En la vojkruciĝo de Hauptstrasse, malsupreniri la trotuaron per la dekstra piedo, apud la stratlanterno.

“Attila, hodiaŭ vi fariĝas sepjara.” La patrino ridetis dum la matenmanĝo. “Sciu, surprizo trafos vin.” Pligrandiĝis ŝia rideto. Attila ne komprenis, tamen li ridetis kaj dankis, ĉar li estis lerninta, ke tiel endas konduti. Profunde en lia menso, la anoncita surprizo kreis preman timon. Survoje al la lernejo, li tremante rigardadis ĉirkaŭen. Ĉu la muro de la apoteko fariĝis pli verda ol hieraŭ? Ĉu la pavimeroj disŝoviĝis dum la nokto? Ĉu tiu akvoportisto subite priŝprucigos lin? Preterpasanta fiakroĉevalo ĵetis misteran flankenrigardon en lian direkton; ĉu ĝi preparas fiagon?

Kun ŝanceliĝantaj kruroj, sed sana kaj savita, Attila atingis la straton Burgergasse. La mallarĝa strateto dormis tute senhoma, kaj Attila pli trankvile spiris. Antaŭ la montrofenestro de la ladisto li subite haltis, unu piedon super la grundo. La enhavon de tiu montrofenestro li parkeris. La ĉiugrandajn kaj ĉiuformajn ladaĵojn, montritajn ĉu en staploj, ĉu en amasoj, li kapablus priskribi kun fermitaj okuloj. Nun, ene de la kutima polva fatraso, larĝa loko liberis. En la mezo troviĝis stranga objekto novaspekta. Ligna nigra anso sur brila metala bazo, pintforma kiel pruo. Attila ne kapablis legi la apudan etikedon, kiu fiere proklamis “moderna gladilo”.

Fascinita, li plu staris antaŭ la mistera aĵo, kiu kaptis lian tutan atenton. Stranga forto altiris lin. Attila, kiu eniris nenien, kiu alparolis neniun, tiam senhezite eniris la butikon.

Ne la ladisto deĵoris, sed nekonata maljunulo, tiel dorskurba, ke li estis apenaŭ pli granda ol Attila. “Bonvenon, kara knabeto.” Attila eksentis nekompreneblan intimecon kun la oldulo kaj respondis per sincera rideto. “Vi interesiĝas pri mia gladilo, ĉu ne?” La maljuna viro surmetis la belan objekton sur keston. Attila antaŭeniris tute proksimen. Sur la glata metala surfaco aperis lia spegulita vizaĝo, apenaŭ misformita. Neniam Attila estis vidinta sin mem tiel klare, ĉar bonaj speguloj estis tro multekostaj por lia familio. Li plezure ridetis al sia propra rideto.

Aŭdiĝis la kluka rido de la oldulo. “Ĉu vi volas uzi ĝin?” La rigardo de Attila fiksiĝis sur liaj nigraj okuloj, kies profundo ŝajnis senlima. “Memoru alkrampiĝi, mia knabo. Ne cedu al vertiĝo.” Attila levis sian manon kaj fideme ekprenis la anson.

Fulmtuje, lia mano rapidege altiris lin alidirekten. Ĉirkaŭ lia korpo, la spaco misformiĝis, disŝiriĝis en senkolora vortico. Uragana hurlado surdigis lin, poste malaperis en kotona silento. Lia ventro tordiĝis pro vomemo. Ne malteni la anson. Ne malteni. Ne malteni ...

Subite kvietis. Li sidis surtere. Liaj fingroj estis ankoraŭ ruĝaj kaj fermitaj ĉirkaŭ la malaperinta anso. Herbo tikladis liajn nudajn krurojn. Kiel videblis de proksime, la herberoj estis regule plantitaj, ĉiuj samlongaj kaj samkoloraj. Ĉirkaŭ lia kvadrata gazono staris glataj muroj, helbluaj kvazaŭ somera ĉielo. Pro timo, Attila ekoscilis antaŭen kaj malantaŭen por luli sin kaj regi ion pri sia situacio.

Apud li, en la muro, malfermiĝis pordo. El nenie eksonis lanta voĉo, harmonie modulata. “Estimata tempovoĵaĝanto el la 19a jarcento, bonvenon en nian jaron 4728. Sincerajn bondezirojn pri via nova vivo. Bonvolu noti, ke nia socio akceptas ĉiajn homojn. Manĝeto disponeblas antaŭ la devigaj porenmigrantaj proceduroj.” Attila ne atentis la sensignifan vortinundon, sed starigis lin apetitveka odoro. Li konsciis, ke li malsatas. Ekde lia matenmanĝo, longa tempo estis pasinta.

... Glitas multaj jaroj.

— Bonan tagon, Attila. Hodiaŭ estas la 25a de marto 4821. Suno radias en la ĉielo. Kiel vi fartas?

— Iele iome, Roĉjo. Knaras miaj artikoj. Doloras min la dorso. La aĝo pli kaj pli pezas. Mi ne plu daŭrigos.

— Ho Attila, ĉu vi ne kontentas vivi kun mi? Vi asertas, ke mi maltaŭge ludas mian rolon kiel kunulo. Mia honto estas senmezura.

— Tute ne. Vi estas la plej bona el ĉiuj kunulaj robotoj. Ni ambaŭ vivas feliĉan vivon, for de la ordinaraj homoj. Paca, plaĉa vivo, kiu baldaŭ finiĝos. Antaŭe, mi devas plenumi la lastan mision.

— Pri kio temas?

— Tutsimpla afero. Mi venigu homon el la pasinteco.

— Kian homon?

— Sepjaran knabon.

Laure Patas d’Illiers

Politiko

RUSIO

Rusiaj interesoj en Sirio

Dum sia historio, Rusio (kaj ĝiaj antaŭuloj, Rusa Imperio kaj Sovetio) ĉiam strebis akiri aliron al Mediteranea Maro. Tial ĝi subtenis siajn interesojn en la balkana duoninsulo, malprofitige por Turkio. Dum la lastaj jaroj ĝiaj rilatoj kun multaj balkanaj ŝtatoj malfortiĝis: Montenegro aliĝis al NATO kaj ankaŭ Serbio ŝajnas preferi pli kultivi siajn rilatojn kun la okcidentaj landoj ol kun Rusio. Rusio, tamen, ankoraŭ havas vojon al Mediteraneo, sed ne tra Balkanoj.

Aliro al Mediteraneo

Dum la jaroj de la malvarma milito Sovetio ofte apogis arabajn landojn kaj, pro tiuj bonaj rilatoj, en 1971 subskribis kun la prezidanto de Sirio Hafez al-Asad interkonsenton pri la malfermo de marflota bazo en Tartus, uzata por ripari la ŝipojn de la 5a mediteranea eskadro kaj por liveri al ili brulaĵon, akvon kaj aliajn materialojn. Tiu ĉi bazo ne estis la ununura en Mediteraneo: ekzemple, ĝis 1972 la sovetia floto povis albordiĝi en la haveno de Sidi-Barrani (Egiptio). La bazo de Tartus restis ĉiam aktiva, malgraŭ la kolapso de Sovetio en 1991 kaj la malapero de la tiama mediteranea eskadro.

Pligrandigo de milita ĉeesto

Subtene al la siria registaro, batalanta kontraŭ la t.n. demokratiaj ribelaj fortoj kaj Islama Ŝtato, Rusio pligrandigis sian militan ĉeeston en la mez-orienta lando, sendante aviadilan grupon. Ĝi konsistas el helikopteroj kaj gvataj, ĉasaj, bombaj, sturmaj kaj transportaj aviadiloj.

Malboniĝo de rilatoj kun Turkio

La rusa subteno al la siria registaro kaj la apogo de siriaj kurdoj incitis la turkan prezidanton Erdogan: la malboniĝo de la rilatoj kondukis al paffaligo de rusa milita aviadilo la 24an de novembro 2015. Vladimir Putin reagis, firmigante sankciojn kontraŭ la turka ekonomio, frapante la turkan turismon kaj eksportadon de varoj en Rusion. Samtempe, la rusaj milituloj instalis en Sirio misilsistemon S-400, gajnante regadon de la siria aerspaco kaj de parto de la turka.

Rusio montras muskolojn

La interveno en la siria milito ne baziĝas nur sur la intereso, ke prezidanto Baŝar al-Asad daŭre okupu sian postenon. Rusio montras siajn muskolojn al Usono, kiu lanĉis sur celon en Afganio sian plej potencan ne-atoman bombon (la t.n. “patrinon de ĉiuj bomboj”): Rusio respondis septembre, uzante eĉ pli potencan “patron de ĉiuj bomboj”. Krome, Turkio, kiu kredis sin protektata kaj subtenata ĉe la faligo de la rusa militaviadilo, sed ekonomie estis frapita de la rusaj sankcioj kaj lasita sola de la okcidentaj partneroj, iom post iom proksimiĝis al Moskvo.

Modernigo

Laste sed ne balaste, la milito en Sirio estas tre efika rimedo por modernigo (kaj “la plej bona reklamo”, por uzi la vortojn de fakulo Dmitrij Litovkin) de la rusaj militfabrikoj: Turkio ĵus subskribis kontrakton por ricevi misilsistemojn S-400 kontraŭ pli ol 2 miliardoj da dolaroj. Moskvo ridas ne nur kalkulante la monon: Vaŝingtono kaj la stabo de NATO ja ne feliĉos pri tio.

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio

[FORIGITA!: bildo]

Putin kaj Asad kontentas pri la instalado en Sirio de la misilsistemo S-400. Foto: KREMLIN.RU

[FORIGITA!: bildo]

Putin kaj Erdogan: Turkio, kiu kredis sin protektata kaj subtenata, sed ekonomie frapita kaj lasita sola de la okcidentaj partneroj, iom post iom proksimiĝas al Moskvo. Foto: KREMLIN.RU

Politiko

OPINIO

Lingvorajta disputo en parlamento de Nord-Irlando

La politiko de Nord-Irlando estas tre delikata kaj disputoplena afero. Ekzistas granda divido inter la du komunumoj, kio malfaciligas kunlaboron inter politikaj partioj. Ekaperis nova konflikto pri lingvaj rajtoj, principe la rajtoj rilataj al la irlanda (gaela) lingvo.

Du popoloj

En Nord-Irlando ekzistas du popoloj: la irlandaj katolikoj kaj la britaj protestantoj. Dum tridek jaroj ĝis 1998, la Irlanda Respublika Armeo (IRA) militis kontraŭ la brita ŝtato, por ke Nord-Irlando eliru el Britio kaj aliĝu al Respubliko Irlando. Kadre de la pac-konsento en 1998, la loka registaro de Nord-Irlando devas enhavi kaj katolikojn kaj protestantojn. Ekde tiam oni provis dividi la potencon inter la du popoloj.

Kontraŭstaro

La nova disputo ekestis pri proponata leĝo por subteni la irlandan lingvon, inspirita de leĝoj, kiuj subtenas la skotan gaelan kaj la kimran. La leĝo donus la rajton uzi la irlandan en juĝejoj, sur vojsignoj kaj en la parlamento. Ĝi ankaŭ donus pli da mono por la lingvo en televido kaj gazetoj. La plej granda katolika politika partio Sinn Féin (Ni mem) deklaris, ke la parlamento ne povas kunveni sen tia leĝo, sed la plej granda protestanta partio Democratic Unionist Party (DUP, Demokratia Uniista Partio) kontraŭas ĝin.

Du vidpunktoj

La problemo estas, ke la lingvo estas politika afero. Preskaŭ nur katolikaj irlandanoj uzas la irlandan kaj, laŭ ili, la lingvo estas la kerno de la irlanda identeco kaj estas grava heredaĵo. Ekzistas ofte ripetata fama esprimo: “lando sen lingvo estas lando sen animo”, kaj multaj irlandanoj opinias, ke la irlanda lingvo estas la animo de irlandeco. La protestantoj konsideras ĝin fremda lingvo, kiun preskaŭ neniu vere uzas. Laŭ ili, ĝi estas antikva lingvo, senutila en moderna angleparolanta mondo.

Malmultaj uzas la irlandan

Laŭ la censo de 2011, nur 3,7 % de la nord-irlanda popolo kapablas legi, skribi kaj kompreni ĝin (kaj eĉ tio verŝajne estas troigo). Nur 0,2 % (4000) deklaris, ke la irlanda estas ilia ĉeflingvo en la hejmo, kaj 90 % neniom posedas la irlandan. Pli da homoj parolas la polan aŭ litovan en Nord-Irlando ol la irlandan. Sed iuj diras, ke la irlanda estas tiel malforta pro manko de subteno de Britio. Ili opinias, ke pli da subteno revivigus la lingvon.

Ŝtata subteno

La protestantaj politikaj partioj kontraŭas la leĝon kaj pensas, ke ĝi estas malŝparo de mono. DUP opinias, ke la leĝo estas malplena simbolo, iu negravaĵo simple por feliĉigi la katolikan popolon, kvankam la leĝo neniam estos aplikata. En Respubliko Irlando, la irlanda estas oficiala lingvo kaj ricevas grandan ŝtatan subtenon. Sed ĝi ankoraŭ estas tre malgranda kaj malofte uzata, malpli ol 2 % uzas ĝin ĉiutage. Tial DUP opinias, ke ŝtata subteno ne tre helpus la lingvon.

Ĉu politika projekto?

DUP subtenus la leĝon nur, se la leĝo donus subtenon ankaŭ al la ulster-skota lingvo. Malpli ol 1 % kapablas legi, skribi kaj paroli tiun lingvon. Multaj irlandanoj ne kredas, ke la ulster-skota estas vera lingvo. Laŭ ili, ĝi estas nur la angla parolata kun nord-irlanda akĉento. Apenaŭ ekzistas verkoj en tiu lingvo, kaj neniu lernejo instruas ĝin. Antaŭ dek jaroj preskaŭ neniu konis ĝin. La lingvo atingis gazetojn nur, kiam DUP eksubtenis ĝin responde al la subteno por la irlanda lingvo. Tial irlandanoj pensas, ke la ulster-skota estas politika projekto anstataŭ vera lingvo.

Grava simbola valoro

Simboloj estas tre gravaj en Nord-Irlando. Ofte okazas bataloj pri flagoj kaj kulturaj simboloj, dum sanprotektaj problemoj estas ignorataj. La plej granda kaj polemika evento ĉiujare estas la marŝo por memorigi batalon inter katolikoj kaj protestantoj antaŭ 300 jaroj. Voĉdonadoj ne temas pri la ekonomio aŭ sociaj problemoj, sed ĝenerale pri simboloj. Kvankam ĉiuj en Nord-Irlando parolas la anglan kaj apenaŭ iu uzas aliajn lingvojn, lingvoj havas tre gravan simbolan valoron. Eĉ se la leĝo estos neniam uzata kaj ŝanĝos nenies vivon, ĝi havas altan simbolan valoron. Tial politikistoj forte batalos por lingvo, kiun ili ne komprenas.

Robert Nielsen

Irlando

Leteroj

Obama (4)

Mi estas usona civitano, kiu admiris prezidanton Barack Obama. Mi balotis por li dufoje. Li estas matura kaj inteligenta kun bela familio kaj elstaris kiel prezidanto. Do kun iom da amaro kaj kolero mi legis la artikolon de Aleksandro Gofen (Monato 2017/8-9, p. 12). Diri, ke Obama estis kontraŭleĝa prezidanto malŝparas nian tempon, ĉar li jam estis prezidanto dum ok jaroj.

Daniel Mason

Usono

Spirita vivo

ARKITEKTURO

Slovaka Rio-de-Ĵanejro

Slovakio havas novan pilgriman kaj spiritan centron en la pitoreska montvilaĝeto Klin. Tie troviĝas la plej granda statuo de Kristo la Savinto en Slovakio kaj samtempe en meza Eŭropo. La statuon konstruigis la slovaka entreprenisto Jozef Sroka kaj verkis la loka skulptisto Peter Ganobjak. Ĝi estas 10 metrojn alta kaj 7 metrojn larĝa (komparu: la statuo de Kristo la Savinto en la brazila urbo Rio-de-Ĵanejro estas 30 metrojn alta). La granda statuo estas sendube la plej grava arta esprimo de moderna sakrala arkitekturo en Slovakio.

Apud la statuo de Kristo la Savinto troviĝas la statuo de Sankta Johano Paŭlo la 2a, kiu estis la unua slava papo en la historio de la katolika eklezio. Atenton meritas ankaŭ la statueto de Zdenka Schelingová, slovaka monaĥino, kiun papo Johano Paŭlo la 2a beatigis, kaj la malgranda Kapelo de Dia Indulgado.

La vilaĝeto Klin (ĉirkaŭ 250 km norde de la ĉefurbo Bratislavo) estis fondita surbaze de valaĥa leĝaro antaŭ la jaro 1567.

Julius Hauser

Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La statuo de Kristo la Savinto en la slovaka vilaĝeto Klin. Ĝi estas 10 metrojn alta kaj 7 metrojn larĝa. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Panorama vido: la statuo de Kristo la Savinto kun Kapelo de Dia Indulgado. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La statueto de Zdenka Schelingová, slovaka monaĥino, kiun papo Johano Paŭlo la 2a beatigis. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La statuo de Sankta Johano Paŭlo la 2a. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La Kapelo de Dia Indulgado. Foto: SONA HAUSEROVA

Leteroj

Kia infanĝardeno!

La belga ĉefministro Charles Michel estis la unua (ĉu la sola?) ŝtatestro, kiu akre kondamnis la teroron de la hispana polico en Barcelono. La hispana ĉefministro Rajoy reagis furioze, kaj pere de la hispana ambasadoro sciigis al Michel, ke “Hispanio estas konsternita pri la atakoj de la belga registaro” kaj ke ĝi nuligos sian subtenon al sinjorino Catherine De Bolle, la belga kandidato por la estraro de Europol. Kia infanĝardeno! Almenaŭ Michel reagis kiel plenkreskulo kaj diris, ke li restas ĉe sia starpunkto, kiun cetere apogas la tuta registaro belga.

Paŭl Peeraerts

Flandrio/Belgio

Leteroj

Tiaj minacoj forrestu

Brazilo ĉiam estis konata kiel bonveniganta kaj trankvila lando por ĉiuj popoloj, kie malsamaj etnoj pace kunvivas. Homoj kun malsamaj kredoj kaj religioj, malgraŭ kelkaj malgrandaj malkonsentoj, preskaŭ neniam atakis unu alian. Bedaŭrinde, tia realaĵo estas nun minacata. Atakoj kontraŭ temploj kaj perforto kontraŭ homoj, kiuj kredas je CandombléUmbanda, religioj alportitaj de afrikdevenaj sklavoj, malgajigas kaj ŝokas min samtempe. Tiuj religioj tre longe ĉeestas en Brazilo, sed nun ili estas minacataj. Ĉi tiajn novaĵojn kutime ne raportas la ĉefaj amaskomunikiloj, sed, kvankam tio ne aspektas tiel, Brazilo ankoraŭ estas lando, kie multaj homoj antaŭjuĝas. La atakojn kutime faras evangeliaj personoj, kiuj havas multajn politikajn reprezentantojn. Mi prenas ĉi tiun spacon, kie plej multaj legantoj respektas diversecon, por esprimi la deziron, ke tiaj minacoj okazu malpli kaj malpli en la tuta mondo.

Sidney Praxedes

Brazilo

Moderna vivo

KOLEKTADO

Bieroj, festoj kaj memoraĵoj

De multaj jarcentoj oni trovas bieron ne nur en diversaj sociaj festoj, unuaklasaj hoteloj kaj restoracioj, sed ankaŭ en duarangaj gastejoj, trinkejoj ktp. Krome, estas konataj specialaj bierfestoj, kiel la tiel nomata Oktobrofesto en Munkeno, Germanio.

Slovakio bonvenigas kolektantojn

En oktobro pasintjara membroj de la bierklubo Porter klub aranĝis la 50an internacian renkontiĝon de kolektantoj de biersuveniroj (etikedoj, subumoj, glasoj, botelĉapetoj kaj bareletoj).

Pli ol 300 homoj el 20 eŭropaj landoj renkontiĝis en la historia kaj samtempe moderna urbo Martin (ĉ. 240 km nord-oriente de Bratislavo). Okazis ekspozicio, borso kaj prelegoj pri bieraj temoj.

Elstaraj kolektantoj

La 59-jaraĝa slovako Štefan Beregsázi [ŝtefan beregsazi] havas la plej grandan slovakan kolekton de bieretikedoj (pli ol 255 000). En lia kolekto estas multaj diversaj etikedoj el la tuta mondo, kaj nur el Germanio li havas pli ol 90 000.

Partoprenis ankaŭ la plej maljuna slovaka kolektanto Ondrej Orlovský [orlovski] (80-jaraĝa), kiu kolektas bieretikedojn nur el Nov-Zelando kaj afrikaj landoj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La 80-jarulo Ondrej Orlovský kolektas bieretikedojn nur el Nov-Zelando kaj afrikaj landoj. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La plej grandan slovakan kolekton de bieretikedoj havas la 59-jarulo Štefan Beregsázi. Foto: SONA HAUSEROVA

Moderna vivo

BELGIO

6000 “rapidaj” SIM-kartoj

La 22an de marto 2016 okazis pluraj eksplodoj kun multaj vunditoj kaj mortigitoj en la flughaveno de Zaventem norde de Bruselo, kaj en Bruselo mem, en metrostacio. Ĉar evidente en tiu momento multegaj volis aŭ kontakti la helpservojn, aŭ telefoni al familianoj aŭ amikoj por informpeti pri ilia farto, dum pluraj horoj la telefona reto en Belgio estis komplete superŝutita kaj neuzebla. Eĉ fajrobrigadistoj kaj sukuristoj ne povis atingi siajn kolegojn por transdoni necesegajn mesaĝojn.

Blua SIM-karto

Kelkajn tagojn post tiuj ĉi atakoj de simpatiantoj de la tiel nomata Islama Ŝtato, Jan Jambon, federacia ministro pri internaj aferoj, en gazetara konferenco promesis, ke li trovos solvon por evitigi tiajn situaciojn. “La personoj kun plej grava funkcio okaze de katastrofoj ĉiam havu retkonekton,” li diris.

Nun, nur iom pli ol unu jaron poste, lia promeso konkretiĝis. 6000 personoj kun ŝlosila tasko okaze de teroratakoj kaj aliaj katastrofoj, ricevis “bluan SIM-karton”. Tiu karto ne estas vere blua, sed ĝi estas nomata tiel pro analogeco kun la blua turnolumo de policaj kaj sukurservaj aŭtoj. La blua koloro simbolas la prioritaton. Kiu havas tian SIM-karton, tiu ricevos absolutan prioritaton super aliaj telefonantoj.

Gvidaj funkciuloj

Inter tiuj 6000 estas ne nur la ĉefaj respondeculoj de polico, armeo, sukurservoj kaj fajrobrigado, sed ankaŭ la gvidaj funkciuloj de la ŝtata sekureco, la ministro-prezidantoj de Flandrio, Valonio, Bruselo kaj la germanlingva komunumo de Belgio, la estroj de la dek provincoj kaj aliaj respondecaj pri sekureco.

Paŭl Peeraerts

korespondanto de Monato en Belgio

Leteroj

Islamano en Usono

Pensiga kaj trafa estis la eseo Terorismo kaj identeco de Zlatko Tišljar en la oktobra numero (Monato 2017/10, p. 16). Li bone priskribis la problemojn de identeco en eŭropaj naciŝtatoj. La usona situacio estas signife malsama pro la enmigra historio de la lando. Multaj usonanoj fieras pri neusonaj prapatroj, sed konsideras sin plenrajte usonanoj kaj plej ofte estas tiel konsiderataj. Kompreneble kaj bedaŭrinde ne ĉiam tielas por (ekzemple) indiĝenoj kaj nigruloj, kiuj plurflanke estas duaklasaj, kaj lastatempe politikistaĉoj atakas islamanojn kaj meksikanojn. Sed islamanoj fojfoje diras, ke pli facilas esti islamano en Usono, ol en multaj aliaj landoj, eĉ islamaj, kaj tre maloftaj estas usonaj islamanaj teroristoj.

Bruce Sherwood

Usono

Leteroj

Obama (5)

Mi tre dankas sinjoron Praxedes pro lia letero (Monato 2017/11, p. 6) en kiu li laŭdas mian artikolon. Ne estas tamen klare al mi, kial li zorgas pri konflikto inter leĝoj kaj moralo en la kunteksto de tiu ĉi artikolo. Certe, brutalaj diktatoroj kiel Hitler aŭ Stalin (krom regi neleĝe) ankaŭ sukcesis enkonduki leĝojn en kontraŭdiro kun la (jud-kristana) moralo ekzistanta en la respektivaj landoj. Interalie ili ambaŭ penis elimini la jud-kristanan moralon.

En mia artikolo temas pri tre natura konstitucia postulo (certa tipo de civitaneco por prezidantoj de Usono), kaj eĉ pri tiom banalaj aferoj kiel aŭtentaj nefalsitaj kaj neŝtelitaj personaj dokumentoj. Kiamaniere tiaj tre ordinaraj kaj naturaj leĝpostuloj konfliktas kun iu moralo aŭ homaj rajtoj?

Alexander Gofen

Usono

Politiko

OPINIO

Kosovo: speciala kazo

La referendumo en Katalunio inspiris la serban ministron pri eksteraj aferoj, Nela Kuburović, skribi al Eŭropa Komisiono kaj postuli alian internacian konferencon pri la statuso de Kosovo.

Dume, la EU-proparolanto s-ino Kocijanović respondis, ke “Kosovo estas speciala kazo”. Jen kelkaj argumentoj subtene al tiu ĉi deklaro:

1. En Kosovo historie loĝis plejparte etnaj albanoj. La serba pretendo pri Kosovo estas simple mito kreita de la serba filologo kaj lingvisto Vuk Karadžić*.

2. Post la rusa-turka milito de la jaroj 1877-18782, profitante de la traktatoj de Sankta Stefano kaj Berlino3, Serbio neniigis aŭ perforte forpelis centmilojn da albanoj el iliaj loĝlokoj en Niś, Prokuplje, Vranje, Toplica kaj aliaj 700 vilaĝoj. Noel Malcolm skribas, ke ekde tiu momento la albanoj komprenis la grandan danĝeron por ili flanke de Serbio4.

Invado

3. En 1912, Kosovon invadis serba armeo konsistanta el 300 000 soldatoj, kiu efektivigis amasajn krimojn kaj genocidon kontraŭ albanoj. Leo Freundlich5, ĵurnalisto kaj surloka atestanto, raportis, ke tiutempe estis mortigitaj almenaŭ 25 000 albanaj civiluloj. Temis pri tre malfacila periodo por la albanoj, kiam serbaj oficiroj eĉ vetis pri la sekso de la beboj en la abdomenoj de albanaj gravedulinoj antaŭ ol fendi iliajn abdomenojn por kontroli tion.

Konferenco de Londono

4. Kosovo neniam estis parto de Serbio antaŭ la jaro 1913, krom en la periodo 1333-1335, kiam tuta Balkanio estis okupata de caro Stefan Dušan. Ĝi fariĝis parto de Serbio en 1913 danke al la Konferenco de Londono kaj laŭ dekreto de la reĝo de Serbio.

5. La albanoj en Kosovo neniam akceptis la suverenecon de Serbio en sia teritorio. Ili kontraŭstaris ĝin per ĉiuj formoj, eĉ per gerila milito.

Perforto

6. Responde al la postuloj de la albanoj pri libero, Serbio aplikis perforton, murdadon, translokadon, polican kaj armean terorojn, administradon per armiloj kaj tankoj.

7. Fine de decembro 1943 kaj komence de januaro 19446, reprezentantoj de albanoj, serboj kaj montenegranoj aktivaj en la rezistado kontraŭ faŝismo kunvenis kaj decidis, ke postmilite Kosovo rajtas kuniĝi kun Albanio, konforme al la promesoj de la Komunista Partio de Jugoslavio. Sed tio ne okazis. Male, postmilite oni mortigis almenaŭ 30 000 albanojn.

8. Dum longa tempo en Serbio oni efektivigis pereigajn programojn kontraŭ la neserbaj popoloj.

“Ni pereigos ilin”

Geografo kaj etnologo Jovan Cvijić kaj ĉefministro Đorđević [ĝorĝeviĉ] faris tion komence de la 20a jarcento, antaŭ la okupo de Kosovo fare de Serbio. En 1917 la serba ĉefministro Nikola Pašić, publike deklaris, ke “se albanoj ne akceptos asimiliĝon, ni pereigos kaj forpelos ilin”.

En 1937 la historiisto Čubrilović7 proklamis sian memorandon, laŭ kiu oni rekomendas forpeli la albanojn al Albanio kaj Turkio kaj loĝigi en Kosovo serbojn alvenontajn el aliaj partoj de Jugoslavio.

Dubinda Nobel-premiito

En 1943 Ivo Andrić, la jugoslavia verkisto kaj Nobel-premiito, projektis la forigon de albanaj elementoj el Kosovo, kion parte realigis la ĉefministro Aleksandar Ranković8.

Fine, en 1986, la Serba Akademio de Sciencoj kaj Artoj publikigis alian naciisman memorandon kaj projektis la militistajn operacojn de Slobodan Milošević9. Mencieblas ankaŭ dekoj da tiurilataj dokumentoj de la Serba Ortodoksa Eklezio.

Sekretaj servoj

Januare de 1999 la ĝenerala stabo de la serba armeo detaligis planon por fizike neniigi la albanojn en Kosovo. Tiun planon malkovris bulgaraj sekretaj servoj, kaj ĝi estis enmanigita al la germana ministro Fischer antaŭ ol NATO ekbombardis Serbion.

9. Laŭ la jugoslavia konstitucio de 1974, la statuso de Kosovo ne povus ŝanĝiĝi sen aprobo de kosova parlamento. Sed Milošević malrespektis tion: sieĝinte la parlamenton per tankoj, li devigis albanajn deputitojn akcepti la nuligon de la kosova aŭtonomeco.

10. Post la nuligo de la aŭtonomeco en 1989, Beogrado establis en Kosovo militistan administradon, maldungis 115 000 albanajn laboristojn kaj oficistojn, purigis la policon kaj ŝtaton je albanaj elementoj, policenketadis 500 000 albanojn, murdis sen juĝproceso milon da albanoj, venenis centojn da gelernantoj, mortigis dekojn da albanaj soldatoj. Plie, en Kosovo oni fermis la albanlingvajn lernejojn kaj instituciojn.

Pacema rezistado

11. Albanoj respondis per pacema rezistado, kio frenezigis Beogradon. Kiam Serbio denove komencis perfortadon, forpeladon kaj murdadon, albanoj ekdefendis sin.

12. La internacia diplomatio iniciatis vicon da agoj favore al interpaciĝo. La Sekureca Konsilio de Unuiĝintaj Nacioj liveris kvin rezoluciojn dum la jaroj 1998-1999. Same engaĝiĝis Kontakta Grupo de ses Grandaj Potencoj10. Organiziĝis Konferenco de Rambouillet, sed multaj klopodoj estis vanaj pro kontraŭstaro de Milošević.

13. Serbio ne konsentis redoni al Kosovo eĉ aŭtonomecon de la jaro 1974. Male, en Beogrado oni pretigis la operacon Huffero11, laŭ kiu serbaj polico kaj armeo rajtis forpeladi kaj neniigi albanojn de Kosovo!

Unuiĝintaj Nacioj

14. La rezolucio 1244 de Unuiĝintaj Nacioj rekomendas statuson de Kosovo kadre de Jugoslavia Federacio, sed tiu lasta ne plu ekzistas post la sendependiĝo de Montenegro.

15. Fine de la lasta milito, Kosovo havis tragikan bilancon: 13 000 mortigitoj kaj masakritoj, kvar mil malaperintoj (plejparte infanoj, virinoj, maljunuloj), ĉirkaŭ 20 000 seksperfortitaj virinoj, 40 000 domoj komplete kaj 20 000 parte detruitaj12.

Oni detruis lernejojn, moskeojn, katolikajn preĝejojn, muzeojn, arĥivojn, multon el tio, kio memorigus pri albanaj kulturo kaj identeco.

16. Kvankam ekde 1999 la serbaj armeo kaj polico forlasis Kosovon, norde de ĝi kaj en la serbaj enklavoj ankoraŭ aktivas membroj de Ministrejo pri Internaj Aferoj de Serbio.

17. Dum du jaroj, la internacia komunumo organizis interparolojn inter Serbio kaj Kosovo sub la gvidado de la finna prezidanto Martti Ahtisaari pri la statuso de Kosovo, sed Serbio ĉiam malkonsentis. Tiam, februare 2008, la parlamento de Kosovo proklamis la sendependan ŝtaton, kiun, ĝis nun, agnoskis 114 membroj de Unuiĝintaj Nacioj.

Agnoskita

18. La 22an de julio 2010 la Internacia Kortumo opiniis, ke la deklaro de sendependeco de Kosovo ne kontrauas la internacian juron kaj ne kontraŭstaras la rezolucion 1244 de Unuiĝintaj Nacioj.

Bardyl Selimi

Albanio

* 1. Vuk Stefanović Karadžić [vuk stefánoviĉ karaĝiĉ], la ĉefa reforminto de la serba lingvo, konata ankaŭ kiel patro de la serba folkloro. Vuk estis la unua fonto por Serbische Revoluzion (Serba revolucio) de Leopold von Ranke, verkita en 1829.
2. Rusa-turka milito de 1877-1878 estis konflikto inter Otomana Imperio kaj orienta ortodoksa koalicio gvidata de Rusa Imperio kaj konsistanta el Bulgario, Rumanio, Serbio kaj Montenegro.
3. La Traktato de Berlino estis la fina akto de la Kongreso de Berlino (1878) subskribita de Britio, Aŭstro-Hungario, Francio, Italio, Rusio kaj Otomana Imperio.
4. Noel Robert Malcolm (nask. 1956), brita politika ĵurnalisto kaj historiisto. Vidu ekz. Malcolm, N. Kosovo: A short history, London 1998.
5. Leo Freundlich (1875-1953), hebrea publicisto loĝinta en Vieno. Li publikigis, originale en la germana, kompilaĵon de raportoj el Kosovo sub la titolo Albania Golgotha. Otomana Imperio, kiu regis Kosovon dum kvin jarcentoj, estis en tumulto. Plenigante la vakuon, serbaj trupoj invadis teritorion loĝatan de albanoj kaj klopodis etnopurigi ĝin por si mem.
6. La konferenco de Bujan (nun en la ekstrema nordo de Albanio), okazis fine de 1943, komence de 1944 responde al novaj politikaj cirkonstancoj, ĉar kunveno en Jaca de la tutjugoslavia kontraŭfaŝista rezistantaro (1943) ne prikonsideris la deziron de tieaj albanoj por memdecido.
7. Vaso Čubrilović (1897-1990) estis serbobosnia historiisto kaj jugoslavia politikisto. Ekde adoleskeco li aliĝis al la sud-slava studenta movado konata kiel Juna Bosnio kaj partoprenis en konspiro por mortigi la aŭstro-hungaran granddukon Franz Ferdinand en 1914.
8. Aleksandar Ranković (1909-1983), jugoslavia komunisto de serba deveno, konsiderata la tria laŭ rango en eksa Jugoslavio post Josip Broz Tito kaj Edvard Kardelj.
9. Slobodan Milošević (1941-2006), jugoslavia kaj serba politikisto, prezidanto de Serbio (1989-1997) kaj prezidanto de Federacia Respubliko Jugoslavio (1997-2000).
10. Kontakta Grupo estas la nomo de informcela grupiĝo de grandpotencoj, kiuj havas notindan intereson en la politikaj evoluoj en Balkanio. Ĝi konsistas el Usono, Britio, Francio, Germanio, Italio kaj Rusio. Unue ĝi estis kreita responde al milito kaj krizo en Bosnio frue en la 1990aj jaroj. Ĝi konsistas el kvar konstantaj membroj de la Konsilio pri Sekureco kaj landoj, kiuj kontribuis trupojn kaj helpon por gardi la pacon en Balkanio. En la kunvenoj de Kontakta Grupo partoprenas ankaŭ reprezentantoj de EU kaj NATO.
11. Operaco Huffero estis la nomo donita de la bulgara registaro al la plano pri etnopurigo de albanoj de Kosovo efektivigita de la serba polico kaj la jugoslavia armeo. Malkaŝo de ĉi tiu plano servis kiel motivo por bombardado de Jugoslavio fare de NATO dum la kosova milito en 1999.
12. Vidu, ekzemple, www.hrw.org/report/2000/03/01/kosovo-rape-weapon-ethnic-cleansing

El mia vidpunkto

Mankas ŝtat-politikistoj!

Demokratio, libereco kaj respekto por homaj rajtoj. Ĉi tiuj estas la fundamentaj valoroj de Eŭropo. Valoroj, kiuj estas atingitaj per grandaj kostoj.

Katalunio, kiu parte troviĝas en Hispanio, ĉiam estis avangarda pri tiuj valoroj. Ĝi kreis malfermitan homan socion, formitan de homoj venintaj el la tuta mondo. Ĝi estis pionira en la batalo por la rajtoj de virinoj kaj en la kreado de la plej progresemaj publikaj lernejoj. Katalunoj amase manifestaciis kontraŭ militoj, kiuj okazis ie ajn en la mondo. Ili sentis la valorojn de Eŭropo, ili kredis je la estonteco de Eŭropo.

Valoroj minacataj?

Sed ĉu tiuj valoroj ne estas nun minacataj, kiam post longa komplika monato, en la komenco de novembro naŭ ministroj de la kataluna registaro estis enprizonigitaj en Hispanio prevente kaj sen juĝa proceso?

En la pasinta oktobro la hispana registaro dismetadis ĉie en Katalunio dek kvin mil proprajn policistojn por haltigi la referendumon pri sendependeco, kvankam Katalunio jam posedas propran policon. Ili sturmis balotejojn, batis junulojn kaj maljunulojn kaj prenis balotujojn. Kian krimon faris tiuj homoj? Eliri por voĉdoni. Kio okazas en Katalunio ne estas hispana interna afero, kiel diras eŭropaj gvidantoj, sed ĝi koncernas ĉiun eŭropan civitanon por kiu demokratio, libero kaj respekto al la homaj rajtoj estas en la bazo.

Historio

En 2006 la katalunoj aprobis novan Statuton de Aŭtonomio en laŭleĝa referendumo, kreante novan politikan rilaton inter Katalunio kaj Hispanio. Ĝi estis antaŭe aprobita en la parlamentoj kataluna kaj hispana. Sed en 2010 la Konstitucia Kortumo de Hispanio, pete de Partido Popular (PP), kontraŭleĝigis ĝian kernon, tiel ke ĝi fariĝis ne plu rekonebla. Pli ol unu miliono da katalunoj protestis surstrate kontraŭ tiu decido de la kortumo, sed la kabineto de Mariano Rajoy malakceptis ian ajn dialogon kun Katalunio por rekonsideri tiun decidon.

Tiu ne-dialogo de la hispana registaro daŭris sep longajn jarojn, tiel ke, kiel sola elirvojo, la Kataluna Parlamento decidis peti la popolon referendumi pri sendependeco, kiel antaŭe okazis en Skotlando.

Arestoj

La hispana registaro deklaris la voĉdonadon kontraŭleĝa, kaj miloj da policistoj estis senditaj preni balotilojn, sturmis sendependismajn amaskomunikilojn, fermis retejojn informantajn pri la referendumo kaj arestis dek ses katalunajn altrangajn oficistojn sen rajtigo de tribunalo.

La 1an de oktobro la katalunoj provis voĉdoni pace. Kaj la hispana polico uzis gradon de perforto neniam antaŭe viditan en lando de Eŭropa Unio. Malgraŭ la perforto kaj minacoj, 2,3 milionoj da homoj, 90 % el kiuj favoris sendependan Katalunion, sukcesis doni siajn voĉojn.

Perforto sen kondamno

Nenia hispana oficialulo, inkluzive de la reĝo, volis kondamni la polican perforton kaj eĉ tiu lasta minacis per pliaj disputoj, se la katalunoj daŭrigus sian vojon al libereco.

La okazintaĵoj ekde tiam ruliĝis neĝbule dum la plena monato oktobro:

3/10: Ĝenerala striko en Katalunio kontraŭ la perforto de la hispana ŝtato, kun centoj da miloj da manifestaciantoj vespere en la ĉefaj katalunaj urboj.

10/10: Subskribo de la proklamado de la Kataluna Respubliko, fare de la plimulto de la Kataluna Parlamento, sed tuja frostigo de ĝia apliko dum du monatoj, por permesi, se eble ankoraŭfoje, dialogon inter ambaŭ registaroj, kataluna kaj hispana.

17/10: Tuja malliberigo de la prezidantoj de sociaj sendependismaj movadoj, Jordi Sànchez de ANC (Nacia Asembleo Kataluna) kaj Jordi Cuixart de Omnium Cultural, post kunvoko de la hispana kortumo AN (Audiencia Nacional) je akuzo de agitado.

26/10: La prezidanto de Katalunio proponas al la hispana registaro elektojn kadre de la aŭtonomio, se estus garantio por libera partopreno de ĉiuj politikaj partioj, la liberigo de la du Jordi kaj la fino de la perforta subpremado. Li ne ricevas garantiojn kaj tiam li forigas la proponon.

27/10: La kataluna parlamento reaktivigas la deklaron pri sendependeco, sen partopreno de PP, C’s (Ciudadanos) kaj PSC (Partit dels Socialistes de Catalunya, kataluna sekcio de PSOE (Partido Socialista Obrero Español) ).
27/10: La hispana senato aprobas la aplikadon de artikolo 155 de la Konstitucio per la voĉoj de PP, PSOE kaj C’s. Laŭ ĝia interpreto la hispana ĉefministro Rajoy dissolvas la Parlamenton, senoficigas la tutan katalunan registaron, prenas rektan regadon de la kataluna administrado pere de la respondaj hispanaj ministerioj, anstataŭigas la ĉefon de la kataluna polico per ĉefo kiu, alvoke de hispana ministro, promesas obeon al la hispana policestro kaj Konstitucio, kaj fine Rajoy ankaŭ proklamas aŭtonomiajn elektojn por la 21a de decembro.

31/10: Ĝenerala hispana prokuroro akuzas la 14 membrojn de la kataluna registaro kaj ses gvidantojn de la parlamento pri ribelo, agitado kaj mona misuzado, Pro tiuj deliktoj ĉiu akuzito povas ricevi kiel punon ĝis 30 jarojn da malliberigo.

1/11. La hispana kortumo AN, post akcepto de la akuzoj al la registaro, kunvokas tiun en la mateno de 2/11 kaj samtempe postulas kaŭcian sumon de ses milionoj da eŭroj, pagendaj ĝis 3/11. Paralele, pro parlamentana imuneco, estas la hispana Supera Kortumo, kiu kunvokas la gvidantojn de la parlamento je 2/11 matene en Madrido.

2/11: Naŭ katalunaj ministroj estas prevente malliberigitaj de la juĝisto Lamela, post pridemandado, en la vespero de la sama tago. La juĝisto ne akceptas tele-deklaron de la prezidanto Puigdemont kaj kvar ministroj ekde Bruselo, kvankam tion permesus la eŭrop-uniaj traktatoj. La juĝisto Lamela pretigas internacian aresto-ordonon por la kvin ne ĉeestintaj anoj de la registaro. Paralele la Supera Kortumo akceptas postmeti la deklaron de la ses akuzitaj parlamentanoj je 9/11, kun polica kontrolo ĝis tiu dato.
En la vespero de la sama tago centoj da miloj da katalunoj protestas antaŭ siaj respektivaj urbodomoj kaj nokte longe kaserol-bruadas ekde siaj fenestroj aŭ balkonoj. La urbestrino de Barcelono, Ada Colau faras institucian deklaron, laŭ kiu la sola legitima registaro de Katalunio estas tiu senoficigita, kiu plejparte estas en prizono.

Serenaj elektoj plu eblaj?

Kiel povos okazi normalaj elektoj je 21/12 sub tiuj cirkonstancoj de subpremado de la katalunaj sendependismaj gvidantoj kaj timigo de la popolo fare de la hispana polico?

Kaj fine ni revenu al la mirinda aserto de la eŭropaj gvidantoj, ke ja temas pri interna hispana afero. En Eŭropo grave mankas veraj politikistoj, kiuj kapablas dialogi kaj veni al interkonsentoj. Mankas ja ŝtat-politikistoj!

Àlex Humet

Katalunio

Lingvo

SUD-AMERIKO

La lasta parolanto de la lingvo chaná

La reĝisorino Marina Zeising naskiĝis en Bonaero, Argentino. Studinte kinarton en la universitato de Bonaero, ŝi poste kleriĝis pri kultura mastrumado en la universitato Untref apud la argentina ĉefurbo. De pli ol 15 jaroj ŝi laboras por pluraj kinaj produktantoj, kontribuante al la realigado de ĉirkaŭ 25 dokumentaj filmoj kaj televidserioj. Ŝi krome fondis la kinan firmaon Actitud Cine, kiu produktas mallongajn filmojn kaj tiel nomatan video-arton. Plej rimarkinde, ŝi reĝisoris Lantéc Chaná (2016), dokumentan filmon pri la lasta parolanto de la argentina indiĝena lingvo chaná.

Monato: Ĉu vi unuafoje laboras pri tia projekto?

Zeising: En 2008 mi kreis la mallongdaŭran filmon Runas nórdicas. Ĝi estis realigita kiel video-instalaĵo okaze de aparta ekspozicio kaj komenciĝas per legendo pri la formorto de lingvoj. Ĝi evidentigas, ke ja la homoj mem konstruas lingvojn, sed ankaŭ detruas ilin per subjugigado kaj subpremado. Mi tamen ne povis imagi, ke tiu kurtfilmo el 2008 estos antaŭsigno de mia dokumenta filmo Lantéc Chaná. Ĝi estis efektivigita post kiam mi eksciis pri Don Blas Jaime. Li estas sud-amerika indiĝeno, la lasta ulo parolanta sian propran denaskan lingvon, kiun oni kredis malaperinta jam antaŭ 200 jaroj.

Ĉio ekis hazarde. La vivo de Don Blas Jaime ŝanĝiĝis, kiam li diris al la scienca esploristo Pedro Viegas Barros, ke li parolas la lingvon chaná. Spite al la skeptikeco kaj la surprizo de la esploristo, la vortprovizo de Don Blas Jaime — kaŝe akirata dumnokte, kiam li estis infano, danke al la instruado de lia patrino — efektive respondas al la ununura skriba atestaĵo de tiu lingvo. Temas pri Compendio del idioma de la nación chaná (Kompendio pri la lingvo de la popolo chaná) de Dámaso Larrañaga, verkita ĉirkaŭ 1815.

Monato: Kiu estis la ĉefa malfacilaĵo por realigi tiun dokumentan filmon?

Zeising: La vera defio estis respekti kulturon kaj etnan lingvon, kiuj al mi estis tute fremdaj. Laŭ la pensmaniero de indiĝeno, mi venas de la blankula mondo. Kvankam mi mem havas neniun prapatron koloniinton, ja eblas konsideri min tio. Iel ajn, mia perspektivo estas absolute indiĝena, ĉar mi ne pensas, ke ies deveno aŭ rasa tipo difinas la manieron, kiel oni rigardas la mondon. Ĉiam mi provas havi kritikan opinion pri tio, kion mi observas kaj aŭdas; mi klopodas resti ĉe la flanko de la viktimo, de la submetitoj, ĉar miaopinie tiu ĉi estas la ununura maniero ripari tiun ĉi mondon kaj iusence evoluigi ĝin.

Tio ĉi spegulas mian etikon: nek indas nek endas rakonti historiojn el la vidpunkto de la subpremantoj. Reĝisori tiun filmon estis malfacila tasko kaj mi alfrontis plurspecajn teĥnikajn problemojn kaj dilemojn. Neniu el la intervjuitoj estis aktoro nek verŝajne estis iam ajn filmita, almenaŭ profesie (krom Don Blas Jaime, en la filmo aperas ankaŭ aliaj homoj). Sed ili estis plenkreskuloj, kiuj volis esti antaŭ kamerao ĝuste por rakonti sian historion. Ilia apero en la dokumenta filmo ĉiuokaze kaŭzos ŝanĝon en ilia vivo, precipe rilate al ilia emocia universo, pri kiu ili ne plene konscias.

Kaj jen la dilemoj, ĉar estas malfacile ankaŭ antaŭvidi la konsekvencojn kaj la rezultojn de ia ajn filmado. Dum la filmado, mi ĉiam strebis kompreni, kiel “respekti la individuojn”. Doni profundecon al ili kaj al iliaj pensoj ne estis tre facila afero. Ne sufiĉas ŝalti kameraon por fari dokumentan filmon.

Monato: Ĉu oni montris intereson pri via filmo?

Zeising: Absolute jes. Ekzistas iuj, kiuj ne interesiĝas pri indiĝenaj homoj, ĉar en Sud-Ameriko multaj personoj maltrankviliĝas pro tio, ke ili sentas kulpon: fakte multaj havas prapatrojn, kiuj mortigis kaj turmentis indiĝenojn; kaj en kelkaj okazoj ni vidas, ke tio plu okazas. Pluraj uloj evitas la temon, ĉar Argentino ĉiam volis kredi sin eŭropa, kvankam tio ne veras. Duono de la argentina popolo devenas de indiĝenaj homoj, eĉ se malmultaj rekonas sin tiaj.

Nur en la lastaj dudek jaroj ĉi tiu situacio ŝanĝiĝis kaj ekaperis kelkaj grupoj de homoj, kiuj identigas sin kiel indiĝenojn. Sekvis konfliktoj, ĉar multaj personoj ne deziras malfermi la librojn de la pasinteco; de pasinteco, kiu estas plena de antaŭjuĝoj. Don Blas Jaime estas la lasta ĉenero: li lernis chaná de sia patrino, al kiu ĝin instruis siavice ŝiaj patrino, avino ktp. Tiu ĉi “sekreta” intergeneracia transdonado daŭris jarcentojn. Ĝi ekis per la alveno de la hispanaj koloniantoj, la sekva evangelizado kaj la “hispanigo” okazinta sur la bordoj de la rivero Urugvajo.

Nun Blas finfine decidis instrui tiun lingvon al sia filino Evangelina, kaj li bedaŭras, ke li ne faris tion antaŭe. Tamen ŝi mem pasintece ne emis lerni tiun lingvon dum longa tempo: ŝi ne volis, ke ŝia identeco havu rilaton kun la indiĝenaj popoloj, historie persekutitaj kaj flankenigitaj. Argentino fakte ne rekonis la rajtojn de la aborigenaj popoloj ĝis 1994. Danke al la filmo ni malkovris, ke tamen interesiĝas pri tiaj temoj multaj homoj, kiuj, samkiel mi, volas resanigi la historion. Estu menciita ankaŭ la malaperigo, fare de la ĝendarmaro, de Santiago Maldonado, juna blankulo, kiu apogis indiĝenan manifestacion de mapuĉoj (amerik-india popolo el centra/suda Ĉilio kaj suda Argentino). Meze de oktobro oni trovis lian kadavron. Ĉi tiu filmo transpasas limojn, ĉar la problemo de la rajtoj de indiĝenoj ripetiĝas en malsamaj lokoj kaj landoj: ĝi estas bedaŭrinde fenomeno universala.

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio kaj fakulo pri lingvaj rajtoj

[FORIGITA!: bildo]

Don Blas Jaime, la lasta parolanto de sia sud-amerika indiĝena lingvo. Foto: MARINA ZEISING

[FORIGITA!: bildo]

Marina Zeising kontribuis al la realigado de ĉirkaŭ 25 dokumentaj filmoj kaj televidserioj. Foto: MARINA ZEISING

Politiko

AŬSTRIO

Parlamentaj elektoj

La 15an de oktobro 2017 pli ol 6,4 milionoj da aŭstroj rajtis voĉdoni por nova parlamento. La partopreno estis 80,0 %.

La venkinto estas la 31-jara Sebastian Kurz [sebástian kurc] de la refreŝigita konservativa Popola Partio ÖVP. Malvenkis la verda partio, kiu sinkis de 12,4 % (24 mandatoj en 2013) al 3,8 %. Ĉar ili ricevis malpli ol 4 % de la voĉoj, ili havas nun neniujn mandatojn kaj ne plu estos en la parlamento.

Rezultoj

Popola Partio ÖVP (konservativa): 62 mandatoj (+ 15 kompare kun 2013)
Socialdemokrata Partio SPÖ: 52 (senŝanĝe)
Libereca Partio FPÖ (popolisma, dekstra): 51 (+ 11)
NEOS (nov-liberala) 10 (+ 1)
Listo de d-ro Pilz [pilc], iama ano de la verduloj: 8 (4,4 %; ne kandidatis en 2013).

Kandidatis kvar pliaj partioj, interalie la komunistoj KPÖ (malpli ol 1 %, same kiel en 2013)
Ne plu kandidatis la listo de la aŭstri-kanada industriisto Frank Stronach [stronaĥ] (11 mandatoj en 2013).

Renate kaj Walter Klag

korespondantoj de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

Venkis la konservativulo Sebastian Kurz. Foto: RENATE KAJ WALTER KLAG

Leteroj

Fine pri Obama

Responde al la letero de Robert Nielsen (Monato 2017/11, p. 6) : Mi ne asertis, ke Obama naskiĝis ekster Usono, ĉar lia naskiĝloko restas nekonata. Tamen lia patro ne estis civitano de Usono, tiel ke Obama certe ne estas hereda civitano (natural born citizen) kiel postulas la usona konstitucio.

Pri la sampaĝa kontribuo de Garbhan MacAoidh: Mi skribis preskaŭ nenion pri la agado de prezidanto Trump kaj ne esprimis mian pozicion pri ĝi. Mi nur akuzis Trump pri lia neado de la uzurpado. Lia rifuzo plenumi la leĝon faras ankaŭ lin kunkrimulo. La artikolo estis verkita ne kiel mia persona (do eble bizara) opinio, sed kiel argumentita konkludo laŭ miaj plej bonaj ebloj.

Al Daniel Mason, kiu “admiris prezidanton Barack Obama” (Monato 2017/12, p. 6) , mi diru, ke agnoski, pri-penti kaj persekuti jam okazintan (kaj ĝis nun daŭran) krimon neniel estas malŝparo de tempo. Male, plenumi la leĝon kaj atingi juston (almenaŭ malfrue) estas la unua devo de ajna civilizita leĝobea nacio.

Alexander Gofen

Usono

Scienco

ASTRONOMIO

Defia misio al mirinda planedo

En oktobro 2018 ekos la ambicia kosma misio BepiColombo al la planedo Merkuro. Temas pri kunlabora projekto de la Eŭropa Kosma Agentejo (ESA, angle: European Space Agency) kaj la Japana Aerokosma Esplora Agentejo (JAXA, angle: Japan Aerospace Exploration Agency), sub la gvido de ESA. BepiColombo estos la unua misio al la planedo Merkuro fare de Eŭropo kaj unu el la plej gravaj plenumitaj ĝis nun de ESA.

Inĝeniero

La projekton oni nomas laŭ la itala inĝeniero pri astronaŭtiko Giuseppe (Bepi) Colombo [ĝuzepe kolombo] (1920-1984), sciencisto, matematikisto kaj fakulo ĉe la Universitato de Padovo. Li iam partoprenis projekton pri la usona sondilo Mariner 10, kiu en 1974 kaj 1975 trifoje preterpasis Merkuron je distancoj 704 km, 48 069 km kaj 327 km.

Giuseppe Colombo kalkulis la kompleksan orbiton, kiun la sondilo devis sekvi, kaj tiel kontribuis notinde al la sukceso de tiu misio. Li donis kontribuon ankaŭ al la studado de la ringoj de Saturno, antaŭ ol kosmosondiloj atingis tiun foran planedon. Li cetere partoprenis la planadon de la projekto Giotto, la sukcesplena eŭropa misio al la kometo Halejo, sed forpasis antaŭ la lanĉo de la kosmoveturilo.

Rivoluo

El la planedoj de nia sunsistemo Merkuro estas la plej proksima al la suno kaj ankaŭ la plej malgranda. Kvankam ĝi estas la malplej vizitita ĝis nun, ĝi estas rimarkinda kaj mirinda planedo. Dumtage ĝia surfaca temperaturo atingas 420 celsiajn gradojn; dumnokte, pro la preskaŭa foresto de atmosfero, la temperaturo falas male ĝis 170 celsiaj gradoj sub la nulo.

Spite al sia eteco, Merkuro havas aparte fortan, kvankam ankoraŭ ne plene komprenatan, magnetan kampon. La tempo, dum kiu ĝi turniĝas unu fojon ĉirkaŭ la propra akso, estas 59 teraj tagoj. La merkura jaro (la tempo, dum kiu Merkuro efektivigas unu rivoluon ĉirkaŭ la suno) daŭras nur 88 terajn tagojn. Tio signifas, ke dum unu rivoluo ĝi rotacias 1,5 fojojn ĉirkaŭ sia akso. Ĝuste Giuseppe Colombo eksplikis diversajn rimarkindajn fenomenojn pri Merkuro surbaze de la fortaj tajdaj efikoj de la suno sur tiu planedo.

Fotoj

Mariner 10, iama usona sondilo, liveris pasintece la unuajn detalajn fotojn de la planedo. En 2008 kaj 2009 la sondilo Messenger de la usona Nacia Aeronaŭtika kaj Kosma Administracio (NASA) preterpasis Merkuron trifoje kaj eniris en la orbiton de la planedo en 2011. Ĝi faris pli altdistingivajn fotojn de la merkura surfaco kaj tiumaniere starigis samtempe multajn ankoraŭ ne solvitajn demandojn. Interalie oni vidas ekzemple strangajn sedimentojn ĉe la polusoj kaj neneglektindajn truojn en la surfaco.

Defioj

BepiColombo alfrontos tutan serion da defioj. Unue, ĝi devos kontraŭbatali la tiean temperaturon, tre altan pro la proksimeco de Merkuro al la suno. Ĉiuj antaŭaj misioj de ESA koncernis pli malvarmajn regionojn de la sunsistemo. La kosmoveturilon nepros ĉi-okaze bremsi, anstataŭ plirapidigi, por ke ĝi falu en la direkton de Merkuro kaj de la suno.

En ĉiuj antaŭaj misioj, kiam oni esploris erojn, kiuj troviĝas pli malproksime de la suno ol la tero, necesis male plirapidigi la veturilojn. Pro la granda diferenco inter la gravito de Merkuro kaj tiu de la suno, oni riskas maltrafi la planedon kaj devii al orbito ĉirkaŭ la suno.

Merkuro rondiras la sunon laŭ ebeno, kiu deklivas je sep gradoj kompare kun tiu de la tero. Tial, dum la vojaĝo, la orbita ebeno devos esti ŝanĝata. La necesajn ŝanĝojn de la orbito oni realigos per kombinaĵo de elektra pelado kaj gravita asisto fare de la tero, Venuso kaj Merkuro mem.

Motoro

La kosma veturilo konsistas el kvar komponantoj: plej gravas la eŭropa Merkura Planeda Orbitanto (MPO), kiu kunportas 11 instrumentojn, kune kun la japana Merkura Magnetosfera Orbitanto (MMO), plenumanta siaflanke 5 eksperimentojn. La du sondilojn oni portos al ilia celo per ŝarĝveturilo, nomata Merkura Kombinita Kosmoŝipo (angle: Mercury Composite Spacecraft, MCS), kiu havas novecan sun-elektran motoron (“jonan motoron”) kaj aliajn sistemojn, kiuj bezonatas nur dum la vojaĝo al Merkuro. La eŭropa sondilo MPO estas muntita sur la karga ŝipo, kaj la japana sondilo MMO estas fiksita sur la eŭropa. Inter ili estas “kloŝo”, kiu kovras la japanan sondilon, ŝirmas ĝin kontraŭ kosma radiado kaj fiksas ĝin ĉe la eŭropa sondilo.

Speguloj

En la sun-elektra motoro ksenona gaso fluas tra du elektre ŝargitaj kradoj, kies forta elektra kampo disfaligas la atomojn de la gaso kaj plirapidigas la rezultantajn ŝargitajn (jonigitajn) partiklojn. Ĉi-lastaj elfluas el la ellasilo de la motoro, kaj la reaga forto pelas la kosmoveturilon. La elektron por la sistemo liveras grandaj sunaj paneloj de la ŝarĝveturilo.

Ĉar la povumo de la motoro estas malalta, ĝi funkcios post relative longaj tempo-intervaloj por efektivigi la necesajn orbitajn manovrojn. La totala alteco de la tiel kombinita veturilo ampleksas 6 metrojn. La sondiloj estos protektataj kontraŭ la ekstremaj temperaturoj de Merkuro per specialaj rimedoj, kiel speguloj (kiuj reflektos la sunlumon), la uzo de ceramikaj materialoj anstataŭ aluminio (kiu ne povas rezisti al alta temperaturo) kaj varm-imunaj izolantaj kovriloj.

Einstein

La ĝenerala celo de la misio estas ekscii pli pri la origino, la evoluo kaj la historio de Merkuro, esplorante planedon situantan apud sia “patrina” stelo. Tiel oni esperas kontribui al la homa scio pri la estiĝo de la sunsistemo.

La sondiloj faros detalan mezuradon por pristudi kaj kompreni la konsiston, la internan strukturon, la geofizikon, la atmosferon kaj la magnetan “envolvaĵon” (la magnetosferon) de la planedo. Krome ili detale fotados partojn de la surfaco neniam antaŭe mapitajn. Aldone, oni esploros la konsiston kaj la originon de la sedimentoj ĉeestaj en la krateroj sur la polusoj de Merkuro kaj, fine, oni planas fari testadon por precize kontroli la validecon de la ĝenerala teorio de la relativeco de Albert Einstein. Pri tiu ĉi ambicia misio oni entute laboris pli ol jardekon.

Itinero

BepiColombo estos lanĉita en oktobro 2018 per raketo de la tipo Ariane 5 de la eŭropa Gujana Kosma Centro ĉe Kourou en Franca Gujano. Ĝis la alveno de la sondiloj al iliaj merkuraj orbitoj la flugo de la kombinita kosmoveturilo estos kunordigata de la Eŭropa Centro pri Kosmaj Operacioj en Darmstadt, Germanio. La planita itinero al Merkuro estas malsimpla kaj longas preskaŭ 9 miliardojn da kilometroj. BepiColombo faros plurajn rivoluojn ĉirkaŭ la suno, puŝate de sia propra elektra motoro. Dum sia vojaĝo ĝi preterpasos de proksime la teron, dufoje Venuson kaj, ekde 2021, sesfoje Merkuron antaŭ ol atingi la celitan orbiton ĉirkaŭ tiu lasta planedo.

Dum la diversaj preterpasoj ĝi uzos la gravitajn fortojn de la tero, de Venuso kaj de Merkuro por akiri la ĝustan rapidon kaj trovi la ĝustan direkton. Ĝi atingos sian finan orbiton ĉirkaŭ Merkuro en decembro 2025.

Kemiaj motoroj

Mallonge antaŭ sia alveno al Merkuro la ŝarĝveturilo disiĝos de la resto de la kombinaĵo. Poste la eŭropa sondilo bremsos la movon per “konvenciaj” kemiaj raketaj motoroj, tiel ke la kosmoveturilo estos “kaptita” en orbito ĉirkaŭ la koncerna planedo. Tiam la eŭropa kaj la japana sondiloj disiĝos, kaj la kloŝo, ĝis tiam ŝirminta la japanan sondilon, estos forĵetita. Tuj poste la regado kaj la respondeco pri la japana sondilo estos transdonitaj al la Kosma Operacia Centro Sagamihaa en Japanio. Poste la eŭropa sondilo estos plie bremsata, tiel ke ĝi fine atingos malpli altan orbiton.

Magneta kampo

Ambaŭ sondiloj komencos sian laboron ĉirkaŭ Merkuro en 2025. La eŭropa sondilo kapablos observi pli precize la fenomenojn antaŭe malkovritajn de Messenger, ĉar ĝi orbitos ĉirkaŭ la planedo je pli malalta orbito. Male, la japana sondilo, kiu estos pli alta, esploros interalie la magnetan kampon de Merkuro. Ambaŭ sondiloj laboros 12 monatojn. Se restos sufiĉe da brulaĵo, la misio povos eventuale daŭri unu plian jaron.

En septembro 2017 la kosma veturilo estis preparita por sia misio kaj testita ĉe la Eŭropa Centro pri Kosmaj Esploroj kaj Teknologioj, la plej granda centro de ESA situanta ĉe Noordwijk, en Nederlando. Oni plenumis ĉefe termikajn kaj mekanikajn testojn. En marto 2018 BepiColombo estos transportita al la Gujana Kosma Centro por sia baldaŭa lanĉo al Merkuro.

Jean-Jacques Wintraecken

korespondanto de Monato en Nederlando

Moderna vivo

LITERATURO

Forpasis amiko de albanoj

Robert Elsie, germandevena kanada spertulo pri la albanaj literaturo kaj folkloro, naskiĝinta en Vankuvero en 1950, mortis en oktobro 2017.

Instruiĝo

Diplomite pri klasikaj studoj kaj lingvistiko, li daŭrigis sian studadon en la Libera Universitato en Berlino, poste en la altlernejo École Pratique des Hautes Études kaj en la universitato de Parizo IV Paris-Sorbonne.

Postajn studojn li faris en Dublin Institute for Advanced Studies (Instituto de superaj studoj en Dublino) en Irlando, kaj en la universitato de Bonn, kie li doktoriĝis pri lingvistiko kaj keltaj studoj en la jaro 1978.

Vizitoj kaj agado

Ofte ekde 1978 Elsie vizitadis Albanion kun grupo da studentoj kaj instruistoj de la universitato de Bonn. Li partoprenis plurfoje ankaŭ internaciajn seminariojn pri la albanaj lingvo, beletro kaj kulturo en Priŝtino (Kosovo). De 1982 ĝis 1987 li deĵoris ĉe la germana ministrejo pri eksteraj aferoj, en Bonn, kaj de 2002 ĝis 2013 en Hago ĉe la Internacia Pun-Tribunalo por Eksa Jugoslavio, precipe kiel interpretisto okaze de kelkaj notindaj kazoj, inkluzive de la proceso de Slobodan Milošević.

Verkado

Dum pluraj jaroj li verkis originalajn prihistoriajn librojn pri albanoj, tradukis poemojn kaj aliajn verkojn, studis la folkloron kaj enamiĝis al la naturo kaj spirito de la lando.

Laŭ iuj fontoj li testamentis, ke oni entombigu lin en la belega montara vilaĝo Thethi ĉe la landlimo kun Kosovo kaj Montenegro. La albana registaro plenumis tiun deziron.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Ekonomio

IMPOSTPARADIZOJ

Skandalo pri kupro-minejoj en Katango

Komence de novembro 2017 estis diskonigita plia aro da dokumentoj, kiuj ilustras kiel riĉuloj kaj grandaj entreprenoj sukcesas eviti impostpagojn en la landoj, kie ili ĉefe aktivas. Ili ricevis la nomon Paradise Papers (Paradizaj paperoj), reference al la “impostparadizoj”, ofte etaj insuloj kun paradiza klimato, kiuj specialiĝas en liverado de servoj por impostevito. Tio je la 8a de novembro estis la temo de la programo Cash Investigation en la franca televida kanalo France 2.

Multnaciaj firmaoj kaj riĉegaj individuoj sukcesas, ĉu leĝe, ĉu kontraŭleĝe, tute ne, aŭ apenaŭ, pagi impostojn, uzante la financajn servojn disponigatajn en fiskaj paradizoj (ekzemple Bermudo, sed ankaŭ malpli ekzotikaj landoj kiel Svislando aŭ Nederlando), kien ili povas loki siajn profitojn. Pro tia amasa impost-fuĝado, multaj registaroj suferas pri buĝetaj deficitoj kaj devas redukti siajn elspezojn por sano, edukado kaj aliaj sociaj aferoj.

Dum la elsendo, ĵurnalistino Elise Lucet donis la ekzemplon de la svisa multnacia firmao Glencore kaj de ĝiaj 7000 filioj offshore (“for de la bordo”, do ie ekster la teritorio, en alia lando). Ĝi havas diskretan sidejon en Baar, Svisio, kaj oficejojn en (inter aliaj) Saint Helier, Ĵerzejo (Britaj Manikinsuloj) kaj Londono. Kvankam la akcioj de Glencore estas borse kvotataj, ĝi ege malofte estas menciata ĉe la kutimaj informiloj. Ĝi ja regule aperigas detalajn financajn raportojn, sed nur fakuloj el la financa mondo trovas kaj legas ilin.

La entrepreno estis fondita en 1974 kiel “Marc Rich + Co AG”, rapide grandiĝis kaj specialiĝas en trading (tio estas negocado, sed parte ankaŭ spekulado) de primaraj materialoj, ekzemple mineraloj (kupro, zinko ...) kaj nutraĵaj baz-produktoj (tritiko, rizo, maizo ...), sed ankaŭ en minado kaj prilaborado de tiaj produktoj. Glencore estas je la 16a loko (post Samsung, antaŭ Daimler) en la listo de la plej grandaj entreprenoj, farita de la financa revuo Fortune.

Tiel la telespektantoj eksciis, ke Glencore (tra sia filio Katanga Mining) posedas du profitodonajn minejojn en Katango (Demokratia Respubliko Kongo, DRK), antaŭe parte ŝtatajn posedaĵojn. Laŭ la Paradise Papers Glencore devis pagi al la konga registaro grandan sumon por havi la rajton ekspluati la minejojn, sed, pro la perado de la israela financisto Dan Gertler (ekde 1997 aktiva en la konga diamant-minado), Glencore sukcesis pagi nur 140 milionojn da dolaroj, anstataŭ la 585 postulitajn de la registaro.

Dan Gertler estas amiko de la konga prezidanto Kabila kaj de ties ĉefa konsilanto, Augustin Katumba Mwanke. Ĉe www.flickr.com ekzemple estas foto, kiu montras Gertler okaze de edziĝfesto de Kabila. La usona investkompanio Och-Ziff estis kondamnita, ĉar en 2011 ĝi disponigis monon al Dan Gertler, kiu estis uzata por korupti altrangajn kongajn oficialulojn okaze de vendo de minejoj al Och-Ziff kaj Glencore. Och-Ziff akceptis la verdikton kaj pagis punon, sed Gertler neas iun ajn misfaron.

Krome, la esplorado de la ĵurnalistoj kondukis ilin al la minejo Basse Kando, kie oni elfosas kupron kaj kobalton. Ili observis tie, ke la akvo-resursoj en la apudaj vilaĝoj iom post iom veneniĝas; jam kelkaj infanoj naskiĝis kun genetikaj korpo-misformiĝoj. Laŭ sciencaj analizoj (precipe en eŭropaj laboratorioj) evidentiĝis, ke la elfluaĵoj de tiu minejo superas la normojn: 30-foje pli ĉe kobalto kaj ĝis 100-foje pli ĉe mangano. Malgraŭ petoj pri klarigoj, la konga registaro ne respondis kaj ankaŭ ne la estro de Glencore dum la ĝenerala kunveno de akciuloj.

Pierre Grollemund

korespondanto de Monato en Francio

Turismo

IRLANDO

Vojaĝi per luksa trajno

Antaŭ iom da tempo ni alvenis trajne en Heuston, la okcidenta ĉefstacidomo de Dublino. Tie ni vidis ĉe apuda kajo splendan novan vagonaron, kiun ni neniam antaŭe rimarkis. La vagonoj estis reĝbluaj, kaj en orkoloraj literoj sur ĉiu vagono estis la nomo de unu el la irlandaj graflandoj kaj en pli grandaj literoj la surskribo Grand Hibernian. Poste ni konstatis, ke tiu luksa trajno estas kunlabora iniciato de la entrepreno Belmond (pli frue nomata Orient-Express Hotels Ltd) kaj la nacia irlanda fervojfirmao Iarnród Éireann. Grand Hibernian mem ne povas porti la nomon “Orienta eksprestrajno”, ĉar, se ĝi veturus orienten de Dublino, kie la veturo komenciĝas, ĝi falus en la Irlandan maron!

Ĝis nun ne ekzistis litvagonoj en irlandaj trajnoj, ĉar la fervojaj distancoj en la verda insulo ne estas sufiĉe longaj. Tamen komfortaj litoj troviĝas en la vagonoj de Grand Hibernian, kiu funkcias kiel veturanta hotelo. La pasaĝeroj povas elekti, inter kiuj regionoj aŭ urboj ili deziras vojaĝi. Kompreneble, la veturprezo dependas de la distanco, kaj vojaĝi per Grand Hibernian ne estas malmultekosta afero. La tuta vojplano kostas plurajn milojn da eŭroj.

Mi demandas min, kia persono povas kaj pretas pagi tiom da mono por rondvojaĝi en malgranda lando, kiu neniam povus pretendi esti ekzota kaj ekscita, kiel la veturo de Parizo al Istanbulo. Tamen la iniciato en Irlando estas interesa. Se inter la legantoj de Monato estus iu miliardulo aŭ araba princo el naftoriĉa lando, eble li mendus vojaĝon per Grand Hibernian. Mi persone ne intencas fari tion.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Turismo

KUBO

Daiquirí-konkurso

Lige kun la 200a datreveno de la trinkejo-restoracio Floridita en la plej malnova parto de la kuba ĉefurbo Havano, okazis konkurso “Reĝo de Reĝoj de Daiquirí”. Tiu aranĝo celis determini la plej bonan miksiston de la koktelo Daiquirí [dajkirí], siatempe ŝatata de la usona verkisto Ernest Hemingway kaj la due plej ofte trinkata koktelo tutmonde (post Margarita). La koktelon oni pretigas ĉefe per blanka rumo kaj citrona suko.

En la konkurso partoprenis diversnaciaj koktelmiksistoj, gajnintoj de lastaj eldonoj de la menciita konkurso. Ili devis fari 20 koktelojn Daiquirí de nova tipo en dek minutoj. Fine la ĵurio gustumis kaj taksis ilin.

La konkurson gajnis Adrián Ravelo, kiu laboras en la kvinstela hotelo Habana Libre. Li preparis koktelon Bella Doncella (Bela virgulino).

Laŭ Ariel Blanco Rodrigo, direktoro de la restoracio Floridita, la konkurso “Reĝo de Reĝoj de Daiquirí” estis la kulmino de la festo okaze de la jubileo de Floridita. Ĝi estis fondita la 6an de julio 1817 sub la nomo La Piña de Plata (La arĝenta ananaso). Rodrigo deklaris, ke por Floridita estis plej grave festi la jubileon en bona stato, kiel rezulto de la tradicio transdonita de generacio al generacio de bufedistoj. En Floridita oni tre ŝatas la koktelon Daiquirí, kiu estas la plej malnova en Kubo, kaj prezentas ĝin en 16 specoj.

Ĉiujare la restoracio havas pli ol 250 000 vizitantojn, kiuj venas precipe el Eŭropo kaj Usono. Krom Hemingway ĉi tie estis la brita modelino Naomi Campbell, la usonaj aktoroj Matt Dillon, Danny L. Glover kaj Jack Nicholson, la argentina kantisto Fito Páez kaj la franca aktoro Jean-Paul Belmondo.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

[FORIGITA!: bildo]

La konkurson “Reĝo de Reĝoj de Daiquirí” gajnis Adrián Ravelo el Kubo. Foto: JUAN CARLOS MONTERO MEDINA

Moderna vivo

PROTEKTADO

Bolardoj kontraŭ teroristoj

Teroristoj kaj frenezuloj havas novan metodon: Ili ŝtelas aŭ luprenas kamionon kaj kiel demonoj veturas tra strato plena de homoj (Monato 2017/01, p. 14). Tian atakon oni timas ankaŭ en Vieno.

Ballhausplatz (“Pilkludeja placo”) estas la centro de la politika kvartalo en la aŭstra ĉefurbo. Apude troviĝas la sidejo de la ĉefministro (Bundeskanzler) kaj la sidejo Hofburg de la ŝtatprezidanto de Aŭstrio kaj lastatempe ankaŭ la provizora aŭstra parlamentejo (Monato 2017/06, p. 11). En la 19a jarcento la urba muro baris la rigardon, sed post ĝia formeto la vienanoj povis senĝene rigardi la parkon kaj la pompajn konstruaĵojn kun historiisma stilo. Estis agrabla la granda, libera areo.

Nova muro?

En septembro 2017 konstrufirmao komencis starigi kvar betonajn murojn sur Ballhausplatz, kun longeco de ok metroj, alteco de 80 centimetroj kaj dikeco de unu metro. Inter ili troviĝas tralasejoj kaj 17 bolardoj. Sed estiĝis konfuzo: Kiu mendis tion? Ĉu la afero estis vere pridebatita?

Oni ŝanĝis la planon: Ne muroj, sed 42 bolardoj protektu la ĉeestantojn. Kosto: 488 000 eŭroj. Tiuj fostoj sekurigu ne nur la politikistojn, sed ankaŭ la multajn ĉeestantojn en diversaj konferencoj, ekzemple de Organizaĵo pri Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo, en la apudaj Hofburg-salonoj.

Adventbazaroj

Ankaŭ en stratoj kun multaj magazenoj, aŭ ĉirkaŭ adventbazaroj kaj festejoj oni volas per similaj bariloj eviti atakojn. En ĉiu okazo estas dilemo koncerne la decidojn pri novaj bariloj: Ĉu oni havu liberecon aŭ sekurecon? Kiaj kaj kiom da sekurigaj instalaĵoj tolereblas, por ke la promenantoj ne sentu sin malliberaj dum irado tra la urba spaco?

Renate kaj Walter Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Bolardoj en la politika kvartalo de Vieno devas protekti kontraŭ teroratakoj. Foto: WALTER KLAG

Medio

OPINIO

Ekologio kaj konsumismo

Mi kun granda intereso sekvas la evoluon de la ideoj pri ekologio, recikligo de rubaĵoj kaj terpurigado ĉefe en Rusio, ĉar bedaŭrinde tiu ĉi lando saltis en socion de konsumado ne pripensinte la sekvojn.

Ekonomio de ŝparo

La sovetia ekonomio karakteriziĝis kiel ekonomio de “manko”. En vendejoj, okaze de informpetoj pri iu ajn varo, la respondo estis ĉiam: “Estis, estos sed ĉi-momente ne estas”.

Ĉar multo mankis, la homoj kutimis ŝpari aŭ plurfoje uzi: ekzemple, oni ne forĵetis plastajn sakojn, sed ilin lavis kaj reuzis. Kremon, mielon kaj samtipajn fluaĵojn oni ne aĉetis en tute pretaj pakaĵoj, sed oni portis sian bokalon aŭ poton, plenigis ĝin en la vendejo aŭ bazaro kaj daŭre reuzis la ujon.

Necesis vici plurajn dekojn da minutoj por redoni malplenajn botelojn en precizaj “rikoltejoj” kaj rehavi la koncernan monon. Cetere tio alportis iom da mono al maljunuloj, kiuj senlace iradis tra la parkoj aŭ stratoj “plukante” kaj reportante la botelojn. Tio estis bona metodo de purigado kaj recikligo. Ĉiuj infanoj en sia pionira vivo lernis, ke pura estas ne la loko, kiun oni purigis, sed la loko, kiun oni ne malpurigis.

Konsumismo

La rusoj nun aĉetas internaciajn varojn, do du- eĉ tri-foje pakitajn, kio produktas saman kvanton de rubaĵoj kiel en la “okcidenta” mondo. Ekzemple, ili trinkas bieron kaj (kiel en multaj aliaj landoj) ien ajn forĵetas la malplenan ujon. Ĉe la lago Bajkalo (tiel nomata “natura perlo”) amasiĝis dum kvin jaroj 900 tunoj da rubaĵoj. Sekve, necesas organizi la purigadon de belaj lokoj.

Purigado

Fine de julio pasintjara oni aranĝis volontulan turneon de ŝipoj por preni forĵetaĵojn el la rivero Moskvo. Dum oni regule balaas en la grandaj urboj kaj tenas ilin puraj, povos aliloke aperi multaj sovaĝaj deponejoj de konstrumaterialo, mebloj, fridujoj k.s., ĉar nenio estis antaŭe pripensita. En la ĉefaj urboj, kiel Moskvo, aperis ujegoj plurkoloraj laŭ la elektita rubaĵo, kaj ankoraŭ ne estas klare kiel oni recikligos la tuton. Oni komencas konscii pri la bezono ne forĵeti ien ajn ekzemple pilojn.

Ekologio kun multaj veturiloj

Oni buĝetis 294 miliardojn da rubloj por ekologio en 2017, sed forgesas la poluon de la aero pro la multiĝo de privataj veturiloj, kiam tamen funkcias perfekta reto de publikaj transportiloj, kiel metroo, aŭtobusoj, aŭtobusetoj, tramoj. Estas nun 4,7 milionoj da aŭtoj en Moskvo, kaj oni kalkulas, ke post 2-3 jaroj estos 5,5 milionoj. Kion oni faras en la distrikto Moskvo? Oni konstruas novajn aŭtovojojn, por ke “aŭtoj staru ne-longe okaze de ŝtopiĝoj” kaj tiel ili malpli poluos!

Korupto en nebula aero

La 26an de aprilo 2017 la lernejoj en Voroneĵo estis fermitaj pro la rubaĵobruligado, kiu poluis la aeron. La homoj bedaŭris, ke ili “ne plu scias, kio estas printempo, ĉar konstante nebulaĉas”. En intervjuo kun la gazeto Argumentoj kaj faktoj en julio 2017, la ministro pri naturaj resursoj kaj ekologio kulpigis la lokajn instancojn. Por forigi la problemon, la ideo estas per trajno transporti la rubaĵojn pli malproksimen de la urboj, kaj tie prilabori ilin. En sep regionoj (apud Moskvo kaj en Tatario) estas planataj uzinoj por produktado de elektro el rubaĵoj.

Tiu nova metodo de rubaĵorecikligado estis tuj kaptita de pli-malpli honestaj oligarkoj, kiuj trovis en tiu kampo novan eblon riĉiĝi. Tion jam faris (ekzemple en Marsejlo) kelkaj malhonestuloj, akaparante la komercon, dum la popolo devas pagi la koncernajn impostojn.

Revenas la pasinteco

Kvankam de pluraj jaroj en suda Francio oni daŭre konscias pri la malbono de plastaj sakoj, kiuj forflugas al la maro kaj estas manĝataj de marestaĵoj, nur ekde januaro 2017 oni revenis al la praa metodo de mia avino: porti al la vendejo sian propran sakegon, reuzi paperajn sakojn (iom pli kostajn por la vendisto ol la plastaj), pli ofte uzi vitrajn ujojn (senlime recikligeblajn) anstataŭ plastaj, kaj fari hejme (en la kuirejo aŭ sur balkono) kompoŝton, kiun oni mem uzos aŭ liveros al komunumaj ĝardenoj. Konsciiĝo bezonas longan tempon, ĉar la homoj alkutimiĝis al konsumsocio.

Rubaĵoj kiel arto

Antaŭ kelkaj jaroj, okaze de Ĝenerala Konferenco, Unesko ekspoziciis meblaron (seĝojn kaj tablojn) el kartono kaj el eluzitaj pneŭmatikoj, kaj nun la nova muzeo en Marsejlo MUCEM de marto ĝis aŭgusto 2017 organizis ekspozicion “Vivo de rubaĵoj” ĉirkaŭ Mediteranea Maro. Koncerne klerigadon ĝi konsciigis la homojn pri tio, ke aĉeti varojn ne-pakitajn ŝparigas 26 kg da rubaĵoj en ĉiu jaro; ne forĵeti manĝaĵojn, 20 kg; glui sur la leterkeston “ne al reklamiloj” ŝparigas 35 kg da papero en ĉiu jaro; kompoŝtigi la vegetaĵojn, 40 kg; ripari, revendi aŭ fordoni la ne plu uzotajn meblojn, vestaĵojn k.s., 13 kg.

Junaj gepatroj lernis, ke bebo produktas unu tunon da malpuraj vindaĵoj ĝis ĝi kapablos uzi necesejon ... Tute klare estis, ke en socio de konsumo (kiel Francio) ĉiu loĝanto produktas 590 kg da rubaĵo, kompare kun 208 kg en Maroko.

La ekspozicio montris “skulptaĵon” de lupo faritan el polvobalaaĵoj, kurtenon el malnovaj T-ĉemizoj, sakojn el plektitaj plastaj strioj, sitelojn el marokaj pneŭmatikoj ktp.

Necesas homa agado

Mia revo, ke Rusio transsaltos la fazon de konsumado-poluado, ne realiĝis. Eble ankoraŭ estas ŝanco en progresantaj landoj malgraŭ tio, ke afrikanoj kaj azianoj grandkvante forĵetas plastajn sakojn en la naturon, kaj ke niaj registaroj daŭre serĉas taŭgajn lokojn por forĵeti atomrubaĵojn, kiuj poluos nian mondon dum milionoj da jaroj.

Sed ni ĉiuj, kiel etaj formikoj, povas kontribui al plibonigo de la situacio. Mi tion faras, kaj vi?

Renée Triolle

Francio

Politiko

INTERRETO

Se ĉino subite malaperas el Fejsbuko ...

Per Facebook, oni povas komunikiĝi kun homoj el la tuta mondo, kio alportas al ni diversajn informojn kaj opiniojn. Tio plibonigas nian spiriton kaj manieron de pensado. Sed en Facebook mankas informoj pri multaj ĉinoj, kiuj konsistigas preskaŭ 20 % de la monda loĝantaro. Kial?

Unue, Ĉinio mem estas granda lando kun multegaj homoj: 1,4 miliardoj da loĝantoj sur la teritorio de 9,6 milionoj da km2; do la areo proksimiĝas al Eŭropo, kaj la loĝantaro superas tiun de Eŭropo. Ene de tiom granda komunumo jam estas tro multaj informoj, kiuj altiras la atenton de ĉinoj.

Due, de la ĉef-tero de Ĉinio, nome Ĉinio sen Tajvano, Honkongo kaj Makao, oni ne povas rekte viziti la retejon de Facebook.

La unua reta letero el Ĉinio

Interreto atingis Ĉinion antaŭ 30 jaroj. La 14an de septembro 1987, ĉina sciencisto emocie sendis la unuan retan mesaĝon al Germanio: Across the Great Wall we can reach every corner in the world (trans la Grandan Muron, ni povas atingi ĉiun angulon en la mondo). Tiu sciencisto certe ne atendis, ke la ĉinoj estos baritaj pere de la nova Granda Muro, kiu estas kvazaŭ Berlina Muro de Interreto.

Obstinaj baroj

Por bari la informojn en Interreto el aliaj ŝtatoj, kiujn la partio opinias malutilaj, la registaro blokas multajn eksterlandajn retejojn. Fakte, Google, Facebook, Twitter, Youtube kaj multaj aliaj famaj retejoj, ne estas viziteblaj el Ĉinio. La antikva Granda Muro estis konstruita por rezisti al la agresado de nomadoj. Nun la muro en Interreto ekzistas por bari informojn el Okcidento.

Artifikoj

Nur spertaj homoj povas viziti tiujn retejojn, ĉar tio postulas komputilajn artifikojn kaj eventuale kroman elspezon. Oni uzas senpagajn programojn aŭ aĉetas servojn, ekzemple, virtualan privatan reton (angle VPN, Virtual Private Network), por rigardi la eksteran mondon. Tion oni nomas “transiri la muron”.

Tamen tiaj komputilaj programoj kaj servoj tre ofte estas blokataj. Tial artifikoj uzitaj dum kelkaj monatoj ĉesas funkcii, kaj la uzantoj devas serĉi novan programon aŭ atendi ĝisdatigon de la ekzistantaj. Se iu ĉino subite malaperas, kaj ne plu respondas al vi, bonvolu ne plendi pri lia foriro sen adiaŭo. La plej ebla kaŭzo estas misfunkciado de la programo, kiun li uzis por havi kontaktojn trans la muron.

Kion eblas fari?

Nun eĉ la servo por transsendi retmesaĝojn pere de Google (gmail) estas neuzebla en Ĉinio, kaj oni ne scias, kiuj aliaj retaj servoj estos malpermesitaj. Do estas plej bone, ke oni konservu ne nur unu retan adreson, por teni la longedaŭran komunikadon kun ĉinoj en la reta epoko.

last

korespondanto de Monato en Ĉinio

[FORIGITA!: bildo]

En 1987 ĉina sciencisto sendis la unuan retan mesaĝon el Ĉinio.

[FORIGITA!: bildo]

La antikva Granda Muro estis konstruita por rezisti al la agreso de nomadoj. Nun estas muro en Interreto por bari informojn el Okcidento.

Scienco

ORNITOLOGIO

Blua belulo atingis Slovakion

Slovakaj ornitologoj entuziasme ĝojkrias: pasintnovembre ili rimarkis unuafoje en la propra lando novan minacatan birdospecion. Temas pri la bluvostulo (science Tarsiger cyanurus).

Vosto

La bluvostulo apartenas al la familio Muŝkaptuledoj (science Muscicapidae). Tiu palearktisa birdo similas, laŭ grandeco, al fenikuro (konata ankaŭ kiel komuna ruĝvostulo). Ĝi estas alta 13-14 centimetrojn kaj pezas nur 10-18 gramojn. La masklo havas belajn bluajn dorson, ŝultrojn, kokcigon kaj voston. Pro tio ĝi havas la nomon “bluvostulo”, kiu tamen ne precize taŭgas por ĉiuj specioj. Inoj kaj idoj ja estas malpli okulfrape koloraj.

Nestado

La bluvostulo estas migranta birdo, kiu nutras sin per insektoj. Ĝi reproduktiĝas en miksitaj koniferaj arbaroj, kie ĝi nestas ĉegrunde aŭ tuj super la grundo. La ino demetas kaj mem kovas 3-9 ovojn jare. Ĝi loĝas nur en norda Azio, de Uralo ĝis la Oĥotska Maro, kaj travintras en sud-orienta Azio. En Eŭropo ĝi nestas — malofte — nur en Finnlando.

Oni ĝenerale konsideras la ekaperon de bluvostulo en la slovaka teritorio kiel signon de sana vivmedio. Laŭ ornitologoj nuntempe vivas kaj nestas ene de la malgranda lando Slovakio entute 365 birdospecioj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Lingvo

INDONEZIO

Perdiĝas unika diverseco

Indonezio estas la due plej multlingva lando, kun pli ol 700 lingvoj parolataj en ĝi. Tamen dek unu el ili estas jam nun konsiderendaj mortintaj laŭ la Centro pri Lingva Disvolviĝo kaj Trejnado (mallonge: la Lingva Centro). La nomoj de ĉi tiuj lingvoj estas: Kajeli, Piru, Moksela, Palumata, Ternateno, Hukumina, Hoti, Serua, Nila (el la insularo Molukoj), Tandia kaj Mawes [maŭes] (el la insulo Papuo).

Krom ili, la Lingva Centro mencias ankaŭ kvar endanĝerigitajn idiomojn, tio estas Reta el la provinco Orienta Nusa Tenggara, Saponi el Papuo, Ibo kaj Meher ankoraŭfoje el Molukoj. Se oni ne intervenos tiurilate, ili mem riskas baldaŭ la saman finon kiel la supre listigitaj.

(Mal)junularo

Unu el la kialoj, pro kiuj kelkaj minoritataj lingvoj fariĝas endanĝerigitaj kaj foje mortas, estas, ke la junularo ne plu povas (aŭ volas) paroli ilin. Pro la tre forta influo de la indonezia, uzata kiel lingvafrankao tra la tuta lando, multaj junaj homoj ja ne emas esprimi sin per minoritataj lingvoj. Ili kutime kapablas kompreni ilin, tamen ne scipovas aktive utiligi ilin. Alivorte, al demando farita al ili en loka idiomo, ili respondas indonezie.

Kulpas pri la situacio ankaŭ kelkaj gepatroj, kiuj ne plu instruas la lokajn idiomojn al siaj gefiloj. Ili fakte opinias, ke paroli tiujn etajn idiomojn ne estas tre fruktodone, ĉar en la tuta lando oni povas sukcese fari kion ajn pere de la indonezia. Cetere tiu lasta estas ankaŭ la lingvo de edukado kaj de amaskomunikado, do tutcerte regi la indonezian estas ja pli ol sufiĉe. Restas sekve en la lando nur maljunaj parolantoj de tiuj minoritataj idiomoj. Iom post iom ili forpasos, kune kun siaj “trezoroj”.

Geedziĝo

Iuj indoneziaj lingvistoj pensis, ke pro geedziĝo inter du personoj el malsamaj kulturoj ja aŭtomate naskiĝos filo dulingva, reganta la idiomojn de siaj patro kaj patrino. Tamen tiu ĉi hipotezo estis erara. La realo estas, ke en tia okazo la filo plej ofte parolas nur la indonezian, ĉar hejme la gepatroj uzas ĝuste ĉi-lastan. Kial? La patro evitas sian lingvon, ĉar la edzino ne komprenas ĝin, kaj same inverse. Do la gepatroj komunikas indonezie pro praktikaj kialoj, kaj eventuala filo sekvas memkompreneble ilian ekzemplon. Sume kaj rezulte de ĉio ĉi: tute ne ekzistas nova generacio, kiu parolas minoritatajn idiomojn.

Lingvafrankao

Ĝis nun estis opiniate, ke la precipa kaŭzo de la morto de lokaj idiomoj estas la indonezia. Tamen nur parte oni pravas. Indonezio ja estas lando karakterizata de multaj lingvoj. Oni tial vere bezonas lingvafrankaon, por ke oni povu komunikiĝi sen problemoj. Sed la ĉeesto de la indonezia en si mem ne kontraŭas la ekziston de minoritataj lingvoj. La rolo de la indonezia estas simple tiu de lingvafrankao. Ĝia funkcio estas simila al tiu de Esperanto: esti pontolingvo inter homoj, kiuj parolas malsamajn idiomojn.

Cetere, la indonezia ludas rimarkindan rolon ankaŭ kiel lingvo de edukado kaj de amaskomunikado. Oni sendube ne povus uzi ĉiujn idiomojn por tia celo: tro da tradukoj estus bezonataj kaj tio kostus tre multe. Aliflanke pluraj minoritataj idiomoj endanĝerigitaj havas malpli ol 10 parolantojn, kaj certe tradukado en tiujn maloftajn lingvojn estus nek facila nek tre utila afero. Sed fakto estas, ke la indonezia neniam kaj neniom celis endanĝerigi la ceterajn lokajn idiomojn.

Devizo

Indonezio estas treege fiera pri sia lingvodiverseco. La nacia devizo, Bhinneka Tunggal Ika, devenas de la antikva java kaj signifas “unueco en diverseco”. Mortintaj kaj endanĝerigitaj lingvoj estas problemo: oni tiumaniere perdas kaj perdos iom post iom altvaloran parton de la propra diverseco. Kiu ajn ĝi estas, lingvo estas homa trezoro, en kiu eblas trovi historion, valoron, lokan saĝecon kaj multon el la kulturo, kiu estas ligita al ĝi. Ja la unikeco de ĉiuj loke parolataj lingvoj faras el Indonezio tion, kio ĝi estas. Kiam perdiĝas lokaj idiomoj, oni samtempe perdas ankaŭ sian identecon.

Solvo

Verŝajne jam venis la tempo fari ion pri ĉi tiu kompatinda malapero de lokaj idiomoj. Laŭ la konstitucio de Indonezio, pri ĉi-lastaj respondecas la provinco, en kiu ili estas uzataj. Kelkaj provincoj havas leĝojn pri lingvoj. Ekzemple ili antaŭvidas unu tagon ĉiusemajne, kiam homoj parolu lokajn idiomojn. Tamen ne ĉiuj provincoj havas ĉi tian leĝon. Ankaŭ multe da indoneziaj lingvistoj jam laboras por savi minoritatajn idiomojn. Ili plenumas esplorajn projektojn, por ke eblu almenaŭ dokumenti la lokajn lingvojn. Tiaj studoj povas fojfoje helpi ilian rean disvolviĝon.

Oni devus realigi riĉan tekstaron kaj prizorgi sonregistradon de homoj rakontantaj en siaj lingvoj. Tiel oni povas konstrui grandan datumbazon kaj en la estonteco, eĉ se lingvo iam mortos, fakuloj ankoraŭ povos havi aliron al materialo koncernanta ĝin. Bedaŭrindas, ke oni devas perdi kelkajn lingvojn nuntempe. Tamen ĉi tio komprenigas, ke nepras labori pli multe por savi la restantajn idiomojn aŭ almenaŭ dokumenti ilin. Espereble Indonezio ne perdos pli el sia diverseco, kaj minoritataj lingvoj iamaniere travivos kaj kunvivos apud la disvastiĝinta indonezia.

Syauqi Ahmad Zulfauzi Stya Lacksana

korespondanto de Monato en Indonezio

[FORIGITA!: bildo]

Ekzemplo de libro verkita en unu el la lokaj indoneziaj lingvoj. Foto: SYAUQI STYA LACKSANA

[FORIGITA!: bildo]

Indoneziaj minoritataj lingvoj estis antikve uzataj ne malofte por verki dokumentojn. Foto: SYAUQI STYA LACKSANA

Leteroj

Avantaĝo de esperantlingva magazino

Leginte mian artikolon Tritaga vizito de japanaj ŝipanoj (Monato 2017/11, p. 8), japano skribis en Twitter, ke en la japanlingva gazetaro ankoraŭ nenio aperis pri tiu transmara navigado de la trejna eskadro. Nur danke al tiu numero de la flandra revuo, li kaj aliaj samlandanoj povis ekscii pri la vizito al Havano kaj al 11 marhavenoj, en ok landoj entute. Jen avantaĝo de esperantlingva magazino!

Juan Carlos Montero

Kubo

Moderna vivo

SOCIO

Samseksa edziĝo en Aŭstralio

Jam dum multaj jaroj progresemuloj en Aŭstralio klopodis por ebligi la interedziĝon de samseksanoj. Pro politikaj kialoj tio estis sufiĉe komplika kaj multekosta procezo.

Aŭstralianoj voĉdonis

Nedevigan perpoŝtan voĉdonadon organizis la Aŭstralia Buroo de Statistiko de la 12a de septembro ĝis la 7a de novembro. Multaj bazaroj kaj organizaĵoj apogis la ŝanĝon metante ĉielarkajn flagojn kaj afiŝegojn ĉe siaj enirejoj aŭ montrofenestroj.

Rezulto kaj promeso

La Buroo anoncis la rezulton la 15an de novembro: Partoprenis la voĉdonadon 80 % de la elektantaro kaj 62 % voĉdonis favore al la ŝanĝo. La parlamento oficiale ŝanĝis la leĝon la 7an de decembro. Nur kelkaj parlamentanoj voĉdonis nee.

Ŝandor Monostori

korespondanto de Monato en Aŭstralio

Medio

BIOMOJ

Ĉu pli pluvos ĉi-jare en la brazila Kaatingo?

Kaatingo, loke konata kiel Caatinga, estas aparta biomo el Brazilo, superreganta en la nord-orienta regiono. Havante duonaridan klimaton, tio estas alta temperaturo kaj malalta precipitaĵo, ĝi estas laŭ biodiverseco inter la plej vivoriĉaj sekaj biomoj. En la pluvsezono, kiu ofte daŭras de januaro ĝis majo, averaĝe pluvas nur 700 mm. Tamen, la lastaj ses jaroj estis multe pli sekaj. Ĉu tio estas efiko de klimata ŝanĝiĝo? La esploristoj de Kaatingo ankoraŭ ne certas, sed multaj matematikaj modeloj indikas malpliiĝon de pluvoj pro la altiĝo de la monda temperaturo.

Blanka arbaro

La ekosistemo konsistas precipe el malaltaj arboj kaj arbustoj, kiuj havas mekanismojn por superi la severan klimaton. La plimulto de la plantoj perdas siajn foliojn en la seka sezono. De tiu fakto devenas la nomo de la biomo. En la indiĝenaj tupi-gvaraniaj lingvoj Caatinga signifas blankan arbaron (caa = blanka, tinga = arbaro). Tiel la indiĝenoj plej ofte vidis la helajn arbajn tigojn.

Kaatingo estas la plej loĝata el la tutmondaj sekaj ekosistemoj. Dum multaj jaroj granda nombro da homoj vivis kaj ekspluatis ĝiajn naturajn rimedojn. Agrikulturo kaj ekspluatado de brulligno por hejmoj kaj malgrandaj industrioj estas la aktivaĵoj, kiuj plej senarbarigas Kaatingon. Nun iuj arbaj specioj estas minacataj de formorto.

La popolo

La popolo, kiu loĝas en tiu regiono, estas konata kiel forta, laborema kaj rezistema. Multaj brazilaj libroj, filmoj kaj muzikaĵoj parolas pri ilia riĉa kulturo, kiu preskaŭ ĉiel estas ligita al la malfacilaj vivkondiĉoj. Dum pluraj dekoj da jaroj la kampara popolo migradis al la plej grandaj urboj. Tamen tie ili ne havis spertojn por labori en komercaj aŭ industriaj entreprenoj. Tia migrado multe kontribuis al la pliiĝo de urbaj faveloj (kvartaloj de malriĉuloj) kaj sekve de krimoj. Tio precipe okazas en aparte sekaj jaroj. Tamen ĉiam kiam la klimato ebligas agrikulturon, la homoj preferas digne labori, kunvivante kun tiu severa sed bela regiono.

La malpliiĝon de pluvoj eble kaŭzis la klimata fenomeno El Niño (La knabo). Ĉu en 2018 pli pluvos? La meteologoj ankoraŭ tute ne certas, sed ŝajnas ke la fenomeno La Niña (la knabino), kies efikoj kontraŭas tiujn de El Niño en la brazila duonarida regiono, probable aperos. Mi kaj la tuta popolo de la regiono espere atendas “ŝin”.

Sidney Carlos Praxedes

Brazilo

[FORIGITA!: bildo]

La ekosistemo de Kaatingo precipe konsistas el malaltaj arboj kaj arbustoj. Foto: SIDNEY CARLOS PRAXEDES

Politiko

NOV-ZELANDO

Parlamentaj elektoj

Nov-Zelando havas novan registaron kaj novan ĉefministron. Jacinda Ardern [ĝasinda ardrn] estas 37-jara, kaj ŝi estas la plej juna ĉefministro de Nov-Zelando en la lastaj 150 jaroj. La registaro estas tripartia, kun partopreno de Nov-Zelanda Laborista Partio, Nov-Zelando Unue kaj Nov-Zelanda Verda Partio.

Kampanjo

La kampanjo komenciĝis la 5an de decembro 2016, kiam la tiama ĉefministro John Key [ĝon ki] demisiis, dirante, ke li volas forlasi sian politikan karieron dum li estas ĉe la supro. La reganta Nacia Partio tiam rangaltigis la vicĉefministron, Bill English [bil ingliŝ], al la supra posteno.

Key estis ĉefministro ok jarojn. Li diris, ke li forlasas la postenon pro familiaj kialoj. Li diris ankaŭ, ke estroj ŝajne emas resti tro longe kaj ke li ne volas fari tion. Li asertis, ke li lasas la landon en bona ekonomia stato. Tamen multaj kritikis lian registaron pro fuŝoj pri manko de loĝejoj, kresko de malriĉeco, pliiĝo de akvopoluo kaj pro aliaj aferoj, kiujn li ne sufiĉe atentis.

Kiel ĉefministro, English decidis, ke la parlamentaj elektoj okazu la 23an de septembro 2017. En la komenca periodo de la kampanjo, Nov-Zelanda Laborista Partio, kun sia tiama estro Andrew Little [litl], ne tre allogis la publikon, do Little demisiis kaj la 1an de aŭgusto la partio elektis sian vicestron Ardern nova estro. Tiu ĉi decido estis fruktodona, ĉar ŝi faris tre bonan impreson. Subteno por la partio ege kreskis, kaj multaj homoj fariĝis novaj membroj de la laborista partio. Oni aparte nomis ŝian popularecon kaj la atenton, kiun ŝi altiris, jacindamanio.

La verdula partio stumblis

En julio Metiria Turei, kunestro de la verda partio, konfesis, ke ŝi, solpatrino en la 1990aj jaroj, mensogis al la sociala servo por gajni subvencion. Ŝi poste konfesis, ke ŝi ankaŭ fraŭdis dum la parlamentaj elektoj, asertante, ke ŝi loĝas en unu distrikto, dum ŝi vere loĝis en alia. La 9an de aŭgusto ŝi decidis rezigni pri la kunestreco en sia partio, dirante, ke la kontrolado kaj komentado pri ŝia familio fariĝis netolerebla. Tio ŝajne malhelpis la verdan partion, ĉar ekŝrumpis subteno por ĝi.

Demisiis Peter Dunne

Alia suprizo okazis, kiam Peter Dunne [dan], ministro pri enlandaj aferoj, decidis ne rekandidatiĝi en sia elektodistrikto, kiun li tenis ekde 1984. Li diris, ke pro opinisondoj estas evidente, ke li malvenkos, ŝajne pro jacindamanio, kaj demisiis kiel estro de la partio Unuigita Estonteco. Post la elektoj la partio anoncis, ke ĝi unuanime decidis malfondiĝi.

La balotrezultoj

La balotado okazis la 23an de septembro kaj dum la du antaŭaj semajnoj. La finaj rezultoj estis anoncitaj la 7an de oktobro. Tiam la kvar plej grandaj partioj entreprenis intensan serion de kunvenoj por kompari siajn politikojn kaj por decidi, kun kiuj ili povos formi registaron. Nov-Zelando Unue havis la ĉefan rolon, ĉar tiu partio pretis formi registaron kun aŭ la nacia partio aŭ la laborista partio. La verda partio preferis kunlabori kun la laborista partio. La du plej grandaj partioj ŝajne neniam konsideris “grandan koalicion”.

La 19an de oktobro Winston Peters [pitrz], estro de Nov-Zelando Unue, anoncis, ke lia partio decidis subteni la laboristan partion. Li komentis, ke la monda situacio rapide ŝanĝiĝas kaj ke li kredas, ke la laborista partio estas pli bone preparita por prizorgi la socian kaj ekonomian bonfarton de la nov-zelandanoj. Li diris: por tro multaj nov-zelandanoj, kapitalismo ne estas ilia amiko sed ilia malamiko. Multaj nov-zelandanoj estas preterlasitaj, dum la politika elito pliriĉiĝis. Nov-Zelando Unue kredas, ke kapitalismo devas regajni sian homecan vizaĝon, kaj tiu konvinko profunde influis ĝian decidon. En la elekto inter la efektiva stato de la nacia partio, kun kelkaj malgrandaj ŝanĝoj, kaj la laborista partio, kun signifaj ŝanĝoj, Nov-Zelando Unue finfine preferis koalicii kun la laborista partio.

La ĵurnalisto Gordon Campbell komentis, ke ekzistas generacia disiĝo inter la mezaĝuloj kaj la junuloj. La mezaĝuloj emas akcepti la ideon, ke la merkatoj pli gravas ol la registaroj. Tiu supozo estas tiom enradikiĝinta, ke ili ne plu konscias, ke tio estas nepruvita supozo. Por la pli junaj, la mondo aspektas malsame. Homoj pli junaj ol 30 jaroj estas trafitaj de la monda financa krizo, la malaltsalajra ekonomio en Nov-Zelando kaj enspeza malegaleco kaj ne sentas romantikan allogon al merkataj ideoj.

Partio Mandatoj en 2014 Mandatoj en 2017
Nacia 60 56
Laborista 32 46
Nov-Zelando Unue 11 9
Verdula 14 8
AKI 1 1
Maoria 2 0
Unuigita Estonteco 1 0
Sumo 121 120

Du malgrandaj partioj eliminiĝis, kaj subteno por tri aliaj partioj ŝrumpis. Asocio de Konsumantoj kaj Impostpagantoj (AKI) estas anomalio: ĝi ricevis nur 0,5 % de la voĉoj, sed ĉefe en unu distrikto. Nur la laborista partio gajnis pliajn mandatojn en la parlamento. La nova ĉefminstro Ardern promesis estri “konsentan” registaron. Campbell komentis, ke tio estas por emfazi la kontraston kun la antaŭa registaro, “kiu emis vivi en neado pri sociaj problemoj ĝis absolute necesis agnoski ilian ekziston”.

Ambicia plano

La nova ministraro enoficiĝis la 26an de oktobro. Samtage la nova kabineto kunvenis. En la kabineto troviĝas 16 ministroj de Nov-Zelanda Laborista Partio kaj kvar de Nov-Zelando Unue. Nov-Zelanda Verda Partio havas tri ministrojn ekster la kabineto. La estro de Nov-Zelanda Laborista Partio estas la ĉefministro, kaj la estro de Nov-Zelando Unue estas la vicĉefministro. La nova registaro celas fari multajn ŝanĝojn: ĝi havas ambician planon por la trijara elektoperiodo.

La prioritatoj de la nova registaro estas, ekzemple, helpi infanojn en malriĉaj familioj, fari universitat-nivelan instruadon senpaga por studentoj, redukti enmigradon je 20 000-30 000 homoj jare por redukti nesufiĉon de loĝejoj, pliigi la minimuman salajron, plivigligi la regionojn kaj planti cent milionojn da arboj ĉiujare. En sia unua deĵor-semajno, la nova registaro nuligis kelkajn programojn de la antaŭa registaro kaj komencis efektivigi sian planon por urĝaj ŝanĝoj en la unuaj cent tagoj.

La 8an de novembro okazis la komenca sesio de la nova parlamento, dum kiu la ĝenerala gubernatoro resumis la planon de la registaro. Post kelkaj tagoj ĉefministro Ardern forflugis al Vjetnamio por partopreni kunvenojn de la forumo Azia-Pacifika Ekonomia Kunlaborado (APEC) kaj al Filipinoj por la orient-azia pintokunveno.

D. E. Rogers

korespondanto de Monato en Nov-Zelando

Politiko

PAKISTANO

Protestoj en Islamabado

Dum du tagoj, de la 25a ĝis la 26a de novembro, la pakistananoj ne povis vidi Fejsbukon, Tviteron kaj Jutubon. Ili ankaŭ ne povis vidi pakistanajn novaĵ-kanalojn, ĝis la operaco por subpremi protestojn finiĝis. Ili devis fidi novaĵojn de CNN, BBC kaj aliaj fremdaj kanaloj por ekscii kio okazas en Islamabado, la ĉefurbo de Pakistano. La loĝantoj ricevis sciigon, ke ekde la 27a de novembro la telefonaj konversacioj estos registrataj, la mesaĝoj en Fejsbuko, Tvitero kaj WhatsApp estos cenzurataj. Ĉiu, kiu diras/skribas ion kontraŭ la registaro aŭ islamo, estos konsiderata krimulo, kiun la polico povas senaverte aresti. Oni nepre ne interŝanĝu nenecesajn mesaĝojn kaj konversaciojn!

Kio okazis en Islamabado?

La religia partio Tehreek-i-Labbaik Ya Rasool Allah (TLY) kaj aliaj partioj fermis la ĉefajn vojojn el Islamabado ekde la komenco de novembro, kaj ili daŭre protestadis, postulante eksigon de la ministro pri justico, ĉar ili opiniis, ke la nova vortigo de elekta leĝo nesufiĉe respektas la profeton Mahometo. Oni ne povis eniri Islamabadon facile el la najbara urbo Ravalpindio; eĉ ambulanco ne povis iri al malsanulejo. Ankaŭ la vojo al la flughaveno estis blokita. Ekzamenoj estis prokrastitaj, ĉar multaj studentoj ne povis atingi la universitaton. Tio ege malfaciligis la vivon en Islamabado.

Subpremo de la rajto paroli

La 25an de novembro la polico ekagis kontraŭ protestantoj, kaj ekde tiam la ĉefaj retejoj iĝis nekonekteblaj. Pere de “fremdaj” novaĵ-kanaloj oni eksciis, ke almenaŭ ses homoj mortis kaj preskaŭ 200 homoj estis vunditaj. Protestantoj manifestaciis kontraŭ la registaro ankaŭ en aliaj urboj de Pakistano. La 27an de novembro, la ĉefministro Ŝahid Ĥakan Abbasi akceptis la eksiĝon de la ministro pri justico Zahid Hamid. Do, la registaro cedis al la protestantoj, kiuj agis persiste, sed neniu rajtas kritiki la registaron.

“Delikataj” temoj

Nun la vivo en Islamabado renormaliĝis. Oni afiŝas fotojn de siaj vizaĝoj en Fejsbuko, sed oni ne parolas pri politiko kaj religio. Ĉu oni evitas ĉi tiujn “delikatajn” temojn pro timo aŭ simple ne havas intereson pri la socia situacio en la lando? Legantoj en aliaj landoj eksciu pri tio, kio okazis en Islamabado en novembro, kvankam eĉ la lokanoj apenaŭ scias, kio vere okazis, pro la registara cenzurado.

last

korespondanto de Monato en Pakistano

Noveloj

Ilona

Viktor ofte sonĝis unu saman sonĝon. Kompreneble ne ĉiun semajnon, sed du aŭ tri fojojn monate, aŭ po ses monatojn foje. Matene, kiam li vekiĝis, li estis feliĉa, ke li spertis tiun ĉi sonĝon. Li certis, ke post ĉi sonĝo io bona okazos al li. Li stariĝis de la lito ridante kaj sciis, ke la tago estos hela kaj neordinara. Kompreneble nenio neordinara okazis, sed Viktor estis ĝoja, ke denove li sonĝis sian ŝatatan sonĝon. Iam li forgesis pri la sonĝo, sed pasis tempo, kaj denove li sonĝis ĝin.

La sonĝo komenciĝis rutine. Unue Viktor vidis ŝin en grandega nekonata stacidomo, kie estis multaj homoj, kiuj verŝajne veturos aŭ alvenis. Viktor vagis en la stacidomo tien kaj reen, kvazaŭ li serĉus iun. En la unua momento li ne sciis, kiun ĝuste li serĉas, sed poste rememoris, ke li serĉas knabinon, ne tre altan, kun nigra jupo kaj nigra mantelo, tre mallonga, simila al jako. La knabino havis nigran hararon, kaj ŝiaj okuloj brilis kiel kaŝtanoj.

Viktor vagis inter la homoj, inter valizoj kaj sakoj, kaj serĉis la knabinon. Li ne sciis ŝian nomon, nek de kie ŝi estas, nek kial ŝi troviĝas en la stacidomo, sed li certis, ke ŝi estas ie ĉi tie, inter la multaj homoj, kaj neatendite, subite li vidos ŝin en la tumulto, kaj tuj li rekonos ŝin. Li nepre trovos ŝin. Li bone sciis tion kaj daŭre serĉis ŝin.

Viktor vekiĝis, ne trovinte la knabinon, sed li estis ĝoja kaj kontenta, ke denove li sonĝis tiun ĉi sonĝon kaj denove en la sonĝo li serĉis la neordinaran belan kaj enigman knabinon en la nekonata kaj brua stacidomo.

Viktor tre bone sciis, kial li sonĝas tiun ĉi sonĝon. Li ne bezonis deĉifri ĝin kaj ne demandis sin, kion sugestas al li la sonĝo. La sonĝo nur memorigis al Viktor okazintaĵon de antaŭ tre longa tempo, kiam li estis studento, dum la foraj jaroj de la juneco, plenaj je aventuroj. Tiam Viktor ludis gitaron en studenta ĵazbando, kaj en junio la bando devis partopreni en muzikfestivalo en la urbo Berlino, Germanio. La bando forveturis, sed Viktor devis veturi du tagojn pli malfrue, ĉar li havis ekzamenon en la universitato.

Tiam, antaŭ jaroj, oni kutime veturis per vagonaro. Nur la homoj, kiuj havis pli da mono, povis permesi al si veturi per aviadilo, sed la studentoj veturis per vagonaro.

La veturado komenciĝis bone. En la Sofia stacidomo Viktor eniris en la vagonaron, trovis la kupeon, en kiu estis lia rezervita loko, sidiĝis kaj komencis trafoliumi iun ĵurnalon. Lia pakaĵo ne estis granda: nur valizo kaj gitaro.

La vagonaro devis trapasi Rumanion, Hungarion, Ĉeĥion. En Rumanio pluraj homoj veturis per tiu ĉi vagonaro. En la kupeo oni parolis diversajn lingvojn: bulgare, rumane, hungare. Viktor sidis en la angulo, ĉe la fenestro, kaj silentis. De la longa veturado li estis laca, kaj antaŭ Budapeŝto li nesenteble ekdormis. Verŝajne lia dormo estis profunda, ĉar li eksentis, ke iu forte skuas lian ŝultron kaj provas veki lin. Viktor malfermis la okulojn kaj vidis viron en uniformo. La viro diris ion al li en nekonata kaj nekomprenebla lingvo. Post kelkaj sekundoj Viktor divenis, ke la viro estas konduktoro, kiu parolas hungare kaj verŝajne petas de li la veturbileton por kontrolo. Viktor prenis la jakon, kiu pendis sur la hoko, kaj enigis manon en la poŝon por elpreni la bileton, sed tuj li stuporiĝis, sentante glacian ŝviton. La poŝo estis malplena, kaj la bileto ne estis en ĝi. Mankis la vojaĝpasporto kaj la monujo. Viktor saltis ekscitita kaj detale traserĉis ĉiujn poŝojn de la jako, sed ili estis tute malplenaj. Li restis staranta en la kupeo, senmova, kvazaŭ fulmo estus trafinta lin. Li rigardis al la pakaĵbreto kaj konsternite rimarkis, ke lia valizo kaj gitaro same mankas. Per freneza rigardo li ĉirkaŭrigardis. En la kupeo sidis nur viro kaj virino. Viktor memoris, ke antaŭ lia ekdormo en la kupeo estis du junuloj, kiuj verŝajne delonge forlasis la vagonaron kun liaj valizo kaj gitaro kaj ĉio, kio estis en liaj poŝoj.

Per gestoj kaj per mienoj Viktor provis klarigi al la hungara konduktoro, ke oni prirabis lin kaj nun li havas nek bileton, nek pasporton, nek monon. La konduktoro verŝajne bone komprenis lin de liaj tragikaj mienoj, gestoj kaj larmoplenaj okuloj. La konduktoro klarigis al Viktor, ke li devas eltrajniĝi ĉe la Budapeŝta stacidomo kaj tie iel trovi solvon de la problemo, ĉar sen bileto kaj sen pasporto li ne povas daŭrigi la veturadon al Germanio. Tio estis la sola eblo.

Terurita, senespera kaj kolera Viktor desupris ĉe la Budapeŝta stacidomo kaj restis sur la kajo, ĝis la vagonaro ekiris kaj malaperis en la foro. Estis la deka horo vespere kaj Viktor ne sciis kion fari. Por li la hungara lingvo sonis kiel nekomprenebla kaj mistera magiparolo. Al neniu li povis klarigi, kiu li estas kaj kio okazis al li. Neniu povis kompreni lin. De la stacidoma laŭtparolilo melodia ina voĉo konstante informis la vojaĝantojn, kiu vagonaro ekveturas kaj kien kaj kiu vagonaro alvenas kaj de kie, sed Viktor eĉ vorton ne komprenis. Unuan fojon en sia vivo li estis en Hungario, en Budapeŝto, kaj ĝis nun li eĉ ne interesiĝis, ĉu en Budapeŝto estas bulgara ambasado, kie ĝi estas kaj kiel li povas trovi ĝin por aranĝi sian revenon al Bulgario.

Li staris sur la kajo, gapante al la reloj, kiuj brilis kiel senfinaj gitaraj kordoj. Ĉio, kion li imagis kaj revis pri la ĵazfestivalo en Berlino, subite ruiniĝis, ekkrevis kiel sapa veziko. Jam estis klare, ke li vidos nek Germanion, nek Berlinon, sed ankoraŭ li ne sciis, kiel li sukcesos reveni en Bulgarion. Li sentis sin kvazaŭ en dezerto, kaj verŝajne li povus pli facile eliri el sabla dezerto ol el tiu ĉi grandega Budapeŝta stacidomo.

Li estis ĉagrenita, ke oni prirabis lin. Li restis sen mono, sen pasporto, sed pli forte doloris lin la ŝtelo de la gitaro. Ĝi estis nova, elektra, multekosta gitaro el Britio. Lia patro tre malfacile sukcesis aĉeti ĝin. Similaj gitaroj ne estis aĉeteblaj en Bulgario. Lia patro petis sian amikon, kiu estis diplomato en Britio, kaj li tie aĉetis ĝin. Por Viktor la gitaro estis kiel viva estaĵo, pli kara ol frato aŭ fratino. Li tre ŝatis ĝin, kaj nun li suferis pri ĝi kiel pri la perdo de proksima homo. Li neniam plu vidos sian gitaron, kaj neniam plu li havos alian tian gitaron.

La kajo iĝis senhoma, Viktor devis eniri la atendejon de la stacidomo kaj atendi tie ĝis mateno. Li provis trankviligi sin per la vortoj, ke la mateno estos pli prudenta ol la nokto, sed li tute ne certis, ke tiu ĉi proverbo helpos lin. Li eniris la grandegan atendejon kaj sidiĝis sur unu el la benkoj. En la atendejo videblis multe da homoj. En la angulo kuŝis kelkaj gejunuloj sur gumaj matracoj. Eble estis junulara grupo, kiu devis atendi frumatenan vagonaron. Viktor sidis sur la malmola ligna benko kaj gapis sencele. La montriloj de la granda murhorloĝo apenaŭ moviĝis. Viktor jam estis malsata kaj dormema. Eble tiu ĉi nokto estos por li senfina. Li rimarkis, ke kontraŭ li sur la benko sidas junulino, eble du aŭ tri jarojn pli aĝa ol li. Ŝi havis nigran hararon kaj brilajn okulojn. Ŝi sidis sola, kaj por Viktor ne estis malfacile konjekti, ke ŝi estas el tiuj virinoj, kiuj diskrete promenas en la stacidomoj kaj serĉas virojn por unu nokto. Li provis ne rigardi ŝin, por ke ŝi ne opiniu, ke li deziras utiligi ŝiajn servojn.

Ŝi ne estis tre bela, sed ŝiaj ĉarmaj okuloj forte allogis. Eble ŝi estis dudekdu- aŭ dudektri-jara kun sukoplenaj lipoj, similaj al ĉerizoj, kaj ŝi havis delikatajn brovojn, kaj en ŝiaj malhelaj okuloj ludis pasiaj briloj. Ŝiaj vestoj aspektis modestaj kaj ordinaraj. Verŝajne ŝi estis tiel vestita, por ke ŝi ne diferencu de aliaj junulinoj. Ŝi surhavis nigran jupon, helbluan bluzon kaj nigran mantelon, kiu ne estis butonumita. Sub la bluzo ŝiaj mamoj aspektis malmolaj kiel maturaj persikoj. Ŝia kolo estis blanka kiel lakto. Viktor provis ne rigardi ŝin, tamen de tempo al tempo li rapide alrigardis ŝin. La junulino sidis sur la benko kaj ŝajnigis, ke ŝi ne rimarkas la homojn ĉirkaŭ si, sed foje-foje ŝi ekridetis al iu el la viroj, kiuj pasis preter ŝi. Viktor opiniis, ke ŝi ne rimarkas lin, sed subite li kvazaŭ rigidiĝis. La junulino ekstaris de la benko kaj proksimiĝis al li, ridante afable. La junulino sidiĝis ĉe Viktor kaj diris al li “Saluton” angle. Viktor provis germanlingve klarigi al ŝi, ke li ne bezonas virinon. Poste li diris, ke li estas bulgaro kaj ne parolas hungare. Je lia granda surprizo la junulino respondis al li germane:

“Jes, mi vidas, ke vi estas fremdlandano, tamen mi ne supozis, ke vi estas bulgaro. Neniam mi parolis kun bulgaro. Kial vi estas ĉi tie, en la stacidomo nokte?”

Viktor klarigis al ŝi, ke li estas studento kaj veturis al Germanio, sed en la vagonaro oni prirabis lin kaj nun li estas sen mono, sen pasporto, sen valizo kaj gitaro. Nun li atendas la tagiĝon, kaj li provos trovi la bulgaran ambasadon. Ŝajne ŝi bone komprenis lin, tamen ne dank’ al lia fuŝa germana lingvo, sed de liaj kompatindaj mienoj kaj aspekto.

“Ne maltrankviliĝu”, diris ŝi gaje. “Ĉio estos en ordo. Mi helpos vin. Kiam tagiĝos, mi akompanos vin al la bulgara ambasado.”

“Ĉu vi helpos min?” demandis Viktor embarasite, kaj tuj li konstatis, ke la demando eksonis tre stulte.

“Kial ne? Iu devas helpi vin. Sola vi ne povas orientiĝi en Budapeŝto. La urbo estas granda.”

Tion ŝi diris tiel firme, ke Viktor nenion povis aldoni.

“Eble vi estas malsata?” demandis ŝi.

“Ne”, respondis Viktor rapide, kvankam li vere estis tre malsata.

“Kial ne? Vi sidas ĉi tie kiel ŝtonigita jam pli ol unu horon kaj duonon. Dum tiu ĉi tempo mi certe mortus pro malsato. Venu kun mi.”

Ŝi stariĝis kaj kaptis lian manon. Viktor eksentis ŝian molan varman manplaton, kaj lia koro ektremis pro emocio. Nevole li ekdeziris pli forte teni ŝian manon. Li alrigardis ŝiajn fingrojn. Ili estis longaj, maldikaj kaj fajnecaj kiel fingroj de violonludistino. Sur ŝiaj etaj ungoj estis perlamotkolora lako. Ŝi gvidis lin al alia flanko de la atendejo. Ili haltis antaŭ kiosko, kaj ŝi mendis sandviĉon kun senalkohola trinkaĵo. Viktor vere estis tre malsata kaj tuj komencis manĝi la sandviĉon. Ŝi rigardis lin manĝi, kaj verŝajne kaŝe ŝi ridetis al li.

“Kiel vi nomiĝas?” demandis ŝi.

“Viktor. Kaj vi?”

“Ilona.”

Eble ŝia nomo ne estis Ilona, tamen por Viktor tute egalis, ĉu ŝi nomiĝas Ilona aŭ iel alie.

“Ĉu vi deziras trarigardi la noktan Budapeŝton?” demandis Ilona.

Dum sekundoj Viktor hezitis, sed li pripensis, ke nenio pli malagrabla povas okazi al li ol tio, kio okazis en la vagonaro. Li havis nek pasporton, nek monon. Oni povis nenion plu ŝteli de li. Dum tiu ĉi tago al li okazis sufiĉe da malbonaĵoj, kaj eble nenio pli malbona okazos. Li scivolis, kion montros al li Ilona.

“Jes”, respondis Viktor.

Ŝi denove manprenis lin, kaj ili ekiris al la elirejo de la stacidomo. Eble li ne havos alian eblon trarigardi Budapeŝton, meditis Viktor. Verŝajne Ilona decidis ĉi nokton ne serĉi virojn, sed dediĉi ĝin al li, kaj Viktor ne povis klarigi al si mem tiun ĉi ŝian subitan decidon, sed iam homaj agoj estas strangaj kaj nekompreneblaj. Ofte en la homaj agoj ne estas logiko kaj konsekvenco. Vane oni serĉas logikan klarigon kaj provas diveni, kial la homoj agas tiel aŭ alie.

La nokta Budapeŝto estis fabela. Kiam ili eliris el la stacidomo, Viktor kvazaŭ enpaŝis en alian miraklan mondon. La larĝaj kaj senhomaj stratoj estis forte lumigitaj. La konstruaĵoj, silentaj kaj imponaj, similis al kasteloj, ornamitaj per skulptaĵoj. La domoj estis diversaj laŭ la arkitekturo, kvar- aŭ kvin-etaĝaj, belaspektaj. Man-en-mane Ilona kaj Viktor iris al Danubo. Ili haltis ĉe la bordo. La granda rivero fluis malrapide. En la nokta mallumo ĝi similis al glata veluro, kaj en ĝi respeguliĝis la lumoj de la urbo. La pontoj pendis kiel girlandoj. Ilona kaj Viktor ekstaris ĉe granda ponto kun du ŝtonaj leonoj.

“Tiu ĉi estas la ĉena ponto”, diris Ilona.

Sur la alia bordo videblis monteto, sur kiu estis blankaj turoj, same bone lumigitaj. Ĉio estis fabela. Al Viktor ŝajnis, ke li promenadas en la plej bela urbo de la mondo. Li forgesis la prirabon, la timon kaj la maltrankvilon. Ĉe li staris nekonata bela junulino, kiu donacis al li karan travivaĵon. En si mem Viktor ripetis ŝian neordinaran nomon “Ilona, Ilona”.

Ili transpasis la ponton kaj ekiris sur la alia bordo, de kie komenciĝis la monteto. Kvazaŭ nur ili estus en la granda, silenta kaj dormanta urbo. Ili iris supren al la pinto de la monteto, kaj Viktor jam deziris, ke tiu ĉi nokto ne finiĝu, ke la suno ne aperu kaj li restu kun Ilona por ĉiam. Li deziris daŭre senti ŝian molan varman manplaton, ŝiajn longajn tenerajn fingrojn. De tempo al tempo ŝi klarigis al li germane, kie ili estas, kiel nomiĝas la konstruaĵoj, preter kiuj ili pasas, sed li ne aŭskultis ŝin. Pli grave estis, ke ŝi iras apud li kaj li aŭdas ŝian melodian karan voĉon. Ili ekiris sur pado inter altaj arboj al la pinto de la monteto, al la blankaj turoj. Kiam ili ekstaris sur la turoj, komencis tagiĝi. Estis iom malvarme de la matena vento. Oriente la horizonto iĝis rozkolora. La suno malrapide leviĝis kaj lumigis ilin, starantajn sur la blankaj turoj. De tie bone videblis preskaŭ la tuta urbo. Sur la alia bordo de Danubo estis majesta konstruaĵo, kaj Ilona diris:

“Tio estas la parlamentejo.”

Iom malantaŭ ĝi estis la kupolo de granda katedralo.

“Tio estas la baziliko “Sankta Stefano”.”

Ili ekiris al la urbo.

“Ni iru al la bulgara ambasado”, diris Ilona.

Viktor iris malrapide. Li sciis, ke tiuj ĉi estas la lastaj minutoj kun Ilona. Neniam plu li vidos ŝin.

Antaŭ la ambasado ili disiĝis. Estis superflue demandi ŝin pri ŝia adreso. Certe ŝi ne diros ĝin aŭ eble afable evitos la demandon.

Multaj jaroj pasis de tiam. Matene, kiam Viktor vekiĝis post la bela sonĝo, li ne deziris kalkuli, antaŭ kiom da jaroj li renkontis Ilonan. Li daŭre serĉis ŝin en la sonĝoj, kaj ĉiam ŝajnis al li, ke, se li iros denove al Budapeŝto, li trovos ŝin tie, en la atendejo de la stacidomo sur la sama benko, kie la unuan fojon li vidis ŝin, kiam li estis studento.

Julian Modest

Ekonomio

INTERVJUO

Kroata ekonomikisto Mladen Staničić pri ekonomiaj alternativoj

Mladen Staničić, doktoro pri ekonomiko, longatempa direktoro de la Instituto por Internaciaj Rilatoj de Respubliko Kroatio en Zagrebo, nun estas emerita profesoro ĉe la Universitata Instituto Dag Hammarskjöld pri internaciaj rilatoj kaj diplomatio en Zagrebo.

Monato: La plimulto de la nunaj ekonomikistoj konsentas ke la novliberala kapitalismo kondukas la mondon al katastrofo. Ĉu ankaŭ vi konsentas pri tio?

Staničić: La modelo de la novliberala kapitalismo baziĝas sur doktrino pri monismo, la t. n. Ĉikaga Skolo, kies ideologo estas nobelpremiito Milton Friedman. Lia plej konata deklaro estas, ke la monsistema politiko estas tro grava por transdoni ĝin al politikistoj. Tio estas modelo kiun siatempe oni aplikis en Usono sub la prezidado de Ronald Reagan kaj en Britio sub la gvido de Margaret Thatcher, en Ĉilio dum la diktaturo de Pinochet, kaj kiun nun aplikas baltaj landoj inter kiuj ekzemple Latvio deklaris, ke ĝi eliris el la krizo.

La baza principo de tiu modelo estas, iom simpligite, la mesaĝo “streĉu vin tiom kiom longas via kovrilo”. En ĉiuj landoj kiuj havis politikan forton por apliki tiun modelon (ĉar en ĝi akriĝas la konflikto inter laboro kaj kapitalo) estas atingita makroekonomika stabileco. Se tio estas la celo, tiam la modelo de la novliberalismo (aŭ monismo) havis rezultojn. Ekzemple Ĉilio estas nuntempe unu el la plej evoluintaj ŝtatoj de Latin-Ameriko, Britio kontentige “naĝas” en la momenta stato de recesio, Usono resaniĝadas ktp.

La modelo estas bazita sur merkato, do sur objektivaj ekonomiaj kriterioj, ne baze de ŝtato, do je subjektivaj kaj politikaj kriterioj. Ĝi havas siajn malbonajn punktojn, ĉar tie, kie ĝi rigore aplikiĝas, ĝi kaŭzas grandajn konfliktojn inter laboro kaj kapitalo, certaperiode kreskas senlaboreco, kreskas socialaj diferencoj, sed mi ne kuraĝus aserti, ke tiu modelo kondukas la mondon al katastrofo.

Monato: Noam Chomsky antaŭ nelonge en intervjuo kun Voĉo de Rusio deklaris, ke la neleĝan regantaron oni devas ŝanĝi tiel, ke oni kreu alternativajn instituciojn en kies fundamento troviĝos komunaĵo de laboristoj, kiuj regos sian sorton kaj siajn instituciojn, kaj per libera asociiĝado kreos diversajn specojn de federaciaj komunumoj. La fonton por tia maniero organiziĝi kaj konstrui socian ordon li vidas en la historia sperto de orienta Eŭropo, kun aparta akcento sur la jugoslavia memmastruma socialismo, kiun, laŭ lia opinio, nuntempe oni provas kiel eble plej bone rekrei sur la loka nivelo de memmastrumado, ekzemple en Usono en Rust Belt (la "rustozono", industria regiono nord-orienta, kun i.a. la urbo Detroit) kaj en Katalunio. Li vidas eliron serĉante ian trian vojon inter la novliberalisma privata kapitalismo de la okcidento kaj ŝtata kapitalismo de la iama oriento. Ĉu ne povus esti solvo iu formo de adapto de la iama memmastrumado en Jugoslavio?

Staničić: La problemo estas, ke malfacilas trovi alternativon. Ĉiuj katastrofteoriistoj pravas kiam ili kritikas iujn malbonajn konsekvencojn de novliberalismo, sed ili ne proponas alternativon. Okazas io simila kiel dum la studentaj manifestadoj en 1968 en Parizo kaj aliaj eŭropaj urboj: ĉiuj scias kontraŭ kio ili protestas, sed ne scias por kio ili batalas laŭ la tiama slogano: “Ni estu realismaj, ni postulu la maleblon!”. Ĉu la memmastrumado laŭ la jugoslavia modelo estas la “tria vojo”, estas malfacile diri, konante la cirkonstancojn en kiuj ĝi funkciis. Unue, ĝi funkciis en kondiĉoj de unupartia sistemo, do kadre de ŝtata totalismo en kiu la ŝtataj, do politikaj kriterioj regis super la objektiva merkato.

La laboristoj en entreprenoj decidadis pri io, pli ĝuste ili diskutis pri iuj ekonomiaj problemoj, sed apud la laboristaj konsilantaroj en ĉiu entrepreno aktivis partiaj organizoj, kiuj havis la rajton konfirmi ĉiun decidon, kiun akceptis laboristaj konsilantaroj. Do, la ŝtataj interesoj estis super la merkataj eĉ se koste de ekonomia damaĝo de la entrepreno pri kiu oni decidadis. Estus interese vidi ĉu tia modelo povus funkcii kaj adaptiĝi en la kondiĉoj de novliberalismo, en kiu la merkataj kriterioj superregas la politikajn.

Monato: Ŝajnas ke la jugoslavia memmastrumado ne estis mortnaskito, kiel oni ĝin nun en la landoj de eksa Jugoslavio klopodas prezenti, ĉar ĝi ja funkciis dum 40 jaroj, evoluis kaj kiel nun statas la aferoj, estis pli sukcesa ol la nunaj sistemoj kiuj la landojn de eksa Jugoslavio senrevene puŝas al pereo kaj praktika sklaveco en la manoj de grandaj korporacioj kaj banksistemoj.

Staničić: Ekzistas anekdoto kiun oni atribuas al la konata angla teoriistino (kiu ankaŭ estis kandidato por nobelpremio) Joan Robinson: “Ekzistas nur unu pli malbona afero ol esti ekspluatata — ne esti ekspluatata”. Grandaj korporacioj kaj banksistemoj ĉiam ekzistos, estas nur demando kiel limigi ilian potencon, aparte en la nunaj teknologiaj kondiĉoj, kiam per klavopremo eblas transigi grandajn monsumojn en sekundero de unu al alia mondoparto. Tio estas la bazo por multnombraj spekuladoj kaj manipuladoj pri financoj, pri kio ni daŭre atestas, ĉar pro la amplekso de tiuj spekuladoj la financaj fluoj en la mondo je pli ol centoblo superas la realajn fluojn. Tiel ekestis la t.n. papera kazino-ekonomio en kiu “mono kreas monon”. La populareco de tia negocado eliras el la fakto, ke la profitprocentaĵo en financa ekonomio estas kelkfoje pli granda ol tiu en la reala ekonomio. La problemo ne estas en la rilatoj inter kapitalo kaj laboro, sed en la adaptiĝo al la novaj teknologiaj defioj. Mi dubas ke iu speco de kopiado de la jugoslavia memmastrumado estus solvo.

Monato: Kiuj estis la ĉefaj favoraj kaj malfavoraj karakterizoj de la jugoslavia memmastrumado?

Staničić: La ĉefa kaj verŝajne la unusola favora karakterizo estis, ke ĝi instruis la homojn pensi merkate. La entreprenoj, speciale en Slovenio kaj Kroatio, estis instigataj al racia merkata pensado pri sia objektiva pozicio sur la monda merkato. Sed kiam ili pro eventualaj malĝustaj decidoj konfrontiĝis kun malprofitoj, sur la scenejon venis la politiko, t.e. la Partio kiu certigis per la ŝtataj bankoj kreditojn por savi la entreprenojn el la krizo. Kaj kiam tiuj fenomenoj multobliĝis, kiam ne plu estis eksterlandaj kreditoj, la sistemo disfalis kuntirante kun si la tutan landon.

Monato: Ĉu la spertoj de la jugoslavia memmastrumado povas esti eluzitaj por serĉi novan ekonomian sistemon, kiu konservus la karakterizojn de la merkata konkurado, sed malebligus la senliman riĉiĝadon de ĉiam pli malvasta tavolo de riĉuloj?

Staničić: Tio ĉi estas politika demando. La diferencoj en riĉeco kaj evoluo estas principe bona afero ĉar ili estas instigantaj al la kreado kaj laboro. Kompreneble ke en tio necesas esti racia kaj ne transiri certan limon. Ankoraŭ Platono diris, ke estas optimuma rilato 5:1, poste tio kreskis al 100:1, sed la nuna stato estas sociale neeltenebla. Kiel limigi tion, kiu starigos la limojn, kiel kontroli ke la limojn oni ne transpasas, kiu kontrolos la kontrolistojn ... estas demandoj al kiuj iam oni devos trovi respondojn. Optimistoj memorigus pri malnova diraĵo laŭ kiu la kapablo de la homaro solvi problemojn kreskas proporcie al la grandeco de tiuj problemoj. Ni esperu ke ankaŭ ĉi-foje estos tiel.

Monato: Kio en la moderna tempo devus anstataŭi la funkcion de la gvida partio en la jugoslavia memmastrumado?

Staničić: Tio estas demando de soci-politika modelo, ĉu la estonta evoluo havos en sia fundamento la merkatajn objektivajn aŭ la politikajn subjektivajn kriteriojn. Verŝajne estas necese trovi iun kombinon, eble tio estas la ĉina vojo de la kombino de politikaj kaj merkataj kriterioj aŭ inversa vojo de Obama kiu kombinas merkatajn kaj politikajn kriteriojn (la sanasekura reformo en Usono). Tiu kiu havas respondon al ĉi tiu demando, estas kandidato por la nobelpremio. Ĉiuokaze la domino de politiko tra iu partio ne plu estas konsiderebla, ĉar tiu sistemo historie kompromitiĝis. Ĉu la liberala demokratio (laŭ Churchill: la malplej malbona en ĉiuj sistemoj), kiu estas la politika fundamento por la evoluo de la novliberalismo, ĝin povas dissolvi, tion ni vidos.

Zlatko Tišljar

Literaturo

MEMORAĴOJ

Tago de mortintoj

Mi estas sola. Miaj gefiloj, genepoj vivas en foraj urboj. Proksimiĝas Kristnasko. En familioj la dommastrinoj purigadas en la loĝejo, lavadas, gladadas, aĉetadas donacojn. Nuntempe ĉio estas aĉetebla, la vendejoj estas plenplenaj, abundegas la varoj, kaj en ĉiuj televidkanaloj svarmas Avo-Kristnaskoj (eĉ inaj ...).

Ĉio ĉi por mi estas fremda. Kiam mi estis infano, knabineto ... (Ho, tio estis en “antikva tempo”), tio estis alia. Oni ne vidis svarmantajn Sanktajn Nikolaojn, nek Avon Kristnasko (neniu havis televidilon). Estis alia tempo, tute malsimila. Sed nun, sojle de la Kristnaska festo, mi rememoras tiun “alian tempon”. Por mi, la kristnaskaj festotagoj estas “la tagoj de la mortintoj”. Ne, ne kredu, ke mi funebras! En mia memoro reviviĝas karaj personoj de mia infanaĝo, kiuj dum tiuj malriĉaj jaroj pretigis enkore riĉan Kristnaskon.

Tiutempe ne estis lavmaŝino, nek elektro, nek akvo enkondukita en la domoj en la vilaĝo. Oni lumigis per petrollampo. Nun mi komprenas, kia peno estis por mia patrino lavi la tapiŝojn, littukojn, ĉion permane. Sed ĉiu lavitaĵo bonodoris pro pureco.

En la kuirejo estis forno hejtata per ligno. Lerte uzi ĝin dum bakado, ankaŭ por tio necesis sperto: kiom da lignopecoj, kiam ili estu metitaj sur la fajron, por ke la bakaĵo ne brulu, nek restu nebakita. Gladado? Tio estis farita per fera gladilo varmigita per arda karbo el la forno. Bonodoro estis en la ĉambro, kiam patrino gladis!

“Tago de mortintoj”, mi diris. Jes, ĉar panjo kaj paĉjo forpasis delonge. Paĉjo estis laŭ metio tajloro, sed li praktikis la metion kudrante nur por la familio. Tiutempe ne estis problemo kun amasiĝintaj rubaĵoj. Ĉio estis reuzata iamaniere. La eluzitaj vestaĵoj estis flikataj; aŭ inversigataj, kiam ili estis tro eluzitaj. El la ankoraŭ bonaj partoj de tia vestaĵo mia patro kudris belajn ĉapojn, laŭ la tiutempa modo. Mi memoras, ke por la antaŭkristnaska tago panjo kaj mi ricevis belegajn babuŝojn kudritajn de paĉjo el ŝtofopecoj.

Jam antaŭ la 24a de decembro, kiam Anĝelino vizitas la hungarlingvajn familiojn, precipe familiojn kun infanoj, mi tre atendis Ŝin. Tiutempe nenie svarmis anĝeloj, sed la infanoj sciis, ke Ŝi vidas nin, ĉu ni kondutas bone, meritas donacojn?

Nun mi scias, ke mia patrino kuiris la tiel nomatajn “salonsukerojn” (bombonojn) kaj envolvis ĉiun el ili en blankan “silkan” paperon, kaj ornamis per ili la kristnaskan arbon, kiun alportos la Anĝelino nevidebla. Ni, la infanoj, estis ekster la domo, ludadis sur la neĝkovrita deklivo. Dum nia foresto alvenis la Anĝelino kun la ornamita kristnaska arbo kaj la donacoj ...

Kia feliĉo, kia plezuro! La kristnaska arbo estis belega, briletis la ornamaĵoj en la kandellumo, kaj sub la arbo estis donacoj! Nun mi scias, ke ili estis tre modestaj donacoj, sed tiutempe ni ne konis la vorton “malriĉa”. Neniu estis riĉa, kaj mi neniam komparis nin kun aliaj. Mi tutkore ĝojis, se estis libro, legaĵo sub la kristnaska arbo. Fojfoje mi ricevis ilustritan fabellibron. Tiu libro estis belega! Mi kredas, ke tiutempe ĝi estis la plej bela fabellibro trovebla en vendejoj. En ĝi estis koloraj ilustraĵoj, kiujn poste mi pacience kopiis. Mi ne estas talenta, sed mi ŝatis desegnadi. En tiu libro estis fabelo, kiun mi neniam forgesis: Reĝido deziris akiri eternan junecon kaj senmortan vivon. Feino donas al li eternan junecon kaj senmortecon, sed ŝi atentigis lin: li perdos ilin, se iam li eniros en la valon de deziroj. Pasas jarcentoj en eterna juneco, sed iun tagon la reĝido ekdeziras revidi sian patron, sian hejmlandon, kaj ekiras. Sed en la loko de la iama palaco li trovas nur ruinojn, kaj neniu memoras pri la reĝo, lia patro. La reĝido komencas fosi, kaj trovas kestegon. Ĝin malferminte, li ekvidas la Morton.

Tiun fabelon mi ofte rememoris dum mia vivo. Lastfoje, kiam mi estis en mia naskiĝvilaĝo, mi vizitis la tombejon. La silentaj tomboj kovras la amatajn personojn de mia infanaĝo: gepatrojn, geavojn, bapto-gepatrojn ... nur kelkaj maljunaj homoj povas ilin rememori.

Sankta Nikolao en mia protestanta vilaĝo nomiĝas “Mikulaŝ”. En tiu tago, vespere mi estis ĉe la baptogepatroj. En la kuirejo lumigata per pala, flava lumo de petrollampo estis nur mia baptopatrino kaj mi. La baptopatro estis ie ekstere ... La baptopatrino foje venigis min al si, malfermis la pordon. Ie en la fora mallumo de la korto aŭdiĝis krakado. “Mikulaŝ pretigas vergeton,” ŝi diris. (Mikulaŝ ĉiam aldonis ankaŭ vergeton, por kiam la infano malbone kondutos.) Nun mi scias, ke la krakado venis ne de Mikulaŝ, sed de la baptopatro, kiu estis tre bona homo, mi tre amis lin. La donacetoj estis bombonoj, pomo kaj nuksoj.

Nuntempe la infanoj ricevas multajn multekostajn ludilojn kaj dolĉaĵojn, kaj kristnaske kaj en la tago de Mikulaŝ. Eĉ tro da! Sed ne aŭdiĝas krakado farita de la nevidebla Mikulaŝ ...

Lenke Szász

Lingvo

OPINIO

Ĉu unulingva, unukultura, unukolora mondo? Ne, dankon

Kredeble, neniam en la historio de la mondo estis tiom da miksiĝo inter unuopaj uloj el diversaj nacioj, nek iam estis tiom da migrado. En Irlando, ekde la aliĝo de ĉi tiu ŝtato al EU, la demografio draste ŝanĝiĝis. Antaŭ kelkaj jardekoj la loka loĝantaro estis preskaŭ tute homogena, sed la alveno de homoj kun plej diversaj originoj (tamen precipe el Pollando kaj baltaj landoj) aliigis iom post iom la situacion, buntigante kaj kulture pliriĉigante ĝin.

Interetnaj geedziĝoj

Neevitebla sekvo de ĉi tiaj enmigrado kaj miksiĝo estis, ke okazis multaj interetnaj geedziĝoj. Kelkaj el tiuj kunligiĝoj daŭris, kelkaj aliaj ne. Se la geedzoj parolas la saman lingvon, havas la saman religion aŭ ideologion, kaj estas karakterizitaj de similaj interesoj kaj gustoj, ili relative malofte spertas gravajn problemojn aŭ miskomprenojn. Tamen, se la membroj de tiaj ĉi paroj venas de tute malsamaj kulturoj, kaj se iliaj gepatraj idiomoj malsamas (kaj unu el ili ne kapablas aŭ tute rifuzas lerni la lingvon de la alia), ja estas dubinde, ĉu la geedziĝo povas longe daŭri. Se naskiĝas infanoj, povas estiĝi konflikto pri la idiomo, per kiu oni parolu al la etuloj. Eĉ se ne estas malakordo en la familio, estas ne ĉiam facile decidi pri la plej konvena uzenda lingvo (aŭ lingvoj).

Iama ĉefministro

Aliflanke veras, ke tio ne nepre kaŭzas problemon. Ie legeblas, ke iama ĉefministro de Kanado, kies patro estis kebekia franclingvano, dum lia patrino estis angleparolanta, supozis en sia infana aĝo, ke ĉiu knabeto parolas la francan kun la patro kaj la anglan kun la patrino. Feliĉulo li! Bedaŭrinde, ne ĉiuj familioj tiom kontentige sukcesis harmoniigi tian lingvan malsamecon aŭ elekti paceme la plej taŭgan lingvon por paroli kun eventualaj infanoj. En sia libro Pajleroj kaj stoploj, la skota poeto Vilhelmo Auld inkludas fragmenton kun la titolo “Intermiskompreno”. En ĝi li rakontas, ke, kiam lia unua fileto naskiĝis, li kaj lia edzino ambaŭ opiniis, ke ĉiu infano devus havi du denaskajn lingvojn. Plie Auld decidis, ke unu el tiuj lingvoj estu Esperanto. Tamen, “kiel novico en tiaj aferoj”, li konfesis, ke li havis dubojn pri la praktika aplikado de tiu ĉi decido. Al la gepatroj la malfacilaĵoj ligitaj kun tiu elekto ŝajnis grandaj. Bonŝance, la paro ricevis bonajn konsilojn deflanke de geamikoj kaj solvis iumaniere la dilemon. Vilhelmo laŭdire parolis esperante kun la infano, dum lia edzino utiligis la anglan, la plej disvastiĝintan lingvon en la regiono, kie ili loĝis.

Bizaraj vestaĵoj

Sed ne ĉiam tia aranĝo facile plenumeblas. Povas aperi nenature — kaj eĉ artefarite — komuniki, kiam unu el la gepatroj komunikas kun infano aŭ infanoj en lingvo kiun li/ŝi ne kutime uzas por babili kun la edzo aŭ edzino. Plie, infanoj kaj junuloj kutime ne ŝatas uzi lingvon ne konatan de la propraj junaj geamikoj. Eble ili sentas sin fremdaj kaj mokataj: ili volas paroli la saman lingvon kiel la samaĝuloj, aŭskulti la saman muzik(aĉ)on, porti la samajn bizarajn vestaĵojn kaj manĝi ekzakte la saman nutraĵon (prefere tiel nomatan “rapidan manĝaĵon”).

Persona sperto

Eble la leganto interesiĝos legi personan sperton de la verkanto. Lia edzino naskiĝis en Britio, kie la majoritata lingvo estas kompreneble la angla; li mem naskiĝis, male, en sud-amerika lando, kie la oficiala lingvo estas la hispana. Tamen, ili ambaŭ estas skotdevenaj, do, kiam ili geedziĝis, ili decidis, ke ilia familia idiomo estu la skotgaela, kaj parolis ekskluzive tiun lingvon kaj inter si kaj kun siaj infanoj, ekde ilia naskiĝo. Dum kelkaj jaroj ili laboris en Argentino kaj la du plej aĝaj filoj vizitadis lernejon, kie la hispana estis la ununura instrua lingvo. Malgraŭ tio, ke en la hejmo ĉiuj konis kaj scipovis utiligi la gaelan, inter si la knaboj ja preferis babili hispanlingve. Kun la patro tamen ili neniam uzis la hispanan kaj, post la reveno de la familio al Eŭropo, okazis la jeno: la du knaboj dum sufiĉe longa tempo paroladis hispane, kiam ili troviĝis solaj, sed laŭgrade ili poste ŝanĝis la sintenon kaj ekuzis la gaelan; hodiaŭ ili parolas la hispanan nur tiam, kiam ili renkontas homojn el hispanlingvaj landoj aŭ troviĝas en Hispanio.

Ofta pensmaniero

Inter angleparolantoj, la familio de la verkanto estis forte kritikata pro la uzado de la gaela, antikva etna lingvo de malgranda malplimulto, anstataŭ la angla. Oni asertis, ke ĉi-lasta estas pli parolata kaj pli utila, kaj esprimis la timon, ke la filoj neniam majstros la anglan, ĉar la gepatroj parolas la gaelan kun ili. (Parenteze, tia pensmaniero estas komuna en anglalingvaj medioj. Laŭ onidiro, la gepatroj de la kimra poeto Dylan Thomas ne konsentis, ke li parolu la kimran, “por ne difekti sian prononcon de la angla”.) Laŭŝajne ĉiuj kritikantoj ne komprenis, ke nuntempe oni apenaŭ povas eviti, ke la junularo lernu la anglan. Kompreneble, la filoj de la verkanto ja lernis kaj ja parolas la anglan sen malfacilo, ĉar ili konstante aŭdis, kaj plu aŭdas, la anglan (plej ofte la uson-anglan) danke al radio, televido, reto, filmoj, populara muziko kaj al la tuta ĉirkaŭaĵo. Male, precize pro la fakto, ke ili unue lernis la lingvon de siaj prapatroj, ili nun estas plurlingvaj, ĝuas aliron al diversaj kulturoj kaj trovas multajn geamikojn el diversaj landoj. Du el la tri filoj de la verkanto parolas ankaŭ Esperanton, sed pri tio oni silentu en nemovada eldonaĵo!

Peza ŝarĝo

En Irlando estas multaj eksterlandaj familioj, kiuj en la hejmo parolas siajn proprajn naciajn lingvojn, kvankam ekstere ili devas uzi la idiomon de siaj enlandaj najbaroj kaj kolegoj. Kompreneble la plimultoj ne deziras, ke la infanoj perdu sian nacian lingvon. En iuj areoj, ekzemple, polaj infanoj estas devigataj vizitadi la lokajn lernejojn, kie ili lernas la anglan kaj la irlandan. En ĉiu semajnfino ili aldone frekventas kursojn, kie ili studas la polan kaj batalas kun ĝia kompleksa gramatiko. Same, infanoj el Rusio devas studi la rusan en sia limigita libertempo. Tio estas peza ŝarĝo por etuloj vivantaj en fremda lando. En alia lando, kie la verkanto pli frue loĝis, vivis nederlanda familio, kiu ŝajne trovis drastan rimedon. La gepatroj decidis paroli nur la anglan lingvon en la domo. Estus demandinde, ĉu tio ne fremdigus la infanojn, kiam ili eble revenos al Nederlando kaj renkontiĝos kun geavoj kaj samlandanoj. Tiu situacio ne ŝajnas akceptebla. Ĉi tia fremdiĝo observeblas en gaellingvaj regionoj de Skotlando kaj Irlando, kie la gaelaj gepatroj parolis nur la anglan kun la infanoj, kiuj tial ne kapablas kompreni la parolojn de siaj geavoj kaj aliaj parencoj, kaj nenion sciis pri sia propra kulturo kaj sia historio.

Insisti (sen skoldi!)

Ŝajnas, ke en dulingvaj familioj la infanoj preferas kaj pli ofte uzas la lingvon de la patrino, kaj en tiu okazo la patro devas insisti (sen skoldi!), por ke ili parolu kun li en lia gepatra lingvo. Unu el la filoj de la artikolanto, kiu loĝas en Skotlando, havas plurlingvan irlandan edzinon, kiu parolas angle kun la infanoj, dum li mem parolas gaele al ili. Antaŭe, la knaboj pli ofte parolis angle, sed, post kiam ili iĝis lernejanoj en gaellingva lernejo, ili flue parolas ambaŭ lingvojn. Alia filo de la skribanto laboras en Germanio kaj havas bavaran edzinon. La familio, kiun ili kreis, havas ĝemelojn: knabon kaj knabinon. Ĉar la gefiloj estas junegaj, ili ankoraŭ (kaj infane) babilas nur la bavaran dialekton de la germana, kvankam la edzo parolas kun siaj gepatroj, kaj kun siaj du fratoj, nur skotgaele. Kiujn lingvojn la infanoj poste parolos, ne eblas scii. Espereble, tamen, nia mondo neniam iĝos unulingva, unukultura, unukolora!

Garbhan MacAoidh

Irlando

Scienco

ORKADAJ INSULOJ

Malkovrante la arkeologion de nord-eŭropa insularo

La loĝantaro de Irlando antaŭ nelonge povis spekti serion da televidaj programoj pri iuj sensaciaj arkeologiaj eroj freŝe trovitaj sur la ĉefa insulo de la Orkadka Arkipelago (suda grupo inter la nordaj insuloj de Skotlando). Temas pri neolitika — tio estas frua-ŝtonepoka — vilaĝo, kiu datumas je proksimume 3100 jaroj antaŭ Kristo.

Arkeologoj, geologoj, botanikistoj kaj historiistoj el multaj landoj kuniĝas dum la someraj monatoj por esplori kaj elfosi en tiu loko, kiu nomiĝas Ness of Brodgar. Karakterizoj de la neolitika kulturo estas interalie la konstruado de starantaj ŝtonegoj (tiel nomataj menhiroj), vastaj ŝtonaj ringoj, ĉambraj tomboj, sed ankaŭ altaj artefaritaj tumuloj (angle barrow, gaele barpa, normane hvarf). La sciencistoj nun kredas, ke tiu ŝtonringa kulturo komenciĝis antaŭ pli ol kvin jarmiloj sur la Orkadkoj (en periodo, kiam la klimato estis pli milda ol la hodiaŭa, kaj la nunaj — preskaŭ senarbaj — insuloj ja posedis arbarojn). Oni supozas aldone, ke de tiu fora arkipelago ĝi disvastiĝis al la skota ĉeflando, al la Markolaj Insuloj, al Bretonio, al Anglio, al Kimrio kaj al Irlando. Ekzemploj estas la ŝtonringo de Carloway (gaele Càrlabhagh, sur la Hebridaj Insuloj); la imponaj ejoj Stonehenge kaj Avebury en suda Anglio, Newgrange [njugrejnĝ] (gaele Brú na Boinne) kaj Drombeg en Irlando; kaj centoj da similaj ringoj en la tuta Britio kaj Irlando. Ekzemploj de ĉambraj tomboj troviĝas en Newgrange kaj ĉe La Hougue Bie sur la insulo Ĵerzejo, kiu iam estis parto de la franca ĉeflando.

Ceramikaĵoj

Jam delonge la Orkadkoj estas famaj pro siaj gravaj arkeologiaj lokoj. La insularon oni rigardas kiel unu el la plej riĉaj lokoj (aŭ la plej riĉan entute) je neolitikaj restaĵoj en Eŭropo. La arkipelago konsistas el proksimume 70 insuloj, el kiuj 20 estas ankoraŭ loĝataj.

En la jaro 1850 antikva vilaĝo, nun nomata Skara Brae, estis malkovrita post granda ŝtormo, kiu forblovis la sablon, kiu ĝis tiam estis kaŝinta la tutan domaron. Longe poste, arkeologo el la Universitato de Edinburgo komencis seriozan esploradon de la loko. Oni konstatis, ke Skara Brae ekaperis ekde ĉirkaŭ 3180 a.K., do ĝi estas multe pli antikva ol la piramidoj de Egiptio. La domojn oni lerte konstruis per ŝtono, kaj en ili eblis trovi objektojn, kiuj atestas pri surprize alta kulturo: ekzemple dekoritajn ceramikaĵojn, ŝtonan meblaron kaj eĉ ĵetkubojn, kio ŝajnas sugesti, ke la loĝantoj komprenis kaj uzis ciferojn.

Gravuraĵoj

La verkinto kaj lia edzino (kiu estis entuziasma amatora arkeologino) estis tiom sorĉitaj de la televidaj programoj pri la Orkadkoj, ke en majo 2017 ili decidis viziti la tieajn arkeologiejojn. Ili flugis de Edinburgo al Kirkwall, la ĉefa urbo de la menciita insularo. La koncerna areo estas tro granda por vidi ĉion, sed ili sukcesis piediri, bicikli kaj aŭtobusi al Skara Brae, Ness of Brodgar, la Ŝtonegoj de Stenness kaj la imponega tumulo Maeshowe. Ĉi-lasta enhavas korbelitan ĉambran tombon, majstre konstruitan per ruĝaj sabloŝtonaj slaboj, kiuj abundas sur la insuloj.

Kiuj nenion sciis pri arkeologio longe supozis, ke Maeshowe estis konstruita de la antaŭaj skandinavaj loĝantoj de la Orkadkoj, pro tio, ke la muroj de la meza ĉambro estas kovritaj de gravuraĵoj (inkluzive de figuro de grifo) kaj surskribaĵoj en la runa alfabeto. Tiuj tamen estis supozeble skrapitaj per akra ilo de tomborabistoj aŭ scivolemuloj norvegaj, kiuj bedaŭrinde rompis la tegmenton por eniri tien. La arkeologoj certigas, ke tiu estas la plej granda trovaĵo de runoj en la tuta Eŭropo, inkluzive de Norvegio. Bonŝance, la tegmento estis restaŭrita kaj blanke farbita por indiki, ke ĝi ne estas originala. La surskribaĵoj estas banalaj, sed interesaj. Ili inkluzivas unu plenumitan de virino, kiu indikas la nomon de sia edzo, kaj alian fare de iu, kiu laŭdire “estas kuiristo de la jarl (grafo)”. Panelo ekster la tumulo transskribas la runojn kaj montras tradukojn en la anglan.

Vizitante tiujn lokojn, plenajn de historio kaj scienco, oni povas imagi kaj interese malkovri, kiumaniere en tiu ege fora periodo, longe antaŭ la apero de la egipta civilizo kaj la naskiĝo de Jesuo Kristo, homoj kapablis atingi tiom altan nivelon de kulturo kaj sperto.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Libroj

Po-ete, sed ne poezie

Tiom da recenzantoj, tiom da gustoj! Jen pri la plej freŝa (kaj espereble tamen ne lasta) verko de nia eksredaktoro Gerrit Berveling, du recenzoj kun aliaj vidpunktoj.

La libro de Gerrit Berveling havas subtitolon Krestomatio. Mi dubas, ke la vorto estas taŭga ĉi-foje: ja laŭ PIV “krestomatio” estas kolekto de prozaj kaj poeziaj pecoj, kompilita laŭ instrua vidpunkto, kaj ĉi tie verkoj estas kolektitaj precipe hazarde, sen iu sistemo kaj speciala celo, nur pro subjektiva bontrovo de la tradukinto. La tradukinto-kompilinto konsilas legi la libron po-ete, kaj li tute pravas — ja tro malsamaj estas diversaj pecoj. La libro simple celis kolekti ĉiujn iam ie aperintajn tradukaĵojn en unu loko — do, vere ne antologio, sed ankaŭ ne krestomatio, sed simpla hazarda kolekto.

Berveling estas konata kiel tradukisto el la latina kaj antikva greka lingvoj. Ankaŭ tiu ĉi kolekto konsistas pli ol duone el tradukoj el la latina (pli el mezepoka, ol el klasika), ne malmultas ankaŭ grekaĵoj. Sed ĉion ceteran prezentas esperantigoj el tute malsamaj 13 lingvoj (inkluzive eĉ de Interlingua). Iom strange, ke pecoj el la nederlanda ja ĉeestas, sed ne tro multas.

Prozo

La libro prezentas tradukojn kaj prozajn kaj poeziajn. Kio koncernas la prozon, ĝi estas tradukita zorge, kaj la elekto estas interesa. Pecojn el la mezepokaj latinaj aŭtoroj mi legis kun granda impreso kaj malkovris iujn novajn pensojn, kiujn mi ofte ne supozis ĉe tiuj aŭtoroj. Evidentas ŝato de Berveling al ili, kaj lia strebo kiel eble bone transdoni pensojn de tiuj homoj. Tre utilas la notoj akompanantaj la tradukaĵojn, kiuj ofte klarigas la elekton por traduko de ĝuste tiu ĉi konkreta peco, kaj klarigas aferojn komplikajn por la moderna leganto. Do pro tio ni povas nur danki la aŭtorojn, kiuj signife kontribuis al kulturigo de siaj legantoj.

Poezio

Alia afero estas la pecoj poeziaj. Komence mi ekhavis la impreson, ke en la antikveco kaj mezepoko la ĝenerala nivelo de poezio ne estis tro alta, kaj la modernaj poetoj elektitaj por traduko estis elektitaj pro kaŭzoj ne rilataj al ilia arta kvalito. Mi aŭ tute ne konas la lingvojn de la originaloj, aŭ konas tro supraĵe por juĝi pri poezia kvalito de io en ili ... Sed Berveling tradukis ankaŭ el la rusa, kiun mi ja konas bone, kaj elektis faman verkon de unu el la plej eminentaj rusaj poetoj La Dek Du (kiel li tradukis la titolon, preferindus, tamen, “La Dekduopo”) fare de la granda simbolisto Aleksandr Blok. La poemo estas pri la revolucio, verkita dum la revolucio kaj transdonanta la revolucian etoson, laŭ ĉies opinio, plej bone el ĉiuj rusaj poemoj kiam ajn verkitaj. Ĝi plenas je brilaj bildoj kaj imagoj, neatenditaj esprimoj (kiuj rapide fariĝis popolaj diraĵoj kaj sloganoj), aŭdacaj rimoj kaj aliteracioj, perfektegaj ritmaj figuroj ... Ĝin iam esperantigis (eble, ne perfekte, sed tute poeziece) Nikolao Nekrasov.

Poezieco fuĝis

Sed kion ni vidas ĉi tie? Palan sublineaĵon, el kiu malaperis plejparto de la rimoj, ritmaj figuroj estas rompitaj, kaj certaj imagoj estas transdonitaj tiom mallerte, ke ofte ne klaras, pri kio temas. Poezieco tute fuĝis (kompreneble, kune kun esprimiva revolucia etoso). Pro tio mi eksupozis, ke pri ne tro alta poezia nivelo de alilingvaj (ankaŭ latinaj) poetoj kulpas ne ili mem, sed la tradukinto, kaj ili bezonas iun alian, kiu ne nur perfekte konas la lingvon de originalo, sed ankaŭ posedas senton kaj metion de la Esperanta poezio.

Kiel mi resumu la ĝeneralan impreson pri la libro? Ĝi estas nepre utila, kiam temas pri la prozaj partoj kaj abundaj kaj informoriĉaj notoj (ankaŭ pri poeziaj verkoj). Sed konatiĝi kun la latina, greka, nederlanda, kataluna kaj aliaj poezioj pere de ĝi ne estas utile, ĉar oni povas ricevi misan impreson pri la originalaj verkoj.

Nikolao Gudskov

Legu po-ete. Krestomatio tradukaĵa el pluraj jardekoj. Tradukis Gerrit Berveling. Eld. VoKo, Rijswijk, 2017. 430 paĝoj.

Prezo ĉe FEL: 25,40 eŭroj + afranko

Literaturo

NOVELO

Generalo

En la ĝardeno de Luksemburgio, fama parko de Parizo, mi promenis kun mia hundo.

Ĉe la infanludejo mi renkontis maljunulon, kiu ludigis sian hundon kaj sian nepon.

Unuavide li similis al tipe franca avo, simple vestita kaj prizorganta sian nepon dum siaj verŝajne nefiniĝantaj dumemeritaj tagoj.

Tamen pro mia diodonita talento malkovri la veran karakteron de homo, kiu sin kaŝas sub siaj vestoj, mi rimarkis, ke li ne estas simpla avo! Laŭ sia mieno, li ŝajnis grava kaj altranga homo, kiu strebas sin kaŝi sub simplaj kaj ordinaraj vestoj.

Kio plej allogis min estis, ke li parolas angle kun sia nepo, havante tuj rimarkeblan francan akĉenton!

Mia petolema emo vekiĝis amuziĝi per babilaĉo kun tiu laŭ mi iama altranga burĝo. Ĉar mi estas esperantistino, kaj la lingvo estas ja mia aĵo! Aliflanke, eble nia babilado povus konduki al pli daŭra amikrilato, kiu scias?

Ŝajnigante min aparteni al altranga sociklaso, mi proksimigis mian tutan koketarton al lia klarvide intenca rifuzemo. Tamen mi sukcesis. Ja ekzistas momentoj, kiam nur la virinoj scipovas kiel sukcesi! Kaj la viroj ĉiam denove trompiĝas!

Serĉinte la plej taŭgan komencfrazon en mia enkapa angla vortaro, karestone mi alparolis lin:

— Feliĉas nepo, kies avo vi estas!

— Dankon, mia damo! — li respondis, iom dubatone.

Fiera pro la unua sukceso, mi iom pli kuraĝe demandis:

— Ĉu kostas al vi multe da penado kaj tempo lernigi al li la anglan?

— Efektive jes, liaj gepatroj ne havas sufiĉe da tempo por eduki lin laŭ la bezonoj de la tempo. Ili volas lernigi al li alian lingvon, (tie ĉi li lipgeste kaj mangeste mokante aldonis) pli internacian, pli logikan, pfff! (kaj tuj ŝanĝis sian tonon kaj serioze daŭrigis.) En la lernejoj ja oni ricevas nur ciferojn, nenian efikan edukon, ja la angla estos, en lia tempo, universala lingvo.

Pli proksimiĝante al li kaj etendante mian manon, mi diris mian nomon, Louise-Marie Rinkipe, kaj petis la lian jene:

— Kiel via permeso rajtigas min nomi vin? Certe Afabla Avo estas deca, tamen mi lasas ĝin al li (kaj mi kapaludis la nepon). Al mi vi ŝajnas pli Amiko ol ...

— Ooo, vi estas tre ĝentila, mia damo. Nuntempe mi, ... ni, ... (li ŝanĝis al la franca sen eĉ demandi min, ĉu mi parolas la francan) oni, jes jes, oni, ... kiel oni traduku Oni anglen?

— Ne gravas. Kaj mi tonhezite montris al li, ke li ankoraŭ ne diris sian nomon.

— Pierre-François de la Ferandière.

Mi trovis la momenton bona por daŭrigi la konversacion:

— Eble estas konsekvenco de tro da anglismo. Mi divenas, ke vi havis, aŭ eĉ ankoraŭ havas, decidofaran postenon, ĉu ...

— Jes, jes ... (li diris france kaj iom fiere), mi estis generalo de OTAN, (kaj tuj poste aldonis iom tristatone) kvankam multaj aliaj diras NATO ...

Hooo, mi jam divenis, ke vi estas altrangulo, evidentas el via mieno ... (kaj li ĝojis kiel infano ... kaj li ekridis ... kaj mi dekmilafoje certiĝis, ke ĉiuj viroj amas komplimenton). Kvankam mi estis certa, ke li estas emerita, tamen mi ne lasis fali mian virinan ruzaĵon:

— General’, vi ne similas al emerita viro. Ĉu vi ankoraŭ laboras ĉe NATO, aŭ ĉe la nacia armeo?

— Vi afablas, mia damo, sed mi vere estas emerita. Kompreneble oni fojfoje konsultas min pri gravaj aferoj!

— Pri lingvaj problemoj ekzemple?

— Nu, ne precize ... tio jam estas solvita!

— Ĉu vere? Kiel?

— Ni ĉiuj parolas la anglan.

— Kaj ĉiuj komprenas?

— Verdire ne, tamen ne gravas ...! La usonaj generaloj estas tre paciencaj. Ili helpas la aliajn, se temas pri lingvaj problemoj. Vi scias, ke la franca lingvo estas la dua, apud la angla.

— O, mi ne sciis. Tamen temas pri multaj aliaj landoj. Ĉu ĉiuj konsentas kaj kontentas?

— Ni estas militistoj, mia damo, en la armeoj ni havas nian hierarkion. Kontenta aŭ ne, oni devas obei la superulon. Nuntempe la usonanoj estas la estroj.

— Mi ne ŝatus esti duaranga.

— Post kelkaj generacioj neniiĝos tia sento, ĉar ĉiuj fariĝos egalaj.

— Kaj ĉiuj fariĝos usonanoj?

La generalo ekis pensi. Kvazaŭ por la unua fojo li ekpensis tiom profunde. Mi kaptis la okazon kaj helpis lin:

— Se iam la usonanoj diros “Usono unue” aŭ petos de aliaj landoj pli kaj pli da kontribuoj?

— Ni havas oficialan traktaton (diris la generalo malcertatone).

— Mi rimarkas dubon en vi, kara generalo, ĉu vi dubas pri la lingva problemo aŭ io alia maltrankviligas vin?

— Verdire, ĉio! La lingvo estas simbolo de nia personeco, identeco, nacieco, kulturo, povo ... jam de longe oni hierarkie konvinkis min, ke la angla estas la ununura solvo, tamen ene de mi mem, mi ĉiam estis en dubo ... ĝis nun, kiam vi revekis tiun dubon ... se diri sincere, kiam mi parolas en la franca, mi sentas min hejme, mi fieras, mi facile kaj flue klarigas, kion mi volas diri ... sed kiam mi parolas angle, mi subite min trovas tia ... kiel vi diris ... duaranga ... sed kion fari? Estas la kruela realeco.

— Por ŝanĝi la kruelan realecon, oni unue devas havi justan idealon, ne gravas kiom daŭros.

— Bonvolu ne paroli pri tiaj danĝeraj solvoj kiel Volapuko, Esperanto, Interlingvao ktp, kiujn inventis la germana, rusa, angla imperioj.

— Danĝeraj?!

— Jes! Oni inventis ilin por povi facile penetri en niajn militajn informojn. Nia lingvo defendas nin ...

— Sed, general’, ĉu laŭ vi la angla ne estas fremda?

La generalo iomete hezitis, poste, neglektante aŭdi mian demandon, mallaŭte respondis:

— Mi sufiĉe studis tiajn artefaritajn lingvojn. Inter ili Esperanto estas tiom facila, ke jam eĉ mia nepo povas iom paroli ...

— Via nepo? Tiu ĉi?

La generalo, denove evitante respondi mian demandon, aldonis:

— Lerninte la saman facilan lingvon, ĉiuj fariĝos egalaj, nek elito, nek serioza edukado ... soldato de fora lando komprenos francan aŭ usonan generalon ... mi fieras ke nia delegacio vetois tiun danĝeran proponon de la persa delegacio en Ligo de Nacioj. Ankaŭ tiam, kiel nun, la persoj volis konkeri la mondon.

— Sed ilia lingvo estas nek Esperanto nek Interlingvao! Teorio de komploto? Haha!

— Tute ne! Se ni akceptus, ni perdus la hegemonion de nia bela franca lingvo.

— Ĉu nun nia lingvo estas internacia? Generalo kara, iom da serioza pensado, bonvole! Do, strebante al la angla, nun vi batalas kontraŭ via nacio.

Nenio estas pli ofenda por patriota generalo ol akuzi lin pri perfido! Li tiom profunde ofendiĝis, ke li kolere demandis min:

— Prezentu vin, sinjorino! Krom via nomo mi scias nenion pli pri vi. Kiu vi estas verdire?

— Donante mian vizitkarton, mi aldonis:

— Prezidantino de la Pariza Esperanto-Asocio ...

Li pli koleriĝis kaj krie alvokis sian nepon:

— Espero, Espero, venu! Ni iros hejmen! Kie restis la hundaĉo? Hope, hope, hophope.

Ili foriris.

Mi parolis kun mia hundo: Ĉu vi vidas, Espereto? Ankaŭ ĉi-foje mia virina intuicio eraris ...

Marianne Pierquin kaj last

Literaturo

NOVELO

Smeraldaj okuloj

Ŝi estis jam longe malsana. Kiam la estraro de la orfejo, en kiu ŝi vivis, eksciis pri tio, okazis granda skandalo — ekzistis eĉ iu malpreciza onidiro, laŭ kiu oni volis pere de tiu oportuna okazo interalie demisiigi la direktorinon, solidan elstaran virinon kun ĉiam samforme enorma hararanĝo, duoble pli granda kaj globa, ol la afrika, kaj ŝtala karaktero. Sekvis multaj malplezuraj telefonaĵoj el la centra departemento. Oni devigis ŝin alveni, respondi stultajn demandojn, skribi ion en iuj formularoj, eĉ frekventi la policon. Aldone, la orfejon invadadis po unu komisiono preskaŭ ĉiutage.

Sed poiome ĉio enordiĝis, kaj la tondro pasis. Same kiel pasis el ĉies memoro mem la kialo de tiu ĝeno — malgranda knabino, kies destino enhavis ne multe da irizaĵoj. Ŝi havis kanceron. Tio estis konfirmita en la sama tago kiel ŝia tiel malfrua enhospitaligo. Eble ĝuste pro tiu nekontestebla diagnozo la afero ne komencis disvolviĝi definitive timige kaj minace por la direktorino kaj por kelkaj aliaj altranguloj orfejaj — difini la malsanon sufiĉe frue tute ne eblis, sed, aliflanke, la “sana jaro”, proklamita ĉi-jare de la prezidento en lia enkonduka parolo al la popolzorga sekcio ĉe EGK (Ekstreme Grava Kongreso), postulis certan kvanton da malsanuloj en ĉiu orfejo kaj en ĉiu internulejo, kaj supero de tiu kvanto povis kaŭzi tre seriozajn problemojn por la administracio.

Interalie, ne eblas diri, ke ĉiuj en la orfejo tute forgesis pri la knabineto. Certe, oni sendadis al la hospitalo senditojn, sed ĉiuj estis ŝtataj senditoj, kiuj emis plenumi sian difinitan servan funkcion pri, supozeble, superaj ŝtataj celoj, kaj kiuj neniel povas esti tro severe prijuĝitaj pro tio, ke ili neniam alvenis al la knabina ĉambro simple por viziti ŝin kaj homece pridemandi, kiel ŝi sentas sin. Kelkfoje la senditoj alportadis al la ĉefkuracisto iujn paperojn — necesajn dokumentojn — kaj haste emis foriri. Neniu korvarmeco, nur minimuma partopreno.

Dume la knabino malĝojiĝis kaj ploris en ĉiu nokto. Plej verŝajne ŝi havis grandajn dolorojn. Neniu sciis, kio okazis al ŝi, ĉar ŝi ĉesis paroli, tuj post kiam ŝi estis transportita al la kancera fako. La flegistoj tre kompatis ŝin kaj strebis laŭrimede plifaciligi ŝiajn suferojn.

Ŝi estis pala infanaĝa knabino, ege maldika kaj preskaŭ diafana. Longaj helkaŝtanaj haroj kovris ŝiajn ŝultrojn nur komence, kiam ŝi aperis en tiu ĉi hospitalo. Nun ĉio estis glate razita kaj preta por la radioterapio. Ankoraŭ ekzistis ŝanco eviti operacion. Ŝiaj grandaj grizkoloraj malgajaj okuloj, treege elokventaj, kun timo rigardis en ĉiu vespero tra la fenestro al la hospitala ĝardeno, sed fakte ili rigardis al la propra svaga sorto.

Aŭtuno jam firme regis en la naturo, kaj povis ŝajni, ke tio estos por ĉiam. La ĝardeno, kiu ĉirkaŭis la nordan parton de la hospitala konstruaĵo, estis sufiĉe malnova, plena je kverkoj, alnoj kaj aceroj. Krom tio, foje oni renkontis ankaŭ tiliojn. Granda flava folia oceano blinde etendiĝis, neniom zorgante pri multenombraj sulkaj padoj kaj eĉ ne, pro la koto, pri la velkaj aludoj al ili. La lignaj ĝardenaj benkoj enue malplenis preskaŭ tuttempe, ĉar la malseka vetero neniun emigis al longaj plezuraj promenoj, malsame ol antaŭ nur kelkaj monatoj. En ĉiu angulo de tiu meditejo (kiu prodige donacis la plej lastan ŝancon pripensi sian vivon por multaj povraj homoj — nesanigeblaj malsanuloj) regis etoso malhela. Danke al la amasego da kolosaj arboj, densege kreskantaj, noktiĝon kaj mateniĝon tute ne eblis interdistingi. Aparte vespere, kiam ĉiam senĉese pluvis, la vento fleksis la potencajn branĉojn de tiuj nudaj gigantoj rekte apud la fenestro de la knabina ĉambro, produktante neimageble malplaĉan ululon. La muro hospitala servis kiel granda helpilo por tio. Kaj ŝia rigardo al tiu estada sakramento ne povis alkroĉiĝi al io certa — nur okulfrape malbonsigna ombro de tiu diabla hurla simfonio.

Tamen subite okazis io, kio kerne alidirektis la venontan fluon de la okazaĵaro.

Tiutage ŝi kuŝis en la lito post plia sendoloriga injekto ĉirkaŭ tagmeze. Unu el la flegistinoj eniris kun iu rulaĵo kaj gajvoĉe proklamis:

— Rigardu, tio estas por vi.

— Dankon.

— Tute nedankinde, mia kara.

Antaŭ la knabino kuŝis alloga pakaĵo. Kio povus esti tio? Spite al naŭza kapdoloro alvenis scivolo. Ŝi hastis disvolvi la paperan ĉirkaŭkovraĵon kaj ekvidis ludilon: amuzan plastan katon, kiu, kiel evidentiĝis post kelkaj minutoj, kapablis kliniĝi, diri “Saluton”, turni la kapon kaj eĉ oscedi. La interesiĝo de la etulino estis senlima.

La kato mem estis karbe nigra, sed ĝiaj okuloj, estante strasoj, lerte imitis du smeraldojn kaj glimis verde. Tiu kato havis puran vivo-kaj-esperoplenan kaj samtempe iomete ruzan rigardon, en kiu eblis tralegi: “Ne timu! Ĉio en la mondo bone solviĝas, sed ne ĉiuj scias pri tio. Sed mi kaj vi ja nun scias.” Al ĉiu, kiu prenis ĝin enmanen, la kato konstante donadis bonan humoron.

Tio estis tre simple elfarita kaj malmultekosta ĉina ludilo, sed por la knabino ĝi iĝis vere valorega. Ŝi dum horoj ludis per ĝi, kaj kiam alvenadis la tempo de radioterapia seanco aŭ la dorma horo, ŝi zorgeme starigis sian novan amikon sur kredencon aŭ tablon, de kie ĝi ludeme kaj intime, kun ega ŝargo da optimismo, gaje rigardis al ŝi per la rondaj smeraldaj okuloj. La tagoj ekflugis, kiel papilioj.

La neatendita donaco efikis plejeble favore al la sano: pliboniĝis la apetito, ŝi komencis paroli kaj dum la ĉiumatena kontrolo jam kapablis ĝuste priskribi sian staton kaj la sentajn nuancojn de la propra doloro. Kelkaj pliaj tagoj kaj ... baldaŭ ŝi estis jam sana. Tio estis vera miraklo — la tumoro forestis ekde tiam. Tion konfirmis detala testo.

Kaj neniu sciis la nomon de tiu anonimulo, kiu, farante la donacon, kontribuis al la vivo kontraŭmorte. Povas esti, ke li (aŭ ŝi) apartenis al la hospitala personaro. Tio ŝajnis esti la vero — tiu knabino havis neniujn parencojn, nek konatojn, kiuj povus viziti ŝin. Ĉu iu el la orfejo? Hmm ... Dubinde. Apenaŭa probableco.

Espopore

Libroj

La miozota pejzaĝo en la retrospegulo

Oni jam konscias, ke la universo de la esperantaj libroj estas vere plenstela, ne nur ĉar en ĝi estas verkoj por ĉies gustoj, sed ankaŭ ĉar en ties diversaj kategorioj de verkoj, estas eĉ tiuj (neoftaj) libroj, kiuj pli valoras ne pro tio, kion ili diras, sed pro la etoso, kiun ili elvokas al ni. Unu el tiuj kategorioj, kiu laŭvide kreskas dum la lastaj jaroj, estas la tiel nomataj “rememorigaj tekstoj”, tio estas, tiuj, kiuj alportas al ni ies biografion aŭ memoraĵojn pri ne tro fora pasinteco aŭ pri malnovaj tempoj de nia historio.

Esplorenda pasinteco

La multobligo, dum lastaj jaroj, de tiuj tekstoj ja estas interesa fenomeno, ĉar ĝi elmontras, ke nia jam ne tro nova movado havas jam esplorendan pasintecon. Ili ankaŭ kontribuas, por ke oni pli bone konu, kion faris la antaŭaj verdulaj generacioj; ili ja plenigas vakuojn de nia historio kaj eĉ atentigas nin pri homoj, kiuj alie estus kondamnitaj al tute nejusta forgeso.

Evidente, oni devas kompreni, ke tiuj tekstoj ne estas “historio” (laŭ scienca senco): ili enhavas maksimume fragmentojn de la memoroj de la aŭtoro, kaj ili suferas, de la aŭtoro mem, du “cenzurojn”: de la (eble jam febliĝinta) memoro, kiu ĉiam perfidas nin; pri tio, kion ŝi/li preferis ne rakonti. Krome ne ĉiam eblas konfirmi, ĉu tio estas vero aŭ ne. Tamen tiuj problemoj ne malvalidigas la dokumentan rolon de tiuj verkoj, nek por ni, ĝeneralaj legantoj, nek kiel esplormaterialo por estontaj historiistoj de Esperantujo. Kaj tiu estas la plej granda valoro de Kie miozotas memor’, ĵus eldonita libro de Ed Borsboom.

Tuta movada historio

La nur 165-paĝa libreto alportas al ni intervjuojn, artikolojn, skizajn biografiojn de 31 homoj, kies nomoj varias inter Andreo Cseh kaj Gaston Waringhien; nomoj kiel Edmond Privat, Eŭgeno Lanti kaj Humphrey Tonkin (tio estas, preskaŭ la tuta movada historio de la lastaj cent jaroj). Pri nia literaturo, oni trovas tekstojn, kies koloro iras de la sekretaj sonetoj de Kalocsay ĝis la hetajra dancado de Urbanová, kun la spionecaj grizaj tonoj, kiam la aŭtoro renkontiĝis kun Karolo Piĉ.

Tamen eĉ pli gravaj ol tiuj jam konataj nomoj estas tiuj de homoj, kiuj (preskaŭ) ne lasis spurojn en nia historio, kiel Walter Kampfrad (kabeinto pro politikaj kialoj) kaj Margarete Saxl (pri kiu la aŭtoro kolektis eble ĉion, kio ekzistas). Sed estas same konsterne konstati, kiel komentite en la antaŭparolo, la nomojn de tiuj, kiuj, pro la dimensioj de la verko mem, ne trafis la finan tekston: kiel Borsboom kuraĝis flankenlasi homojn kiel Atanas Atanasov kaj Sabine Fiedler?! Ĉu ne estus preferinde prepari pli longan verkon? Al tiuj demandoj nur la aŭtoro mem povos prezenti (ĉu konvinkan?) respondon, tamen oni bedaŭras scii, ke tiuj informoj ekzistas, sed nealireblas.

Mikrohistorio

Oni trovas ankaŭ valorajn informojn pri homoj, kies agado aŭ verkado neniam vekis grandan atenton ene de la tuta Esperantujo, sed kiuj ne estis malpli gravaj por sia loka movado. Ĉi-okaze tiu, kiu legos la informojn, diserigitajn ene de diversaj biografietoj, rapide konstatos, ke, duonkaŝite en multaj biografioj, kuŝas kvazaŭ skizo de la historio kaj de la nederlanda movado kaj de Internacia Esperanto-Instituto (kies agado estis, dum jardekoj, unu el la ĉefmotoroj de la instruado de nia lingvo).

En tio oni tuj perceptas plian gravecon de la libro, ĉar, malgraŭ tio, ke oni multe esploras la historion de niaj internaciaj movadaj asocioj, oni malmulte atentas pri la naciaj kaj lokaj, kvazaŭ ili ne estus samskale, kelkfoje eĉ pli gravaj ol la unuaj. La samo direndas pri kelkaj el niaj institucioj, kies graveco ne rekonatas, ĉar ili mem ne estas konataj. Tial la verko de Borsboom funkcias kiel bona ekzemplo de tio, kion historiistoj nomas “mikrohistorio”: per la analizo de eta institucio aŭ organizo oni eltrovas erojn, kiuj kompletigas pli grandan bildon de nia komuna historio.

Kaj kontemplado de tiu pli kompleta bildo kunportas nin al plia, kaj eble la plej ŝoka, konstato: kiam oni legas tekstojn, kiel tiuj de Borsboom, kiuj, kiel mi diris supre, havas la povon elvoki en ni alitempan etoson de nia verdula mondeto, kaj komparas la tiamajn kaj la nunajn movadajn kondiĉojn, pri kiuj oni preskaŭ ĉiutage ricevas novajn, preskaŭ ĉiam malagrablajn, informojn; ni, kiuj hodiaŭ kunvojaĝas en la esperanta aŭto, ne kapablas eviti tiun vere amaran senton, ke la plej bela pejzaĝo, kiun oni nun povas rigardi, estas tiu montrata de la retrospegulo.

Fernando Pita

Ed Borsboom: Kie miozotas memor’. Eld. Internacia Esperanto-Instituto, Hago, 2017. 165 paĝoj, broŝurita. ISBN 978-908056514-2.

Prezo ĉe FEL: 9,50 eŭroj + afranko.

Libroj

Pri mita homo kaj ties ekzempla vivo

Estas kredinde, ke ĉiuj preferas, ke ilia lando estu internacie montrata kaj vidata laŭ sia plej bona flanko, aŭ ke almenaŭ oni ne diskonigu pri ĝi malveraĵojn. Specife pri brazilanoj, mi povas aserti, ke al la plimulto de ili estas terure vidi la landon montrata kiel regiono regata de la triopo karnavalo-plaĝoj-futbalo. Brazilo ja estas multe pli kompleksa lando, kies stereotipoj, se iam validaj, ne plu kongruas al la realaĵo.

Pro tio estas tre interese rimarki la zorgemon, kun kiu Vlastimil Novobilský, verkante pri la vivo de nia (tio estas, samtempe lia kaj ankaŭ mia) samlandano Francisko Valdomiro Lorenz, pentris la kompleksan bildon de la suda Brazilo, plenplena de germanoj, poloj, italoj, rusoj, ukrainoj kaj ĉeĥoj. Ĝustamezure la aŭtoro bildigis la precipe eŭropdevenan kulturan mozaikon de tiu parto de mia lando.

Enmigrintoj

Tio iĝas eĉ pli interesa, kiam temas pri ĉeĥaj enmigrintoj, eta homgrupo, kiu ĝenerale konsistis precipe el unuopuloj, kiuj iamaniere perdiĝis inter aliaj, pli grandnombraj eŭropanaj grupoj. Rilate al tio, la trafa kaj preciza priskribo de tiamaj vivkondiĉoj de tiuj enmigrintoj — kiel Lorenz mem — estas alia favora punkto en la libro, kiu ne maskas ties malfacilaĵojn ĉe alkutimiĝo al tute novaj klimato, manĝaĵoj, lingvo, socio, moroj ktp. Kvankam ili formis siajn proprajn vilaĝojn, ili ja alfrontis tute novan mondon!

Kaj tia estis la vivo de Francisko Valdomiro Lorenz, homo, kiun oni povas vere kromnomi (esperanta) pioniro de la du mondoj, ĉar li ja enkondukis Esperanton en la siatempan Bohemion kaj poste en Brazilon (kie li, kvankam tio estas debatebla, estis ĝia unua scipovanto). Sed ne nur pri Esperanto li pioniris: tuj alveninte, li, ĉeĥo, verkis portugallingvan instrumetodon por poloj (metodo, kiu, mi kredas, ankaŭ estis la unua).

Eksterordinara vivo

Ja la vivo de Lorenz estas eksterordinara. Tamen mi vetas, ke la libro estos malsimile legata de brazilanoj kaj de eŭropanoj. Tiel estos, ĉar multaj aspektoj de lia vivo jam estas konataj de brazilaj esperantistoj, precipe tiuj rilataj al lia agado por Esperanto kaj por disvastigado de la spiritisma doktrino, al kiu li konvertiĝis jam en Eŭropo.

Do brazilanoj certe pli interesiĝos pri la junecaj jaroj de Lorenz, ankoraŭ en lia denaska lando; pri liaj studentaj vivojaroj kaj pri lia partopreno en la politikaj movadoj dum la finaj jaroj de la Aŭstro-Hungara Imperio. Aliflanke, al eŭropanoj la vivojaroj de la elmigrinto, certe, vekos pli da intereso, precipe pro la malfacilaĵoj de li trovitaj tuj post lia alveno en Brazilon, landon tiam travivantan la vere konvulsiajn komencajn jarojn de sia respublikana vivo.

Fakte, la vivo de Lorenz estis tiel eksterordinara, ke ĝi akiris mitologiajn tonojn: iuj diras, ke li scipovis 104 lingvojn! Aliaj diras, ke li sekrete reiris al Eŭropo, laborante kiel tradukisto por la brazila armeo, kiu tiam renovigis sian armilaron ... Tion, evidente, oni neniam povos konfirmi, sed almenaŭ unu el tiuj legendoj fariĝis reala: dum jardekoj oni diris, ke la ĉeĥo Lorenz verkis, tute en Esperanto, kompletan gramatikon de brazila indiĝena lingvo, la tupia ... kvankam la fakto ĉiam sonis ja nekredeble — ĉar oni neniel povas imagi, kiel li estus lerninta tiun lingvon, tute ne uzatan en la regiono, kie Lorenz vivis. Brazila profesoro Fabrício Possebon decidis senvualigi tiun legendon, kaj li trovis, ĉe la nepo de Lorenz, la manskribaĵojn de tiu gramatiko! La Kompleta gramatiko de la tupia lingvo estis eldonita en 2015, kaj estas tre bona dokumento pri tiu lingvo. Ja la mito daŭre kreskas, kaj mi aŭdacas kredi, ke al la eŭropa legantaro tiu mito same estos tre interesveka.

Citaĵoj

Revene al la libro, mia recenzista rolo postulas de mi, ke mi diru, ke, kompreneble, prepari biografion de homo, forpasinta antaŭ sesdeko da jaroj, en malgranda urbo de alia kontinento, kaj pri kiu informoj ĝenerale estos en alilanda lingvo, tute ne estas facila afero; pro tio oni devas pardoni la fakton, ke la teksto de Novobilský estas plena de citaĵoj de aliaj tekstoj, kiel, ekzemple, korespondado de Lorenz kun liaj familianoj en Ĉeĥio, membiografiaĵoj el aliaj libroj ktp. Kontraŭe al tio, kio atendeblus, la aŭtoro sukcesas bone “kudri” ilin al sia propra verkado, ne permesante, ke ĝi fariĝu (teda) ripetado de informoj jam multe konataj.

Tamen vere surpriza estas la fakto, ke la aŭtoro nenie mencias la verkon O homem que sabia demais (La viro, kiu tro multe scipovis), biografio de Lorenz verkita de la brazilano José Carlos Leal, eldonita en 2008. Kvankam kelkaj partoj de la tekstoj sonas al mi kvazaŭ esperantigo de la teksto de Leal, informo pri tiu verko mankas kaj, ĉar en sia libro Novobilský mem diras, ke li ricevis helpon de diversaj brazilanoj por sia esplorado, estas tre malfacile pensi, ke li tute ne sciis pri la ekzisto de tiu libro. Certe, temas aŭ pri manko de registrado de tiu fonto fare de unu el la kunlaborantoj aŭ, ĉar la esperanta versio estas traduko de la ĉeĥa originalo, ke ĝi estas same mallongigo, kaj tial la bibliografia mencio estas forigita.

Inspiro por nun

Tio, mi asertas, neniel damaĝas la kvaliton de la teksto de Novobilský, ĉar li trafas en tion, kio, laŭ mi, estas la plej grava datumo rilate al tiu eksterordinara homo, kiu estas F. V. Lorenz. Mi vere kredas, ke lia sindediĉo al lernado, instruado kaj al kulturo, kiu estas objekto de granda miro por ĉiuj; lia fideleco al la homaj valoroj; lia kredo je la scio kaj kulturo kiel ilo por levi ne nur la materiajn, sed ankaŭ la spiritajn vivkondiĉojn de homoj, devas vere inspiri nuntempajn homojn, kiuj vivas en tempo, en kiu kaj kulturo kaj tiuj homaj valoroj estas tiel, ĉiel kaj ĉie, malaprezataj.

Fernando Pita

Vlastimil Novobilský: Francisko Valdomiro Lorenz. Tr. M. Turková. Eld. KAVA-PECH, Dobřichovice, 2017. 160 paĝoj. ISBN 978-80-87169-80-3.

Prezo ĉe FEL: 14,31 eŭroj plus afranko.

Lingvo

AKTUALE

Balotoj kaj lingvaj rajtoj en Rusio

Dmitrij Jevsejev estas ĵurnalisto, kiu interesiĝas pri lingvaj rajtoj en Rusio, precipe rilate la politikan aspekton. Li konsentis respondi kelkajn demandojn de Monato, kio ebligas plibonigi la komprenon de kompleksa lingva situacio, kia estas tiu de Rusio.

Monato: Ĉu vi povas prezenti la strukturon de Rusia Federacio? Kiuj estas ĝiaj oficialaj lingvoj?

Jevsejev: Laŭ la konstitucio, Rusia Federacio dividiĝas en 89 federaciajn “subjektojn” (kelkfoje nomatajn “regionoj”), el kiuj 22 estas respublikoj, 9 teritorioj, 46 provincoj, 3 urboj de federacia graveco, 1 aŭtonoma provinco kaj 4 aŭtonomaj distriktoj. Ŝanĝoj al la konstitucio okazis post la aliro de la respubliko Krimeo, okazinta en 2014.

Ekzistas tri tipoj de “subjektoj” laŭ la etna principo: la respublikoj, kiuj formale havas sian propran ŝtatecon, la aŭtonomaj regionoj kaj la aŭtonomaj distriktoj. La oficiala lingvo de la federacio en la tuta teritorio, laŭ artikolo 68 de la konstitucio, estas la rusa. La respublikoj ja rajtas tamen starigi siajn proprajn ŝtatajn lingvojn. Nuntempe en la teritorio de la naciaj respublikoj 35 lingvoj estas ŝtataj, kaj 14 lingvoj havas oficialan statuson, kion antaŭvidas la statutoj kaj la leĝoj de la aŭtonomaj distriktoj kaj de la aŭtonomaj regionoj.

En 2014, post la aliĝo de Krimeo al Rusia Federacio, ankaŭ la krime-tatara kaj la ukraina lingvoj estis aldonitaj. En iuj regionoj de Rusia Federacio plu estas viglaj polemikoj pri la kvanto de lingvoj, kiuj devus havi apartan leĝan statuson. Ekzemple, en la plej multkultura regiono de Rusio, la respubliko Dagestano en Kaŭkazo, oni jam de multaj jaroj diskutas pri tio, kio protektindas, kaj ankaŭ pri la difino mem de lingvoj. En la diversaj versioj de specifa leĝprojekto la nombro de protektindaj lingvoj varias inter 28 kaj 32.

Monato: Kian lokon havas en Rusia Federacio la temo de lingvaj rajtoj kadre de la politika laborprogramo?

Jevsejev: Oni povas diri, ke estas malmulte da atento pri ili. Eblas facile konstati tion, foliumante la programojn de la ĉefaj politikaj partioj, kiuj prezentis sin por la balotoj okazintaj la 18an de septembro 2016 por Dumo, tio estas la Malsupra Ĉambro de la Parlamento de Rusia Federacio. En la programo de Unueca Rusio, kiu estas la majoritata partio, aperas nur trifoje la vorto “lingvo”. Kaj en tiun de la Komunista Partio de Rusia Federacio la sama vorto estis enmetita nur unu fojon. La Liberala Demokratia Partio enigis en sian programon tre provokajn ideojn, interalie tion, ke oni devigu la regionajn aŭtoritatojn nuligi la nacilingvan edukadon de infanoj, ĉar por ĉi-lastaj tio estus senutila plia ŝarĝo kontraŭa al la principo de la rusia unueco. En la programoj de la ceteraj dek unu politikaj partioj, kiuj partoprenis la balotojn, la temo de lingvaj rajtoj — krom kelkaj esceptoj — forestas.

Monato: Ĉu en la elekta procezo dum la lastaj balotoj oni respektis la lingvajn rajtojn de voĉdonantoj kaj voĉdonatoj?

Jevsejev: Temas pri kompleksa demando: ofte estas grandaj diferencoj ene de Rusia Federacio. La federaciaj leĝoj priskribas detale ĉiujn dokumentojn por la registriĝo al la balotoj, ili klarigas la proceduron, sed ne indikas, en kiu lingvo la aferoj okazu. Mi ne trovis precedencojn de homoj plendantaj pri la subpremado de la rajto plenigi la dokumentojn en sia gepatra lingvo. La ĝenerala interpreto estas, ke ĉiujn necesajn paperojn nepras plenigi en la rusa.

Koncerne la propagandon, la nuna leĝaro en Rusio preskaŭ ne reglamentas la uzadon de lingvoj dum la balot-kampanjo. Al la partioj kaj al la kandidatoj 28 tagojn antaŭ la tago de la balotoj oni allasis liberajn spacojn en la publikaj amaskomunikiloj, inkluzive tiujn, kiuj uzas regionajn lingvojn. La decido eldoni propagandajn materialojn en minoritataj lingvoj estas tasko de la regionaj oficejoj de la politikaj partioj. Pro tio la situacio estas tre malsama de unu regiono al alia.

Ekzemple, en la ĵurnalo Nogaj davysy (La voĉo de nogajoj) de la respubliko Karaĉajio-Ĉerkesio, kiu aperas en la nogaja lingvo, la politika reklamo aperas nur en la rusa. Male en la eldonaĵo Lezgi gazet (Lezga ĵurnalo) de la respubliko Dagestano, eldonata nure en la lezga lingvo, la propaganda materialo en la rusa estas 50-procenta, dum la restanta duono estas en la lezga lingvo. La gazeto Kyzyl Tan (Ruĝa tagiĝo), publikigata en la respubliko Baŝkirio en la tatara lingvo, havas siaflanke reklamojn nur en la tatara. En Interreto la procezoj de tutmondiĝo kaj lingva rusiĝo estas pli fortaj, tiel ke preskaŭ ĉiuj politikaj partioj uzis nur ruslingvajn varbilojn.

Monato: Ĉu la voĉdoniloj aperas nur ruslingve?

La rajto decidi pri la eventuala utiligo de minoritataj lingvoj sur la voĉdoniloj apartenas al la balotaj komisionoj de Rusia Federacio. Multaj inter ili decidis presi la voĉdonilojn kaj en la rusa kaj en loka lingvo de unuopaj respublikoj. Interesa situacio estis en la ĉuvaŝa respubliko, kie en la sama tago oni voĉdonis ne nur por la federacia Dumo, sed ankaŭ por la Ŝtata Konsilio de la respubliko. La voĉdoniloj por Dumo estis eldonitaj nur en la rusa; tiuj por la Ŝtata Konsilio de Ĉuvaŝio en du lingvoj: la rusa kaj la ĉuvaŝa.

La voĉdonanto Ilja Ivanov, kune kun sia edzino, petis ĉiujn voĉdonilojn en la ĉuvaŝa lingvo kaj, ne ricevinte ilin, kompletigis skriban plendon en la ĉuvaŝa lingvo. La prezidanto de la balota komisiono konsideris la fakton kiel “provokon” kaj vokis la policon, kiu tamen ne trovis en la agoj de Ivanov ian ajn leĝrompon.

Estas interese, ke ekzistas ankaŭ konfliktaj situacioj ligitaj kun la traduko de la voĉdoniloj en regionajn lingvojn. Ekzemple, kandidato por la federacia Dumo de la partio Jabloko, nome Igor Veselov, prezentis plendon al la rusa Centra Balotkomisiono koncerne la fakton, ke lia unua nomo kaj patronomo en bulteno ne estis tradukitaj en la tataran, kiel male tiuj de la ceteraj kandidatoj (supozeble tataroj). Laŭ Veselov, tio okazis por substreki lian naciecon, kaj tiaĵon la nuna voĉdona leĝo malpermesas.

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio

[FORIGITA!: bildo]

Dmitrij Jevsejev estas ĵurnalisto zorganta pri lingvaj rajtoj en Rusio, ĉefe rilate politikon. Li afable respondis la demandojn de Monato, kio ebligas al la legantaro kompreni pli detale la nefacilan lingvan situacion de Rusio. Foto: DMITRIJ JEVSEJEV.

[FORIGITA!: bildo]

Voĉdoniloj en la tatara lingvo. Fonto: izbirkom.tatarstan.ru, gazetara servo de la balota komisiono de la Tatara Respubliko.

[FORIGITA!: bildo]

Ruslingva politika reklamo en la ĵurnalo Nogaj davysy. Fonto: nogay-davysy.smi09.ru, oficiala retejo de Nogaj davysy, 8a de septembro 2016.

[FORIGITA!: bildo]

En la eldonaĵo Lezgi gazet de la respubliko Dagestano la propaganda materialo en la rusa estas 50-procenta, dum la restanta duono estas en la lezga lingvo. Fonto: lezgigazet.ru, la oficiala retejo de Lezgi gazet, 8a de septembro 2016.

[FORIGITA!: bildo]

En la eldonaĵo Lezgi gazet de la respubliko Dagestano la propaganda materialo en la rusa estas 50-procenta, dum la restanta duono estas en la lezga lingvo. Fonto: lezgigazet.ru, la oficiala retejo de Lezgi gazet, 8a de septembro 2016.

Libroj

Po-ete poete

Jen, laŭ la kovrilo, “krestomatio tradukaĵa el pluraj jardekoj”. En ĝi ariĝas ĉirkaŭ 219 verkoj aŭ verkpecoj de 129 aŭtoroj el 16 lingvoj. Tamen krestomatio ĝi ja ne estas, kiel la tradukisto mem asertas en la fino de la Antaŭparolo. Krestomatio, aŭ antologio, estas verka florkolekto, kiu arigas la plej bonajn verkojn de unu aŭ pluraj aŭtoroj. En ĉi tiu libro la celo estis ordigado de ĉiuj verkoj, kiujn la tradukisto publikigis en diversaj revuoj tra la jaroj. Krom tio, aperas ankaŭ kelkaj verkoj ankoraŭ ne eldonitaj en ajna revuo, kiel menciiĝas en la fino de la 9a paĝo. En la unua alineo de la Antaŭparolo, la tradukisto ĝin prezentas “sensistema kompilaĵo”.

La publikigo de tia kolekto estas imitinda procedo, ĉar tiel la leganto facile trovas la verkojn en unusola libro, sen la neceso ilin serĉi tra la paĝoj de amaso da revuoj, ne ĉiam facile disponeblaj, precipe post multaj jaroj. Plej abundas poezio en la libro, sed troveblas en ĝi ankaŭ prozaĵoj kaj, malpli ofte, dramaĵoj.

Malgraŭ tio, ke en ĝi aperas verkoj el 16 lingvoj, la plej granda parto el ili estas tradukoj el la nederlanda, el la latina kaj el la helena. Eĉ se oni ne antaŭscius, ke tiuj estas ja la precipaj literaturaj lingvoj de la kompilinto Gerrit Berveling, ĉi tiu montrofenestro tion evidentigas.

La libron la tradukisto dediĉas al la brazilano Gersi Alfredo Bays kaj al lia Fonto. Estas kortuŝe konstati, ke en mondo, kie oni uzas kaj trouzas la homojn, troviĝas amikeco kaj dankemo. Ilia literatura kunlaborado, trapasinte kelkajn periodojn, komenciĝis en 1988, kaj ĝi plu daŭras ĉiam, kiam tio eblas. Plej intensa estis la kunlaboro inter 1993 kaj 2006, la jaroj, en kiuj Gerrit Berveling redaktis la revuon Fonto.

En la Antaŭparolo sur la paĝoj 8-9 Gerrit Berveling esprimas “specialan mencion” pri sia kunlaboro kun La Karavelo de sia “amiko João José Santos”. Sekvas granda listo de verkaj titoloj, tradukitaj de Gerrit, kiujn ĉi tiu revuo publikigis. Ĉiuj numeroj de La Karavelo estas senpage disponeblaj en PDF-versio en ĝia retejo www.karavelo.net, kie troveblas tradukaĵoj de Gerrit Berveling kaj de multaj aliaj tradukistoj kaj aŭtoroj.

Oni ne povas preteratenti la sekvan alineon ankaŭ el la Antaŭparolo:

“Aliaj redaktoroj, eble, emus protesti, ke tiun ĉi revuon mi favoras, menciante ĉion ĉi, sed ja vidu: estas tre speciala okazo — en neniu alia revuo mi kontribuis ĉiunumere per tradukaĵo el la Latina!” (Ipsis uerbis).*

La redaktisto de La Karavelo, kiu mem estas licenciita pri klasikaj lingvoj kaj literaturoj, estis do en situacio, favora al komprenado pri la valoro de la ellatinaj tradukoj, kiujn aliaj eĉ ne kapablas gustumi. Tamen tre ofte la legantoj kaj la legontoj havas pli rafinitajn gustojn ol la redaktistoj. Krome, literaturaj verkoj ne elĉerpiĝas en la vivtempo de siaj aŭtoroj, tradukistoj kaj eldonistoj. Ili plu trapasas historion, kiel kometoj, por dialogi kun homoj de senlimaj epokoj. Ofte la kvalito kaŝiĝas ekstermode kaj eksterkoterie, en anguloj de la mondo, for de la aplaŭdoj de la potenculoj, kiuj ekzistas en ĉiuj socioj kaj societoj.

Libro dika, bone organizita, ekvilibra, iom aŭstera, kie ne mankas la necesaj piednotoj, sed kiu ne havas balastojn. Forme kaj enhave ĝi respegulas la solidan klasikan kleriĝon de la aŭtoro.

La leganto ĝin havu sur la sofotableto, kaj fojfoje legu po-ete pecon, en dialektika babilo kun aro da aŭtoroj, kiuj viciĝas tra preskaŭ tri mil jaroj da eŭropa literaturo.

João José Santos

Legu po-ete. Krestomatio tradukaĵa el pluraj jardekoj. Tradukis Gerrit Berveling. Eld. VoKo, Rijswijk, 2017. 430 paĝoj.

* 1. Ipsis uerbis: (Lat.) Precize en tiuj vortoj.

Moderna vivo

INTERVJUO

Egaleco inter ĉiuj homoj

Andreij Sergeev estas aktivisto de Aljanca heteroseksualov i LGBT (alianco de malsamseksemuloj kaj GLAT*) en Ruslando.

Monato: Kion celas la alianco de malsamseksemuloj kaj GLAT? Ĉu vi povas rakonti pri via asocio?

Andreij Sergeev: Ni celas la egalecon de la civitanoj sendepende de ilia seksemo kaj seksa identeco. Nia asocio aperis en majo 2012 en Sankt-Peterburgo, kiam okazis protestoj en Rusio kontraŭ la balotaj fraŭdoj okazintaj en decembro dum la parlamenta voĉdonado. La aliancon fondis du malsamseksemuloj: Natalia Cimbalova, kiu havis politikan azilon en Hispanio kaj forlasis Rusion en 2014, kaj Sergeij Kondraŝov, kiu translokiĝis kun sia familio al Aŭstralio.

Monato: En 2017 Novaja Gazeta raportis pri la amasa persekutado de samseksemuloj en Ĉeĉenio, kiu estas ankoraŭ sub la regado de la Rusia Federacio. Ĉu ankaŭ viaj aktivuloj estis perfortitaj? Kia estas la situacio en aliaj regionoj de tiu federacio?

Andreij Sergeev: En Ĉeĉenio, bedaŭrinde, preskaŭ ne aktivas organizaĵoj pri homaj rajtoj — kiujn oni entute ne respektas. Tio validas ne nur pri la samseksemula movado, sed ankaŭ pri la opozicio de la klano Kadirov (la homoj ĉirkaŭ la reganto de la regiono) kaj sendependaj ĵurnalistoj. Perforton suferas entreprenistoj, drogodependuloj kaj multaj aliaj. Persekutado de samseksemuloj nur reliefigis la problemon.

Laŭ ĉeĉenaj kutimoj indas, ke viro edziĝu, havu infanojn. Preskaŭ ĉiuj samseksemuloj krom la junuloj vivas en sekreto kaj renkontiĝas en fermitaj apartamentoj. Fakte, la konstitucio kaj la leĝoj de la Rusia Federacio ne estas respektataj en Ĉeĉenio; tribaj kutimoj kaj normoj de Islamo pli fortas tie.

En Rusio estas pli toleremaj urboj, kiel Sankt-Peterburgo aŭ Ekaterinburgo, dum kontraŭgejeco fortas en iuj kaŭkazaj regionoj, samkiel en malgrandaj provincaj vilaĝoj. La aktivistoj de la Alianco estas plurfoje atakitaj dum sia agado, sed feliĉe, neniu estas grave vundita. En 2012 grupo da naciistoj atakis niajn aktivulojn, sed nur unu el la atakantoj estis kondamnita pro huliganismo. En 2013, kiam la aŭtoritatuloj aprobis leĝon por malpermesi la “propagandon de gejeco”, Dmitrij Ĉiĵevskij, perfortita aktivisto de Sankt-Peterburgo, kun kiu ni kunlaboris, perdis siajn okulojn.

Multaj estis devigitaj forlasi Rusion: Dmitrij Ĉiĵevskij iris al Usono, la aktivisto Kiril Kalugin translokiĝis en Germanion, post kiam la rusaj sekretaj servoj kaptis lin. Estas aliaj premmetodoj: mi mem perdis mian laborpostenon en marto de tiu ĉi jaro.

Monato: Kial la polico subpremas vin per perforto? Ĉu la GLAT-movado estas “danĝera” por la stabileco de la registaro?

Andreij Sergeev: En Rusio la problemon pri libereco kunveni spertas ne nur samseksemuloj. Ĉi tio validas ankaŭ por la opozicio kaj la simpla loĝanto, kiu esprimas sin pri kelkaj problemoj. La aŭtoritatuloj mem decidas, ĉu manifestacio povas okazi, kaj ofte oni simple ne donas la permeson, aŭ oni donas la permeson nur se iu manifestacio okazos ekster la urbo, en arbaro aŭ apud iu tombejo. La potenculoj agas neracie, oni strebas subpremi ĉiun ajn civilan movadon kaj aktivecon, kun maloftaj esceptoj koncerne al iuj sociaj kampoj, kie ili ne vidas minacon por si mem (ekzemple karitato, traktado de malsanaj infanoj, ktp.)

Estas ĝenerala kontraŭgeja fono: sodomio estis krimo ĝis 1993. Krome, ankoraŭ nun en malliberejaj medioj la gejoj estas la plej malalta klaso de malliberuloj, kiuj plenumas la plej malpurajn kaj malfacilajn laborojn, humiligate kaj perfortate.

Plie, la rusa ortodoksa eklezio, kiu ĉiam pliligiĝas al la aŭtoritatuloj, stariĝas kontraŭ la GLAT-movado, kaj la patriarko Kiril nomis samseksan geedzecon signo de la apokalipso.

La aŭtoritatuloj uzas kontraŭgejecon por forigi la atenton de la aliaj problemoj. La samseksemuloj estas demonigataj kiel pedofiliuloj. “Vi ne volas esti similaj al ili, ĉu?”.

Massimo Ripani

korespondanto de Monato en Rusio

[FORIGITA!: bildo]

Andreij Sergeev, aktivisto de la rusa alianco de malsamseksemuloj kaj GLAT.

[FORIGITA!: bildo]

La ĉefo de la distrikto Vyborg en Leningrado diris, ke en lia distrikto ne povas kaj ne devas esti samseksemuloj, kaj invitis ilin translokiĝi al Eŭropo.

* 1. GLAT: akronimo de gejoj, lesbaninoj, ambaŭseksemuloj kaj transgenruloj.

Turismo

ARKEOLOGIO

Unikaj ŝtongloboj

En la sudo de Kostariko turistoj povas viziti arkeologian areon ĉe la delto de la rivero Diquís [dikís]. Tie indianoj skulptis ŝtonglobojn ekde la jaro 300 post Kristo, sed la apogeo okazis inter la jaroj 800 kaj 1500. Ilia diametro varias de kelkaj centimetroj ĝis 2,66 metroj.

Ekzistas kvar lokoj en la areo, kie estas ŝtongloboj. Sed nur en unu el ili, Finca 6, la ŝtongloboj estas tie, kie la indianoj skulptis ilin, uzante lokajn materialojn.

Laŭ fakuloj la ŝtongloboj simbole montris rangon, povon, socian kaj politikan pozicion kadre de la enlanda hierarkio. Antaŭ kelkaj jaroj oni akceptis ilin en la Liston de Monda Kulturheredaĵo de Unesko.

Turistoj povas vidi kelkajn ekzemplerojn de la ŝtongloboj ankaŭ en la nacia muzeo de Kostariko en la ĉefurbo San-Joseo kaj rete ĉe www.diquis.go.cr.

Hugo Mora

korespondanto de Monato en Kostariko

[FORIGITA!: bildo]

La diametro de la kostarikaj ŝtongloboj varias de kelkaj centimetroj ĝis 2,66 metroj. Foto: HUGO MORA

Leteroj

Dungi rifuĝintojn

La vidpunkto de Jiri Proskovec (Monato 2017/11, p. 5) pri rifuĝintoj en Germanio laŭ mi ne respegulas la realon. De kie li havas la aserton, ke 80 % de la germanoj en 2015 kontraŭis, ke Merkel akceptu multajn rifuĝintojn? Fakte, dum Merkel kiel aliaj rifuzis en 2014 finance subteni la rifuĝintosavan iniciaton Mare nostrum (Maro nia) de Mario Letta, la tiama itala ĉefministro, ekestis en Germanio bonveniga kulturo kun multaj helpiniciatoj. Unu jaron poste Merkel sekvis tiun popolan movadon.

Intertempe kontraŭagas kelkaj politikistoj “popolismaj” (fakte: demagogaj), kaj parte sukcesas. Neniu serioza helpemulo atendis, ke la integrado daŭros nur monatojn. La germana ekonomio daŭre — kiel komence — dungas rifuĝintojn kaj volas dungi pli, aldone al enmigrintoj el EU. La plej granda obstaklo estas, ke politikistoj rifuzas laborpermeson speciale por rifuĝintoj kun limigita protektostato. La ekonomio aldone volus varbi specialistojn ne trovatajn inter la azilpetantoj. Por tio oni bezonus enmigradoleĝon, de jardekoj malebligatan de kelkaj politikistoj.

Werner Fuss

Germanio

Moderna vivo

KUBO

Japanio helpas Havanon

La pasintan 23an de novembro 2017 Japana Sistemo de Internacia Kunlaborado (JICS, laŭ la anglaj komencliteroj) kaj Havana Konsilio de la Provinca Administrado (HKPA) subskribis interkonsenton por kontribui al la purigado en la kuba ĉefurbo.

La japana registaro disponigos 10 milionojn da usonaj dolaroj el internacia fonduso por protektado de la medio, sano kaj vivokvalito. 8,5 milionoj estas la kosto de 64 novaj rubkamionoj por transporti solidajn forĵetaĵojn, kaj per la restanta mono oni aĉetos ekipaĵojn.

Bonaj rilatoj

Reynaldo García Zapata, prezidanto de HKPA kaj subskribinto de la dokumento, dankis la japanan registaron pro la nobla projekto ebligonta havi pli puran, sanan kaj belan urbon, kiu en 2019 festos sian 500an datrevenon. “Oni bezonas 92 rubkamionojn por efika purigado en la ĉefurbo, sed nuntempe funkcias ĉ. 40. La novaj transportiloj estas tre gravaj por la koncernaj taskoj.”

La estro de JICS Takuma Momoi konfirmis la volon de la japana registaro daŭrigi kaj progresigi la rilatojn kun Kubo. Li diris, ke la nuna interkonsento estas tre grava por Havano, kie ĉiu loĝanto produktas averaĝe unu kilogramon da rubo ĉiutage.

“De antaŭ preskaŭ 30 jaroj nia Sistemo — kies ĉefsidejo troviĝas en Tokio — okupiĝas pri iniciatoj disvolviĝantaj en diversaj mondopartoj.” Li aldonis, ke nun al ili estis taskite plibonigi la purigadon en Havano.

Kromaj agadkampoj

La dua parto de la menciita projekto celas branĉojn de komunumaj aferoj, kiel funebroservoj kaj verdaj areoj.

Momoi klarigis, ke lia lando sekvas ankaŭ la Protokolon de Kioto pri la redukto de forcejaj gasoj.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

UNESKO

Dispartiĝo inter riĉaj kaj evoluantaj landoj

De la 30a de oktobro ĝis la 14a de novembro 2017 okazis la 39a Ĝenerala Konferenco de Unesko. Eble pli klare ol kutime evidentiĝis la dispartiĝo de la mondo inter riĉaj kaj evoluantaj landoj. Kvankam ĉiu lando (granda kiel Ĉinio aŭ malgranda kiel Monako) havas unu voĉon, ne ĉiu povis sendi grandan nombron da reprezentantoj, kiuj aktive partoprenis la laboron de la diversaj komisionoj.

Riĉeco petrola sed ne parola

Pro kruda petrolo iuj arabaj landoj estas tre riĉaj. Tiel Sauda Arabio kaj Kataro povis renovigi la grandan salonon kontraŭ pago de 68 milionoj da dolaroj. La oficiala inaŭguro venigis centon da reprezentantoj kun tradicia vestaĵo. La manĝo estis senkosta por ĉiuj, kaj la asocio, kiu aljuĝas la Hamdan-premiojn, malavare distribuis reklamsakojn.

Kvankam la araba estas unu el la ses laborlingvoj, malofte intervenis la arablingvaj reprezentantoj, kaj ofte ili ne aperis en la flankaj aranĝoj (ekz. edukado). Okaze de debato pri rezolucio ili parolis en la franca aŭ la angla (en la lingvo, en kiu ili studis juron).

Tiu fakto sentiĝis en la elekto de la nova Ĝenerala Direktoro. La Plenumkomitato devis elekti inter du kandidatoj: la iama franca ministrino pri kulturo Audrey Azoulay [odré azulé] kaj la katara reprezentanto. Venkis la franca kun diferenco de nur du voĉoj. Ĉu eblas imagi la diskutadon malantaŭ la kulisoj?

(Mal)membriĝo

La amaskomunikiloj ĉefe raportis pri la retiriĝo de Usono kaj Israelo. Usono ŝuldas multjaran “kotizon” al Unesko, sed tamen uzis sian parolrajton.

Alia interesa fakto estis la akcepto de la dek-unua observanto. Unuafoje ne temis pri sendependa ŝtato. Oni bonvenigis, kun la beno de Francio, Nov-Kaledonion (franca insulo en Pacifika Oceano). Ne estis klare, ĉu la akcepto okazis cele al plia protektado de la oceano (kontraŭ poluado de la nikelindustrio), aŭ cele al antaŭreferendumo pri sendependeco.

Kontraŭ belaj frazoj

El raporto de Monda Banko oni eksciis, ke nur 22 % de la lernejoj sude de Sahelo havas aliron al elektro. Tamen Afriko de dekoj da jaroj estas prioritato de Unesko. Ĉi-rilate la ministro pri edukado de Tunizio ne ŝparis siajn vortojn: “La statistikoj kaj studoj de Unesko estas bonaj, sed ĉu vi iam demandis vin ĉu la ŝtatoj povas plibonigi la situacion? Eliru pli ofte el viaj laborĉambroj kaj vidu surloke!”. Ĉar efektive, eĉ se ideale estas bone, ke la instruistoj estas kvalifikitaj, en multaj landoj ili ne volas instrui en loko for de “civilizo”, kaj sekve tie instruas iu ajn, kiu sin proponas. Ofte la ŝtato ne havas monon por trejni instruontojn en medio kun dekoj da lokaj lingvoj. La samo okazas koncerne la instruadon de knabinoj: multaj ne iras al lernejo, ĉar mankas ŝloseblaj necesejoj.

Kadre de la temo klimatŝanĝiĝo oni konsentis pri belaj etikaj principoj esperante, ke ĉio ne restos surpapere, sed iĝos motoro por la landoj.

Ĵurnalistoj

La komisiono pri informado en unu tuta posttagmezo diskutis nur tri paragrafojn de la antaŭparolo pri la statuso kaj protekto de ĵurnalistoj. Tamen la tuta rezolucio estis pridiskutata de la ŝtatoj dum pluraj monatoj, ĝi revenis al la sekretario, kiu prilaboris komunan tekston dum kelkaj monatoj kaj resendis ĝin al la ŝtatoj ktp.

Belaj estis ankaŭ la intervenoj pri la danĝera vivo de ĵurnalistoj dum konflikto. Reprezentanto de nedemokratia lando volis kredigi, ke ne temas pri specialaj servoj, kiuj malaperigis ĵurnaliston tro esploreman, sed ke ĵurnalistoj estis mortigitaj de la amantoj de iliaj amikinoj ...

Similaj problemoj ekzistas pri ĵurnalistinoj. Laŭ iuj ili ne aparte suferas pro sia ineco ... Oni tamen povas esperi, ke tiu baza teksto helpos la ĵurnalistojn fari sian laboron surloke.

Supozeble la nova Ĝenerala Direktorino daŭrigos la paŝojn por enpostenigo de virinoj, emfazos tutmondiĝon kaj engaĝiĝon de progresantaj aŭ malgrandaj landoj, pledos pri protektado de la minoritatoj (ĉu pro religio, ĉu pro klimatŝanĝiĝo) kaj ne estos tro ĝenata de iuj.

Renée Triolle

korespondanto de Monato en Francio

Leteroj

Malfacilas dialogi

Alex Humet en sia Vidpunkto (Monato 2017/12, p. 5) skribas: “Demokratio, libereco kaj respekto por homaj rajtoj. Ĉi tiuj estas la fundamentaj valoroj de Eŭropo.” Tamen mankas io grava, nome “respekto de la reguloj”. Laŭ lia rezonado mi ja rajtus havi plurajn edzinojn, sed mi loĝas en Italio, kie tio estas malpermesita. Punkto fino.

Ĉu vere mankas politikistoj pretaj dialogi? Pri kio kaj kun kiu ili dialogu? Serioza medicinisto neniam dialogu kun ĉarlatanoj. Same, serioza ŝtatnivela politikisto ne volas dialogi kun regionaj politikistoj. Tiel estiĝis senelira situacio inter Hispanio kaj Katalunio. Ĉio evoluis kvazaŭ greka tragedio: ĉiuj kondutis ĝuste (laŭ siaj propraj kriterioj), sed la rezulto estas katastrofa.

Oni memoru pri la iama Jugoslavio: ĝi estis digna ŝtato, grava kaj aŭskultata. Kio nun? Kvin aŭ ses ŝtatetoj internacie malgravaj (ili pardonu min!). Ĉio ĉi tre amike kaj tute solidare al Katalunio kaj al la katalunoj, kiujn mi ŝategas.

Carlo Bourlot

Torino

Leteroj

Rohinjoj persekutataj pro nafto?

De pluraj monatoj la amaskomunikiloj prezentas la draman situacion de la rohinjoj, tiu islama popolo en la budhisma lando Birmo. Nur en dekminuta programo de la franc-germana kultura kanalo ARTE mi ŝajne eksciis pri la vera kialo de tiu ekzilo, genocido kaj persona dramo. En la malgranda regiono, kiun tiu popolo okupas en Birmo, kiu nombras 160 lingvojn (laŭ ĝia ministro pri instruado, kun kiu mi parolis en Parizo dum la 39a Ĝenerala Konferenco de Unesko) kaj plurajn minoritatajn religiojn, oni malkovris nafton kaj gason!

Estos avantaĝo por Birmo eltiri plenan profiton de tiu nova financa fonto, ne dividante ĝin kun minoritato. Same Barato plukonstruas havenon en Birmo, rekte trans la Bengala Golfo por pli rapide atingi la ĉinan merkaton, evitante ĉirkaŭan maran vojon, kie multas piratoj, ŝtelistoj kaj banditoj ...

Renée Triolle

Francio

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Pintkunveno 16+1

Pintkunveno de landoj de Meza kaj Orienta Eŭropo kaj Ĉinio (16+1) okazis fine de novembro en la hungara ĉefurbo Budapeŝto. Kio propradire estas 16+1?

Ĉina iniciato

La grupo, ofte nomata kunlaboro 16+1, rezultis el iniciato de Ĉinio en 2011. Tiu ĉi platformo celas profundigi ekonomian kunlaboron inter Ĉinio kaj la regiono de Meza kaj Orienta Eŭropo. En la grupo estas 11 membro-ŝtatoj de Eŭropa Unio (EU): Bulgario, Ĉeĥio, Kroatio, Estonio, Hungario, Latvio, Litovio, Pollando, Rumanio, Slovakio, Slovenio. Krome enestas kvin aliaj eŭropaj landoj: Albanio, Bosnio, Makedonio, Montenegro kaj Serbio. La kunvenon ĉeestis ankaŭ observantoj el Aŭstrio, Belorusio, Grekio, Svislando, EU kaj Eŭropa Banko por Rekonstruo kaj Evoluigo. Reprezentantoj de 16+1 unuafoje renkontiĝis la 26an de aprilo 2012 en la pola ĉefurbo Varsovio.

Celoj

Konforme al la ĉeftemo de la kunveno, intensigi kunlaboron en ekonomio, komerco kaj financo kaj akceli evoluigon por komunaj interesoj, la ĉina ĉefministro Li Keqiang prezentis la sekvajn proponojn: plivastigi ekonomion kaj komercon, faciligi liberigon de komerco kaj investoj, doni fortan apogon al financoj, vigligi la kulturan interŝanĝon en diversaj kampoj ktp. Ĉinio volas grandparte financi renovigon aŭ konstruadon de aŭtovojoj, fervojoj kaj havenoj por trafiko inter Ĉinio kaj Eŭropo.

Li Keqiang samtempe diris, ke Ĉinio liveras al landoj de Meza kaj Orienta Eŭropo pli ol tri miliardojn da dolaroj por evoluigaj kaj investaj projektoj, sed pliajn detalojn pri la investoj li ne prezentis. Dum la pintkunveno estis oficiale inaŭgurita ankaŭ Interbanka Asocio inter Ĉinio kaj tiuj landoj. Laŭ la ĉina ĉefministro, sub la aŭspicio de la asocio China Development Bank provizos tiujn eŭropajn landojn per du miliardoj da eŭroj por disvolvado.

Ĉina influo

Laŭ politikaj kaj diplomatiaj analizistoj, Eŭropo estas sub forta ekonomia (kaj ankaŭ politika) premo de Ĉinio, kiu efike uzas internajn problemojn de EU (eliro de Britio el EU, referendumo en Katalunio pri sendependiĝo, mallerta enmigrada politiko, kresko de popolismo ktp). Por Ĉinio, landoj de Meza kaj Orienta Eŭropo estas grava investa ŝanco kaj ponto al Okcidenta Eŭropo. Ĝi estas konvinkita, ke landoj de Meza kaj Orienta Eŭropo plezure akceptos subvenciojn por modernigo de la transporta infrastrukturo.

Dum la pintkunveno la ĉina ĉefministro renkontiĝis ankaŭ kun siaj kolegoj el Bulgario, Ĉeĥio, Estonio, Kroatio, Montenegro kaj Slovakio kaj interŝanĝis kun ili opiniojn pri duflankaj rilatoj kaj pri kunlaboro 16+1.

La sekva pintkunveno 16+1 okazos en la ĉeĥa ĉefurbo Prago.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Politiko

OPINIO

Timo pri landlimo

Kvankam mi ekloĝis en Irlando antaŭ pluraj jardekoj, ĝis la printempo de la pasinta jaro mi neniam vizitis la regionon Donegalo (Dùn nan Gall, angligite Donegal), la plej nordan distrikton de la lando. La respublikon Irlando oni ofte nomas “Suda Irlando”, tamen Donegalo estas la norda ekstremaĵo de la irlanda ĉefinsulo, do, kiam lokanoj el Nord-Irlando vojaĝas al tiu regiono, ili kutime diras, ke ili vojaĝas suden, malgraŭ la evidenta fakto, ke ili vojaĝas norden. Tio estas nur unu el la multaj paradoksoj pri la Verda Insulo.

Malfacile atingebla

Donegalo estas unu el la plej belaj partoj de Irlando pro sia sovaĝa naturo, malhelaj montoj, solecaj erikejoj kaj altaj klifoj. Ĝi tre similas nordan Skotlandon, kaj en Donegalo oni parolas gaelan (keltan) lingvon, kiu ne tre diferencas de la skotgaela. Komence de la 20a jarcento, ĉiu parto de la irlanda insulo estis atingebla per (ofte malrapida, sed efika) fervoja reto. Bedaŭrinde tiu tutlanda trajnsistemo ne plu ekzistas, ĉar iom post iom multaj trajnlinioj estis forigitaj, kaj pluraj fervojaj stacioj estis fermitaj. Nun Donegalo tute ne havas fervojan ligon kun la cetero de la insulo. Por vojaĝi al tiu distrikto oni devas havi aŭtomobilon aŭ uzi ne tre fidindajn busojn.

Ne surprize do, ke Donegalo estas la malplej evoluinta regiono de Irlando. Tamen por homoj, kiuj volas eskapi el la bruo kaj streĉo de la urba vivo, ĝi estas ideala celo. Pliigas la izolitecon de Donegalo tio, ke ĝi havas formon de kojno konektita al la cetero de la respubliko per mallarĝa apudmara rubando, flanke de la okcidenta landlimo de Nord-Irlando. Tial por atingi la regionon oni devas veturi laŭ la nord-okcidenta marbordo de la respubliko aŭ penetri tra la landlimo en la distrikton Fermanagh (irlande: Fear Manach), parto de Nord-Irlando.

Apenaŭ rimarkebla landlimo

En aprilo 2017, por festi datrevenon de nia geedziĝo, niaj du plej aĝaj filoj regalis nin per semajnfina restado en Donegalo. Ili luis aŭtomobilon por la vojaĝo, kaj rezervis por ni ĉiuj ĉambrojn en privata domo sur eta donegala insulo. Ni vojaĝis norden laŭ la marborda vojo, kaj revenis, post ekskursoj al kelkaj lokoj, tra agrabla laga regiono en Fermanagh.

Dum la antaŭa malpaca periodo en Nord-Irlando, kiam okazis terorismaj atencoj, viziti Nord-Irlandon estis malagrabla sperto. Ĉie oni vidis armitajn policanojn, britajn soldatojn, blenditajn veturilojn kaj vojbarojn. Apud la landlimo estis fermitaj ŝoseoj kaj gvatoturoj. Regis etoso de minaco kaj suspekto pri fremduloj. Tamen, ekde la komenco de la tiel nomata pacprocezo en 1988, la vivo en Nord-Irlando iĝis multe pli agrabla, bonveniga, kaj preskaŭ tiel normala kiel en aliaj eŭropaj ŝtatoj. Do ĉi-foje ni trapasis la landlimon senprobleme. La ununuraj indikoj, ke ni transiris la landlimon, estis la malesto en Nord-Irlando de dulingvaj loknomoj (irlandaj/anglaj), kelklokaj vojsignoj pri distancoj kaj rapideclimoj en britaj mejloj anstataŭ kilometroj kaj, krome, prefero de brita valuto, anstataŭ eŭro, en vendejoj.

Nova timo

Ĝuste nun (en novembro 2017) estas granda maltrankvilo en Britio, la Irlanda Respubliko kaj en Nord-Irlando, pro la fakto, ke ĉiuj timas, ke, post kiam Britio forlasos Eŭropan Union, estos restarigita la firma, duone penetrebla landlimo kiu ĝis la pacakordo dividis la Verdan Insulon en du apartajn sekciojn. Neniu deziras revenon de gvatoturoj, doganejoj kaj landlimaj kontrolejoj.

La registaro kaj popolo de la respubliko deziras, ke la tuta insulo restu en Eŭropa Unio kaj ke la tuta ĉirkaŭa marbordo de la insulo estu deklarita nacia landlimo, anstataŭ la nuna norda/suda landlimo. La porbrita, protestanta Demokratia Uniista Partio en Nord-Irlando, kiu estas en nefirma alianco kun la Konservativa Partio de Britio, absolute rifuzas akcepti tiun ideon.

Kialoj de disduiĝo ...

Post la proklamo de la Irlanda Respubliko en 1916, la divido de la irlanda insulo en du teritoriojn okazis pro politikaj kaj religiaj kaŭzoj. La nord-irlandaj uniistoj volis resti britaj, kaj ili malakceptis regadon de precipe katolika respublikisma registaro en Dublino. Iugrade, tio estis komprenebla. En tiu tempo, la influo de la tre konservativa kaj premega katolika eklezio estis tre forta. Literaturo estis severe cenzurata; ĉiuj bibliotekoj, lernejoj kaj malsanulejoj estis sub eklezia administrado. Koncipoprevento estis malpermesata. Kvankam neromkatolikaj konfesioj estis tolerataj, iliaj rajtoj estis limigitaj. Edukigi infanojn laike aŭ ateisme ne eblis.

... ĉu ankoraŭ validas?

Tamen, la etoso en la moderna respubliko estas tute alia. La leĝojn kaj regulojn ne plu trudas la episkopoj; laikaj lernejoj ekzistas; ĉiuj konfesioj ĝuas similan statuson; malkiel en Nord-Irlando, samseksaj edziĝoj estas leĝe akceptataj (kvankam ne ĉiuj religiuloj aprobas tion). La katolika eklezio ne plu posedas aŭ regas la plimulton de la hospitaloj kaj lernejoj. Do en ĉiuj aspektoj la hodiaŭa Irlando ne malsimilas aliajn eŭropajn landojn.

Kien plu?

Divido de malgranda insulo en du partojn estas evidente malkonvena, malagrabla kaj sensenca. Ĝi estas profitdona por neniu krom kontrabandistoj kaj alispecaj krimuloj. La solvo por Irlando post “Briteliro” ŝajnas klara kaj logika: reunuigo de la insulo kaj restado en Eŭropa Unio. Sed, pro daŭraj politikaj kaj religiaj motivoj, malcedemuloj en Nord-Irlando ne akceptos tiun proponon.

Garbhan MacAoidh

Irlando

Politiko

POLLANDO

Nova-malnova registaro

Dum pluraj semajnoj en la amaskomunikiloj aperis supozoj kaj planoj rilate la ŝanĝojn en la registaro de Pollando. Multaj spekulativis, ke eble nun, du jarojn post la gajnitaj elektoj, Jarosław Kaczyński [jarosŭaf kaĉinski], la prezidanto de la partio Juro kaj Justeco, povos finfine iĝi ĉefministro kaj preni personan respondecon pri la grandaj reformoj en la lando.

Vaste konata “sekreto”

La fakto, ke ĝuste li faras ĉiujn gravajn decidojn en Pollando, apenaŭ estas sekreto. Kiam Angela Merkel, la kancelierino de Germanio, en februaro 2017 vizitis la najbaran Pollandon, ŝi kunvenis ĝuste kun Kaczyński, ĉar nenio povas realiĝi sen lia beno — kvankam, laŭ siaj propraj vortoj, li estas nur “simpla parlamentano”. La ministroj, la ĉefministro, eĉ la prezidento estas liaj oftaj vizitantoj en la partia sidejo por interkonsiliĝoj pri aktualaj demandoj.

Nekomprenebla ŝanĝo

La plej granda opozicia partio, la kristan-demokrata Civitana Platformo, proponis por la parlamenta tagordo konfid-demandon per voĉdono pri malkonfido al la registaro. La politikistoj de Juro kaj Justeco organizis vervan defendon. La atakojn refutis ankaŭ la ĉefministrino Beata Szydło [beata ŝidŭo], sed jam kelkajn horojn poste ŝi anoncis sian demision. La ŝanĝo estas nekomprenebla ankaŭ por la dekstruloj, kiuj ŝatis la ĉefministrinon, kiu aspekte kaj kondute ŝajnis al la elektantoj simpla kaj natura, tute kiel ili. Kaj kial ŝanĝi la registaron, se ĝi estas “la plej bona post 1989”? Laŭ la oficialaj klarigoj, la registaro nun eniras novan etapon kaj volas pli fokusiĝi sur ekonomiaj demandoj, pri kiuj plej kompetentas la novelektito.

Nova ĉefministro

La nova ĉefministro iĝis la ĝistiama ministro pri financoj, Mateusz Morawiecki [mateuŝ moravjecki], eksa prezidanto de la banko BZ WBK, kiu mem ne estas parlamentano, kaj eĉ kiel membro de Juro kaj Justeco estas tute nova. Lia bildo estas tute alia ol tiu de la partio kaj la antaŭulino. Kvankam mem konservativa katoliko kaj aprobanto de tradiciaj valoroj, li regas fremdajn lingvojn kaj havas kontaktojn kun gravuloj kaj rafinitan kondutmanieron, kiel konvenas al eksa bankisto. Tia homo verŝajne pli bone povas trakti kun la eŭropuniaj institucioj, kiuj nun atente sekvas la danĝeran situacion en Pollando: daŭras malfortigo de la tribunaloj kaj grandigo de politika influo al ili.

Kio do fakte ŝanĝiĝis?

Meze de decembro la prezidento jam instalis la novan-malnovan registaron. Ŝanĝiĝis nur la ĉefministro — komence de la jaro li taksos la laboron de siaj kolegoj kaj proponos pliajn ŝanĝojn en la konsisto de la kabineto. Li konservis ankaŭ la propran ministerion pri financoj, kio estas tute nekutima en Pollando. Flankan problemon kaŭzis la estonteco de Beata Szydło — se, laŭ la reganta partio, ŝi estis tiom bona ĉefministrino, nun ŝi devus ricevi iun alian taŭgan altrangan postenon. Sed kiun? La partiaj specialistoj proponis igi ŝin vicĉefministro — ŝi akceptis tiun proponon kaj nun estas ministro sen specifa respondeckampo.

Paweł Fischer-Kotowski

korespondanto de Monato en Pollando

Politiko

INTERNACIA SEKURECO

OSKE: La ukraina konflikto dominis

En Vieno okazis jarkunsido de la konsilio de ministroj pri eksteraj aferoj de Organizaĵo pri Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo (OSKE). Partoprenis reprezentantoj de 57 membro-ŝtatoj el Eŭropo, centra Azio kaj Nord-Ameriko. Oni pridiskutis, en la palaco Hofburg, problemojn en la sfero de sekureco kaj ekzistantaj minacoj, fortikigo de konfido kaj plibonigo de kunlaboro. La ĉefan lokon en la tagordo okupis la konflikto en Ukrainio kaj la batalo kontraŭ terorismo.

Disputo inter Usono kaj Rusio

Komence de la kunsido, Usono kaj Rusio eniris senkompatan disputon pri la krizo en Ukrainio. Rex Tillerson [reks tílerson], la usona ministro pri eksteraj aferoj, deklaris, ke Rusio estas fonto de perforto en la ukraina konflikto. “Ni devas respekti la rajton de ĉiu ŝtato elekti sian propran politikan estontecon”, li diris rilate Ukrainion, kiu ekde la politikaj ŝanĝoj en 2014 orientiĝis al Eŭropa Unio. Tillerson riproĉis Rusion, ke ĝi trejnas ribelantojn kaj provizas ilin per armiloj.

La konduto de Rusio estas la plej granda obstaklo survoje al normaligo de la reciprokaj rilatoj, diris Tillerson. Li deklaris: “Ni neniam akceptos la anekson de Krimeo. La usonaj sankcioj koncerne Krimeon restos ĝis Rusio forlasos la duoninsulon.” Krome, Tillerson aldonis, ke sankcioj rilate Rusion, proklamitaj kune kun Eŭropa Unio, validos, ĝis la rusiaj soldatoj retiriĝos el la donbasa regiono en Ukrainio. Li menciis, ke dum 2017 pli da homoj estis mortigitaj en la konflikto ol en la antaŭaj jaroj.

La rusia ministro pri eksteraj aferoj Sergej Lavrov ripetis akuzojn kontraŭ NATO, al kiu aliĝas ĉiam pli da landoj en orienta Eŭropo proksime al Rusio. Li riproĉis la senindulgan ekspansion de NATO. Kievo kulpas pri malobservo de la minskaj interkonsentoj, diris la rusa ministro. Li plendis pri atakoj kontraŭ la ruseparolanta loĝantaro kaj pri limigo de ĝiaj minoritataj rajtoj en Ukrainio. Laŭ li ne estas alternativo al la minskaj interkonsentoj (2015).

UN-mandato limigita

Lavrov kritikis la usonan insiston pri ampleksa mandato por paciga misio de Unuiĝintaj Nacioj (UN) en Ukrainio. Laŭ li, tio egalus al provo solvi tiun problemon perforte. Rusio longe oponis ĉeeston de blukaskaj soldatoj de UN en Ukrainio, tamen antaŭ nelonge ĝi aprobis limigitan UN-mandaton. El la vidpunkto de Kremlo la tasko de UN-soldatoj estas nur gardi la observantojn de OSKE ĉe la demarkacia linio inter porrusaj separistoj kaj la ukraina armeo en nord-orienta Ukrainio.

... aŭ ampleksa?

Kievo, Vaŝingtono kaj aliaj okcidentaj aliancanoj, male, postulas ampleksan partoprenon de UN-soldatoj en la tuta areo de bataloj. Ili malakceptas mandaton nur ĉe la frontlinio, ĉar tio povus firmigi la nunan situacion kaj sekve la ĉeeston de Rusio en nord-orienta Ukrainio. Tie ukraina armeo militas kontraŭ porrusaj ribelantoj de pli ol tri jaroj. La konflikto rezultigis profundan krizon en la rilatoj inter Rusio kaj Okcidento.

Pozicio de Ukrainio

Akra kritiko venis de Pavlo Klimkin, la ministro pri eksteraj aferoj de Ukrainio. Li diris, ke sekve de la rusia agreso ĝis nun mortis pli ol 10 000 homoj en Ukrainio. Klimkin deklaris: “Tio ne povas esti la nova normaleco en Eŭropo”. Li kritikis: “Rusio neniam intencis plenumi la minskajn interkonsentojn”. Laŭ ili Kievo denove ricevu plenan regon super la limo al Rusio.

Subteno de EU

Klimkin ricevis subtenon de reprezentantoj de Eŭropa Unio. La altranga EU-diplomatino Helga Schmid postulis, ke Rusio ĉesu finance kaj politike subteni la porrusajn separistojn en la konflikto. Rusio devus fini la eksterleĝan anekson de Krimeo, kiun Eŭropa Unio neniam akceptos, emfazis la diplomatino.

Komuna deklaro mankas

La Konsilio de ministroj pri eksteraj aferoj de OSKE ne sukcesis akcepti komunan deklaron fine de la kunsido. La manko de komuna deklaro atentigas pri la krizo de konfido en OSKE, tamen lasas eblon por dialogo koncerne aktualajn defiojn al sekureco en Eŭropo.

Decidoj

Oni ja akceptis kelkajn decidojn pri apartaj temoj: informa sekureco, malpezaj armiloj kaj rezervoj de konvencia armilaro, ekonomia kunlaboro kaj malebligo de homkomerco. La ministra konsilio de OSKE alvokis la partiojn en la ukraina konflikto nepre plenumi la interkonsentitan ĉesigon de la pafado kaj entrepreni novajn fortostreĉojn por paca reguligo.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

24a kunsido de la Konsilio de ministroj pri eksteraj aferoj de OSKE en Vieno. Foto: OSCE VIENNA

Literaturo

NOVELO

UEA

Oktobro 2091. Estas bela aŭtuna tago. La suno brilas. Ĵaneta Hili rigardas la panoramon tra la vitroj de la koridoro, kiu kunligas la du sidejojn de la Esperanto-Movado. Ŝi estas tre nervoza, sed la trankvila vetero de tiu frua mateno en Roterdamo donas kvietigan senton. Ĵaneta cerbumas pri la baldaŭa renkontiĝo kun la estraro de TEJO. Ŝi etendas la manon por puŝi la butonon kaj venigi la lifton, kiam ĝiaj pordoj jam malfermiĝas.

“Ĵaneta! Bone, ke mi jam nun vin vidas. Ĉu vi havas momenton? Aŭskultu, kion mi ricevis ĉi-matene.”

Vlado kutime ne estas tiel frue en la oficejo. Li eliras el la lifto kun serioza mieno, kvankam li estas konata inter la kolegoj kiel sprita kaj bonhumora homo.

“Pri kio temas? Vi bone scias, ke baldaŭ komenciĝos la renkontiĝo kun TEJO. Mi ne havas tempon!”

Li metas la manon sur la apudan vandon, kaj tuj aperas mesaĝo sur ĝi. Du-dimensia figuro de la ĉefa sekretario de la komisiono pri lingvoj de Unuiĝo de Eŭropo kaj Afriko ekparolas.

“Estimata ĝenerala sekretario, ni volas urĝe inviti vin al decida kunveno de la komisiono, ĉar surtabliĝis peto solvi la estantan lingvokrizon en UEA. Fakte, ni konstatis, ke la Tut-Amerika Unuiĝo bone funkcias per du oficialaj lingvoj, la angla kaj la hispana, dum eĉ la Azi-Oceana Federacio lastatempe oficialigis la lingvopolitikan uzon de la angla kiel tria lingvo, flanke de la ĉina kaj Sanskrito. Por esti merkatike avangardismaj, niaj ekonomikistoj kalkulis, ke komuna Eŭrafrika lingvo ebligos al ni gajni denove la centran rolon en la mondo, kiun ni havis dum jarcentoj. Do, ni konsideras Esperanton serioza kandidato por plenumi tiun ĉi gravan rolon. Bileto al Bruselo estas jam registrita vianome. Bonvolu kapti la venontan magnettubon. Ni atendas vin post unu horo.”

La vando alprenas sian antaŭan staton. Ĵaneta ĝemete elspiras.

“Bonvolu aranĝi, ke Mbabumba anstataŭu min ĉe la TEJO-kunveno, kaj bonvolu projekciigi la dosieron de la komisiono al miaj okulvitroj, por ke mi povu relegi ĝin dum la vojaĝo.”

***

Tri tagojn poste Ĵaneta alfrontas la komitaton, kiu decidos, ĉu Esperanto rolu kiel oficiala komuna lingvo de UEA.

“Kara Ĵaneta, malgraŭ tio, ke niaj ĝisostaj esperantistoj jam snufas la Finan Venkon, mi forte kontraŭas akcepti tiun ĉi evoluon de nia kara lingvo. Ĉu vi vere volas, ke ĝi perdu sian neŭtralecon? Samkiel la de ni antaŭlonge kondamnita angla, Esperanto estiĝus koloniada lingvo, apartenanta al potenca ekonomia kaj politika bloko.”

“Sinjorino ĝenerala sekretario, permesu al mi, ke mi prenu la vorton.”

Ĵaneta mangeste aprobas. Do, la komitatano daŭrigas.

“Mi opinias, ke ni konsideru tiun ĉi gravan kaj imponan proponon de UEA en ĝiaj ĝustaj perspektivoj. Neniam antaŭe ni havis tian unikan ŝancon. La fortuno estas por ni, kaj ni ne maltrafu ĝin. Fakte, en multaj lokoj de la mondo Esperanto uziĝas en merkatikaj kaj kulturaj sferoj. Se Esperanto oficialiĝus en Eŭrafriko, tio povus esti semo por la tuta mondo.”

Oni daŭrigas la argumentadon arde kaj emociplene. La suno subiras, kaj la komitatanoj pludiskutadas sen alveni al decido.

***

Februaro 2101. La suno ne brilas super Roterdamo. Tra la stratoj de la urbo aŭdiĝas la ununura lingvo de Eŭrafriko. Subite turisto alparolas Vladon survoje el magnettubo al la sidejo de la Afrik-Eŭropa Esperanto-Unio.

“Saluton, mi estas Ĥen Ŭej!”

Vlado unue miras, poste rigardas sian Amikumu-konton projekciitan en liaj okulvitroj kaj tuj lin rekonas. Li feliĉas, ke ĉina turisto el Azi-Oceanio uzas kun li Esperanton kaj ne la ĉiean svahilan.

La Krikenhara Sepopo

Scienco

ZOOLOGIO

Venenaj birdoj ekzistas

Legante, parolante aŭ aŭskultante pri venenaj bestoj, oni tuj emas pensi pri serpentoj, skorpioj kaj eventuale tarantuloj, kiuj efektive uzas venenon kun la celo mortigi aŭ paralizi siajn predojn. Tamen ja ekzistas birdoj venenaj.

En 1992 ornitologoj tute hazarde trovis en la haŭto kaj la plumaro de kelkaj novgvineaj birdoj, kiuj apartenas al la genro Pitohui, venenon, kies kemia strukturo estas egala al tiu de la veneno de malgrandaj sud-amerikaj ranoj de la genro Filobato (Phyllobates). Tiu veneno — inter la plej fortaj ekzistantaj — enhavas steroidan alkaloidon fake nomatan “batrakotoksino”, kiu paralizas la nervan sistemon.

Defendo kontraŭ predantoj

Post detala ornitologia esplorado fakuloj konstatis, ke en tropikaj pluvarbaroj de Nov-Gvineo vivas ankaŭ birdeto kun blua kapo, kies nomo estas ifrito (Ifrita kowaldi) kaj en kies haŭto kaj plumaro troviĝas la sama alkaloido. Malgranda kvanto da tiu toksino estas sufiĉa por sentigi al homoj bruladon ĉe la langopinto, kaj eĉ etaj plumeroj kaŭzas ternadon kaj tusadon. Laŭ ornitologoj, la koncerna toksino utilas ĉefe kiel kemia defendo kontraŭ lokaj predantoj. Notindas, ke la loka loĝantaro ne manĝas tiun birdon.

Nekonataj plantoj

Plia konstato de la ornitologoj estas, ke pitohujoj kaj ifritoj ne havas apartajn organojn, kiuj produktas venenon (kio male okazas ekzemple ĉe serpentoj): ili fakte akiras ĝin pere de nutraĵoj, kio estas zoologia kuriozaĵo. La scienculoj estas konvinkitaj, ke la ĉefa fonto de veneno estas lokaj plantoj ankoraŭ nekonataj, sed manĝataj de insektoj kaj skaraboj, kiuj estas parto de la nutraĵo de tiuj birdoj.

Verŝajne la bestaro de tropikaj pluvarbaroj havas ankoraŭ multajn sekretojn, kiujn ekde la pratempo konas nur indiĝenoj — kaj kiujn sciencistoj malrapide malkovros.

Julius Hauser

Scienco

ASTRONOMIO

La kuniĝo de neŭtronaj steloj

La 17an de aŭgusto 2017 sciencistoj el multaj areoj de la mondo observis ion neniam antaŭe konstatitan. Cent tridek milionojn da lumjaroj for de la tero, du neŭtronaj steloj produktis gravitajn ondojn, dum ili spirale rotaciis unu en la alian produktante egan eksplodon. Tiu lasta estas observita de plurspecaj observatorioj, kiuj inkluzivas gama-radiajn detektilojn kaj radiajn teleskopojn. La okazaĵo konfirmis plurajn astrofizikajn modelojn kaj rivelis la naskiĝejon de multaj pezaj elementoj.

Preskaŭ 4000 aŭtoroj

Aparte notinda estas la maniero, kiel la evento estis malkovrita. Oni tion faris per detektado de la gravitaj ondoj, kiuj radiis, dum la du neŭtronaj steloj turniĝis antaŭ sia kuniĝo. La ondoj estis rimarkitaj de tri observatorioj de gravitaj ondoj pere de lasera interferometrio. Tiaj ĉi observatorioj unuafoje detektis gravitajn ondojn en septembro 2015, kiam oni observis paron de nigraj truoj plenumantaj kuniĝon.

La evento estis grava kaj eĉ aljuĝigis Nobel-premion. Sed temis pri unuopa epizodo, kaj neniu alia detekta metodo konfirmis la malkovron. La kuniĝo de la neŭtronaj steloj en la somero de 2017 estis unue detektita per gravit-ondaj observatorioj situantaj en Hanford (Vaŝingtonio, Usono), Livingston (Luiziano, Usono) kaj Pizo (Toskanio, Italio), sed, pro tio, ke la pasintjara evento produktis elektromagnetan radiadon, ĝi estis priobservita kaj studita de pli ol 70 observatorioj entute.

Tiu ĉi eksplodo estas tiel unu el la plej priesploritaj astronomiaj eventoj en la historio. Ĝin priskribis kaj analizis resuma scienca artikolo fare de 3674 aŭtoroj el 953 malsamaj institucioj. Verŝajne pro ĝi oni gajnos kroman Nobel-premion.

Pli ol 100-sekunda zumado

La kuniĝo de la neŭtronaj steloj produktis zumadon ĉe la tri gravit-ondaj observatorioj, kiu daŭris pli ol 100 sekundojn. Ĉar la masoj de la neŭtronaj steloj estis malpliaj ol tiuj de la nigraj truoj, la frekvenco mem de la zumado produktita de la neŭtronaj steloj estis pli alta ol tiu produktita de la nigraj truoj. En ambaŭ okazoj, la frekvencoj pliiĝis, dum la astroj alproksimiĝis.

Ĉe la neŭtronaj steloj, la frekvenco de la zumado daŭre pliiĝis, ĝis la gravit-ondaj detektiloj ne plu povis detekti ĝin. Du sekundojn post kiam la signalo kaptita de la observatorioj finiĝis, la gama-radia kosma teleskopo Enrico Fermi de NASA detektis mallongan gama-radian knalon. Tiam aliaj teleskopoj provis trovi la kaŭzon de la evento. Pro tio, ke la observatorioj estas apartaj kaj malproksimaj, ili povis trianguli la direkton de la signalo. Ene de dek unu horoj, kelkaj skipoj kun optikaj kaj infraruĝaj teleskopoj trovis la gvid-lumon ĉe la rando de la galaksio NGC 4993. Dum kelkaj tagoj la fonto paliĝis de blua al ruĝa koloro. Post dek unu tagoj ĝi komencis radii per iksradiaj kaj radiaj frekvencoj.

Kolektitaj datumoj

Multaj sciencistoj studis kaj ankoraŭ studas la donitaĵojn pri tiu vere notinda kosma okazaĵo. La kvanto de kolektitaj datumoj estas grandega. Ĝis nun multaj fizikaj modeloj estas konfirmitaj. Inter ili estu menciitaj ĝenerala relativeco, la modelo pri “kilo-novaoj” kiel rezulto de kuniĝo de neŭtronaj steloj kaj modeloj pri nukleaj reagoj (kiuj produktas pezajn elementojn).

Fred Meyer III

korespondanto de Monato en Usono

Scienco

KUBO

Programo pri koĥleaj enplantaĵoj 20-jariĝas

La 4an de decembro 2017 oni celebris la 20-jaran datrevenon de kuba programo pri koĥlea enplanto. Ĝi havis ĝis nun eminentajn rezultojn, kiel konfirmas ĝia internacia famo. Entute 430 personoj, el kiuj 32 surd-blinduloj, jam profitis tiun programon. En la mondo la kosto de tiu ĉi proceduro oscilas inter 30 000 kaj 60 000 dolaroj, tamen en Kubo ĝi estas tute senpaga. Se oni konsideras la altan kvaliton de la flegado, la kariba lando iĝas vera referencpunkto por Latin-Ameriko kaj ĝenerale por disvolviĝintaj landoj, kiuj ankaŭ praktikas la koncernan teknikon.

En Kubo la programon oni fondis en la 1990aj jaroj. Ĝi poste plifirmiĝis en februaro 2005, kiam Fidel Castro Ruz, la tiama prezidanto de Kubo, ekscitis la atenton kaj apogon pri ĝi. La programon distingas plurfaka aliro, kie fakuloj el diversaj kampoj akompanas pacienton ekde la komenca diagnozo ĝis ties rehabilitado kaj integriĝo en la socion.

Iom pri la proceduro

Koĥlea enplantaĵo konsistas el protezo en la interna orelo. Tio ebligas al surduloj aŭdi. Por enmeti koĥlean enplantaĵon, oni operacias je la temporalo, ĉe la kranio, kio permesas rekte aliri al la interna orelo. Tie oni enmetas aparaton, kiu ĵetas elektran stimulon rekte al la orelo.

Enmetinte mekanismon, kaj ĝis ankoraŭ daŭras la efiko de la anestezo, oni kontrolas, ĉu la enplantaĵo situas en la ĝusta loko aŭ ne. Oni testas ankaŭ la telemetrion: oni ŝaltas la enplantaĵon kaj taksas ĝian funkciadon per programaro. Post tiu agado, oni suturas la vundon, vekas la pacienton kaj dum minimume 72 horoj devas observi tiun. Poste oni monitoras periode la pacienton kaj atendas 3-4 semajnojn antaŭ ol ŝalti la aparaton. Tiun lastan paŝon oni nomas “vekiĝo”.

Doktorino Sandra Bermejo Guerra, specialisto pri otorinolaringologio, klarigas, ke antaŭ la operacio la pacientoj pasigas preparan periodon uzante aŭdan protezon altkvalitan. Tiu aparato celas stimuli la aŭdadon kaj kontroli, ĉu estas iom ajn da aŭda restaĵo.

Novecaj elementoj

Kiu estas la diferenco inter noveca koĥlea enplantaĵo kaj konvencia aŭda protezo? Ĉi-lasta havas la funkcion amplifi la ĉirkaŭajn sonojn. Tamen, estas homoj kun tia aŭda handikapo, kiuj tute ne kapablas ricevi tiun amplifon. Tiam oni enmetas enplantaĵon, kiu transformas la ĉirkaŭan sonon en elektran signalon, kiu stimulas rekte onian aŭdnervon kaj sekve garantias aŭdkapablon.

Inter la elementoj distingantaj la programon, elstaras la neŭrofiziologia pristudado de pacientoj, same kiel la zorgo por estonte ŝanĝi la aparatojn (kies kostoj atingas minimume 18 000 dolarojn). Tiu teknologio pli kaj pli kompleksiĝas, do oni daŭre plibonigas kaj aktualigas ĝin. Nepras krome indiki, ke tiuj aparatoj ne garantias per si mem al paciento aŭtomate aŭskulti kaj paroli: fakte necesas rehabilitada procezo, por ke oni povu lerni, kiel rekoni kaj akcepti ĉiun novan stimulon.

Infanoj

Ĉi tio estas noveca inventaĵo revoluciinta la traktadon por infanoj, kiuj, trafite de surdeco profunda kaj severa, ne venkis la malsanon per konvenciaj aŭdiloj. “Pro tio ni devis revolucii la porinfanan kuracan metodon, ĉar ni preparis la aŭdan kanalon por akiri la lingvon”, rimarkigas doktorino Bermejo Guerra. “Kvankam la rehabilitado estas la lasta etapo de la procezo, ĝi tre gravas ĉar, post la tiel nomata vekiĝo, ni disvolvas ĉe pacientoj la aŭdajn kaj lingvajn kapablojn. La rezultoj dependas de multaj faktoroj: teknologiaj, biologaj, sen forgesi la aĝon de la enplantaĵo, la familian apogon, la motiviĝon de la familio kaj de la infano, kaj la interagon kun la instrua sistemo. Temas pri procezo porviva, sed ni ege kontentiĝas, precipe kiam ni perceptas la rezultojn, kiam ni vidas, kiel homoj akiras kapablojn komunikajn, kognajn, kaj kiel ili formas sian propran lingvon sukcesante eĉ paroli per telefono, komunikiĝi per sociaj komunikiloj ktp.”

Trajtoj kaj estontecaj celoj

Temas pri programo tute senpaga por la paciento: pri la elspezoj respondecas la kuba ministerio pri publika sano. Ĝi estas por pacientoj en infana aĝo, kaj estas demonstrite, ke, en pacientoj pli junaj ol trijaraj, ĝi fakte helpas la akiron de la lingvo. Oni donas prioritaton al pacientoj kun pluraj handikapoj, ĉefe surd-blinduloj, kaj efektivigas operaciojn nur en la kuba ĉefurbo Havano. La ceterajn etapojn (selektado, taksado, planado kaj rehabilitado) oni plenumas en aliaj regionoj kaj provincoj de la lando. Oni celas estontece: interveni ĉe infanoj pli junaj ol dujaraj; plu doni prioritaton al plurhandikapuloj; provi solvi specialajn, kompleksajn okazojn; daŭrigi neŭrofiziologian pristudadon por objektiva taksado de ĉiu unuopa okazo; eklabori pri duflankaj enplantaĵoj (intervenante ĉe ambaŭ oreloj samtempe).

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

ITALIO

Mituloj liberigitaj

Pli ol 20 tunoj da vivaj marfruktoj estis trovitaj komence de aŭtuno 2017 en fridkamiono kun bulgara numerplato, en la haveno de Bari, ĉefurbo de la sud-itala regiono Apulio. Ne troveblis ia ajn informo utila por ekscii ilian devenon.

La inspektoroj de tiu ĉemara urbo denuncis la ŝoforon kaj la nekutimaj “kaŝ-pasaĝeroj” estis konfiskitaj kaj reĵetitaj maren. Al la ŝoforo de la kamiono (samkiel al la eksportanta kompanio) oni aljuĝis monpunon de 6000 eŭroj.

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Italio

Moderna vivo

ALBANIO

100 000 novaj arboj por la ĉefurbo

Komence de 2017 la urbestro de Tirano, Erion Veliaj, alvokis al la gepatroj planti — kiel donacon al siaj infanoj okaze de la naskiĝdatreveno — unu arbon en la ĉefurbo.

Dum somera pikniko aranĝita en la urba parko ĉe la artefarita lago, la gepatroj de la 10-jarulino Alma plantis novan arbon kiel surprizan donacon por sia filino. Alma kaj ŝia patro regule vizitadis la arbon, akvumis kaj prizorgis ĝin. La ekzemplon sekvis centoj da aliaj familioj.

Disneyland

Por reklami la iniciaton la urbestro publike donacis al la pionira knabino senpagan vojaĝon al Disneyland en Parizo. Baldaŭ aperos 100 000 novaj arboj, kiuj estos parto de entute 2 milionoj en la venontaj kvar jaroj.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Moderna vivo

KOSOVO

Lando ekstreme izolita

Impresas konfeso de la konata kantistino el Kosovo Jonida Maliqi: “Por mi estas tre malfacile koncerti en la albanaj komunumoj troviĝantaj en Eŭropo kaj aliloke pro la severa kaj longa proceduro de vizakiro.”

Vizo nepra

Pli ol dudek jarojn la civitanoj de la plej nova ŝtato en la malnova kontinento ankoraŭ ne rajtas vojaĝi eksterlanden nur per pasporto, t.e. sen vizo. Dum longaj jaroj antaŭ 2010 ankaŭ Albanio kaj la ceteraj landoj de okcidenta Balkanio troviĝis en la sama situacio.

La albanoj de Kosovo, ege suferintaj dum la lastaj militoj en la eksa Jugoslavio, povas libere vojaĝi al nur kvar landoj: Albanio, Makedonio, Montenegro kaj Turkio.

Kondiĉoj

Oni postulis de tempo al tempo diversajn antaŭkondiĉojn, kiujn laŭgrade la nova ŝtato plenumis: biometriajn identigilojn kaj pasportojn, kontroladon de la landlimoj kaj plurajn ŝanĝojn en la leĝaro.

Laste oni postulis la ŝtatan agnoskon de Asocio de Serbaj Komunumoj tra la lando — kio estas jam plenumita — kaj alĝustigon de la landlimo kun Montenegro (cedon de ĉirkaŭ 9000 hektaroj loĝataj de etnaj albanoj).

Malfacila problemo

Nur en Svislando loĝas jam 300 000 albanaj civitanoj de Kosovo — simile en Germanio, Francio, Svedio kaj aliaj landoj — kaj tio indikas la gravecon de la problemo en rilato kun la albanoj loĝantaj en Kosovo.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Hobio

NUMISMATIKO

Omaĝe al René de Saussure

En Vieno aperis nova stelo-monero omaĝe al la 150a naskiĝdatreveno de René de Saussure (1868-1943), kreinto de la universala mono. La stelo-monero, nomata ankaŭ monero-medalo, estas el pura arĝento (999/1000). Ties nominala valoro estas 100 steloj, maso: unu unco (31,1 g) da arĝento, eldonkvanto 1000. La moneron emisiis Walter Klag, kunlaboranto de Monato.

René de Saussure naskiĝis la 17an de marto 1868 en Ĝenevo. Li estis profesia matematikisto kaj esperantisto. De Saussure studis lingvosciencon kaj matematikon. Post la studado li skribis sian plej gravan verkon “Fundamentaj Reguloj de la Vort-teorio en Esperanto”. Lia frato Ferdinand de Saussure estas kreinto de la moderna lingvistiko.

Al la ideo krei universalan monon René venis, foje legante la kolofonon de gazeto, sur kiu li rimarkis, ke la abonpagoj estas indikitaj en diversaj valutoj. Li opiniis, ke pli facile estus uzi nur unu monsistemon, nomotan Inter-Mono.

La historio de la universala mono estas ligita ĉefe al la monunuoj spesmilo kaj stelo, kiuj estis uzataj en malsamaj periodoj de la pasinta jarcento.

Speso

En 1907 R. de Saussure publikigis sian projekton de universala mono. El la franca vorto espèce (mono, valuto) li kreis la monunuon speso. Surbaze de ĝi li difinis jenajn valorojn: spesmilo (Sm), spescento (Sc), spesdeko (Sd) kaj speso. La valoro de unu Sm estis la sama kiel 0,733 g da pura oro, aktuale ĉirkaŭ 30 eŭroj. Ĉar kelkaj valutoj estis ligitaj al oro, oni, povis facile kalkuli: 1 Sm egalis al 2 britaj ŝilingoj, al 1 rusa rublo, 0,5 usonaj dolaroj, 2,5 svisaj kaj francaj frankoj kaj al 2,5 hispanaj pesetoj. Kelkaj britaj kaj svisaj bankoj oficiale uzis spesmilon.

Antaŭ la unua mondmilito tiu monunuo estis vaste uzata de esperantistoj. La germano Herbert Höveler, loĝanta en Britio, fondis en 1907 la Ĉekbankon Esperantistan. En ĝi la en- kaj el-pagoj baziĝis sur spesmilo. En 1914 la banko havis 730 konto-posedantojn en 320 urboj de 43 landoj. Post la morto de la fondinto en 1918 oni likvidis la bankon.

Laŭ informoj de Walter Klag aktuale la 1-spesmila kaj precipe la 2-spesmila moneroj, ambaŭ el arĝento, estas tre maloftaj kaj multekostaj por kolektantoj.

Stelo

Post la speso kiel universala monunuo en la Esperanto-movado funkciis stelo. Ĝi estas ligita kun la historio de Universala Ligo (UL), kiun oni fondis en 1942 en Nederlando. Ties celo estis unuigi la homaron per komuna lingvo. Ĝia oficiala lingvo estis Esperanto.

La fondintoj de UL volis bazi la novan socian ordon post la dua mondmilito sur konstantvalora monunuo, ĉar nur tiel eblus montri al la cetera mondo la eviton de tiuj ekonomiaj premoj, kiuj kaŭzas konfliktojn inter popoloj. Kiel mondfederaciista organizaĵo la Ligo estis malfermita al ĉiuj, sendepende de la nacia lingvo.

Unue la valoro de la stelo estis ligita al la prezo de unu kilogramo da pano, kiu tiam kostis kvaronon de guldeno. Poste oni plivalorigis la stelon al duono de guldeno. Fine oni elkalkulis la kurzon per kompleksa formulo surbaze de la kurzoj de diversaj valutoj. Oni volis, ke la stelo ne estu tuŝata de inflacio.

En 1945 la Ligo emisiis premio-kuponojn en valoro de 1 stelo. La organizaĵo proponis utiligon de la premio-kuponoj por pagi kotizojn kaj anoncojn, por pagi la kostojn de eldonaĵoj, por transpago de malgrandaj monsumoj.

Fine de la kvindekaj jaroj la membroj en la Ligo plimultiĝis, atingante preskaŭ 15 000. En 1960 la Ligo emisiis stelo-monerojn en valoro de 1, 5 kaj 10 steloj, sur kiuj estis indikita la jaro 1959. Oni produktis ilin respektive el bronzo, latuno kaj kupronikelo en la ŝtata monfarejo de Nederlando en Utrecht. En 1965 eblis eldoni alian moneron, ĉi-foje en valoro de 25 steloj, kiu bone vendiĝis. Ĝi aperis en jenaj eldonkvantoj: 1000 el kupro-nikelo por cirkulado, 5000 el arĝento por kolektantoj kaj 10 el oro. Unu el tiuj dek oraj moneroj Monato aŭkcie vendis por 3100 eŭroj pasintjare.

En 1993 oni malfondis Universalan Ligon. La restanta stoko de la stelo-moneroj transiris al Universala Esperanto-Asocio. Baldaŭ poste UEA komencis vendi ilin pere de sia Libroservo.

Stelo-moneroj el plasto aperis en la 2010aj jaroj. Ili estis uzataj en Esperanto-renkontiĝoj ĉefe de gejunuloj. Oni emisiis ilin en valoro de 1, 3 kaj 10 steloj.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

Komputado

APARATARO

Esperanto por artefarita intelekto

La sekretema ekfirmao Esperanto ekzistas jam de 2014, sed la publiko povis ekscii, pri kio ĝi okupiĝas, nur en novembro 2017, kiam du el ĝiaj kunlaborantoj prezentis sian laboron ĉe la 7a konferenceto pri RISC-V. Eblis tamen iom diveni, ĉar la estro de Esperanto estas Dave Ditzel, kiu estis unu el la fondintoj de Transmeta en 1995 kaj post tio laboris ĉe Intel antaŭ ol fondi la novan firmaon Esperanto. En la mondo de komputila teknologio li estas konatulo, aŭtoro kun Dave Patterson de fama artikolo, kiu argumentis por RISC (tiu akronimo signifas “komputilo kun reduktita (simpligita) instrukciaro”).

Esperanto volas konkeri la mondon per nova teknologio interalie por artefarita intelekto (AI), kaj tial ĝi uzas la retadreson esperanto.ai, kvankam oficiale la sufikso “.ai” indikas la landon Angvilo. Tiucele ĝi projektas almenaŭ tri novajn procesorojn. Du el ili oni nomis ET-Maxion kaj ET-Minion, iom ŝerce, ĉar la angla vorto “minion” devenas de la franca “mignon” kaj ne rilatas al “minimuma”. La tria nomiĝas ET-Graphics kaj estas celata, evidente, al grafiko.

Libera instrukciaro

Esperanto komence planis krei sian propran instrukciaron por siaj propraj procesoroj, sed post zorga studado de la libera (ne “protektita” per patentoj kaj kopirajto) instrukciaro RISC-V oni decidis uzi RISC-V kun propraj aldonaĵoj: la ebleco aldoni proprajn instrukciojn estas unu el la avantaĝoj de RISC-V.

Esperanto ne nur kreos proprajn blatojn (integrajn cirkvitojn), sed ankaŭ licencos la procesorojn al aliaj firmaoj, kiuj preferas krei siajn proprajn blatojn. Hodiaŭa blato povas enhavi centojn da unuopaj procesoroj plus aliajn sistemerojn, tiel ke malmultaj firmaoj kapablas ĉion mem fasoni. Anstataŭe oni kutimas aĉeti sistemerojn de aliaj firmaoj, kiuj ofte vendas nur la desegnojn por tiaj sistemeroj, kaj la koncernajn rajtojn, sed nenian fizikan produkton.

Per tia komerca strategio Esperanto konkurencos kun giganto en tiu kampo, la origine brita firmao Arm, kiu vendas ne blatojn, sed la desegnojn kaj la rajtojn por procesoroj. Procesoroj kreitaj de Arm troviĝas en preskaŭ ĉiuj ciferecaj aparatoj, inkluzive preskaŭ ĉiujn poŝtelefonojn, tabulkomputilojn kaj similajn porteblajn komputilojn. Nur por la ĉefprocesoroj de potencaj surtablaj komputiloj kaj serviloj Arm restas, je granda distanco, en la dua loko post Intel.

Ĉu la firmao Esperanto iel ajn rilatas al la lingvo Esperanto? Ŝajne ne, kaj la retpaĝoj de la firmao ne mencias la lingvon. Tamen, la instrukciaro de procesoro estas iusence ĝia lingvo, do la libera instrukciaro RISC-V, senpage uzebla de iu ajn firmao, estas kvazaŭ neŭtrala lingvo. Tia analogio eble inspiris la merkatikiston, kiu proponis aŭ elektis la nomon.

Ladislao Renaldo

Politiko

OPINIO

Kial tiom da masakroj en Usono?

Ekde 2012 preskaŭ 1600 homoj mortis en Usono en okazoj de amaspafado (difinita kiel pafado kun almenaŭ kvar vunditoj/mortigitoj). Tio estas mezume pli ol unu tage. Temas pri tre granda nombro kompare kun iu ajn el la okcidentaj landoj. Kio estas la kialo por ĉi tiu kvanto? Ĉu eblas determini la kaŭzojn de ĉi tiu epidemio de armila perforto?

Ĉefa variablo

Jes, eblas. La ĉefa variablo, kiu klarigas tiun ĉi fenomenon, estas la nombro de paf-armiloj en la manoj de civiluloj. Pli-malpli duono (ĉ. 300 milionoj) de tiaj armiloj troviĝas en Usono.

Tio ne signifas, ke ĉiuj usonaj civitanoj posedas armilojn. Fakte, temas nur pri triono el ili. Tamen ĉiu el tiu triono posedas mezume 8 pafilojn, kun granda varieco inter la usonaj ŝtatoj. Tial, la datumoj kaj korelacioj klaras. En la ŝtatoj, kie armiloj estas pli disvastigitaj, okazas pli da mortoj pro armila perforto. Kaj la samo okazas internacie: en la landoj, kie la loĝantaro havas pli da armiloj, okazas pli da mortoj pro ĉi tiu kaŭzo.

Kialoj kaj korelacioj

Ekzistas pluraj faktoroj, kiuj kontribuas al pravigo de la rajto kaj bezono esti armita. Ekzemple, la influo de premgrupoj aŭ apartaj kulturaj mitoj ligitaj al la fondo de la lando. Sekve, la reguligo en ĉi tiu kampo ne estas tre strikta, malgraŭ tio, ke ekzistas kaj federacia kaj ŝtatnivelaj leĝaroj, kiuj reguligas posedon de armiloj. La granda variado ĉi-rilate reflektiĝas denove en la statistikoj. Tiel, la ŝtatoj kun la plej permesaj leĝoj kaj kun la plej granda nombro de armilposedantoj estas tiuj, kiuj havas la plej multajn mortojn pro armila perforto.

Plejparte temas pri sinmortigoj

Ni parolas pri armila perforto kaj ne nur pri mortigoj aŭ pafadoj, ĉar la problemo estas multe pli ampleksa kaj influas aliajn sociajn fenomenojn, kiel hejma perforto. Fakte, plimulto de mortoj pro pafarmiloj estas sinmortigoj. Estas konate, ke la aliro al armiloj pliigas la eblon, ke oni klopodu mortigi sin, kaj ankaŭ la sukceson de tiaj ĉi klopodoj. Denove, tiuj ŝtatoj, en kiuj abundas pafarmiloj, estas tiuj, kiuj aperas unualoke ankaŭ en la rang-listo de sinmortigoj.

En Usono okazas jare ĉ. 20 000 sinmortigoj, 10 000 murdoj kaj 500 mortoj pro akcidentoj kun armiloj. Alia pripensinda datumo estas la uzo de armiloj fare de la polico, kiu mortigis preskaŭ 3000 homojn ekde majo 2017.

Sturma fusilo

Sed ni reiru al la pafmortigoj. En la lastaj jaroj oni ofte uzis la saman tipon de armilo, konatan kiel sturma fusilo. Temas pri modeloj similaspektaj al tiuj uzataj de soldatoj, tamen konsiderataj kiel ĉasaj aŭ eĉ sportaj. Oni do povas aĉeti ilin en sportaj vendejoj. Ili estas duonaŭtomataj armiloj, kiuj tamen transformiĝas en aŭtomatajn per aldono de simpla “frapfusto” (angle bump stock). Oni kalkulas, ke en la pafado de Las Vegas en la komenco de oktobro 2017, kie mortis 59 homoj, okazis 90 pafoj en 10 sekundoj. Alivorte, temas pri milita armilo.

Trump nuligis ordonon de Obama

Kiel dirite, la limigoj por aĉeti armilojn varias de ŝtato al ŝtato kaj en iuj situacioj preskaŭ ne ekzistas, kiel, ekzemple, en armilo-foiroj. En februaro 2017 Trump senbrue blokis la regularon, siatempe subtenatan de Obama, kiu malpermesis la vendon de armiloj al homoj kun mensaj problemoj. Ĉi tiu regularo koncernus ĉirkaŭ 75 000 homojn.

Kultura, transideologia afero

Ni menciis, ke temas pri kultura afero. Kontraste kun preskaŭ ajna alia lando en la mondo (krom Jemeno, Meksiko, Gvatemalo kaj Israelo), en Usono oni konsideras, ke armiloj ne estas privilegio por policanoj kaj militistoj, sed rajto de iu ajn civitano, agnoskita en la konstitucio. Teorie, tio estas transideologia pensmaniero. Tiel, grupoj kiel National Rifle Association (NRA) financas la elekto-kampanjojn de granda nombro da respublikanaj kaj demokrataj kandidatoj, kvankam evidente ekzistas pli da limigo-defendantoj inter la demokrataj politikistoj.

NRA

Oni kalkulas, ke NRA havas kvin milionojn da membroj, multaj el ili disciplinitaj tiel, ke iliaj kampanjoj por sendi leterojn al politikaj reprezentantoj kutime efikas. Krome, ili senĉese lobias en Vaŝingtono kaj ankaŭ internacie. Tiusence, ni memoras la intertraktadan periodon ĉe UN por la traktato pri armilkomerco (kiun la registaro de Obama subskribis, sed ne ratifikis), kiam ĉiu diplomatia delegitaro rajtis inkluzivi reprezentantojn de la civila socio inter siaj membroj. La reprezentantoj de la civila socio el Usono estis sisteme membroj de NRA kaj rilataj grupoj.

“Mortigas homoj, ne armiloj”

Laŭ siaj publikaj deklaroj, tiuj grupoj celas defendi la ĉasistojn kaj pafistojn, kaj ili neas havi iun rilaton kun la armila industrio. Tamen, estas mirinde, ke la argumentoj uzataj de ambaŭ sektoroj preskaŭ identas. Kiam masakro okazas, ili klopodas transdoni la jenan mesaĝon: ne ekzistas rilato inter ĉi tiu masakro kaj la armiloj. Tio estas, “mortigas homoj, ne armiloj”. Krome, “se la murdito havus pli da armiloj, la tragedio povus esti preventita”. Tiaj argumentoj estas trompaj kaj facile refuteblaj, tamen granda parto de la usona socio subtenas ilin, parte ĉar ili baziĝas sur kredoj kaj fundamentaj mitoj de la lando, kiuj eĉ igas ilin opinii, ke temas pri parto de ilia identeco.

Ĉu restas espero?

Estintece, ĉiu leĝoŝanĝo por pli granda limigo pri armiloj okazis post dramaj eventoj per armila perforto. En 1934, post la oraj jaroj de gangsterismo, estis akceptita la Nacia Armilara Leĝo, kiu malpermesis, ke civiluloj havu mitralojn. Jen reguligo, kiu dependis (kaj daŭre dependas) de Federacia Ofico pri Alkoholo, Tabako kaj Armilaro. En la 1960aj jaroj, kiam diversaj politikistoj estis murditaj (interalie, Martin Luther King kaj prezidanto Kennedy) estis aprobita grava leĝo, kiu funkciis inter 1968 kaj 1986. Pli freŝdate, kiel rezulto de masakro en kalifornia lernejo en 1989, estis subskribita nova leĝo specife pri sturmaj fusiloj, kiu estis funkcianta inter 1994 kaj 2004. Ekde tiam, ĉiuj provoj reguligi ĉi tiun tipon de armilo malsukcesis, malgraŭ la granda kvanto da mortigoj, kiuj okazis en la lastaj jaroj.

Publika opinio dividita

Eĉ kiam ŝancperiodo malfermiĝas kaj la afero revenas al la amaskomunikila atento, ĝi malofte konkretiĝas en politika ŝanĝo. Tio ŝuldiĝas parte al tio, ke la publika opinio de Usono preskaŭ egale (kaj stabile dum la lasta jardeko) dividiĝas inter tiuj, kiuj favoras pli grandajn limigojn, kaj tiuj, kiuj ĝenerale kontraŭstaras ajnan reguligon de la vendo de armiloj. Ĉi tiu kursivo ne estas banala. Kvankam multaj usonaj civitanoj deklaras sian subtenon al protekto de sia rajto posedi armilojn, ili ankaŭ apogas ne malgrandan parton de konkretaj politikaj kontrolrimedoj: ekzemple, kreskantajn limigojn por vendoj ĉe armilfoiroj aŭ malpermesadon de sturmaj fusiloj. Temas pri io simila al tio, kio okazas pri sanreformoj, kiam la samaj civitanoj, kiuj montriĝas en la enketoj kontraŭ la tiel nomata Obamacare, ankaŭ subtenas multajn el la sanmezuroj inkluzivitaj en ĉi tiu leĝaro.

Nesurpriza paradokso

Paradokse, konsekvenco de la publika debato pri ĉi tiuj aferoj estas pliigo en la vendo de armiloj, precipe sturmaj fusiloj, pro la timo, ke ili estos malpermesitaj.

Afero kompleksa

Resume, malgraŭ la solideco de la datumoj, temas pri kompleksa afero, kiu ligiĝas al identeco de granda parto de la usona socio kaj kies solvo ne videblas en la baldaŭa estonteco. Eble, kiel konsekvenco de la masakroj okazintaj lastatempe, oni havos novan ŝancon por alfronti la problemon.

Xavi Alcalde

Barcelono

Moderna vivo

ALBANIO

Malfeliĉa sorto por juna albano

Post turmentego en malliberejo la 23-jara Florenc Beqiraj mortis antaŭ Kristnasko en hospitalo en Marsejlo, Francio.

Tio okazis dum vizito al Tirano de la franca ministro pri enlandaj aferoj, kiu riproĉis al la albana registaro la altan kvanton de azilpetantoj en Francio.

Florenc Beqiraj

La junulo laboris kiel kelnero en restoracio kaj restis du jarojn sen oficialaj dokumentoj, ĝis la polico arestis lin en lia hejmo.

Dum 30-taga mallibereco Florenc petadis la aŭtoritatojn permesi al li reveni en Albanion por pasigi la jarfinajn festojn. Laŭ liaj amikoj kaj familianoj, tamen, precipe policanoj turmentis lin en lia ĉelo.

Polico lavas siajn manojn

La polico mem deklaris, ke Florenc klopodis vundi sin por atingi, ke post du tagoj oni forkondukos lin al lia patrujo. La 15an de decembro, tamen, lia cerbo estis mortinta, sed la koro kaj ceteraj organoj plu funkciis. La familianoj konsentis haltigi la nutroaparatojn, kaj la albana ŝtato venigis la kadavron al la patrujo.

Reagoj

La landaj gazetaro kaj televido altiris la atenton de la publiko pri la respondeco de la franca polico kaj de la albana registaro mem koncerne la okazintaĵon, kaj ĝenerale pri la problemoj de albanaj rifuĝintoj en okcidenta Eŭropo.

Oni anoncis, ke la prokuroroj de Marsejlo komencis enketadon.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

La juna albano Florenc Beqiraj estis kelnero en restoracio.

[FORIGITA!: bildo]

La 23-jara albano Florenc Beqiraj mortis en hospitalo post turmentego en malliberejo.

Lingvo

ITALIO

Dialektoj malkreskas, itala kreskas

La itala respubliko estas ŝtato plurlingva. Krom la diversaj ekzistantaj “insuloj” franclingvaj, germanlingvaj, slovenlingvaj, albanlingvaj, greklingvaj, katalunlingvaj, kutime situantaj apud la landlimoj aŭ ĉe marbordoj, ĉiu regiono, ĉiu urbo kaj eĉ plej eta vilaĝo havas kutime sian propran dialekton. Temas pri loka idiomo, kiu devenas ne de la ordinara nuna itala, sed rekte de la antikva latina.

La “oficiala” moderna itala, tiu tre ŝatata ankaŭ eksterlande (ĝi estas la kvare plej lernata fremda lingvo tutmonde), estas fakte kombinaĵo de la florenca dialekto kun tiu de la ĉefurbo Romo (precipe rilate al la prononco), sed la toskana dialekto de Florenco ĝis la 19a jarcento estis nur unu el la multaj latinidaj idiomoj atestataj en la itala duoninsulo. Oni tamen delonge konsideris ĝin pli prestiĝa kaj “inda” ol la ceteraj pro ĝia iama literatura utiligo fare de grandaj verkistoj kiel Dante Alighieri, Francesco Petrarca kaj Giovanni Boccaccio.

Statistika raporto

Iel ajn la mondo neeviteble ŝanĝiĝas: nuntempe la uzado de dialektoj, iam amasa, daŭre malpliiĝas. Laŭ raporto eldonita fine de decembro 2017 fare de la statistika instituto Istat, la personoj, kiuj parolas plejparte itallingve kun siaj familianoj, jam estas 45,9 % de la tuta loĝantaro: male, ĝis antaŭ kelkaj jardekoj, kun la propraj familianoj preskaŭ ĉiuj individuoj esprimis sin nur dialekte.

La elekto de la itala kiel ĉefa komunika lingvo estas nun pli kaj pli ofta afero ankaŭ en la rilatoj kun amikoj (49,6 %), por ne paroli pri interagoj kun nekonatoj (tiuokaze la procentaĵo supreniras al 79,5 %). Nur 14,1 % de la itala loĝantaro — kvankam tio respondas al pli ol 8 milionoj da homoj — hodiaŭ parolas nur (aŭ ĉefe) dialekte en la hejmo. Itallingve plej multaj italoj jam parolas ankaŭ ĉe la laborejo (77 %), kie dialektoj estas malpli kaj malpli kutimaj.

Porinfanaj kantoj

Obliĝas tial la iniciatoj celantaj revigligi la ŝajne mortantajn dialektojn. Krom priaj kursoj kutime organizataj en lernejoj kaj diversaj konkursoj pri poezio, unu el la plej rimarkindaj iniciatoj estas verŝajne la muzika festivalo Ducato d’Oro, kiu okazas jam de 12 jaroj en la urbeto Gravina, en la sud-itala regiono Apulio.

En la koncerna festivalo, al kiu amaskomunikiloj donas pli kaj pli da spaco, partoprenas ĉiujare porinfanaj kantoj el ĉiuj regionoj (entute 20) de Italio. Almenaŭ unu parto de ĉiu verko devas esti en loka dialekto aŭ minoritata idiomo. La infanoj (5- ĝis 16-jaraĝaj) kaj la koruso, sub la gvidado de Enza Pappalardi, kiu respondecas pri la okazaĵo ekde la unua jaro, tiel alternigas la italan kaj dialekton, malkovr(ig)ante kaj konsci(ig)ante la pli kaj pli forgesatan gravecon de ĉi-lasta.

La mesaĝo de la festivalo? Neniu infano hontu pri la idiomo hejme parolata de iliaj geavoj aŭ gepatroj, tiom riĉa je antikva tradicio, je historio kaj je (ofte netradukebla) esprimkapablo.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Politiko

GERMANIO

Stranga decido

Fine de la pasinta jaro, la germana ministro pri agrikulturo Christian Schmidt [krístian ŝmit] (Kristandemokrata partio) sen interkonsento kaj necesa akordado kun la ministrino pri medio, Barbara Hendricks [hendriks] el la socialisma partio, ambaŭ en la reganta “granda koalicio”, voĉdonis por plua uzado de la herbicido glifosato (C3H8NO5P), kiu eble kaŭzas kanceron kaj aliajn malsanojn. Tial oni ŝerce kaj kritike nomis lin “glifosatano” kaj “glifosadisto”.

Monopolo

Tiu ĉi tre verŝajne danĝera herbicido estas mondvaste aplikata de kamparanoj kaj ĝardenistoj, eĉ private. Distribuas ĝin, interalie, la tutmonde aganta entrepreno Monsanto (produktanto de plantoprotektaĵoj, modifitaj semoj, medikamentoj, plastaĵoj) kun sidejo en Usono. Oni ofte kritikas tiun entreprenon pro ĝia monopoleco en la merkato. Ekzemple, Monsanto patentigas bestorasojn kaj plantojn, kiujn oni ne rajtas plu reprodukti, sed oni ĉiam devas aĉeti la semojn de Monsanto. Grava produkto de la firmao estas la herbicido RoundUp, la komerca nomo de glifosato.

Nekonkludaj esplor-rezultoj

La efikon de glifosato ekzamenis diversaj institutoj kaj organizaĵoj, ofte kun konkludo, ke ĝi ne prezentas seriozan danĝeron. Tamen unuopaj studoj indikas, ke ĝi damaĝas la tutan medion: bestojn kaj plantojn, ankaŭ homajn genojn.

Sciencistoj malakordas, kaj multaj pledas por pliaj studoj. Sen konsideri la sciencan aspekton, la politika aspekto postulas demokratiecan decidon de la registaro.

Pro malfacilaĵoj pri kreado de la nova registaro post la aŭtunaj elektoj, tiu ĉi epizodo rapide elfalas el la publika intereso.

Jomo Ipfelkofer

korespondanto de Monato en Germanio

Politiko

NEPALO

Prokrastiĝas ĉio

Alilandanoj miras, ke en Nepalo ĉio aŭ preskaŭ ĉio prokrastiĝas. Tamen decembre 2017, unuafoje en la lastaj dudek jaroj, finfine okazis ĝustatempaj lokaj elektoj. Du grandaj komunismaj partioj, la maŭisma kaj la marksisma-leninisma, unuiĝinte, venkis en la elektoj kontraŭ la demokratiaj partioj. Multfoje antaŭe, la nepalanoj voĉdonis por demokratiaj partioj kaj ne estis kontentaj pri la rezulto.

Nun la nepala ĉefministro Ŝer Bahadur Deuba ne volas forlasi sian postenon kaj jam prokrastis kvar monatojn. Do Nepalo, kiu cetere havas pli da ministroj ol ĝi bezonas, progresas malrapide.

Navin Shrestha

korespondanto de Monato en Nepalo

Libroj

Iom da peno ne faros al vi malbone

Iĝis disponebla en la reto Historia Vortaro de Esperanto en formo de elŝutebla PDF-dokumento. En la enkonduko oni povas legi ĝian historion. Mallonge: la vortaron iniciatis fakte Reinhard Haupenthal en 1992; transprenis la laboron Gonçalo Neves, kiu en 2011 eldonis la vortaron ĉe la eldonejo Iltis en broŝura formo 113-paĝa. Transprenis la laboron Bernhard Pabst, kiu vastigis la vortaron tiom, ke ĝi nun ampleksas proksimume 340 paĝojn.

Aliro al naskiĝejo

La verko pritraktas precipe la unuajn tri jarojn de Esperanto (1887-1889), sed la tria ankoraŭ ne estas komplete prilaborita. En la libro ni informiĝas pri la unua uzo de ĉiu Esperanta vorto. Vorto en vera senco: principe aperas ĉiu aparta derivaĵo aŭ kunmetaĵo. Mi fakte devis skribi “unuaj uzoj”, ĉar ne nur la unua estas menciita. Ni do vere ĉeestas la naskiĝon de ĉiu vorto, ankaŭ (kaj precipe?) de tiuj vortoj kies patro ne estas Ludoviko Zamenhof. Ni tiel konatiĝas kun beboj, kiuj poste ŝanĝis aspekton, kun beboj, kiuj mortis, kun misklonoj kaj kun evoluemaj beboj.

Bebospecoj

Se vi ne estas ĝermanlingva, vi, verŝajne, malfacile komprenos, kio povas esti “ajmero” kaj “biĵofo”. Nu, ĝi estas “sitelo” de Einstein (ne lá Einstein, sed nia Einstein, Leopoldo, de la Plena lernolibro por Germanoj, de 1888) kaj la “episkopo” de ni ĉiuj. Do vi trovos en HV (jes, min kaptis la mallongigo de Historia Vortaro) ankaŭ — eĉ multajn — vortojn, kiuj neniam atingis PIV-on. La malnovaj “sukro” kaj “zukro” (ambaŭ aperas) fakte havas la avantaĝon, ke oni ne povas pensi, ke “sukero” estas ero da suko! Kaj ankaŭ “butro”, kiu certe ne estas ero da buto.

Aĥ, mi esperas, ke la fejsbukuloj ne legos mian tekston, ĉar ni riskas novajn plibonigajn proponojn! Verŝajne, vi pensas, ke “ŝanco” estas ĉe ni delonge? Nu, forgesu! Ĝi apartenas al la unua oficiala aldono. En la komenco ĝi aperis kiel “ĉanco”! De Wahl en la revuo Esperantisto en decembro 1889 uzis la vorton la unuan fojon, kaj li aldonis interkrampe la francan “chance”. Kiel ĝi evoluis de unu formo al alia, vi mem esploru en HV. Inter la etaj difektoj kun ŝanĝiĝema formo estis multaj “s”/“z” balanciĝoj: “akziomo”, “eksakte”, “eksemplo”, “eksisti” ... Misklono aspektas al mi “acera” por “akra”.

Vortidoj

Interesajn, fojfoje enigmajn, vortojn oni renkontas en la artikoloj pri afiksoj. Pripensu tamen, mi petas, ke la pioniroj konstruis surbaze de malmulte da brikoj! Ili klopodis fari verajn murojn el tre malmulte da materialo. Mi bezonis iom da tempo por kompreni la vorton “amistadi”, eble ĉar tiu tempo jam pasis por mi? Ĝi estas klarigita kiel “amindumi”, sed tie mi tamen havas rimarkon! Ankaŭ “amindumi” aperas, precize en la sama verko (Plena Vortaro Rusa-Esperanta). “Brutedukado” kaj “ĝardenlaborado” — jes, eĉ tiaj vortkunmetaĵoj estas cititaj kaj datitaj.

Enigmeca kodaro?

Ĉe la unua kontakto kun la enhavo de la libro oni havas la impreson, ke oni devos batali kun iu kodaro, kiaj en la dua mondmilito estis uzataj kun la famaj enigmomaŝinoj. Ĉiuj informoj aperas en formo de mallongigoj, kaj necesas unue legi kaj studi la enkondukajn klarigojn. Oni tie ekscias, ke ĉiu signo (eĉ la t.n. interpunkciaj signoj), ĉiu formo (uskleco, oblikveco, rekta aŭ kurba hoko ktp) havas tre striktan signifon. Plej bone mi montru simplan ekzemplon kaj rompu la kodon por vi!

Tio legiĝas jene:

La unua apero de “aer/” datiĝas de 1887 kiel “aero” en la verko de Ludoviko Zamenhof Unua Libro en la vortara parto. Poste ĝi aperas en la Dua Libro, ankaŭ de Zamenhof (ke temas pri la sama aŭtoro, estas indikite per la uzo de nura komo, anstataŭ uzo de kutima punktokomo!), en la paĝo 31. Poste ĝi troviĝas en la verko de Antoni Grabowski La neĝa blovado en la paĝo 15. Poste denove en zamenhofa verko, la Plena Vortaro Rusa-Esperanta, en la paĝo 44, nome en la sintagmo “sufoka aero”, sintagmo uzata de la aŭtoro de la libro (ĉar inter kurbaj hokoj), kaj poste en alia zamenhofa verko, la Meza Vortaro Esperanta-Rusa. La derivaĵo “aera” estas trovebla ĉe Leopold Einstein en lia Plena lernolibro por Germanoj en la paĝo 13, kiu apartenas al la gramatika parto. La derivaĵo “aerumi” troviĝas en la zamenhofa Plena Vortaro Rusa-Esperanta en la paĝo 26 kaj en la dekstra kolumno de la paĝo 157 kaj poste en la Meza Vortaro Esperanta-Rusa. “aerumiĝi” estas trovebla en ... ktp ... ĝis “aerveturanto” ...

Ĉio do en nuraj kvar linioj, kaj vi nepre komprenos, ke havus neniun sencon rezigni pri la mallongigoj, eĉ en la erao de senlima memorspaco komputila! Post kelkfoja uzado vi konstatas, ke vere temas ne pri nerompebla kodaro, sed pri lerta kaj riĉa stenografio, kiun oni rapide majstras legi post nur iom da deĉifrada klopodo!

Senco kaj utilo

La mencio de “sufoka aero” en vortara libro kompreneble ekscitis min, kaj mi serĉis la paĝon 44 en tiu vortaro, kio estis facile farebla, ĉar en la verko estas klare indikite, kie oni povas konsulti la cititajn verkojn. Kaj mi trovis:

Temas do pri traduko de iu rusa vorto. En la nuna rusa vortaro de Bokarev la traduko de la vorto estas “sufokanta varmego; premaero”. Ĉe konsultado de HV mi konstatis, ke la vorto “aero”, simpla rusa воздух, mankas en la RE, rusa-esperanta vortaro. Tio ŝajnis al mi neebla, kaj vere, post konsultado de Bernardo evidentiĝis, ke li pretervidis la vorton! Jen do ekzemplo, kiel oni povas uzi HV kiel laborilon. Mi estis puŝita al tiu esploro, ĉar mi havas malfortecon por* esploro de ĝusta signifo nuna kaj antaŭa.

Por doktuloj kaj nedoktuloj!

Mi supozas, ke estas klare, ke temas pri scienca verko, utila helpilo al seriozaj filologoj, kiuj volas science esplori nian lingvon, starigi la veran etimologion de nia lingvo, ĉar niaj etimoj troviĝas tie, ne en pratempoj, ne ĉe latinidoj ... La historio de vorto antaŭ ĝia enpreno en nian lingvon estas por ni praetimologio! Absolute ĉio, kio estas menciita en la libro, estas pruvebla, indikas la lokon, kie vi povas meti la fingron sur la faktojn! Kaj ĝi estas farita en treege fidinda maniero. Sendube, ie kaj tie vorto eskapis, kaŝis sin en la inkunabloj, sed tie la moderna erao savas nin, helpas la aŭtoron!

Iu ajn leganto, eĉ nedoktulo, povas esplori la verkon por malkovri, ĉu “sukero” evoluis el antaŭa “sukro” aŭ ne. La etimaro de “sukro” certe enhavas la francan sucre, anglan sugar, germanan Zucker, rusan сахар, italan zucchero, hispanan azúcar. Etim(ar)o de “sukero”, eble jes, se ĝi estas enkondukita de iu, kiu ne sciis pri la antaŭe enkondukita vorto.

Krono estas kun ni!

Je mia miro (mi ne legis ĉiun vorton!), eĉ en HV aperas “Krono”, la helena dio de la tempo! Li, verŝajne, unue aperis en la verko de Grabowski Liro de Esperantistoj de 1893. Jes, tio estas ekster la unuaj du jaroj, sed la ideo estas, ke la HV iom post iom plivastiĝu. En la fontoj la verko estas cetere nur hezite citita! Ĝuste pro la tempodistanco mi aldonis la vorton verŝajne, ĉar povus esti, ke iam pli frua apero troviĝos. La aŭtoro ja ĉiutage nazumas pliajn dokumentojn. Kaj Krono estas kun ni, ĉar tiu ĉi verko malfacile estas pensebla, eĉ logike ne estus farebla en antaŭa erao kaj ankoraŭ malpli eldonebla ... Nun la komputilo, la reto ebligas al ni konsulti raregajn verkojn, por kio antaŭe oni devis fari vojaĝojn.

Nova printempo, nova sento

En nia kunreta mondo reeldono de verko ne plu estas problemo. De tago al tago, horo al horo oni povas adapti, ŝanĝi, korekti sian tekston. La rolo (tasko?) de recenzisto ŝanĝiĝis. Finita la ŝatata recenzista ĉaso de mistajpoj, ĉar la recenzista ekzemplero, verŝajne, jam estas malfreŝa kompare kun tiu de la leganto. Se li ne estas vampireca, la recenzisto povas kontakti la aŭtoron por informiĝi aŭ informi pri mankoj. Tion mi faris, kun la sekvo, ke miaj kritiketoj la postan tagon jam ... estis malvalidaj. Sed mi pensas, ke mi ne kutimis akrigi mian anserplumon kaj trempi ĝin en vitriolon. Ne estas malbona sento, ke recenzisto ne plu estu horora timato, sed iuspeca helpanto.

Mankoj? Nu, la ĝenerala por tiaj verkoj: ne plu eblas referenci! Aŭ oni devas diri: en tiu dato je tiu horo mi trovis en tiu verko ..., kun la probableco, ke la trovitaĵo jam ne plu troveblas en la verko, se entute la verko mem restis en la reto!

Ne solece solstara!

HV estas la dek-dua verko en la serio Berlina Komentario pri la Fundamento de Esperanto. Ĉiuj verkoj en tiu serio estas altvaloraj kaj havindaj kaj senpage elŝuteblaj. Rapide ligu vin al https://esperanto-akademio.wikispaces.com/eniro, kaj vi tuj vidos la tutan liston kaj povos elekti laŭplaĉe.

Konkluda konfeso

Kiam antaŭ deko da jaroj mi ricevis fruan version, mi trovis ĝin nedigestebla sensencaĵo en nerompebla kodo, ĉar mi ne havis la energion kaj kuraĝon fari la penon kompreni ĝin. Mia juĝo evoluis, kiel vi verŝajne rimarkis. Do, juĝu mem, sed prefere ne tro facilanime! Iom da peno ne faros al vi malbone!*

Petro Desmet’

Gonçalo Neves, Bernhard Pabst: Historia Vortaro de Esperanto 1887-1889. Eld. Esperanto-Akademio, 2017. 342 paĝoj. Senpage elŝutebla de https://esperanto-akademio.wikispaces.com/eniro.

* 1. Grabovski-a esprimo, trovita en HV, por “havi deziron/inklinon je io”.
* 2. Alia Grabowski-a malnova esprimo, trovebla en HV, por “malutili”. Ne pensu, ke mi mokas Grabowski, ĉar lia Kondukanto, kiu estas plene legebla en la reto, estas vera juvelaro!

Politiko

JAPANIO

Brajle informi blindulojn

La elektoj! Multaj homoj kandidatiĝas kaj iliaj kampanjaj paroladoj plenigas la stratojn. Diversaj afiŝoj kaj agitfolioj estas disdonataj, kaj televidiloj aŭdigas politikajn propagandaĵojn.

Ne ĉiuj ricevas informojn

La elektoj estas grandega politika evento, kiu estas absolute necesa por demokratio. Sed, ĉu ĉiuj voĉdonontoj ricevas sufiĉajn informojn pri la kandidatoj? Almenaŭ por la blinduloj, la respondo estas, ke ne.

Ĉiuj kandidatoj cerbumas kiel informi voĉdonontojn pri siaj opinioj. Ili uzas abundajn manierojn, kiuj nuntempe inkluzivas retpaĝojn, Fejsbukon kaj Tviteron. La metodojn de informado tamen rigore difinas la japana Leĝo pri Elektoj por Publikaj Postenoj. Ekzemple, laŭ la leĝo, ĉiu elekta komisiono devas eldoni elektan bultenon, tio estas oficiala dokumento, kiu listigas kandidatojn kun detalaj informoj pri ili, inkluzive de iliaj sinprezentoj kaj promesoj. En la bulteno la tekstoj alsenditaj de la kandidatoj aperas neredaktite. Kaj en naciaj, kaj en municipaj elektoj, la elekta bulteno estas tre grava, kaj la elekta komisiono disdonas ĝin al ĉiuj voĉdonontoj.

Nu, kiel la blinduloj legu ĝin? Ili ne povas legi ink-presaĵon.

Privataj eldonejoj

Laŭ la leĝo, kiu ne agnoskas brajlajn dokumentojn, la elektaj komisionoj akceptas nur ink-presitajn tekstojn por la oficialaj elektaj bultenoj kaj ne faras apartajn versiojn de la bultenoj por blinduloj.

Por ŝtopi la breĉon, pluraj privataj brajlaj eldonejoj kunlabore eldonas brajlajn elektajn bultenojn kiel neoficialajn dokumentojn. Okaze de naciaj elektoj, ĉiu elekta komisiono aĉetas brajlan version en granda kvanto kaj sendas ekzempleron al ĉiu blindulo-voĉdonanto en sia elekta distrikto.

Ne nur brajla versio, sed ankaŭ grandlitera kaj sonregistrita versioj estas same farataj. Cetere, la japana portalo de Yahoo! malfermas retejon kaj informas blindulojn pri kandidatoj. En la retejo blinduloj povas aŭskulti la elektan bultenon per speciala programaro, kvankam nur en resuma formo.

Malfacile

La brajlaj eldonejoj ne rajtas rekte kontakti kandidatojn, do ili devas peti la elektajn komisionojn pri la manuskriptoj. Sed, memkompreneble, la oficistoj de la komisionoj estas ege okupataj dum la elektoj, do la manuskriptoj ofte alvenas tro malfrue.

Krome, onidire en Japanio la elektaj periodoj estas malpli longaj ol tiuj en aliaj landoj. La elektoj de la Ĉambro de Konsilantoj daŭras plej longe 17 tagojn, kaj tiuj de la Ĉambro de Deputitoj 12 tagojn.

Dum tia mallonga periodo, la brajlaj eldonejoj devas brajligi, presi, broŝuri kaj ekspedi la elektan bultenon, kiu devas nepre atingi la blindulojn-voĉdonantojn antaŭ la voĉdontago.

Cetere, la japana lingvo havas plurajn skrib-sistemojn, inkluzive ĉinajn ideografiaĵojn. Estas malfacile brajligi multajn manuskriptojn rapide kaj precize.

Se la brajlaj eldonejoj povus ricevi dosierojn de originalaj manuskriptoj senpere de la kandidatoj, la brajligado fariĝus iom pli facila, sed ankaŭ tio ne estas permesata.

Historia atingo

La unua oficiala brajla voĉdonado en la mondo okazis en Japanio en 1928, kiam la japanaj blinduloj brajle voĉdonis por la 16aj elektoj de la Ĉambro de Deputitoj. Plej multaj japanaj blinduloj tre fieras pri ĉi tiu historia atingo.

Fidinda statistiko ne ekzistas

Aliflanke, oni diras, ke la voĉdona proporcio de blinduloj, fakte, ne estas tre alta. Aŭ, pli ĝuste, ankoraŭ eĉ ne ekzistas fidinda statistiko pri la nombro de nevidantoj en Japanio.

La Ministerio pri Sano, Laboro kaj Bonfarto raportas, ke en 2006 en Japanio loĝis 310 000 blinduloj. Tiu ĉi nombro tamen enkalkulas nur tiujn, kiujn la ministerio agnoskis kiel fizikajn handikapitojn. Verŝajne estas multaj vidhandikapitoj, kiuj ne akiris legitimilon pri sia fizika handikapo.

Neniu scias, kiom el ili ricevis la brajlan version kaj fakte voĉdonis.

Modernaj rimedoj

Brajlaj skribiloj estas instalitaj en ĉiuj balotejoj aŭ, se vidhandikapitoj volas, ili anstataŭe povas peti, ke oficisto de la elekta komisiono skribu la nomon de kandidato.

Por tiuj, kiuj ne scipovas brajlon, la dua maniero estas utila, tamen multaj vidhandikapitoj ne ŝatas tion pro konsideroj de privateco.

Nuntempe, krom brajlo estas aliaj utilaj rimedoj, kiel komputiloj, tabulkomputiloj kaj poŝtelefonoj. Ekzemple, en Usono oni uzas elektronikajn balotilojn. Ankaŭ en Japanio, sur municipa nivelo, elektaj komisionoj povas leĝe uzi ilin, kaj kelkaj el ili fakte faras tion, sed multaj aliaj ankoraŭ ne — verŝajne pro ekonomiaj kialoj. Se tiaj manieroj por baloti estos uzeblaj en la balotejoj, pli multaj vidhandikapitoj facile balotos.

La 22an de oktobro 2017 okazis la elektoj de la Japana Ĉambro de Deputitoj. La rezulto estis granda venko de la Liberal-Demokratia Partio, kiun estras la ĉefministro Ŝinzo Abe. Sed nur 54,70 % de la voĉdonantoj balotis.

Garantii demokration

Gravas, ke la elekta bulteno atingu ĉiujn voĉdonontojn en konvena formo — nevidantojn brajle — por garantii demokration.

Brajlaj eldonejoj senlace klopodas tiucele dum ĉiu arda elekto-kampanjo.

Hoŝino Toŝijasu

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Neniu scias, kiom da blinduloj ricevis la brajlan version de la elektaj bultenoj kaj fakte voĉdonis.

Politiko

D. R. KONGO

Ĉu konganoj voĉdonu eksterlande?

La voĉdona leĝo de 2015 eliminis maljustecon per permeso, ke konganoj loĝantaj eksterlande rajtu voĉdoni. Tamen restas multaj demandoj: kiam, kiel kaj kiom longe okazos la registrado de la konga diasporo? Kiel oni certiĝu, ke ne estos malregulaĵoj? Ĉi-rilate, estus tempoŝpare, se Sendependa Komisiono pri Naciaj Elektoj rajtigus ĉi tiujn samlandanojn voĉdoni per pasportoj anstataŭ voĉdonaj kartoj.

Biometriaj pasportoj

Registrado de konganoj loĝantaj eksterlande postulus longan tempon. Anstataŭe, permeso voĉdoni per pasportoj simpligus la aferon, speciale pro tio, ke biometriaj pasportoj estas inter la plej sekuraj dokumentoj en la mondo. En lando kiel Francio, pasportoj estas inter la dokumentoj, per kiuj oni rajtas voĉdoni. Se Francio, lando tre bone organizita, permesis tion, kial D. R. Kongo ne agu same?

Ankaŭ la Konstitucia Konsilio de Senegalo rajtigis la senegalanojn vivantajn eksterlande voĉdoni per pasporto, cifereca identiga karto kaj eĉ stir-permesilo. Kial do la konganoj nepre uzu nur voĉdonan karton?

Eviti prokraston

Indas memorigi, ke la registrado de konganoj loĝantaj en Kongo mem ne estis plenumita en la asignita tempo kaj plilongiĝis je pli ol unu jaro.

Se la konganoj vivantaj eksterlande rajtus voĉdoni per siaj pasportoj, la procezo rapidiĝus. Kiel tio okazu? La konga registaro kompilu listojn de voĉdonantoj pere de la ambasadoj kaj konsulejoj. Legitimado de voĉdonantoj pere de pasportoj permesos rekte registriĝi por voĉdonado. Alie, la registrado de kongaj voĉdonantoj eksterlande daŭrus multe pli longe kaj povus plu prokrasti la elektojn planitajn por decembro 2018.

Serge Rusaki

korespondanto de Monato en D.R. Kongo

[FORIGITA!: bildo]

Se la konganoj vivantaj eksterlande rajtus voĉdoni per siaj pasportoj, la elektoprocezo rapidiĝus. Foto: MAURICE MUTHAKA

Arto

MUZIKO

90-jariĝo de kantisto baritona

En januaro oni celebris la 90-jariĝon de la albana kantisto Avni Mula. Li naskiĝis en Gjakova [ĝakova] en Kosovo, poste translokiĝis kun sia familio al la urbo Shkodër [ŝkodr] en Albanio kaj post la dua mondmilito al Tirano. Li finstudis en Moskvo en la Konservatorio Ĉajkovski en 1957 kaj ricevis la diplomon de lirika kantisto. Tie Avni enamiĝis al la rusa opera kantistino Nina kaj edziĝis al ŝi. El du iliaj filinoj unu, Inva, fariĝis jam tre fama kiel opera kantistino. Inva aktuale tre interesiĝas pri arto ankaŭ en Albanio.

Avni Mula estis membro de la Nacia Ensemblo de Kantoj kaj Dancoj kaj de la Armea Artisma Ensemblo kaj akiris multajn premiojn kaj titolojn, inter kiuj la altprestiĝajn “Popola Artisto” kaj “Honoro de la Nacio”.

Li estas ankaŭ komponisto, aŭtoro de pluraj kanzonoj tre konataj enlande, de la opero “Patrino Albanio” kaj de la filmoj “Luma rivero” kaj “Karnavaloj”.

Avni Mula apartenas al la malmultaj albanoj talentaj, kiuj ne fuĝis eksterlanden, sed plurestis en Albanio, notinde helpante al ĝia kulturo.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

La aŭtoro (maldekstre) kun la baritono Avni Mula (dekstre) en akompano de alia elstara albano el Kosovo, Adem Demaĉi (meze), laŭreato de la porpaca premio “Saĥarov”.

Politiko

KUBO

Leal Spengler: talento kaj sentemo

En la ambasadejo de Rusio en Kubo, ordenon de amikeco ricevis Eusebio Leal Spengler, historiisto el la urbo Havano.

“D-ro Leal Spengler, unu el plej gravaj intelektuloj de la kuba revolucio, inda je solida prestiĝo en medioj sciencistaj kaj socia, dotita je multe da talento, klereco kaj sentemo”, diris Miĥail Kaminin, ambasadoro de Rusa Federacio en Kubo.

Spengler memorigis kiel Fidel Castro kaj patriarko Kirilo favore akceptis lian ideon starigi rusan ortodoksan templon en la koro de Havano, kio iĝis arkitektura projekto senprecedenca en Kubo. Ĝi estas la unua rusa ortodoksa preĝejo en Karibio kaj la plej granda en la okcidenta hemisfero.

Honore al historiisto

La 27a internacia librofoiro Havano 2018 estis oficiale inaŭgurita en la Fortikaĵo de Sankta Karlo (hispane: San Carlos de la Cabaña) la 1an de februaro. Tiu ĉi bunta kultura evento estis ĝuste ĉi-jare dediĉita al Spengler.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

ALBANIO

Atleto de kristanismo

Gjergj Kastrioti, konata kiel princo Aleksandro aŭ Skanderbeg (turke: İskender Bey, albane: Skënderbeu), mortis la 17an de januaro 1468. Li estis reĝo kaj ĉefkomandanto de la albana armeo, kiu rezistis ĉirkaŭ 25 jarojn kontraŭ la plej potenca tiutempa otomana armeo.

De la infanaĝo Kastrioti kreskis en la kortego de sultano. Li edukiĝis militisme kaj atingis altrangajn postenojn, akiris la titolon “princo” kaj estis nomata Skanderbeg memore al Aleksandro la Granda.

Princo Aleksandro neniam forgesis sian okupitan landon. En la jaro 1443, gvidante 300 albandevenajn ĉevalrajdistojn, li forlasis la batalejon en Hungario kaj revenis venĝeme al Kruja, ĉefcentro de sia iama princlando, je 20 km for de la nuntempa ĉefurbo de Albanio. Baldaŭ li aranĝis grandan kunvenon de ĉiuj albanaj princoj kaj iniciatis novan albanan ligon, kiu kontraŭstaris la grandan novan imperion azian.

Historia agado albana

La tuta tiama mondo eŭropa ekmiris pro sukcesoj de albanoj, kiuj venkis en pli ol 25 bataloj liberigante vastan teritorion kaj malhelpante al otomanoj marŝi pluen al Aŭstrio, Hungario kaj Italio. Menciindas tri grandaj sieĝoj de Kruja, kie engaĝis sin 150 000 otomanaj soldatoj ekipitaj per la plej potencaj kanonoj de tiu tempo. La otomanojn gvidis la elstaraj sultanoj Murat la 2a kaj poste lia filo Mehmet Fatih, kiu en 1453 konkeris Konstantinopolon. Pro tio, la papo Pio la 2a ege aprezis la albanan reĝon Gjergj kaj planis aranĝi grandan militisman koalicion kontraŭ la sultano. Oni nomumis Kastrioti Atleto de Kristanismo (Athleta Christi), kaj li estis dufoje akceptita en Romo. Reĝo Alfonso de Napolo, kiun la princo helpis milite, fariĝis lia aliancano. Kastrioti faris aliancon ankaŭ kun Respubliko Venecio, kvankam ĝi sekvis cirkonstancan politikon.

Albanoj rezistadis ankaŭ post la morto de ilia reĝo, almenaŭ ĝis la lasta granda urbo Shkodër falis en la jaro 1479. La otomanoj dezertigis la tutan landon kaj forprenis centmilojn da homoj kiel sklavojn. Aliaj cent mil homoj transpasis la maron kaj fuĝis en sudan Italion, kie iliaj posteuloj, la arbereŝoj*, ankoraŭ vivas kaj konservas la albanan kulturon.

La mondo memoras

Gjergj Kastrioti Skanderbeg plu restas en la memoro de la popolo kiel nacia heroo. En la jaro 1968 la tiama komunisma reĝimo starigis en la samnoma placo grandan monumenton. Similaj monumentoj stariĝis ne nur en la albanaj teritorioj en Balkanio, sed ankaŭ ekster ĝi, en ĉiuj kontinentoj. Pli ol 1000 romanoj kaj biografioj estis verkitaj pri Kastrioti kaj ekzistas pluraj operoj pri li.

En 1929 la albana esperantisto Cuk Simoni verkis originale en Esperanto 15-ĉapitran romanon, kiu estis tradukita en la albanan kaj eldonita nur antaŭ dek jaroj.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

Gjergj Kastrioti estis reĝo kaj ĉefkomandanto de la albana armeo.

[FORIGITA!: bildo]

Pli ol 1000 romanoj kaj biografioj estis verkitaj pri Skënderbej. Foto: BARDHYL SELIMI

[FORIGITA!: bildo]

Pluraj monumentoj stariĝis ne nur en la albanaj teritorioj en Balkanio. Foto: BARDHYL SELIMI

* 1. Arbëreshë, albana minoritato en Italio. Vd. https://eo.wikipedia.org/wiki/Arbereŝoj.

Moderna vivo

LITOVIO

Drinkado kaptas la atenton

Litovio havas problemon koncerne alkoholaĵojn, konkludis la ministro pri sanprotektado Aurelijus Veryga. Laŭ li, la vera komsumkvanto estas 7 litroj jare, sed la litova Oficejo pri Statistiko kaj Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) prezentas iom pli malbonaŭgurajn ciferojn: respektive 13,2 kaj 18,2 litrojn.

Litovaj politikistoj al tiuj malfeliĉaj informoj reagis senhezite: la disponebleco de alkoholaĵo devas esti strikte limigita. Ja ĝi estigas multajn malĝojigajn konsekvencojn, kiel mortojn kaj memmortigojn. Pri tiuj sekvoj Litovio “avangardas” en Eŭropo.

Sportumi anstataŭ drinki

Ekonomikistoj konsentas pri tio, ke konsumado de alkoholaĵoj estas solvenda problemo, tamen ĝin oni devos bremsi ne nur per malpermesoj, sed ankaŭ per planado de vastaj rimedoj. “Certe, la ĉefa problemo estas la seniluziiĝintaj civitanoj, al kiuj mankas laboro kaj perspektivoj. Necesos paroli pri rimedoj, kiujn krom limigo de reklamoj kaj stratkafejoj kaj altigo de impostoj koncerne alkoholaĵojn, oni aplikos en sporto kaj distraj okupoj; oni investu monon en sporton, kulturon kaj bonstaton”, diris la ekonomikisto Nerijus Maciulis.

Leĝo pli severa

En la litova parlamento la longaj diskutoj pri drinkado finiĝis per novaj kaj pli striktaj leĝoj koncerne disponeblecon. Ekde januaro 2018 aĉeti alkoholaĵon rajtas nur personoj de 20 jaroj aŭ pli, kaj vendistoj povas kontroli pasporton aŭ identeckarton por konfirmi tiun aĝon. Vendejoj aŭ sekcioj en grandaj superbazaroj povas vendi drinkaĵojn nur en fiksitaj horaroj de lundo ĝis sabato, kaj en dimanĉo la vendotempo estas pli mallonga. Drinkemuloj plu povas senlime drinki en kafejoj kaj restoracioj, sed ne surstrate, kaj ankaŭ ne aĉeti botelojn. Ekde tiu ĉi jaro reklami alkoholaĵojn en ajna publika loko kaj en gazetoj estas malpermesite.

Reklamoj

Sed kion fari rilate al eksterlandaj gazetoj, kie tiaj reklamoj estas ofte vidataj? Tio starigis grandan problemon antaŭ la distribuantoj de tiaj periodaĵoj. Televido montras homojn, kiuj foliumas gazetojn enhavantajn reklamojn pri alkoholaĵoj, aŭ sur ilin surgluas noticojn dirantajn, ke tia reklamo en Litovio estas malpermesita. La prezidanto de Litovio Dalia Grybauskaitė reagis: “Miaopinie, la situacio estas hontinda; ĝi estas mezepoka kaj malprestiĝigas nin antaŭ la internacia publiko”. Laŭ ŝi, parlamentanoj devas rapide solvi tiun problemon korektante la leĝon rilate al konsumo de alkoholaĵoj.

Perspektivoj

Ŝatantoj de la novaj leĝoj esperas, ke ĉi-jare la vendoj de alkoholaĵoj malkreskos je 10 procentoj, sed litovoj demandas sin, ĉu la troa konsumo vere ĉesos. Ja litovoj nun pli ofte veturas por havigi al si drinkaĵojn en najbaraj landoj, kiel Latvio kaj Pollando. Tie la leĝo estas malpli strikta, la prezoj pli favoraj kaj krome, nigra merkato disponigas la varon.

last

korespondanto de Monato en Litovio

Moderna vivo

SLOVAKIO

2018: jaro de rondaj datrevenoj

Miroslav Lajčák [lajĉak], la slovaka ministro pri eksterlandaj kaj eŭropaj aferoj: Ĉeĥoslovakio estis bona kaj fruktodona projekto, kiu estigis du sukcesajn demokratiajn ŝtatojn firme establiĝintajn en Eŭropo. Kun kvin milionoj da civitanoj Slovakio havas junan sed malkvietan historion. En 2018 okazos pluraj gravaj rondaj datrevenoj ligataj al ĝia historio.

Post la fino de la unua mondmilito kaj disfalo de la aŭstra-hungara imperio estiĝis Ĉeĥoslovaka Respubliko, kies 100a datreveno okazos ĉi-jare. La lando estis poste nomata Ĉeĥoslovaka Socialisma Respubliko kaj Ĉeĥa kaj Slovaka Federacia Respubliko, kiu ekzistis de la 28a de oktobro 1918 ĝis la 31a de decembro 1992. Slovakio fariĝis parto de la nova ŝtato kun Bohemio, Moravio, Ĉeĥa Silezio kaj Sub-Karpatio.

Ideoj kaj realoj

Post la estiĝo de komuna ŝtato la klopodo de la fondintoj estis krei unuecan, centralisman nacian ŝtaton fonditan laŭ ideo de ĉeĥoslovakiismo. La unua prezidanto estis Tomáš [tomaŝ] Garrigue Masaryk, kiun sekvis en la jaro 1935 Edvard Beneš [beneŝ]. La kunekzisto de ĉeĥoj kaj slovakoj ne estis facila. Interalie prilingvaj postuloj de slovakoj, ekleziaj problemoj kaj agrikultura reformo rezultigis, ke Slovakio iom post iom perdis sian industrion kaj fariĝis nur terkultura parto de la komuna ŝtato.

Ne mirinde do, ke en marto 1939 estis kreita la slovaka ŝtato en la teritorio de la hodiaŭa Slovakio. Ĝi posedis insignojn de suverena kaj sendependa ŝtato, sed ĝia suvereneco estis limigita de Germanio. Ĝi malaperis en 1945 post la liberigo fare de la sovetia Ruĝa Armeo. Post la dua mondmilito Ĉeĥio kaj Slovakio reunuiĝis kaj renovigis Ĉeĥoslovakion. Pro komunisma puĉo la 25an de februaro 1948 Ĉeĥoslovakio fariĝis komunisma ŝtato sub la forta politika kaj ekonomia influo de Sovetio.

Jubileo

Poste, en 1968, alvenis la praga printempo, mallonga periodo de nova espero por socialismo kun homa vizaĝo, kiu abrupte finiĝis aŭguste, kiam soldatoj de la tiama Varsovia Pakto invadis la landon, kion oni oficiale nomis frateca helpo. Por multaj slovakoj kaj ĉeĥoj la frateca helpo simbolis ne liberigon, sed malagrablan kaj longtempan sovetian okupadon de la lando.

Post la periodo de severa normaligo, en novembro 1989 komenciĝis velura revolucio, kiu ĉesigis la komunisman reĝimon. Sekvis politikaj kaj ekonomiaj reformoj renovigantaj la demokration kaj la merkatan ekonomion.

25a datreveno de Slovakio

Tamen, la ekonomiaj interesoj de ĉeĥoj kaj la elimino de precipe slovakaj armil-fabrikoj rezultigis, ke Slovakio fariĝis nur neutilaĵo por la ĉeĥaj planoj. La ekonomia situacio kreis nutran grundon por maldekstremaj pensoj, kaj sekve de longdaŭraj politikaj diskutoj oni subskribis la Konstitucion de Slovakio en 1992. En 1993 Ĉeĥoslovakio pace dispartiĝis en 2 sendependajn kaj suverenajn ŝtatojn: Ĉeĥa Respubliko kaj Slovaka Respubliko.

Estas notinde, ke pri la dispartigo de Ĉeĥoslovakio ne decidis civitanoj, sed nur du ĉefministroj de ĉiu el ambaŭ landopartoj. Václav [vaclav] Klaus atentigis, ke li povas akcepti nur du alternativojn: aŭ formadon de federacio aŭ apartiĝon. La proponon de la slovako Vladimír Mečiar [vladimir meĉiar] fondi federacion de du suverenaj ŝtatoj energie rifuzis ĉeĥaj politikistoj.

Nuntempo

Post 25 jaroj la hodiaŭa Slovakio estas moderna, parlamenta kaj demokratia ŝtato, kiu membras en Unuiĝintaj Nacioj (de 1993), Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO, de 2004), Eŭropa Unio (de 2004) kaj ankaŭ en Internacia Mon-Fonduso, Organizaĵo por Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo, la Viŝegrada Grupo kaj aliaj. Miroslav Lajčák estis lastjare elektita prezidanto de la 72a sesio de la ĝenerala asembleo de Unuiĝintaj Nacioj.

La registaro konsideras kiel sian devon rememori kaj festi la menciitajn datrevenojn de la slovaka historio, kaj tiucele ĝi buĝetis 4,4 milionojn da eŭroj por diversaj sociaj kaj kulturaj eventoj en 2018, ekz. amika kunsido de la slovaka kaj ĉeĥa registaroj, prezentadoj de la plej bonaj slovakaj artistoj en 25 landoj, internaciaj koncertoj, konferencoj kaj serio de 100 prelegoj kaj debatoj pri la historio de (Ĉeĥo)slovakio kun fakuloj en slovakaj lernejoj.

Kromaj memortagoj

Grava estas ankaŭ la 170a datreveno de la revolucia jaro 1848 — kiam en la aŭstra-hungara regiono slovakaj aktivuloj fondis en Vieno Slovakan Nacian Konsilion, kiu tri tagojn poste proklamis en la urbeto Myjava la suverenecon de Slovakio. Menciindas tiuj de la slava kongreso en Prago kaj de la slovaka nacia revolucio, kiu estis disbatita de hungaraj trupoj, kaj rimarkindas la 155a datreveno de la Slovaka Fondaĵo (slovake Matica slovenská) kiel simbolo de la nacia kultura konscio sub la hungara regado.

En 2018 okazos ankaŭ la malfeliĉa 80a datreveno de la interkonsento subskribita en Munkeno la 29an de septembro 1938 dum konferenco de registaraj reprezentantoj de Britio, Francio, Germanio kaj Italio. Sekve de tio Ĉeĥoslovakio perdis 41 098 kvadratajn kilometrojn de sia teritorio, 33 % de la industriaj uzinoj, kaj la plimulton de la minejindustrio, vitroindustrio, teksindustrio kaj paperindustrio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Scienco

SOCIO

“Mima” festas sian 117an jaron

La kuba maljunulino Emilia de la Caridad Quesada Blanco estas, laŭ sia oficiala identigilo, la due plej aĝa persono en la mondo.

Pasintjare forpasis la italino Emma Morano-Martinuzzi (naskiĝinta la 29an de novembro 1899) kaj la jamajkanino Violet Brown (naskiĝinta la 10an de marto 1900). Ili ĝis antaŭ nelonge okupis la unuajn lokojn sur la listo de la plej aĝaj homoj, laŭ la Grupo pri Gerontologia Esplorado (angle Gerontology Research Group, GRG), kies ĉefa sidejo troviĝas en la universitato de Los-Anĝeleso. La grupo arigas esploristojn el diversaj agadkampoj, kiuj kontrolas kaj esploras pri homoj kelkfoje havantaj eĉ pli ol 110 jarojn. Nuntempe la japanino Nabi Tajima (naskiĝinta la 4an de aŭgusto 1900) el la urbo Kikai, gubernio Kagoŝimo, okupas la unuan lokon sur ilia listo. Ŝin sekvas la menciita kuba virino “Mima” (kiel ŝiaj familianoj ŝin nomas), kvankam ŝi ne estas registrita en la internaciaj registrolibroj.

“Mima” naskiĝis en Cienfuegos, en la samnoma centro-suda provinco, la 5an de januaro 1901 en granda familio, kiu konsistis el 16 gefratoj. Ŝi estas simbolo de forto kaj ina rezisto. Ekde ŝia infaneco ŝiaj gepatroj kondukis ŝin al la romkatolika preĝejo Nia sinjorino de Monserato, kie ŝi malkovris sian fidon je Dio, al kiu ĝis nun ŝi estas ankoraŭ tre devota. En tiu loko, kie oni atestas la validecon de ŝia naskiĝdato, oni povas ofte renkonti ŝin sidanta kontraŭ la altaro kaj absorbita de siaj preĝoj.

Voĉkordoj

La virino nuntempe malrapide parolas, laŭ la ritmo, kiun la sankondiĉoj kaj la eluzo de ŝiaj voĉkordoj permesas al ŝi. “Mi multe preĝas por ĉiuj: por la komunumo, miaj najbaroj, amikoj, eĉ por homoj, kiujn mi ne konas; kaj mi ĉiam petas, ke ne plu estu milito, sed paco. Mi preĝas por la junularo kaj rekomendas al ili aŭskulti la papon Francisko, por la bono de la mondo, kaj bonvole pardoni tiujn, kiuj ilin ofendas”, ŝi deklaris. La maljuna virino memorigas, ke, dum sia longa vivo ŝi flegadis centojn da malsanuloj, solajn virinojn kaj infanojn forlasitajn.

Sansistemo

Atingi tiun notindan aĝon, 117 jarojn, estas afero rara kaj mirinda. Trovi centjarulojn ene de la kuba statistiko pri la loĝantaro ne estas tiel nekutime. En la insulo la meza viv-daŭro estas 76,50 jaroj por viroj kaj 80,45 por inoj. Pli ol 100-jaraĝaj estas nun proksimume 2100: preskaŭ unu inter kvin mil kubaj loĝantoj. Inter la jaroj 2004 kaj 2008 la kuba esplora centro pri longviveco, maljuniĝo kaj sano faris enketon pri maljuneco en Kubo. Oni malkovris neniun apartan faktoron rasan, etnan aŭ genran, kiu pravigis tian inklinon superi la centan viv-jaron, sed elstaris la fakto havi ankaŭ gepatrojn longvivajn; ĉi tio ja povus ludi genetikan rolon tiurilate.

“Mima” ne scias respondi, kiel kaj kial ŝi tiel longe vivas. “Dio tiel volas!”, fine sugestas tamen ŝi.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Hobio

NUMISMATIKO

Kolekti monerojn: fascina ŝatokupo (2)

Monerojn oni kolektas por investi monon, lerni ion pri historio kaj numismatiko aŭ simple pro hobia kolektemo. Jam en antaŭa artikolo (Monato 2017/11, p. 26) ni raportis pri la romia monero el la unua jarcento kun la alegorio de Via Traiana. Ĝi aĉeteblas jam kontraŭ 100 eŭroj.

Talero el arĝento

Dum la 15a jarcento en Tirolo (Aŭstrio) oni prefere pagis per oraj guldenoj. Pro la manko de oro oni pregis la tiel nomatajn guldenajn groŝojn el arĝento. La nomo “talero” por simila monero estiĝis poste. Ĝi venas de la urbo Sankt Joachimsthal, hodiaŭ Jáchymov en Ĉeĥio. Joaĥim-talero iĝis talero. Dolaro etimologie venas de talero. Bela talero el la 16a jarcento nun kostas inter 100 kaj 300 eŭrojn. La plej konata talero estas tiu de la imperiestrino Maria Theresia de Aŭstrio, kiu regis de 1740 ĝis 1780. Post ŝia morto oni plu pregis talerojn, sed daŭre kun la jarindiko 1780. Entute oni produktis 400 milionojn da moneroj.

Aktuale talero kostas 22 eŭrojn kaj entenas 28 gramojn da arĝento 833/1000. En Aŭstrio ĝi estis oficiala monero ĝis 1858. En kelkaj afrikaj regionoj ĝi estis uzata eĉ ĝis la mezo de la 20a jarcento, ĉar interalie la britoj pregis ĝin por la kolonioj. Pro la randa stampaĵo ĝi estas malfacile imitebla. La britoj nomis la moneron “fat lady” (dika sinjorino) pro la korpa larĝo de Maria Theresia.

Danĝeraj falsaĵoj

Pro la alta valoro ekzistas multaj falsaĵoj de oraj moneroj, ekzemple el volframo. Tiu metalo havas preskaŭ la saman denson kiel oro, sed alian magnetan econ. Nefakulo ne vidas diferencon inter la ora monero kaj orumita volframa kopio, se li ne havas bonan magneton por eltrovi la trompon. Unu gramo da oro kostas proksimume 40 eŭrojn, kaj unu gramo da volframo malpli ol 30 cendojn de eŭro.

Hodiaŭ cirkulas preskaŭ nur etvaloraj moneroj. Tio signifas, ke la metalvaloro estas malpli ol la nominala. La metalvaloro de du-eŭra monero estas nur ĉirkaŭ 5 eŭrocendoj plus pregokostoj. Denaroj, taleroj kaj guldenoj havas preskaŭ kompletan valoron.

Inflacio

Dum periodoj de lamanta ekonomio aŭ militoj la regantoj miksis ĉiam pli da malnobla metalo en la alojon, el kiu oni pregis la monerojn. Sekvis ĉiam alta inflacio, ekzemple dum la 3a kaj 4a jarcentoj en la romia imperio aŭ dum la 30-jara milito (1618 ĝis 1648). Ankaŭ en Germanio ekestis katastrofa inflacio en la jaro 1923. Tamen oni pregis 500-markajn monerojn el aluminio por laborigi la monerfaristojn, kvankam 500 markoj valoris multe malpli ol hodiaŭ unu cendo de eŭro.

Kvankam la prezo de unu unco da oro ne estas konstanta, oni povas investi parton de sia kapitalo en ormonerojn. En Aŭstrio oni ne devas pagi impostojn, se oni aĉetas ekzemple la unu-uncan moneron Philharmoniker el pura oro 999/1000. En novembro tiu ormonero kostis 1100 eŭrojn. Se oni redonas ĝin, oni perdas nur 2 ĝis 3 % de la aĉetprezo. La Eŭropa Centra Banko posedas nun pli ol dek mil tunojn da oro, kies valoro estas pli ol 300 miliardoj da eŭroj. Ankaŭ la unuopaj ŝtatoj de Eŭropa Unio, en kiuj validas eŭro, posedas milojn da tunoj. Tial eŭro estas grava kaj stabila monunuo.

En la jaro 1999 dek unu ŝtatoj eniris la Eŭropan Ekonomian kaj Valutan Unuiĝon: Belgio, Germanio, Finnlando, Francio, Irlando, Italio, Luksemburgo, Nederlando, Aŭstrio, Portugalio kaj Hispanio. Sekvis Grekio (2001), Slovenio (2007), Malto kaj Kipro (2008), Slovakio (2009), Estonio (2011), Latvio (2014) kaj Litovio (2015).

Renate kaj Walter Klag

korespondantoj de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

Ordigado de moneroj. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Pregado de moneroj per martelo en la 16a jarcento, Tirolo, Aŭstrio. (El malnova libro)

[FORIGITA!: bildo]

Romia denaro kun alegorio Via Traiana, pregita komence de la dua jarcento post Kristo. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Maria Theresia-talero, repregaĵo. Foto: WALTER KLAG

[FORIGITA!: bildo]

Inflacia 500-marka monero el aluminio, Germana Regno, 1923. Foto: WALTER KLAG

Lingvo

SKRIBSISTEMOJ

Ĉina ideografio: ĉu kateno aŭ heredita trezoro?

En la 19a jarcento orienta Azio renkontis la civilizacion de Okcidento. La enorma povo de armilaro kaj kulturo imponis al la popoloj de Azio — kaj precipe al la intelektuloj de Ĉinio kaj Japanio. Ili estis ŝokitaj de la diferenco inter la okcidentaj literoj kaj siaj propraj ideografiaĵoj.

Ili malkovris, ke la okcidentanoj povas esprimi ĉion ajn per ĉirkaŭ tridek simboloj, dum la orientanoj devas memori kelkmil ideografiaĵojn (ĉinajn simbolojn) por esprimi siajn ideojn. Laŭ la intelektuloj, la orient-aziaj landoj ne povus atingi la nivelon de Okcidento, se oni ne forlasus ideografion. Ekde tiam ili serioze komencis pripensi la anstataŭigon de ideografiaĵoj per fonogramaj sistemoj aŭ almenaŭ limigon de la uzado de tiom da simboloj. Aliflanke ideografiaĵoj certe havas la avantaĝon, ke kompleksaj ideoj kaj konceptoj estas simple esprimeblaj per kelkaj simboloj, kaj oni povas facile, eĉ unuavide, kapti la signifon. Tamen oni tiam apenaŭ aprezis tion.

Bestaj ostoj

En 1872 Mori Arinori, la posta japana ministro pri klerigado, eĉ proponis la abolon de la japana lingvo kaj ties anstataŭigon per la angla: tiun ideon tamen oni ne konsideris serioze. En Ĉinio la verkisto kaj kritikisto Lu Xun (1881-1936) diris: “Se ĉinaj grafemoj ne pereos, Ĉinio pereos”. En Ĉinio jam antaŭ ĉirkaŭ 3600 jaroj en la baseno de Flava Rivero oni gravuris sur bestaj ostoj ideografiaĵojn kiel ilojn por aŭgurado. La ideografiaĵoj estis unue simplaj kaj simbolaj. Ekzemple , , , , montras kaj signifas respektive monton, riveron, homon, sunon kaj lunon. Poste tiaj simplaj eroj estis kunmetitaj, fariĝante pli kaj pli kompleksaj kaj multnombraj, kiel en la skriba ĉina.

Kun la fluo de tempo la nombro de la simboloj kreskis, kaj oni supozas, ke estis kreitaj ĉirkaŭ centmilo da ili. Tamen la nun plej granda vortaro en Japanio (kaj ankaŭ en Ĉinio) enhavas ĉirkaŭ 47 000 ĉinajn ideografiaĵojn. La ceteraj estas simboloj portempaj, malofte uzataj kaj poramuzaj. La foto 1 montras la variojn de . Ĉi tiu grafemo estas plej ofte uzata en Japanio en la ordinara familia nomo 斎藤, saitou.

Religio

Ekde ĉirkaŭ la dua jarcento la skriba ĉina komencis disvastiĝi al la ĉirkaŭaj popoloj en orienta Azio, kiuj ne havis sistemojn por skribi sian lingvon. Koreoj, vjetnamoj kaj japanoj enkondukis la skriban ĉinan kune kun filozofiaj kaj religiaj ideoj kiel konfuceanismo kaj budhismo kaj kun teknologio, kaj poste la oficialajn ŝtatajn dokumentojn nepris skribi tute en la ĉina lingvo. La skriba ĉina rolis en orienta Azio pli-malpli kiel la latina rolis en Eŭropo; kaj ĝi estis la signo de la klereco kaj la aŭtoritato de la privilegia klaso.

Japanio

En Koreio kaj Vjetnamio la ĉinaj ideografiaĵoj estis tute akceptitaj kun siaj originalaj formo kaj prononco, senrilate al la indiĝenaj vortoj, dum en Japanio la afero estis tre kompleksa. Unue la japanoj donis al siaj vortoj formon kaj prononcon. Ekzemple, al la indiĝena japana vorto jama, “monto”, ili donis pruntitan formon kaj pruntitan prononcon san. Principe, ĉiu simbolo el Ĉinio havas du prononcojn, sed la japanoj aldone donis plurajn prononcojn al multaj el ili. Nun la japanoj por la simbolo , “vivo”, ĉine sheng, uzas ses prononcojn, ŝou, sei, iki, hae, uma, nama, depende de la celata signifo.

Kanaoj

Due, ĉirkaŭ la 8a aŭ la 9a jarcento la japanoj kreis du sistemojn de fonetikaj signoj, nome rondajn kanaojn kaj strekajn kanaojn, simpligante aŭ uzante partojn de la ĉinaj ideografiaĵoj. Temas pri serioj de po 50 silabaj grafemoj, kiuj montras nenion alian ol prononcon: , , e; , , ni; , , ŭa; , , ŭo ktp. Tiuj kanaoj estis pli kaj pli uzataj mikse kun ĉinaj simboloj en literaturo kaj ordinara komunikado. Hodiaŭ rondaj kanaoj estas precipe uzataj por montri gramatikajn partikulojn kiel akuzativa sufikso, ekzemple 山を (“monto-n”). Aŭ oni uzas ilin por simple anstataŭigi kompleksajn ĉinajn simbolojn, ekzemple わに por (ŭani, “krokodilo”). Strekajn kanaojn oni uzas por skribi vortojn fremd-devenajn escepte de ĉinaj, ekzemple エスペラント (esuperanto, “Esperanto”).

Homonimoj

Kiel supre dirite, en la 19a jarcento, alfrontante la neceson pri modernigo kaj popularigo de klerigado, kaj precipe la altigo de la legoscio de la popolo, estiĝis movadoj proponantaj anstataŭigi ĉinajn ideografiaĵojn tute per kanaoj (rondaj aŭ strekaj) aŭ alfabetoj. Tamen la plej granda problemo kaj la plej forta kontraŭargumento estis, ke, ĉar en la japana lingvo troviĝas tre multaj homonimoj, oni ne povas facile diveni, kiun signifon montras iuj kanaoj en tekstoj. Puŝite de tiuj movadoj kaj voĉoj, la registaro kaj multaj eldonejoj de ĵurnaloj kaj libroj komencis limigi la uzadon de kompleksaj literoj kaj eviti arkaikajn esprimojn.

Fino de koloniismo

La dua granda ondo kontraŭ la ĉinaj simboloj venis, kiam finiĝis la dua mondmilito. Tiutempe la japanaj intelektuloj rigardis la militan malvenkon ankaŭ kiel malvenkon de la propra kulturo. Multaj atribuis la malvenkon al la malefikeco de la ideografiaĵoj. Vjetnamio kaj Koreio, eble kadre de simbolaj politikoj de sendependiĝo de koloniismo, oficiale forlasis la skriban ĉinan. En 1945 Vjetnamio publike adoptis la latinigon de sia skriba lingvo. Koreio en 1948 decidis uzi hangulon, alivorte sonskriban sistemon, kiu estis inventita en la 15a jarcento, sed ĝenerale neuzata. Do hodiaŭ nur ĉinoj kaj japanoj uzas ĉinajn simbolojn.

Listo

En 1972, kiam Japanio kaj Ĉinio restarigis diplomatiajn rilatojn, Maŭ Zedong, la tiel nomata granda gvidanto de Ĉinio, diris al la japana ĉefministro, Tanaka Kakuei, respondante al lia pardonpeto pri la invado, ke “Ĉinio historie ĝenis Japanion pro duobla altrudo de kompleksaj simboloj kaj feŭdisma konfuceanismo”. Tial kaj Ĉinio kaj Japanio limigis la utiligon de ĉinaj ideografiaĵoj, sed sendepende unu de la alia.

La japana registaro publikigis per dekreto la liston de komunuzaj ĉinaj simboloj. Laŭ la listo, la nunaj japanaj infanoj dum la 9-jara deviga lernado devas koni 2136 signojn. Paralele la registaro publike adoptis multajn simpligitajn simbolojn, kiuj estis kreataj dum longa tempo. Tian rimedon Ĉinio pli draste utiligis, dum Honkongo kaj Tajvano plu uzas ekzistantajn grafemojn senŝanĝe. Do nun en multaj okazoj ekzistas tri malsamaj formoj por unu ĉina karaktro. La ideografiaĵoj por “vasta” kaj “aero” estas , en Honkongo kaj Tajvano, , en Japanio kaj 广, en Ĉinio.

Programaro

Jam en la 1960aj jaroj la sorto de la ideograma civilizacio ŝajne estis decidita. Sed tuj poste la tutan situacion ekŝanĝis la komputilo, kvankam komence multaj lingvistoj pensis, ke komputiloj ne povos prilabori tiom grandan nombron da ĉinaj karaktroj. Tamen pro la rapidega kresko de prilabora kapablo, la adoptado de Unikodo kaj la progresanta karaktroprilabora programaro, komputiloj nun facile manipulas tekstojn kun multaj malfacilaj ĉinaj simboloj. Krome, ili helpas la popolon skribi malfacilajn karaktrojn. La grafemo de la foto 2 (, ucu), signifanta “densecon, melankolion”, estas la plej kompleksa en la komunuza listo de 2136 simboloj. Multaj japanoj povas legi tiun literon, sed ne povas mane ĝin skribi. Sed, nur tajpante ucu en la komputilo, ili vokas kelkajn dekojn da kandidataj simboloj, elektas la deziratan kaj uzas ĝin.

Cerbaj funkcioj

Danke al la evoluo de informadiko, kiu liberigis de granda ŝarĝo la japanojn, ili jam ne plu bezonas esti ĉagrenataj de la malefikeco de ĉinaj grafemoj. Japanlingva teksto povas videbligi sian tutan konstruon, ĉar ĝi konsistas el ĉinaj simboloj, kiuj montras la ĉefajn signifojn, kaj rondaj kanaoj, kiuj montras la gramatikajn rilatojn inter la signifoj. Plie, ĉar la cerba kapacito de homoj estas preskaŭ senlima, la memorigo de nur kelkmil simboloj neniom malhelpas la cerbajn funkciojn en aliaj kampoj.

Ŝovinistoj

Notindas, ke, ĉar la ĉina ideografio jam profunde enradikiĝis kaj fariĝis nedisigebla parto de la japana kulturo, eĉ ĉinfobiaj ŝovinistoj ne postulas la forĵeton de ĉinaj signoj. Ili male mokas koreojn pro tio, ke ili abolis la ĉinajn karaktrojn kune kun sia historio kaj tradicio.

En Ĉinio la nuna situacio ŝajne estas paralela. Fine de la dua mondmilito, onidire, Ĉinio povus aboli ideografiaĵojn ene de 50 jaroj. Sed tiu revolucio (1966-1976), kiu frakasis la tradician kulturon, neniel tuŝis la ekzistantajn grafemojn. Pro la lastatempa ĉina evoluo de ekonomio kaj ŝtatpovo la ĉinoj havas memfidon ankaŭ pri sia kulturo. Post ĉio, kaj en Ĉinio kaj en Japanio troa minuskomplekso aspektas ŝanĝiĝi al troa supereco.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Foto 1: Varioj de .

[FORIGITA!: bildo]

Foto 2: La plej kompleksa litero en la listo de komunuzaj literoj.

Politiko

OPINIO

Titanic: ĉu akcidento aŭ konspiro?

En sia artikolo Ŝippereo ne nur hazarda (Monato 2017/11. p. 15), Juan Carlos Montero Medina prave raportas pri la brulo en Titanic, sed lia informo-fonto estas ŝtate subvenciata televidkanalo de la lando, kiu dum jarcento havis ion por kaŝi. Mi mem spektis la programeron kaj opinias ĝin propagando.

Brulo ne estingita

Estis normale, ke karbo en grandegaj vaporŝipoj spontanee bruliĝas. Kio ne estis normala, estis tio, ke oni ne estingis la brulon antaŭ ol ekvojaĝi. Iuj ŝiplaboristoj rifuzis kunvojaĝi; oni jam sciis, ke io malĝustas.

Nitoj malbone fiksitaj

Se Titanic estus rekte koliziinta kun glacimonto, ĝi ne estus subakviĝinta. Anstataŭe ĝi svingiĝus en stranga maniero, tiel ke la flanko skrapiĝus kontraŭ la glacio. Eĉ tiel la ŝipo ne devus esti subakviĝinta. Tamen en tiu parto de la ekstero iuj el la nitoj estis malbone alfiksitaj. Pro tio la paneloj apartiĝis kaj amase enlasis la akvon.

Ĝemelŝipo

Kiam plonĝistoj trovis la vrakon ili fotis la nomon “Titanic” sur flanko de la ŝipo. Ordinare la nomo estus engravurita, sed la literoj fakte estis alfiksitaj poste, kaj iuj el ili jam estis forfalintaj por malkaŝi iujn el la gravuritaj literoj de la nomo de la iomete pli aĝa ĝemelŝipo Olympic.

Ĉu akcidentoj aŭ sabotado?

Estis onidiro inter la laboristoj, ke Olympic estas malbenita, kaj post la lanĉo ĝi suferis tri misterajn akcidentojn. Malgraŭ la kutimo ŝanĝi la ŝipestron post unu akcidento, sendepende de tio, ĉu li kulpis aŭ ne, kapitano Smith restis ŝipestro. Evidente la ŝipkompanio konkludis, ke tiuj “akcidentoj” estis sabotado.

Alterna riparado

La tria “akcidento” estis kripliga. Brita fregato kun ramo ĉe la antaŭo eniris plenrapide la flankon de Olympic, kaŭzante strukturan damaĝon. La ŝipo lamis reen al la konstruejo por riparado, sed tie estis nur unu seka doko sufiĉe granda, kaj ĝin okupis Titanic. Anstataŭ laŭeble plej rapide surmarigi unu el ili por perlabori monon, oni konstante interŝanĝis la du ŝipojn, dum laboristoj rimarkis, ke Titanic aspektas pli kaj pli kiel Olympic. Tial estas imageble, ke la riparata parto de Olympic estis ĝuste la parto kiu skrapiĝis kontraŭ la glacimonto, kaj apartiĝis pro malbonaj nitoj.

Konata truko

La enketo pri la “akcidento” de Olympic kulpigis kapitanon Smith, tiel ke la kompanio ne povis ricevi asekurmonon. La truko interŝanĝi ŝipojn estis en tiuj rondoj jam konata ...

Ĉu ankaŭ embusko?

Iuj interesitoj pri la afero rimarkis, ke inter la mortintoj estis la ĉefaj kontraŭuloj de la starigo de usona centra banko, t.n. “Fed”, kaj ke ili estis speciale invititaj partopreni en la inaŭgura vojaĝo. Unu el la ĉefaj iniciatintoj de “Fed” estis J.P. Morgan, kiu posedis la ŝipkompanion kaj la ŝipkonstruejon. Li lastmomente nuligis sian propran vojaĝon per Titanic. Iuj sugestis, antaŭ la eltrovo de la vrako, ke eble tio estis la motivo malantaŭ la subakvigo de Titanic. Mi mem venis al la konkludo, ke Morgan starigis la aferon por gajni la asekurmonon, sed ankaŭ aranĝis saboton de la savmisio.

La vivo imitas arton

La kovrilpaĝoj de la brita gazetaro amase informis pri la morto de la plej fama persono en la vojaĝo de Titanic, la ĵurnalisto W.T. Stead. Intertempe, iuj miris pri la simileco de tiu “akcidento” kun lia rakonto pri akcidento de ŝipego, kiu trafis glacimonton. Lia celo estis atentigi pri nesufiĉo de savboatoj sur tiaj ŝipegoj. Ĉu Stead havis eksterordinaran profetan kapablon? Mi opinias, ke ne estis ĝuste tiel; la plano subakvigi Titanic tutsimple imitis tiun rakonton.

“Nova ĵurnalismo”

Tiutempe Stead estis famega. Li inventis la “novan ĵurnalismon”, kiu uzis simplan lingvaĵon kaj enketadis eĉ pri skandaloj de la superaj klasoj. Li anticipis la kaŭzon de la unua mondmilito, kaj faris misteran vojaĝon al Rusio, kie li, verŝajne senprecedence por ĵurnalisto, renkontis la caron, por klarigi pri la danĝero al la paco de alianciĝo kun Francio. Li eĉ verkis artikolon Paco kaj Milito ĉe la skribotablo de Tolstoj, ĉe kiu tiu verkis sian romanon Milito kaj Paco. Li pli frue gvidis la komitaton Ĉesigu la Militon!, kaj riproĉis sian (ŝajn)amikon Cecil Rhodes pro lia provo en 1895 lanĉi la duan buran militon, dirante al li vid-al-vide, ke pro tio li devus esti sendita al malliberejo.

Pli da konspiroj

Sed kial Olympic estis atakita de brita fregato? La imperiestro Vilhelmo informis la britan registaron, ke J. P. Morgan provas gajni mondan monopolon pri komerca ŝipado, kaj ke tio prezentas minacon al la monda paco. La reago de la britoj ŝajnis enigma al la imperiestro. Sekvis komerca milito inter Cunard, subtenata de la brita registaro, kaj White Star Line, kiun aĉetis Morgan. La atako al Olympic, kiun posedis White Star Line, ŝajnas al mi parto de tiu rivaleco. Sed iuj en la brita registaro ŝajne koaliciis kun J.P. Morgan, kiu la jaron post la subakviĝo de Titanic starigis “Fed”-on.

Pli klarvida ol Zamenhof

Du jarojn post kiam Stead aŭguris la tragedion de Titanic komenciĝis la unua mondmilito. Germanio efektivigis la planon de Schliefen pli-malpli tiel, kiel antaŭvidis Stead. Zamenhof ne komprenis la kaŭzon de tiu milito, sed lia kolego W. T. Stead, la unua esperantisto kaj la ĉefa propagandisto de Esperanto en Britio en la frua periodo, kiu estis la precipa motoro malantaŭ la fondo de la londona Esperanto-klubo, kiu gastigis la kunvenojn en sia oficeja konstruaĵo, ja povus ĉion rakonti al li pri la afero ...

Oni ne dependu de ŝtataj propagandiloj por malkaŝi la veron. Malgraŭ monumento memore al Stead, surborde de Tamizo, apud monumento memore al la militviktimoj, la nomo de Stead intertempe forviŝiĝis el la nacia historio, kaj, mi devas diri, eĉ el la historio de Esperanto.

Ian Fantom

Britio

Politiko

JAPANIO

Demokratio kaj informado

Antaŭ ĉ. 2500 jaroj la ĉina pensisto Konfuceo diris, “Vi povas igi homojn sekvi vin, sed ne estas facile igi homojn kompreni la kialon.” Do, estis nature kaj senprobleme, ke en antikvaj kaj antaŭmodernaj tempoj reĝoj, regantoj aŭ gvidantoj ne bezonis klarigi kialojn kaj procezojn de siaj decidoj kaj politikoj al ordinaraj homoj. Sed en moderna kaj nuntempa demokratia sistemo, sub kiu la suverena povo apartenas al la popolo, estas absolute necese, ke la registaro informu la popolon pri politikaj procezoj kaj administrado de la ŝtato.

False kaj torde

En Japanio, en 1925 enkondukiĝis ĝeneralaj elektoj de la parlamento, en kiuj ĉiuj plenkreskaj viroj rajtis voĉdoni, kaj majoritata partio formis la registaron. Tamen tiu partia regsistemo malbone funkciis, dum la militistoj intervenis en registarajn aferojn kaj senbride komencis militojn kontraŭ Ĉinio kaj poste, en 1941, kontraŭ Usono. La raportojn kaj anoncojn pri la milito faris la Oficejo de la Ĉefstabo, false kaj torde.

Misinformi eĉ la imperiestron

La damaĝoj de la aliancaj landoj estis troigataj, dum la damaĝoj de Japanio estis raportataj subtakse. Laŭ la raportoj, dum la kvin jaroj de la milito la aliancaj landoj perdis 84 aviadilŝipojn kaj 43 batalŝipojn, sed la realaj perdoj estis 11 kaj 4 respektive. Aliflanke, la Oficejo de la Ĉefstabo raportis, ke la japanaj perdoj de aviadilŝipoj kaj batalŝipoj estis nur 4 kaj 3, sed veraj perdoj estis 19 kaj 8 respektive. La Oficejo false raportis la rezultojn eĉ al la imperiestro Hirohito. Onidire, aŭskultante tian raporton, la imperiestro diris, “Ĉu do ĉi tiu aviadilŝipo, Saratoga, jam estis dronigita kvarfoje?”

Kaŝi kaj nebuligi la veron

Krome, la Oficejo de la Ĉefstabo, vortumis raportojn tiel, ke ili kaŝu aŭ nebuligu la veron. Ĝi nomis retiriĝon “alilokiĝo” kaj kompletan pereon “glora diseriĝo”. Civitanoj, almenaŭ iuj, konsciis pri la falsaj anoncoj, sed se ili elbuŝigus sian dubon, ili estus arestitaj de la politika polico.

La popolo iĝis suvereno

Post la malvenko en la milito, sub la okupado de Usono, la japanoj enkondukis demokratian sistemon kaj starigis modernan konstitucion proklamantan, ke la suverena povo apartenas al la popolo. Rezulte, trompado kaj falsaĵoj similaj al tiuj de la Oficejo de la Ĉefstabo devus resti en la pasinteco.

La vera naturo de regantoj

Sed estas en la vera naturo de regantaj potenculoj iel-tiel kaŝi kaj manipuli la veron. La nuna japana registaro, la reĝimo de Ŝinzo Abe kun absoluta majoritato en ambaŭ ĉambroj de la parlamento penas multon kaŝi de la popolo kaj de la opoziciaj partioj.

Denove mensogoj

Lastatempe, do, nemalmultaj japanoj sentas, kvazaŭ ili travivus koŝmaron pri la anoncoj de la Oficejo de la Ĉefstabo. Ekzemple, ekde 2012 Japanio sendis trupon de la defendkorpuso kiel parton de la pactrupo de Unuiĝintaj Nacioj al Sud-Sudano, kie okazis militaj bataloj inter du rivalaj grupoj de la iama registaro. Estis publike raportite, ke en junio 2016 okazis en Ĵubo, la ĉefurbo, granda batalado, en kiu mortis pli ol 270 sud-sudananoj kaj du ĉinaj soldatoj de la pactrupo de UN.

Sed la japana registaro, por eviti la kritikon kaj protestojn kontraŭ la partopreno de la defendkorpuso en la batalo, firme deklaris en 2017, ke proksime de Ĵubo ne okazis bataloj inter rivalaj grupoj, sed nur interbatiĝoj kaj kolizioj. Ĵurnalistoj postulis de la Defend-Ministerio publikigon de la tiama ĵurnalo de la trupo garnizonanta tie, sed la ministerio deklaris, ke la ĵurnalo jam estas forĵetita. Tamen tuj-poste la ĵurnalo malkovriĝis en komputila registro, en kiu estis klare skribite, ke okazis grandskalaj bataloj kun armiloj kaj estis danĝera situacio por la UN-trupoj. En kunsido de parlamenta komisiono la ministro pri defendo respondis al la opoziciaj partioj, ke tie efektive okazis bataloj, kiuj tamen ne estas bataloj en la jura senco.

Forgesemo de altranguloj

Trompado kaj kaŝado de la faktoj fare de la nuna registaro de Ŝinzo Abe okazis ankaŭ en aliaj situacioj, precipe en suspektindaj okazoj, kiam liaj stabanoj favore traktis la fondon de elementa lernejo kaj universitato de la subtenanto kaj amiko de Abe (Komenco de la fino, Monato 2017/10, p. 6-7).

Responde al demandoj kaj enketoj pri tiuj ĉi okazoj, Abe kaj liaj stabanoj komplete neadis, devojiĝis, prezentis nigrigitajn dokumentojn ktp. Notindas, ke altrangaj oficistoj de la Kabineta Oficejo neis sian premon, pri kiu raportis stabanoj de la ministerio pri klerigo. Plie, ili insistis, ke ili nek registris, nek memoris la kunsidon kun la oficistoj de la urbo, kie la kleriga institucio, kies estro estas amiko de Abe, petis establon de veterinara universitato, dum la urbaj oficistoj ja registris la kunsidon. Ŝajne hodiaŭ unu el la nepraj kapabloj de altrangaj burokratoj devas esti forgesemo.

Senkaŝa favorado

Estas nemirinde, ke potenculoj emas kaŝi la veron kaj manipuli informojn. Tial gravas la funkcio kaj respondeco de ĵurnalistoj kaj amaskomunikiloj, kiuj strebas malkovri kaŝitajn faktojn. En Japanio la reĝimo de Abe unuflanke senkaŝe favoras kelkajn ĵurnalajn eldonejojn, multfoje bankedante kun iliaj ĉefoj kaj redaktoroj kaj konsiderante kelkajn eldonejojn malamikoj. Unu el tiaj malamikoj estas Asahi Ŝimbun (Ĵurnalo Asahi), liberala periodaĵo, kiu ofte kritikis politikojn de Abe.

Demokratio misfunkcias

Demokratio, kiun apogas kaj subtenas sendependaj kaj kritikemaj ĵurnalistoj kaj amaskomunikiloj, nun malbone kaj malstabile funkcias tutmonde. La ĵurnalistoj, kiuj respondecas pri malkaŝado de faktoj kaj observado de potenculoj, en multaj landoj, bedaŭrinde, trovas sin en malfacila situacio.

Abe kaj Trump

En novembro 2016 Abe vizitis la usonan prezidentan elektiton Donald Trump, baldaŭ enoficiĝontan. Abe diris al Trump, “Vi kaj mi havas ian komunaĵon. Vin severe kritikas gazeto New York Times. Ankaŭ min atakas gazeto, Asahi Ŝimbun, kiu kunlaboras kun New York Times. Sed mi venkis Asahi Ŝimbun”. Aŭdinte tion, Trump diris, “Ankaŭ mi venkis!” Onidire, tiumomente Trump forĵetis sian antaŭgardemon kontraŭ Abe.

Oportunisma elektoaranĝo

Pasintoktobre, Abe okazigis elektojn de la Ĉambro de Deputitoj, profitante la skismojn de la opoziciaj partioj kaj la maltrankvilecon de la popolo pro testado de nukleaj armiloj kaj misiloj fare de Norda Koreio. La regantaj partioj (de Abe kaj koalicia partio) gajnis pli ol du trionojn el la 465 seĝoj. Post la elektoj Abe traktas la menciitajn skandalojn kiel pasintaĵojn kaj reduktis la tempon asignitan al la opoziciaj partioj por demandi kaj diskuti en la parlamento.

La taktikoj kaj manieroj de falsado kaj kaŝado de la vero estas tre variaj.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Moderna vivo

FESTOTAGOJ

Omaĝe al la abeloj

La 20an de decembro 2017 Unuiĝintaj Nacioj (UN) unuanime aprobis rezolucion pri la popularigo de abelbredado, kaj deklaris la 20an de majo Monda Tago de la Abelo.

Per tio UN volas altigi la konscion pri la graveco de tiuj insektoj (kaj aliaj polenantoj), ĉar ili estas neanstataŭigeblaj en la ekosistemo. Abeloj polenas florojn kaj arbojn, kolektas nektaron por fari mielon, propolison, apitoksinon* ktp.

La rezolucion, kiun proponis Slovenio, subtenis 155 ŝtatoj inkluzive de Usono, Kanado, Rusio, Barato, Brazilo, Argentino, Aŭstralio kaj ĉiuj ŝtatoj de Eŭropa Unio (EU). La unuaj oficialaj solenaĵoj okazos en 2018.

Naskiĝtago

La elektita tago, la 20a de majo, estas la naskiĝtago de la slovena abelbredisto Anton Janša [janŝa] (1734-1773), pioniro de la moderna abelbredado kaj eminenta instruisto pri tiu profesio. Li populariĝis per tiutemaj prelegoj.

Janša verkis en la germana du brilajn librojn: Abhandlung vom Schwärmen der Bienen (Traktaĵo pri la svarmado de abeloj), eldonita en 1791, kaj Vollständige Lehre von der Bienenzucht (Plena gvidlibro pri abelbredado), kiu estis publikigita en 1775. Lian eksterordinaran gravecon konfirmas ankaŭ la fakto, ke la imperiestrino Maria Tereza la 1a de Aŭstrio (1717-1780) post lia forpaso eldonis dekreton, kiu devigis ĉiujn instruistojn pri abelbredado uzi liajn librojn.

La plej grandaj produktantoj de mielo estas Ĉinio, Turkio, Argentino, Ukrainio, Rusio, kaj el la eŭropaj landoj Rumanio, Hispanio, Hungario, Germanio kaj Italio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

* 1. apitoksino: abelveneno.

Moderna vivo

HISTORIO

Jubileo de Litovio

La 16an de februaro 1918 la Konsilio de Litovio subskribis la Deklaron pri Sendependeco de Litovio. Bedaŭrinde ĝis nun neniu sciis pri la originalo de la protokolo. Do kia estus la jubilea festo sen certeco pri la ekzisto de originala dokumento koncerne la ŝtatan sendependecon?

Germanio

Kiel Monato jam raportis (Monato 2017/06, p. 12) la litova profesoro Liudas Mažylis en diplomatia arkivo en Berlino trovis la gravan historian dokumenton, pri kies ekzisto litovoj sciis nenion. Antaŭ la jubilea datreveno ĝi prezentiĝis en la sama domo de Vilnius kaj en la sama salono, kie ĝi estis subskribita antaŭ cent jaroj.

Litovio kaj Germanio pasintjare subskribis interkonsenton — kun ĉiujara renovigo, kaj validtempo de maksimume kvin jaroj — pri transdono de la dokumento al Litovio.

Ekspozicio

“Hodiaŭ ni fieras, ke ni povas danki al la litova profesoro Mažylis, kiu trovis la akton, kaj al nia amika lando Germanio, kiu konservis la dokumenton kaj okaze de nia centjariĝo ebligis al ni vidi ĝin propraokule”, dum la malfermo de ekspozicio diris la prezidanto de Litovio Dalia Grybauskaitė. Akompanis ŝin en la inaŭguro la trovinto de la dokumento kaj la eks-prezidanto de la litova parlamento Seimas [sejmas] profesoro Vytautas Landsbergis.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Historia dokumento trovita en Germanio atestas pri la 100a datreveno de Litovio. Foto: LAST

Eseoj

IRLANDO

Reveno al Belfasto

En decembro 2017 ni ricevis inviton partopreni etan sabatan solenaĵon en Belfasto, la plej granda urbo en Nord-Irlando. Nia grupeto el Dublino kaj alia urbo en la respubliko vojaĝis kune per komforta vagonaro de la nord-irlanda fervoja sistemo. Mia edzino kaj mi decidis pasigi la tutan semajnfinon en Belfasto.

Antaŭe minaca etoso ...

Mia lasta vizito al Belfasto okazis antaŭ ĉirkaŭ tridek jaroj. Miaj memoroj pri tiuj tempoj konsistas el bildoj de mezgranda industria urbo kun malmulte da altaj domoj, kaj malpli da trafiko: ne tre bela, sed kun kelkaj verdaj anguloj. La tiama etoso en Belfasto estis minaca, danĝera kaj ĝenerale malagrabla. Pro terorismaj atencoj kaj reciprokaj venĝatakoj de la du politikaj-religiaj frakcioj: la respublikisma (ĉefe katolika) kaj la porbrita uniista (ĉefe protestanta), Belfasto aspektis kiel urbo sub milita leĝo. Ĉie vidiĝis britaj soldatoj, armitaj policanoj, blenditaj veturiloj kaj kontrolbarieroj.

... tre ŝanĝiĝis

La Belfasto, kiun ni spertis nun, estas tre ŝanĝita. En la urbocentro leviĝas altaj pluretaĝaj konstruaĵoj (malbelaj laŭ mia gusto), kiaj antaŭe apenaŭ ekzistis. Mankas la milita ĉeesto kaj la etoso de suspekto kaj timo. La pezaj industrioj, kiel la konstruado de grandaj ŝipoj, ne plu estas videblaj. La ĝenerala etoso estas malstreĉa. En la tradicia kristnaska foiro ni sentis gajan ferian humoron inter la aĉetantoj kaj vendistoj. Ĉiujn oni akceptis afable, kiel bonvenajn vizitantojn el la sudo.

Vidindaĵoj

Dimanĉe ni kaptis la okazon por veturi per urba rondvojaĝa buso kun gvidantino, kiu priskribis ĉiujn vidindaĵojn. Mi devas konfesi, ke por mi nur du allogaĵoj estis vere interesaj: nome la grandioza konstruaĵo de la nord-irlanda asembleo (parlamento) situanta en grandega kaj belega parko, kaj la impona ekspozicia centro pri Titanic, la enorma pasaĝera ŝipo konstruita en Belfasto, kiu tragike pereis en aprilo 1912, post kolizio kun glacimonto. Ni pasigis la tutan dimanĉan matenon en la ekspozicio, kaj mi rekomendus ĝin al iu ajn kiu troviĝos en Belfasto.

Ankoraŭ dividitaj

Kvankam la vetero dum nia restado estis nekutime milda kaj senpluva, la ĉielo estis griza, donante mornan aspekton al la urbo. Alia afero malĝojigis nin. Dum nia busa rondirado, la gvidistino (afabla juna virino) indikis al ni, ke la urbo estas ankoraŭ dividita en zonojn (ni ne plu diru getoj), kie aparte loĝas anoj de la du religiaj kaj politikaj komunumoj. Ŝi fingromontris al eta ĉirkaŭmurita katolika kvartalo, kvazaŭ kaŝita en eleganta protestanta distrikto. En diversaj lokoj tra la urbo oni vidas vastajn kaj ofte tre lerte pentritajn murajn bildojn sur gabloj de la domoj, kun politikaj kaj religiaj frapfrazoj kaj bildoj de la “herooj” de la respektivaj homgrupoj.

“Pacmuroj” dume restas

Super multaj kvartaloj kaj domoj fiere flirtas flagoj, indikante lojalecon de la lokanoj: britaj super la protestantaj kvartaloj kaj trikoloraj irlandaj flagoj super la katolikaj. Certe la nekaŝita malamikeco de antaŭaj jaroj ne plu estas tiom evidenta, sed la du partoj de la komunumo ankoraŭ ne sukcesis amikiĝi aŭ pardoni unu la alian. Belfasto restas disigita urbo, kie ankoraŭ staras tiel nomataj “pacmuroj” por reciproka protekto. Tamen ne malestas espero pri pli bonaj interhomaj rilatoj en la estonteco. Inter religiuloj kaj nereligiuloj, kaj eĉ inter politikistoj, troviĝas homoj, kiuj laboras por krei pli paceman kaj pli feliĉan estontecon en Nord-Irlando.

Lingva etoso

La tiea sektismo ne estas facile klarigebla. La belfastanoj estas ĝenerale humuraj, bonhumoraj kaj afablaj. Ili parolas en la tipe nord-irlanda dialekto, kiu aŭdiĝas en la nordaj distriktoj ambaŭflanke de la landlimo, kaj en ĉiu senco la belfastanoj estas similaj al aliaj irlandanoj, sed la aspekto de Belfasto ne tre diferencas de iu ajn industria urbo en la britaj insuloj. Oficialaj anoncoj kaj publikaj informoj estas senescepte en la angla lingvo. La irlanda (gaela) aperas nur sporade en malmultaj katolikaj distriktoj. Voĉajn anoncojn en stacidomoj kaj ĉe publikaj instancoj ni aŭdis nur en sud-anglaj akĉentoj, ne irlandaj. Nur la dialekto de la ordinaraj urbanoj indikas, ke oni troviĝas sur la kelta Verda Insulo. Tamen, eĉ la nord-irlanda televido (BBC NI) ofte elsendas programojn en la irlanda lingvo, kaj sur la ĉefŝoseo ĉe la landlimo, kiam oni eniras la nord-irlandan distrikton Fermanagh (gaele: Fear Manach), oni estas bonvenigata per ŝildo en la angla, la irlanda kaj la ulsterskota. Do la irlanda lingvo ne estas oficiale malpermesata.

Interesaĵoj abundas

Resume, valoras viziti Belfaston (kaj la tutan teritorion de Nord-Irlando), kie interesaĵoj abundas kaj la loĝantoj estas gastamaj kaj dankemaj al vizitantoj, kiuj honorigas ilin per sia ĉeesto. Tro longe Nord-Irlando estis izolita, sed nun ne plu.

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

Politiko

BRITIO

Reĝa geedziĝo

Sendube, la obsedo de multaj britoj pri la reĝa familio ŝajnas tre stranga al alilandanoj. La reĝoj kaj reĝinoj de Britio perdis sian politikan potencon antaŭ jarcentoj, sed la plimulto de la britoj ankoraŭ taksas ilin necesaĵo: opinienketoj indikas, ke nur proksimume kvinono de la britoj opinias, ke Britio iĝu respubliko. Ankaŭ la brita gazetaro montras la publikan obsedon, detale priskribante negravajn agojn de anoj de la reĝanta familio.

Kiam oni legas multajn paĝojn pri la unua tago en lernejo de iu reĝa infano, oni rajtas kredi, ke mankas gravaj novaĵoj. Ofte, ne estas tiel, kaj pli gravaj aferoj restas nemenciitaj pro la nesatigebla publika apetito pri reĝaj novaĵoj.

Nebrita fianĉino

Lastatempe, tamen, la plejmulto de la reĝaj novaĵoj rilatas al la nova fianĉino de Princo Harry [hari]. Princo Harry, kies plena nomo estas “Henry Charles Albert David Windsor”, estas la pli juna filo de Princo Charles [ĉalz], kiu estas la plej aĝa filo de la reĝino kaj verŝajne iĝos reĝo post ŝia morto. Nekutime, la nova fianĉino ne estas britino, sed usona aktorino, Meghan Markle [megan markl]. Verŝajne, malgraŭ la venonta (en majo) edziniĝo kun princo, Meghan Markle ne iĝos princino. Laŭ kutimo kaj laŭdire, verŝajne ŝi iĝos dukino — eble dukino de Sussex. Sed malgraŭ tio, la britaj gazetaro kaj publiko tre interesiĝis pri ĉi tiu estonta reĝfamiliano. Kial do?

Nekutima

Eble pro ŝia nekutimeco. Ŝi ne aspektas kiel aliaj reĝfamilianoj. Multaj taksas ŝin lerta aktorino, kaj ŝi certe famiĝis ekster la sfero de reĝaj aferoj. Tial, inter la membroj de la reĝa familio, kiuj atingis famon kaj monon pro sia naskiĝo, ŝi estas nekutimulino.

Moderna

Eble pro ŝia moderneco. Malgraŭ sia obsedo pri la reĝa familio, multaj britoj babilas kaj ŝercas pri ĝiaj antikvaj kutimoj, kiuj ofte aspektas iomete amuzaj en nia moderna mondo. Tamen Markle agos pli moderne ol multaj britoj, kiam ŝi faros paroladon ĉe sia geedziĝa festo. Tradicie, ĉe britaj geedziĝoj, nur viroj, ekzemple la novedzo kaj la patro de la novedzino, faras paroladon. Malgraŭ oratoraĵoj de egaleco inter la seksoj, fakte nur proksimume sesono de la britaj novedzinoj faras paroladon ĉe sia propra geedziĝa festo. Multaj britoj esperas, ke la parolado de Markle ŝanĝos tion. Reĝfamiliano, kiu kondukas la landon en modernecon, ne estas kutima afero en Britio.

Kosmopolita

Eble ankaŭ pro ŝia internacieco. Markle, kiu estas usonanino, havas eŭropan kaj afrikan genetikan heredaĵojn, pri kio ŝi fieras. Bedaŭrinde, al iuj en Britio tio ne plaĉas: ekzemple, la koramikino de la estro de UKIP, dekstrema naciisma politika partio, sendis kelkajn hontindajn tekstmesaĝojn pri Markle. Espereble, la koleraj reagoj kontraŭ tiuj tekstmesaĝoj, eĉ de anoj de UKIP, montras, ke la plimulto de la britoj ne toleras tian fian konduton.

Ĉu venas ŝanĝo?

Sed entute, ĉu oni kredu, ke la aldono de Meghan Markle al la reĝa familio de Britio ja ŝanĝos la rilaton inter la publiko kaj la reĝanta familio? Verŝajne ne. Sed multaj esperas, ke ŝiaj nekutimeco, moderneco kaj internacieco iomete plibonigos kaj la reĝfamilion kaj la landon mem.

Chris Lewis

korespondanto de Monato en Britio

Medio

OPINIO

Per persisto alvenas sukceso

La lukto por protektado de la naturmedio estas longa batalo, kiu devas esti nia. Ĉu ni ĉiuj volas lasi niajn infanojn loĝi sur planedo, kie ĉiuj povas koni akcepteblajn vivkondiĉojn? Ni devas tiam nin mobilizi, kiam aperas ia ajn atako kontraŭ nia ĉirkaŭaĵo aŭ kontraŭ la naturmedio.

Ĝi estas vojo, kiu ofte estas plena de obstakloj, sed ni devas persisti, eĉ se la konflikto longe daŭras. La malvigliĝo ne devus esti niaflanke, sed flanke de poluantoj kaj de la registaro. La ekzemplo, kiun ni proponas sube, montros, ke ĉiam per persisto alvenas sukceso.

Nova flughaveno

Notre-Dame-des-Landes estas vilaĝo okcidente en Francio, situanta en la marborda regiono Loire-Atlantique, proksime al Nantes. La projekto konstrui flughavenon proksime al la urbo estis lanĉita en 1960. Neaktiva pro la petrolo-krizo de la 1970aj jaroj, ĝi reviviĝis en 2000. Fine de 2007, la projekto konfirmiĝis, malgraŭ la anonco de la haltigo de iu ajn kreado de flughaveno farita dum la renkontiĝo titolita “Grenelle* de la naturmedio” en Parizo tiun saman jaron. La dekreto formaliganta ĝin estis publikigita la 10an de februaro 2008.

La projekto havas defendantojn, kiuj diras, ke ĝi estas rimedo por ekonomia evoluo. Sed ekzistas ankaŭ multaj kontraŭuloj kaj forta mobilizo, kiu kreskis dum la lastaj jaroj.

Pace sed firme rezisti

Nantes kaj ĝia regiono jam havas flughavenon, plejparte subutiligatan. Ĉiuokaze ĝi havas sufiĉe da spaco por esti plibonigita kontraŭ pli malaltaj kostoj. La nova projekto estas malŝpara, forigus terkulturajn laborpostenojn, kaj detruus la lokan naturan medion. Ĝi tuŝas unu el la lastaj heĝaj kamparaj areoj en malseka terareo en Francio. Pro tio, la kontraŭantoj de la projekto inkluzivis flanke de la kamparanoj, kiuj estis kultivantaj la teron de multaj generacioj, junulojn pli freŝdate konvertiĝintajn al la kampara vivo, nome de daŭripova terkultivado. La du grupoj fariĝis laŭ la jaroj pli kaj pli unuecaj kaj rezolutaj pace sed firme rezisti la evakuadon de la terpecoj sur kiuj ili laboras.

Projekto forlasita

Unu el la aktoroj de ĉi tiu mobilizo estas franca ekologia partio, “Eŭropo, Ekologio, La Verduloj” (EELV), kiu substrekas ĉi tiun ekzemplan sukceson. Ĝi estis ekde la komenco tre aktiva ĉefa kontraŭulo al la projekto, kune kun aliaj asocioj.

La 17an de januaro 2018, la registaro diris, ke la projekto konstrui novan flughavenon estas definitive forlasita. Necesis 50 jaroj por faligi ĝin.

“La ekologiemuloj deziras, ke ĉi tiu saĝa kaj kuraĝa decido fariĝu finofara precedenco: ke ekonomia evoluigo ne plu estu kondukata kontraŭ la naturmedio aŭ la vivado, aŭ kontraŭ la konsento de la loĝantaro, kiel tio tro ofte okazas”, bedaŭras Julien Bayou [ĵuljén bajú], kiu estas, kune kun Sandra Regol, nacia proparolanto de EELV.

Kune kun la malpermeso de elektra fiŝkaptado decidita de Eŭropa Unio, la forlaso de la konstruado de ĉi tiu netaŭga nova flughaveno montras, ke la luktoj alportas esperon. La persistemo indas ĉiam; ne mallevu la brakojn.

Marc Gallardo

Marsejlo, Francio

* 1. Grenelle estas strato en Parizo, ĉe kiu troviĝas oficejo de la Ministrejo pri Laboro. Tie en majo 1968 oni ellaboris interkonsenton, kiu elirigis el granda konflikto, kaj poste la nomo estas uzata pri iaj grandaj interkonsiliĝoj de registaro kaj asocioj, sindikatoj ktp.

Literaturo

RAKONTO

Fantomo en la hotelo

La monaĥejo “Sankta Pantelejmono” troviĝis en tre bela arbara loko, inter jarcentaj fagoj. Ĝi similis al granda blanka ŝipo en la arbaro. Proksime al la monaĥejo estis lago kun diafana malvarma akvo, en kiu naĝis trutoj. En la arbaro estis groto, kaj oni diris, ke en ĝi antaŭ multaj, multaj jaroj loĝis ermito.

Ĉiun matenon de la monaĥejo aŭdiĝis la tinto de la preĝeja sonorilo, kiu vekis la proksiman vilaĝon. Dum la lastaj jaroj la monaĥoj en “Sankta Pantelejmono” unu post la alia adiaŭis la pekan mondon kaj ekis al la eterneco. En la monaĥejo restis nur avo Nestor, korpulenta, blankharara maljunulo kun helbluaj okuloj kaj kara rideto, kiu zorgis pri la monaĥejo kaj matene tintigis la sonorilon. Helpis lin du knaboj, kiuj paŝtis la monaĥejajn kaprojn.

Avo Nestor silente kaj kviete pasigis la tagojn en la monaĥejo kaj estis certa, ke ĉi tie li ĝisatendos sian lastan teran tagon. Tamen ne ĉiam okazas tiel, kiel la homo planas. En la monaĥejon venis juna viro. Neniu en la vilaĝo konis lin, kaj neniu komprenis, de kie li venis. Oni eksciis nur lian nomon — Krum. Li estis malalta, dika kun etaj okuloj, similaj al la okuloj de apro.

Krum venis en la fino de la printempo, renkontis avon Nestor kaj klarigis al li, ke oni komisiis al li zorgi pri la monaĥejo.

— Baldaŭ komenciĝos renovigo de la monaĥejo, kaj en ĝi estos hotelo — diris Krum. — En tiun ĉi belan monaĥejon venos multaj turistoj, kiuj ne nur admiros la monaĥejon, la pitoreskan naturon, sed tranoktos ĉi tie. Verŝajne post unu aŭ du jaroj komencos veni ankaŭ eksterlandanoj.

— Sed kial? — ne komprenis avo Nestor. — Tio estas monaĥejo. La homoj venas ĉi tien preĝi kaj peti absolvon.

— He, avo Nestor, — ekridetis Krum, kaj liaj apraj okuletoj ekbrilis — en la nuna epoko la kredo estas mono. La monaĥejo ne povas ekzisti sen mono. Necesas mono por ĝia renovigo. Vi bone vidas, ke ĉio ĉi tie estas malnova kaj ruiniĝas. Tial en la monaĥejo estos hotelo. Oni venos, tranoktos ĉi tie kaj pagos. Ĉe la lago mi konstruos restoracion. En la lago estas multe da fiŝoj, en la restoracio ni kuiros freŝan truton, kaj ĉiuj estos kontentaj.

— Tamen tiu ĉi sanktejo iĝos drinkejo. Oni drinkos, ebriiĝos, diboĉos — triste murmuris avo Nestor.

— Ne zorgu pri tio — trankviligis lin Krum. — Zorgu pri via maljuneco. La monaĥejo iĝos fama, kaj la proksima vilaĝo iĝos konata. Mi faros la vojon al la monaĥejo, por ke oni venu ĉi tien per aŭtoj. Kaj mi zorgos same pri vi, avo Nestor. Mi loĝigos vin en moderna domo por maljunuloj. Tie vi loĝos trankvile.

Avo Nestor alrigardis Krum severe kaj diris:

— Ne zorgu pri mi. Ne malŝparu monon por mi en la domo de la maljunuloj. Mi ankoraŭ povas zorgi pri mi mem.

Post kelkaj tagoj avo Nestor malaperis, kaj neniu eksciis, kien li iris.

Krum komencis renovigi la monaĥejon kaj konstrui hotelon. Venis laboristoj kaj konstrumaŝinoj, kaj ekestis streĉa laboro. Post du jaroj la monaĥejo estis renovigita, la hotelo konstruita, kaj ĉe la lago aperis moderna restoracio.

La monaĥejo rapide iĝis fama, kaj multe da homoj komencis viziti ĝin. Iuj pasigis tie sabaton kaj dimanĉon, aliaj restis eĉ kelkajn tagojn. Krum kontentis kaj fieris, ĉar lia plano brile realiĝis. Li mem loĝis en la hotelo, en luksa apartamento. La pli grandan parton de la tago li pasigis en la restoracio ĉe la lago. Tie por li estis ĉiam rezervita tablo. Krum preferis trinki ruĝan vinon, kiun li mendis el la vinkelo en la proksima urbo. La boteloj havis etikedon “Monaĥeja vino”.

Iom post iom la gastoj en la hotelo iĝis pli kaj pli multaj. Krum bone sciis reklami la hotelon. Komencis veni fremdlandanoj. Bruaj kompanioj ĝis noktomezo amuziĝis en la restoracio ĉe la lago, kaj de tie alflugis kantoj kaj gajaj krioj. Avo Nestor pravis: la monaĥejo kaj la ĉirkaŭaĵo iĝis diboĉejo.

Foje matene, kiam Krum jam estis en la restoracio kaj trinkis sian matenan kafon kaj glason da ruĝa vino, venis Vlado, la administranto de la hotelo.

— Sinjoro — diris li — estas granda problemo. La gastoj, kiuj estas en la dek-kvina ĉambro, deziras tuj foriri. Ili venis hieraŭ vespere, pagis por kvin tagoj, sed ĉi-matene decidis foriri kaj postulas, ke mi redonu la monon, kiun ili pagis.

— Kial? — demandis Krum kaj liaj etaj okuloj ekbrilis kolere.

— Ili diras, ke la tutan nokton ili ne povis dormi. En la ĉambro aŭdiĝis paŝoj, la pordo de la banejo senĉese fermiĝis kaj malfermiĝis. Plurfoje ili ekstaris el la litoj, ŝaltis la lampon, ĉirkaŭrigardis, sed neniu estis en la ĉambro. Tamen, kiam ili denove enlitiĝis kaj ekdormis, la pordo de la banejo denove malfermiĝis kaj fermiĝis, kaj denove aŭdiĝis paŝoj en la ĉambro. Ili tute nervoziĝis, iliaj du infanoj ege timiĝis, kaj oni ankoraŭ ne povas trankviligi ilin. Ili diras, ke en la hotelo estas fantomo kaj eĉ minuton plu ili ne restos ĉi tie.

— Stultaĵoj — kriegis Krum. — Ĉu ili estas frenezaj aŭ idiotoj? Kiajn fantomojn ili sonĝis? Certe ili estis ebriaj.

— Eble — konsentis Vlado — sed kion mi faru?

— Redonu al ili la monon. Mi ne bezonas tiajn frenezulojn! — ordonis Krum kaj kuntiris siajn densajn brovojn.

La gastoj de la dek-kvina ĉambro foriris, sed post du tagoj la okazintaĵoj ripetiĝis. En la hotelon venis juna familio, tre simpatiaj edzo kaj edzino, kiuj planis tri tagojn pasigi tie. Tamen post la unua nokto ili diris al Vlado, ke la tutan nokton ili ne dormis, ĉar en la ĉambro aŭdiĝis paŝoj kaj la pordo de la banejo senĉese malfermiĝis kaj fermiĝis. Vane Vlado trankviligis ilin, sed ili deziris tuj foriri.

Post ili aliaj gastoj same subite foriris. Krum furioziĝis kaj kriis, kaj Vlado ne sciis kiel agi. La gastoj venis, pasigis nokton en la hotelo, subite foriris, kaj Vlado devis al ĉiuj redoni la monon.

Tio, kio okazis nokte en la hotelo, rapide disvastiĝis. Malbonaj novaĵoj kvazaŭ havas flugilojn, kaj jam preskaŭ ne venis gastoj. Iom post iom la restoracio senhomiĝis. La tabloj estis malplenaj. La orkestranoj foriris, kaj en la granda salono ekregis profunda silento. Antaŭ monato sur la aŭtoparkejo ne estis loko. Tiom multaj estis la aŭtoj, sed nun tie videblis nur la aŭto de Krum.

Krum koleriĝis, blasfemis kaj estis certa, ke iu ŝerctrompis lin. Nun, sidante sola en la restoracio antaŭ glaso da vino, de tempo al tempo li kolere kriegis:

— Se mi scius, kiu estas tiu ĉi kanajlo, mi mortpafus lin kiel hundon! Li bone vidos, kiu estas Krum Vanev!

En la restoracio estis neniu krom Krum kaj la kelnerino Ginka, kaj tial neniu aŭdis la minacojn de Krum.

Ordinare malfrue nokte Krum revenis ebria en sian hotelan ĉambron, enlitiĝis kaj tuj ekdormis. Same ĉi-nokte li revenis ebria, senvestiĝis, ekkuŝis en la lito kaj ekdormis, sed post dek minutoj pezaj paŝoj en la ĉambro vekis lin. Iu paŝis malrapide kaj singardeme. — Kiu li estas? — meditis timeme Krum, kuŝante ŝtonigita en la lito kaj atendante, ke tiu, kiu paŝas en la ĉambro, proksimiĝos al li. Krum pretis salti, kapti la nekonaton, sed en la mallumo li nenion vidis, tamen la paŝoj daŭre aŭdiĝis. Post minuto la pordo de la banejo komencis malfermiĝi kaj fermiĝi.

Eble mi sonĝas aŭ mi multe drinkis ĉi-nokte — meditis Krum timante. Subite li saltis el la lito, ŝaltis la lampon kaj komencis detale esplori la ĉambron. Li rigardis en ĉiuj anguloj, en la vestŝranko, sub la lito, malantaŭ la tablo. La pordo de la banejo estis larĝe malfermita, sed neniu estis en la banejo. Glacia ŝvito surverŝis Krum, kaj li tremis kiel folio. Ĝis mateno li ne ekdormis kaj forfumis tutan skatolon da cigaredoj.

— Avo Nestor anatemis min — plurfoje ripetis Krum. — Mi certas, ĉar kiam li foriris, li venene alrigardis min.

Du noktojn Krum ne povis dormi. La paŝoj en la ĉambro ne ĉesis. Li iris dormi en alia ĉambro de la hotelo, sed tie estis la samo.

Post kelkaj tagoj Krum subite ekveturis ien. Vlado atendis lian revenon tutan semajnon, sed Krum nek revenis, nek telefonis. Tiam Vlado ŝlosis la hotelon kaj iris en la vilaĝon, kie li loĝis.

Pasis jaro. Silento kaj mistero volvis la hotelon, kaj neniu kuraĝas eniri ĝin.

Julian Modest

Scienco

KUBO

Zika forigas cerb-tumorojn ĉe adoltoj

Ene de nur 24 horoj la viruso Zika (Monato 2016/10, p. 17) sukcesis duonigi la tumoran ĉelaron en la cerbo de pacientoj submetitaj al aparta provo.

Brazilaj sciencistoj pruvis lastatempe la efikecon de la viruso Zika — konata ankaŭ kun la nomo ZIKV — por kontraŭbatali la tumorajn ĉelojn situantajn en plenkreskulaj cerboj. Fakuloj el la ŝtata universitato de Kampino (portugale: Campinas) intence infektis per la viruso ĉelojn trafitajn de glioblastomo. Temas pri maligna, rapide pliiĝanta tumoro de la centra nerva sistemo. Oni rimarkis, ke unu tagon post la injektado Zika estis jam foriginta 50 % de la tumoraj ĉeloj. Tiu procezo ripetiĝis dum la sekvantaj horoj, kaj, plej notinde, la sanaj ĉeloj tute ne estis damaĝitaj de la virusa agado. Ĝi intervenis nur je la tumoraj ĉeloj, sen ia ajn malfavora sekvo por la sanaj.

Vakcino

La principo konstatita, laŭ kiu la viruso Zika estas detruema al la cerba ĉelaro de ĵusnaskitoj, sed ne je tiu de adoltoj, gvidis tiun ĉi testadon. “Zika ja respektas la normalan, sanan ĉelaron de plenkreskaj personoj, forigante nur la ĉelojn frapitajn de tumoro: tiumaniere ĝia apliko povas iĝi kuracado pli specifa kaj trafa ol kemiterapio mem”, klarigis la sciencistino Estela de Oliveira Lima. La esploristoj malkovris, ke, kiam okazas kontakto inter Zika kaj tumoraj ĉeloj, konsiderinde kreskas la kvanto de digoksino, substanco jam pasintece uzata dum la traktado de kelkaj koraj malsanoj kaj ŝajne respondeca ankaŭ pri tumora elimino.

La posta paŝo devos esti plia testado ĉe bestoj kaj, fine, ĉe homoj. Se la favoraj rezultoj konfirmiĝos, oni povos tiel saluti novspecan traktadon kontraŭ glioblastomo — kaj eĉ apartan vakcinon eblos pretigi.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Leteroj

Koŝmaro de kontraŭatako

Informplena kaj pensiga estas la opinio de Xavi Alcalde (Monato 2018/03, p. 9-10). Ni pagas imposton kaj tenas armeon kaj policon, por ke ili protektu nin. Se ni mem devas protekti nin per pafiloj, kiel utilas polico kaj eĉ ŝtatoj? Verŝajne multaj usonanoj, kies prapatroj forprenis teron de la indiĝenoj per pafiloj, estas ankoraŭ obsedataj de koŝmaro de kontraŭatako kaj memdefendo.

Isikawa Takasi

Japanio

Moderna vivo

MARATONO

Ok miloj en cent tagoj

La 46-jara litova fajrestingisto Aidas Ardzijauskas pasintaŭtune deklaris, ke en la daŭro de cent tagoj li kuros ok mil kilometrojn, kaj ke tiun maratonon li dediĉos al la 100-jariĝo de sia patrujo. Li planis ekiri el la senegala ĉefurbo Dakar kaj atingi Vilnius ĝuste la 16an de februaro okaze de la naskiĝtago de sia patrujo.

Aidas trakuris Senegalon, Maŭritanion, Okcidentan Saharon, Marokon, Hispanion, Francion, Italion, Aŭstrion, Ĉeĥion kaj Pollandon. Sian kuradon li finis en Vilnius eĉ pli frue ol planite: la 4an de februaro.

Tra kontinentoj kaj veteroj

La atleto ĝojis, ke survoje li sukcesis eviti grandajn problemojn, ĉar dum la kurado la vetero tre variis. En Afriko li devis alkutimiĝi al varmego je ĉirkaŭ 41 gradoj kaj al sablotempestoj. Ankaŭ en Eŭropo la vetero ne multe favoris, ĉar kelkloke ofte pluvis kaj neĝis. Precipe en la plej malfacila eŭropa etapo, la Alpoj, estis danĝeroj pro neĝotempestoj. Ĉiutage la maratonkuranto sukcesis efektivigi du maratonojn: unu en la unua duono de la tago kaj la duan posttagmeze.

Sian tagordon Aidas planadis laŭ la veterkondiĉoj. Li vekiĝis antaŭ la 5a horo kaj je la 6a li jam startis. Sur la vojoj de la varmega Afriko li kuradis antaŭ tagmezo por eviti varmegojn. Sekvis kvar- ĝis kvin-hora ripozo. Dua maratono komenciĝis jam vespere. Li kuradis ĝis la 22a horo. La kuranto noktumis en tendoj apud la vojoj aŭ en iu tranoktejo. Dum sia kurado la viro eluzis dek parojn da sportŝuoj.

La litovo diras, ke li kuradas jam pli ol 30 jarojn. Antaŭ kelkaj jaroj li jam kalkulis 80 mil kilometrojn kuritajn kaj poste ĉesigis la kalkuladon. Post la ĵus finiĝinta kurado Dakar-Vilnius li aludis pri pli granda defio: ĉirkaŭkuri la terglobon.

last

korespondanto de Monato en Litovio

[FORIGITA!: bildo]

Ok mil kilometrojn Ardzijauskas kuris por omaĝi la 100an datrevenon de sia patrujo Litovio. Foto: LAST

Moderna vivo

SLOVAKIO

Kolektanto de fabeloj

En tiu ĉi jaro Slovakio rememoras la 190an datrevenon de la naskiĝo de Pavol Dobšinský [dobŝinski], kiu okupas apartan kaj specifan lokon inter la slovakaj verkistoj de la 19a jarcento. Dobšinský estis verkisto, evangelia pastoro, tradukanto, folkloristo, sed precipe la plej granda kaj la plej konata kolektanto de popolaj slovakaj rakontoj, fabeloj, legendoj kaj aliaj literaturaĵoj, kaj unu el la fondintoj de la slovaka romantikismo.

Lernado kaj agado

Dobšinský naskiĝis la 16an de marto 1828 en la belega kaj pitoreska vilaĝeto Slavošovce (ĉirkaŭ 330 km oriente de la ĉefurbo Bratislavo) en familio de evangelia pastoro. Li studis teologion en la urbo Levoča, kiu danke al multaj memoraĵoj kaj artaj belegaĵoj apartenas al la plej belaj historiaj urboj en Slovakio. Fininte siajn studojn, li komencis labori kiel helpanto de evangelia pastoro en la malgranda urbeto Revúca. De la jaro 1852 li laboris kiel helpa redaktoro ĉe la revuo Slovenské pohľady (Slovakaj rigardoj), pli malfrue kiel evangelia vikario kaj en la jaroj 1858-1861 kiel profesoro de la slovaka lingvo en la historia urbo Banská Štiavnica. La finon de sia vivo li pasigis kiel pastoro en la malgranda vilaĝeto Drienčany, kie li en 1885 mortis en la aĝo de 57 jaroj kaj estis entombigita.

Verkado

Dobšinský jam kiel mezlerneja studento verkis patriotajn poemojn kaj pli malfrue tradukis el la monda literaturo precipe verkojn de G. Byron, A. de Lamartine kaj A. Mickiewicz. Li eldonadis du periodaĵojn: Holubica (Kolombino) kaj Sokol (Falko), recenzis almanakojn kaj okaze eldonadis ankaŭ literaturajn verkojn de slovakaj verkistoj.

La fokuso de lia literatura laboro estas en la folkloro. Dobšinský multe veturis kaj vizitis diversajn regionojn de Slovakio. Li daŭre kaj senĉese kolektadis kaj skribadis popolkantojn, sentencojn, proverbojn, popolludojn, kutimojn kaj superstiĉojn.

Meritplena artisto

Li akiris al si eternan meriton per kolektado kaj eldono de Slovakaj rakontoj (1858-1861) kaj Simplaj popolaj slovakaj rakontoj (1880-1883), kiuj estas liaj vivoverkoj. Tiuj ĉi kolektoj de popolrakontoj akiris grandegan popularecon, kaj por slovakoj ili estas la ĉefaj kaj reprezentaj verkoj de folklorismo.

Dobšinský, malgraŭ la negrandeco de sia verkaro, havas honoran lokon en la historio de la slovaka popolliteraturo. Pri liaj agadoj memorigas en Slovakio monumentoj, stratnomoj, nomoj de lernejoj kaj diversaj publikaĵoj. En lia naskiĝvilaĝeto estis kreita memorĉambro pri liaj vivo kaj verkaro.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

Dobšinský akiris al si eternan meriton per kolektado kaj eldono de Slovakaj rakontoj kaj Simplaj popolaj slovakaj rakontoj.

Politiko

BRAZILO

Kontestebla juĝproceso de Lula

Luiz Inácio Lula da Silva [luíŝ inásio lula da siŭva], fondinto de la brazila Laborista Partio (PT, laŭ la portugala mallongigo), estas la plej fama el la brazilaj politikistoj, precipe internacie. La 24an de januaro li estis juĝita kaj kondamnita al 12 jaroj da mallibereco. La decidon faris tri juĝistoj de apelacia tribunalo. Lula estas akuzita pri tio, ke li ricevis subaĉeton de granda konstrua kompanio, OAS, kiu estas implikita en multmiliona korupta fiaranĝo. OAS pagis grandajn subaĉetojn al dungitoj de Petrobras, la brazila ŝtata petrolkompanio.

Neniu rekta pruvo

La enketado pri la korupta aranĝo de Petrobras okazas danke al la operacio Lava Jato, kiun komisiis la juĝisto Sérgio Moro [serĝu moru]. La supozeble ricevita subaĉeto de Lula estas apartamento, kiu nun kostas proksimume 500 000 dolarojn. Tamen ekzistas neniu dokumenta pruvo, ke Lula aŭ lia edzino iĝis posedantoj, loĝis en ĉi tiu apartamento, luigis ĝin aŭ ke ili akceptis ĉi tiun donacon. La “pruvo” kontraŭ Lula baziĝas sur atesto de kondamnita funkciulo de OAS, kies puno “kompense” malpliiĝas.

Partieca traktado

Neoficiale, Moro estas ligita al politikistoj kaj partioj, kiuj apartenas al la opozicio. Dum multaj jaroj li partoprenis en iliaj sociaj eventoj. Oni facile trovas en la reto lian foton kun Aécio Neves [aésiu neviŝ], kiu estis implikita en multaj koruptaj aranĝoj, kaj krome provis malhelpi al koncerna jura enketado. Iuj faktoj montras, ke Moro ne estis tiom severa rilate aliajn enketitajn personojn: ekzemple, li liberigis post kondamno la eksan direktoron de Petrobras, Paulo Roberto Costa [paŭlu robertu koŝta], kiu devis redoni proksimume 22 milionojn da dolaroj, sed probable li ŝtelis multege pli.

Ĉu konflikto de interesoj?

Do, kial kondamni iun personon, implikitan en malpli grandskala korupta aranĝo, pri kiu ankoraŭ neniu pruvo ekzistas, dum aliaj politikistoj, laŭpruve koruptitaj, ne estis juĝitaj aŭ kondamnitaj? Multaj deziras, ke Lula ne iĝu prezidento ankoraŭfoje, kvankam enketoj montras, ke li facile venkus. Historie li formis socie pli inkluzivan registaron kaj ankoraŭ restas tre populara. Multaj homoj eliris el malriĉeco, kaj neniam estis tiom da investado en sanprotekton kaj klerigadon (vidu la artikolon de Josefo Lejĉ, Monato 2011/01, p.10).

Post lia juĝa proceso, multaj montris subtenon al Lula en diversaj brazilaj urboj. Ĉi tio certe maltrankviligas multajn sektorojn de la brazila socio, kiuj vidis en tiu situacio riskon perdi siajn profitojn: ekzemple, privataj sektoroj de sanprotektado kaj klerigado. Krome, la registaroj de Lula kaj, sekve, de Dilma Rousseff [diŭma ĥuséf], ambaŭ el PT, donis signifan aŭtonomecon al la Juĝa Povo de Brazilo por enketi kaj persekuti korupton de ŝtataj oficistoj, ĝenante multajn altrangulojn.

La estonteco

Kio nun okazos al Lula? Kvankam ĉi tiu estis la fina apelacia instanco de la Federacia Regiona Tribunalo, li ankoraŭ povas kontesti la decidon. Krome li povas apelacii en aliaj superaj tribunaloj.

Sidney Carlos Praxedes

korespondanto de Monato en Brazilo

Literaturo

NOVELO

Eseo pri surdeco

Sub ĉiu valora parolado kuŝas io pli bona, nome, la Silento. La Silento estas tiom profunda kiom la Eterneco. La parolado estas tiom malprofunda kiom la Tempo. — Tomaso Carlyle (1795-1881), skota historiisto kaj filozofo.

En 1995 la Nobel-laŭreato José Saramago verkis sian romanon Ensaio sobre a cegueira (Eseo pri blindeco). Fakte, ne temis pri eseo en la kutima senco de la vorto. Konscia pri la bedaŭrinda fakto, ke ĉiam troviĝas homoj, kiuj estas inklinaj al ekspluatado de siaj kunhomoj, Saramago imagas situacion, en kiu grupo da malicaj blinduloj profitas de la malforto de aliaj blinduloj. La titolo Eseo pri la blindeco sugestis similan titolon al nia najbaro Dali Martin, kiam li redaktis la skribaĵojn malsupre, surbaze de la iom nekoheraj memoraĵoj de sia frato Vito, kvankam refoje, ne temas pri vera eseo. Ni lasu la parolon al Dali, aŭ pli ĝuste, al Vito.

* * *

Ie ajn en unu el la romanoj de la franca aŭtoro Honoré de Balzac, troviĝas la frazo: “Paris me fait horreur” (Parizo hororigas min). Ne estas evidente, kial la bela franca ĉefurbo povus provoki tian senton, ĉar en la sama epoko, kiam verkis Balzac, certe estis en Eŭropo pluraj urboj, kie la vivkondiĉoj estis multe pli hororaj ol io ajn en Parizo. Markso kaj Engelso priskribis la malsanajn efikojn de la Industria Revolucio en la nordaj urboj de Anglio, kie la vivo de la laboristoj estis mizera, brutala kaj mallonga.

Ekde tiam, por la ordinaraj civitanoj, la urba vivo iom post iom iĝis pli facila kaj pli prospera, sed tute ne pli trankvila. Komence malrapide, sed konstante pli intense, la urba medio fariĝis pli kaj pli brua, pli kaj pli streĉa, pli kaj pli malagrabla. La granda beno, kiu nomiĝas Silento, ne plu estis konstatebla.

Por homoj, kiuj naskiĝis kun normala aŭdpovo, neniam kaj nenie en la mondo regas absoluta silento. Eĉ en lokoj, kie ne aŭdiĝas la kanto de birdoj, la zumado de insektoj, kaj la kriegoj de sovaĝaj bestoj, kelkaj sonoj estas aŭdeblaj: la murmuro aŭ muĝo de la ventoj, la susuro de la maraj tajdoj kaj la gutado de la pluvo. Laŭ esploristoj, la antarkta kontinento estas la plej silenta regiono de la mondo, sed eĉ tie okazas ferocaj ŝtormoj kaj blovadoj, sen mencii la akrajn kriegojn de pingvenoj apud la marbordo. Eĉ en nord-afrikaj dezertoj sonas la stranga muziko de la moviĝanta sablo de dunoj.

Kredeble la kvakeroj (la Religia Societo de Amikoj) estimas la silenton, kaj emfazas ĝian nemalhaveblan valoron. Tamen, laŭŝajne la resto de la homaro ne tiom bezonas la silenton, kaj ofte malamegas kaj evitas ĝin. En nia socio oni ne povas liberigi sin de la bruo de aŭtomobila trafiko, muzikaĉo en bazaroj kaj publikaj lokaloj, laŭtaj anoncoj surstrate, kakofonio de homaj voĉoj (kun aŭ sen poŝtelefonoj), ŝirkriantaj radiaparatoj, tondrantaj aviadiloj, kaj la tuta infero de la hodiaŭa vivo. En la lastaj jaroj de la dudeka jarcento multaj junuloj suferis gravan, kaj kelkfoje nesanigeblan damaĝon al la aŭdsento pro intensa amplifado de rokmuziko. Nuntempe, kiam amikoj renkontiĝas en kafejoj, hoteloj kaj diskotekoj, konversacio ne eblas.

Ekde la komenco de la aktuala jarcento tiu tuta kakofonio senbride kaj eksponenciale kreskis kaj kreskis. Ĝi influis la tutan socian etoson. Multaj freneziĝis; draste pliiĝis la nombro de memmortigoj (kio jam estis gravega problemo dum la antaŭa jarcento); alkoholismo kaj uzado de drogoj iĝis preskaŭ universalaj; ĉiutage okazis murdoj kaj seksperfortoj en la urboj kaj eĉ en la supozeble trankvila kamparo; la malliberejoj, malsanulejoj kaj aziloj por mensmalsanuloj estis plenŝtopitaj; ĉie estis ĥaoso. La vivo fariĝis netolerebla. Nur junuloj — kaj ne ĉiuj — asertis, ke ili ŝatas la muzikaĉon kaj la altdecibelan bruegon. La registaro troviĝis tute senpova kaj senespera.

Iutage, meze de tiu malordo, la frato Vito promenis, fumante cigaredon, sur unu el la urbaj ĉefstratoj, kiam apud li subite eksplodis likanta gastubego. Vito estis trafita de la ŝoko kaj perdis konscion. Vekiĝinte, li trovis sin sur hospitala lito. Envenis kuracisto, kiu demandis, kiel la paciento sentas sin. Vito observis la movadon de la buŝo de la kuracisto, sed aŭdis nenion. Oni faris al li aŭdmezuran ekzamenon kaj konstatis, ke lia timpano kaj ĉiuj liaj aŭdorganoj estas neripareble detruitaj. La specialisto prenis notlibron kaj skribis: “Sinjoro Martin, vi eksuferis gravan damaĝon al la oreloj, sed ne maltrankviliĝu. Ni posedas novajn teknikojn por helpi vin venki la handikapon ”.

Pro la fakto, ke ne troviĝis alia damaĝo al la korpo de Vito, oni intertempe permesis al li forlasi la malsanulejon kaj reveni al sia hejmo. Tie li provis vivi normale, kaj baldaŭ konstatis, ke li ŝatas la silenton. Li ne plu sentis sin freneziĝanta pri la terura bruo. Lia menso kaj lia animo estis trankvilaj kaj kontentaj. Lia vivo nun havas sencon kaj valoron. Konsentite, li ne plu povas aŭskulti sian amatan klasikan muzikon, nek la voĉojn de geamikoj, sed la silento kaj la paco estis plena kompenso. Kiam li estis revokita al la konsultejo en la hospitalo, li dankis la specialiston, sed rifuzis pli da medicina, kirurgia aŭ proteza helpo. “Mi estas kontenta”, li asertis. “Fakte, mi rekomendus la silenton al ĉiuj. Ĝi estas paradiza.”

* * *

La novaĵo pri la akcidento de Vito, kaj lia decido rezigni pri kirurgia aŭ teknika helpo, aperis en la urbaj kaj naciaj ĵurnaloj, kaj tiam en la tutmondaj komunikiloj. Iom post iom homoj komencis peti siajn kuracistojn, ke ili aranĝu por ili surdigan operacion. Je la komenco la kirurgoj rifuzis, sed la postuloj de la publiko iĝis tiom multnombraj, ke ili finfine devis konsenti. Miloj da homoj (krom infanoj) estis intence kaj volonte surdigataj. En pluraj landoj estis fonditaj politikaj organizaĵoj (la Kontraŭbrua partio, la Geamikoj de la silento, ktp) por instigi surdigon de plenkreskuloj. Deviga surdigo de infanoj estis leĝe malpermesita, sed la operacio okazis post adoltiĝo.

Kompreneble okazis feroca reago kontraŭ la surdiga movado. Muzikistoj kaj komponistoj protestis, ke ĝi kaŭzos la morton de la muzika arto. Surdigistoj kontraŭargumentis, ke foresto de muziko estas la prezo, kiu devas esti pagata por regajni trankvilon kaj pacon. Iuj rimarkigis, ke Beethoven, kiam li surdiĝis, ankoraŭ kapablis senti siajn komponaĵojn kaj komponi en la kapo. Muzikŝatantoj — kiuj rememoris aserton de la renoma violonisto Jehudi Menuhin, ke ankaŭ la poezio estas muziko — konsolis sin per legado de poezio, do la eldonistoj de poeziaj antologioj unuafoje en la vivo faris respektindan profiton.

Kurioze, la kinejoj kaj la filmstudioj ne perdis monon. Publiko, kiu antaŭe malamis subtitolitajn filmojn, rapide adaptiĝis al ili, kaj amase venis al la kinejoj por spekti filmojn kun subtekstoj.

La veraj gajnantoj estis denaskaj surduloj (kiuj jam sukcese vivis malgraŭ sia handikapo kaj fariĝis kvazaŭ elita klaso), kaj instruistoj de gestolingvo kaj liplegado. Ilia instruado iĝis tre populara, eĉ inter aŭdantaj infanoj, kiuj ĝoje lernis kaj kune ludis per la “sekreta” lingvo de la surduloj.

Venis tempo, en kiu iu ŝajne malica spirito de la naturo decidis kunlabori kun la surdiga movado. Mallonge post la akcidento de Vito, okazis nekredebla koincido, nome akrega tutmonda epidemio de nekutima virulenta formo de morbilo, kiu kaŭzis grandskalan surdigon sen interveno de la kirurgio.

Por la ekonomio estis katastrofa la efiko de la surdiga movado kune kun la pliakrigo de la situacio pro la epidemio. La elektronik-industriistoj, financistoj kaj komercistoj bankrotis. Senlaboreco iĝis universala. Perfortega reago de la kapitalisma mondo estis absolute neevitebla.

* * *

Vito ne povis antaŭvidi la konsekvencojn de sia drasta decido. Kelkajn jarojn poste eksplodis nova monda milito. Pro la fakto, ke tiom da landoj posedas atombombojn kaj aliajn armilojn de amasa detruo, oni dubas ĉu la homaro longe supervivos.

Al la notoj de Vito, Dali aldonis mallongan postparolon:

Kapitalismo kreis nian socion; kapitalismo detruis ĝin. Se la homaro ne kapablos eviti iun vagneran Krepuskon de la Dioj, nia planedo por ĉiam silentiĝos. Kaj kiam ne plu ekzistos la Universo, regos la eterna Silento.

Garbhan MacAoidh

Scienco

ITALIO

Matematika modelo por preventi diabeton

Noveca modelo, bazita sur matematiko kaj realigita de la Instituto pri Neŭrosciencoj de la nord-orienta itala urbo Padovo (regiono Veneto), ebligis al internacia teamo malkovri kun multe pli da precizeco ol antaŭe, kiuj estas la mekanismoj kaj la kialoj, kiuj kondukas al la estiĝo de la plej disvastiĝinta speco de la malsano diabeto.

Misa insulin-sekreciado

La scienca esploro, efektivigita en la lastaj jaroj de fakuloj el Padovo kunlabore kun kolegoj el la Instituto pri klinika fiziologio de Pizo (centra Italio) samkiel el la universitatoj de Pizo kaj Pitsburgo (Usono), komprenigas finfine pli klare, kio respondecas pri la misa sekreciado de insulino. Problemoj pri ĝia produktado kaŭzas la ekaperon de duatipa diabeto. La realigita matematika modelo estos en la proksima estonteco tre helpa por esploristoj pri medicino, ĉar duatipa diabeto estas la plej ofta formo de diabeto, trafanta eĉ 90 % de la pacientoj.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Politiko

OPINIO

Ĉu la klasbatalo jam finiĝis?

Antaŭ nelonge mi parolis kun mia maljuna konatino, kiu loĝas en la sama lando kiel mi. Ŝi naskiĝis en Anglio, sed ne opinias sin anglino. La lingvo, en kiu ni kutime interparolas, ne estas la angla. Foje ŝi diris, ke antaŭ sia alveno al Irlando (lando, kiu fiere pretendas, ke ĝia socio estas senklasa) ŝi neniam rimarkis, kiom klase disigita estas Anglio kompare kun la Verda Insulo. Nun ŝi estas forte konscia pri tiu diferenco. Fakte, preskaŭ neniu lando estas tute senklasa. Eĉ en Irlando estas riĉuloj kaj malriĉuloj, salajratoj kaj senlaboruloj, domposedantoj kaj nomadoj.

Sociaj klasoj ankoraŭ gravas

Certe mia amikino M.J. ne intencis insulti la landon de sia naskiĝo, sed mi devas konsenti, ke mi havis la saman impreson kiel ŝi, kiam mi dumtempe loĝis en la lando de Ŝekspiro kaj Margaret Thatcher. Anglio estas lando, en kiu socia klaso estas pli evidenta kaj grava, ol en iu ajn alia parto de la mondo, kiun mi konas. En Anglio (sed malpli en aliaj partoj de la brita insularo, kaj certe ne en Irlando) ĉiuj interhomaj rilatoj kaj aktivaĵoj — literaturo, filmoj, politiko kaj eĉ humuro — havas klasan fonon, kaj estas intime bazitaj sur klaso. Mi iam supozis, ke tiuj klasaj diferencoj ja ekzistis en la pasinteco — ekzemple, en la dek-naŭa jarcento, la epoko de la fama angla romanisto Charles Dickens — sed ke, kredeble, socia klaso ne plu havas gravan influon. Tamen, laŭ mia amikino, mi malpravas.

Male en Irlando

Mi iam legis, ke la fama irlanda dramisto George Bernard Shaw asertis, ke kiam anglo malfermas la buŝon por paroli, oni tuj rekonas per lia prononco, al kiu socia klaso li apartenas. Kontraste, en Irlando, sufiĉe eminentaj kaj alte instruitaj homoj kutime havas la saman akĉenton kiel malpli edukitaj, kaj titoloj de respekto kiel “sinjoro ” aŭ “sinjorino ” estas apenaŭ uzataj.

Pli kaj pli klase disa?

Kelkaj asertas, ke hodiaŭ estas pli da egaleco en la socio, sed rilate Anglion mi dubas ne nur pri tio, ke la klasa disdivido reduktiĝis, sed eĉ pri tio, ĉu la socio en Anglio ne iĝas pli kaj pli klase disa. Eble veras, ke ne tiom da malriĉeco ekzistas kiel en la pasinteco, sed la diferenco inter “ordinaraj” angloj kaj la granda, sed minoritata elito nun estas vasta, kaj videbla en ĉiuj aspektoj de la vivo en tiu lando.

Restas multaj monarkioj

Mi ofte miras pri tio, ke en la mondo, kie la plimulto de la ŝtatoj estas respublikoj aŭ pretendas esti demokratiaj, ankoraŭ ekzistas tiom da monarkioj. Ekzemple, en la moderna Eŭropo, reĝoj kaj reĝinoj troviĝas en Belgio, Nederlando, Danio, Svedio kaj Hispanio; kelkaj etaj ŝtatoj estas princ- aŭ duk-landoj. Tamen, ŝajnas, ke nenie eŭropanoj estas tiom konsciaj pri socia klaso kiel en Anglio.

“La avino de Eŭropo”

Mirinda estas la fakto, ke Victoria (1819-1901), la reĝino de Anglio (1837-1901), naskis naŭ infanojn, de kiuj devenas preskaŭ ĉiuj reĝaj familioj de Eŭropo. Tial tiu fekunda monarkino estas kromnomata “La avino de Eŭropo”. La lasta caro de Ruslando kaj lia kuzo, la samepoka angla reĝo Georgo la 5a, estis similaj kiel fratoj. Same kiel ili, la germana imperiestro Vilhelmo estis nepo de Victoria kaj li eĉ troviĝis funebre ĉe ŝia mortolito.

Malegaleco persistas

Malkiel en Francio, kie la aristokrataro pereis sub la gilotino, en Anglio la nobeloj kaj reĝaj familianoj ne nur supervivis, sed intertempe multiĝis. Supozeble, de tempo al tempo iu maljuna lordo mortas sen heredanto, sed la nobelaro ne malaperas. Laŭ mia amikino, en Anglio estas ne nur reĝino, sed ankaŭ geprincoj, gedukoj, gemarkizoj, gegrafoj, gevicgrafoj, gebaronoj, baronetoj (angle: baronets), gelordoj, kavaliroj, damoj (ina titolo), kaj honorinduloj (titoloj de diversaj eminentuloj kaj gefiloj de nobeloj).

Ĉiujn tiujn detalojn oni povas konfirmi, konsultante la informlibron pri la brita aristokrataro Burke’s Peerage (nobeloj laŭ Burke). Tiu enorma elito ne plu ĝuas la samajn privilegiojn kaj potencon kiel en antaŭaj jarcentoj, sed multaj posedas vastajn bienojn en Anglio, Skotlando kaj aliloke. Lordoj rajtas esti neelektitaj membroj de la dua ĉambro de la brita parlamento (nomata Ĉambro de Lordoj). La monarko estas pli simbola ol potenca, sed havas fortan influon kaj prestiĝon. Malegaleco inter nobeloj kaj “ordinaruloj” estas evidenta kaj persista.

Tamen, ne ĉiuj kavaliroj kaj lordoj estas de aristokrata deveno. Ĉiujare, la reĝino honoras personojn, kiuj faris specialan servon al la regno aŭ kiuj distingis sin en la kampoj de politiko, kulturo, sporto, karitato ktp.

Ankaŭ en Irlando restas lordoj

Kiam Irlandon regis la anglaj reĝoj kaj reĝinoj, en Dublino ekde la mezepoko ĝis la jaro 1800 ekzistis parlamento kun du ĉambroj de deputitoj. La impona konstruaĵo de la tiel nomata “Ĉambro de Lordoj” ankoraŭ ekzistas en la irlanda ĉefurbo, sed hodiaŭ ĝi estas ĉefsidejo de la Banko de Irlando. Kelkaj denaskaj irlandanoj havas la hereditan titolon “lordo”, sed tio estas anakronismo en la nuntempa respubliko kaj apenaŭ estas serioze rigardata. Aliflanke, adeptoj de maldekstra politiko neniam sukcesis iĝi tre influhavaj en Irlando, kaj vera klasbatalo neniam evidentiĝis ĉi tie, precipe pro la potenco de la katolika eklezio. Tamen, hodiaŭ tiu eklezia potenco pli kaj pli ŝrumpas, kaj oni ne plu povas antaŭdiri, kia estos la estonta politika situacio en la Verda Insulo.

Kien plu?

Oni ne povas antaŭdiri, ĉu la brita monarkio daŭros en ĝia nuna formo. Proksimume duono de la skotoj deziras sendependecon de Britio, kaj multaj skotoj deziras respublikon, ne monarkion.

Ni vivas en interesa tempo.

Garbhan MacAoidh

Irlando

Libroj

Ŝtateto riĉa, sed ne plu

Jam en la unuaj paĝoj banala frazo klarigas la tutan historion de teritorio malgranda, sed avidata: “la batalo pri naturaj riĉaĵoj estas de ĉiuj tempoj”.

Zinko-ercon oni prilaboris jam en la mezepoko, sed oni sukcesis precipiti la zinkon kiel prilaboreblan metalon nur jarcentojn poste. Ĝi iĝas fleksebla, lamenigebla, rulpremebla jam je ĉirkaŭ 130 celsiaj gradoj.

Cadmia, Calamine, Calamijn estas la nomoj de la zinko-erco, eltirita el minejo, situanta ĉe la landlimo inter Belgio, Nederlando kaj Prusio1. Pri la granda komerca sukceso de tiu erco verkis Eduard Browne, rakontante pri la minejo, ekspluatata de tricent jaroj, kies branĉoj disvastiĝas tra pluraj subteraj vejnoj. Fine de la mezepoko estis bataloj pri posedo inter la urbo Akeno kaj la duko de Brabanto kun la venko de ĉi-lasta. Napoleono en sia remuldo de la mapo de Eŭropo konkeris la minejon en 1794 kaj ĝin ŝtatigis. Kemiisto Jean-Jacques Dony eltrovis sistemon por ekstrakti puran zinkon, investis multan monon en la surmerkatigo de tiu produktaĵo kaj, kiam oni ĝin kopiis plurloke, li bankrotis.

Trilanda punkto

La kolapso de la napoleona armeo ĉe Waterloo kaŭzis, ke la venkintaj potencoj rearanĝis la tutan kontinenton, sed pri tiu zinkerca elfosejo la pactraktato de Akeno de 1816 estis neklara: unu paragrafo ŝajne atribuis ĝin al Nederlando, alia al Prusio; ne estis aldonitaj mapoj, tial ĉiu potenco volis interpreti laŭ sia favoro. Dum oni atendis akordiĝon, la eta triangulo ĉe la limo inter Belgio kaj Prusio, kun la supra vertico ĉe la “trilanda punkto” (Belgio, Nederlando kaj Prusio) kaj enhavanta la minejon, estis deklarita kiel neatribuita, do neŭtrala, administrata komune de la du najbaraj landoj, kiuj ne rajtis enigi siajn armeojn.

La “provizora landlimo”, indikata simple per fostoj, trafis meze de la komunumo de Moresnet, teritorio plejparte arbara, kun ĉirkaŭ kvindeko da domoj kaj ĉirkaŭ 250 personoj, loĝantaj preskaŭ ĉiuj en la urbeto Kelmis. Ĉe la du flankoj sin rigardis la belga Moresnet kaj la prusa Moresnet; la areo estis ĉirkaŭ 3,5 km2.

Neŭtrala Moresnet

La laboraj ebloj ĉirkaŭ la minejo alvenigis fortan enmigradon: la loĝantoj kreskis ĝis pli ol 3400. En 1820 fine la akordiĝoj ekestis kaj Nederlando cedis, interŝanĝante Moresnet-on kontraŭ alia minejo, sed intertempe estis ribelintaj la belgoj. Siavice la zinkminejo vidis novan tre brilan starton per la fondo de akcia societo Vieille Montagne fare de pariza bankisto kun bruselaj radikoj, tiel ke ĝi fariĝis la plej granda zinkoproduktejo en la mondo.

Kiel ŝtato, la neŭtrala Moresnet funkciis strange sed trankvile: monunuo? ajna: franca, belga, prusa; impostoj? krude kalkulataj laŭ terenoj, mebloj, fenestroj, servistoj; patrujo? neniu deviga soldatservo; lingvoj? neniu oficiala, praktike mikso de la franca, germana, limburga, sekve neniu deviga lernado; urba sekureco? unu ĝendarmo; justico? neniu tribunalo nek doganoj, kaj la maloftaj deliktoj estis aranĝataj de la najbaraj landoj, kiuj havis ĉiuj sian apartan kodekson; administrado? urbestro, komisiitoj; ĉu entute necesas elektoj? sufiĉas nomumoj.

La centra strato dividis ankaŭ la horojn. Unuflanke estis la horo de Parizo, aliflanke tiu de Berlino, kaj la horloĝo de Nederlando fruis dudek minutojn antaŭ la belga, ĉar antaŭ la alveno de la fervojo, kiu devigis al akordigo de la horaroj, ĉiu regioneto havis sian horon.

La ercominejo elĉerpiĝis jam en 1885, sed ankoraŭ dum jardekoj restis tre profita la prilaboro de la metalo.

Senedza gravedulino alvenas al la neŭtrala Moresnet, eble en 1902, akuŝas kaj transdonas, pagante, la bebon al familio, kiu zorgos pri lia bonfarto; li nomiĝos Joseph, poste Emil: la tuta rakonto de la libreto treniĝas tra li, liaj familianoj, liaj viveventoj kaj memoroj, kolektitaj rekte de la aŭtoro tra intervjuoj.

Esperanto

En la eta ĉefurbo (intertempe la minejo produktis tridekoble da tunoj da erco ol antaŭ duonjarcento) multiĝis la trinkejoj, kaj en unu el ili, nomata Select, ekestis kurso pri Esperanto. Kreiĝis klubeto, ia komunumo de esperantlingvanoj: Moresnet estas neŭtrala, do ĝi havu oficiale neŭtralan lingvon! La kurso intensiĝis, lernantoj plimultiĝis, la kvara Universala Kongreso en Dresdeno (1908) decidis, ke neŭtrala Moresnet fariĝu la ĉefurbo de la internacia movado. Estis verkita himno (kun la melodio de la germana O Tannenbaum), kiu estis ja kantata dum la festoj.

Neŭtralecon, riĉecon kaj Esperanton forbalais la unua monda militego. La pactraktato devigis Germanion agnoski la suverenecon de Belgio sur la neŭtrala Moresnet, sed pro nepago de la enormaj militaj damaĝoj fare de Germanio, Francio, apogate de Belgio, invadis la regionon Ruhr. Tamen zinko ne plu estis la preferata materialo por tegmentoj, ŝutroj, kestoj, do ĝia produktado ne plu estis profitiga: la dudeka jarcento estas la jarcento de bakelito, plasto, nilono. La monda militego ekbolis kaj unu jaron post la komenco de la konflikto la germana armeo okupis la landeton, por eviti, ke belgoj de tie aliĝu al kontraŭgermanaj fortoj.

Sed eĉ pli intensa estis la perforta disigo de la loĝantaro: ĉar la absoluta plimulto estis enmigrintoj, restintaj kun la ŝtataneco de sia origina lando, eĉ en la sama strato aŭ en la sama ĉambro junuloj estis rekrutigitaj en la germanan aŭ en la belgan armeon. La fino de la milito abolis la ŝtateton, kiu estis enkorpigita en Belgion, konsistigante tiel germanlingvan enklavon per referendumo pri kies reguleco multaj duboj estas legitimaj. En la milito mortis 68 anoj de Moresnet, sed la slabo, kiu memorigas pri ili, ne diras, en kiu armeo ili batalis: En la morto kunigitaj.

Kvankam Esperanto estis dum mallonga tempo (deko da jaroj) teorie la oficiala lingvo de la neŭtrala lando Moresnet, apenaŭ estas mencio pri ĝi; ĉiuj frazoj aŭ ŝildoj estas germanlingvaj (tradukitaj librofine), kaj forte mankis la koncepto pri patrujo: tro malgranda estis tiu ŝtato, por ke ĝi povu organiziĝi kiel funkcianta strukturo kaj krei senton pri civitaneco, ligata ankaŭ de komuna neŭtrala lingvo: la plej fruaj loĝantoj iĝis minimuma procento kompare kun la enmigrintoj.

Fluo de faktoj

Ĉi tiu landeto, tiom fora de normaleco, iĝas simpatia al la leganto: entute ĝia historio daŭris tamen de 1816 ĝis 1919, do plenan jarcenton. La fluo de la faktoj en la libro riskas ne ĉiam esti tro klara, ĉar, preter iuj apenaŭaj lingvaj stumbletoj, la salto inter diversgeneraciaj vivrakontoj postulas de la leganto kapablon kunsalti tra la jardekoj: oni kredas esti en unu ĵus menciita jaro, kaj male la intervjuato ŝanĝiĝas kaj kuntrenas sian alitempan memoron; sed entute oni legas kun ĝuo, kvazaŭ fabelon: la nemultajn paĝojn oni turnas avide por legi la sekvon. Tre klaraj estas la tri mapoj montrantaj, kiel moviĝis la landlimoj en la lasta jarcento.

Carlo Minnaja

David van Reybrouck: Zinko. El la nederlanda tradukis Piet Buijnsters. Eld. Internacia Esperanto-Instituto, 2017. 56 paĝoj. ISBN 978-908056515-9.

Prezo ĉe FEL: 7,50 eŭroj plus afranko.

Hobio

FINNLANDO

Libro-arto

Kion fari, se brokantejoj kaj pulbazaroj ne plu akceptas viajn librojn? Ĉu ĵeti ilin en rubujon, lasi polviĝi sur bretaro, bruligi aŭ donaci al geamikoj, kiuj ne kuraĝas rifuzi? Ne cerbumu! Aliĝu al kurso pri libro-arto aŭ serĉu ekzemple en la reto detalojn pri book craft! Vi surpriziĝos, vidante kiel eblas uzi librojn kiel materialon por recikligo kaj novaj objektoj.

Bone, se la libroj havas belan spinon, orumitajn kovrilojn kaj folio-eĝojn. Tamen ankaŭ malnovaj tedaj kaj ne plu validaj leĝolibroj taŭgas. Eblas uzi ĉiun libron. Liberiĝu de via malnova respekto al presitaj vortoj kaj al la klopodoj kaj atingoj de verkistoj! Ilia laborego malaperos kiel fenikso kaj renaskiĝos en la manoj de libro-artisto en nova miriga kaj ĝojiga formo.

El firma dika librego vi povas fari ekzemple ĉarman skatolon, kaŝujon por konjako-botelo aŭ por virinaj juveloj, ujon por skribiloj kaj aliaĵoj sur via skribotablo. Krome eblas fari dekoracion de via muro kaj igi vian loĝejon aspekti kiel VIA hejmo.

Fingroj kaj imagopovo

La finna libro-artistino Katri Oikarinen uzas malnovajn griziĝintajn bretojn por enkadrigi siajn verkojn. Ili estigas trankvilan historian etoson. Iu diketa libro ne plu uzata povas per ŝiaj manoj fariĝi staranta kadro por paro da fotoj karaj al ŝi. La pordon de sia dormoĉambro ŝi kaŝis per “tapeto” el librodorsoj. Sur la kuireja tablo oni povas meti firman dikegan libron, ekzemple ne plu uzatan vortaron, kaj enmeti siajn plej akrajn tranĉilegojn inter la foliojn. Tie ili ne malakriĝos.

Ankaŭ librofolioj utilas. Vi povas lerni faldi ilin por fari anĝelojn, erinacojn, aliajn bestetojn aŭ ventumilecan ujon por (vizit)kartoj. Informojn pri paperaj rozoj serĉu en la reto per DIY paper roses (mi bedaŭras, ke mi povas doni nur anglalingvajn serĉvortojn). Faldante foliojn el libroj, vi povas uzi ilin ankaŭ kiel ornamaĵojn por kristnaska arbo, plur-edrojn, globojn, stelojn. Serĉu modelojn kaj instruantojn, uzu viajn fingrojn kaj imagopovon, ĝuu! Eble vi sukcesos evoluigi vian hobion ĝis arto kaj gajni monon, vendante viajn ideojn en la reto.

Raita Pyhälä

korespondanto de Monato en Finnlando

[FORIGITA!: bildo]

Kadroj por fotoj en libro. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Faldante foliojn el libroj, vi povas uzi ilin kiel ornamaĵojn por kristnaska arbo. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Paperaj rozoj. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Virina robo el paperfolioj. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Faldi foliojn. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

Paperaj erinacoj. Foto: RAITA PYHÄLÄ

[FORIGITA!: bildo]

El firma dika librego vi povas fari kaŝujon por konjako-botelo. Foto: RAITA PYHÄLÄ

Moderna vivo

KRIMO

“Sinjorino rulseĝo” arestita

Kiam oni pensas pri surstrataj vendantoj de drogoj — kiel kokaino, opio, heroino — oni plej ofte bildigas al si junulojn kun sportŝuoj, malhele vestitajn, pretajn rapide forkuri, kiam la polico alvenas. Tute mala aspektis tamen vendisto en la flandra marurbeto Blankenberge. Tie estis arestita pro kontraŭleĝa drogvendado 59-jara virino en rulseĝo. Ŝi kaj ŝia amiko ricevis monpunon de po 6000 eŭroj kaj karcerpunon de kvar jaroj.

Ene de nur unu jaro ŝi sukcesis vendi en la banloko 7 kilogramojn da kanabo. Ŝi estis bone konata en la rondo de dependuloj kiel “sinjorino rulseĝo”. La aĉetojn faris por ŝi ŝia amiko, kiu regule per sia Mercedeso veturis al Bruselo por tie en la nigra merkato akiri la necesajn kvantojn.

Malsankompenso

La juĝisto donis al ŝi kaj al la amiko altan punon ne nur pro la vendado de drogoj al dependuloj, sed ankaŭ pro la fakto, ke ŝi deklaris al la socia asekuro, ke ŝi pro la handikapo tute ne povas labori kaj ne havas iajn enspezojn. Do krom la ne malgranda lukro pro drogkomerco, ŝi ricevis malsankompenson de 2000 eŭroj monate.

Paŭl Peeraerts

korespondanto de Monato en Belgio

Libroj

Nur manĝate la pudingo gustiĝas

La dua verko el la serio Berlina Komentario pri la Fundamento de Esperanto konsistas el tri volumoj: BK-II-1. Ĝenerala Parto de Vortaro Oficiala; BK-II-2. Vortaro Oficiala A-K; BK-II-3. Vortaro Oficiala L-Z. La unuan volumon, kiu vaste klarigas ĉiujn partojn kaj ankaŭ, de tempo al tempo, ne ĉiam malprave, kritikas agojn de la Akademio, mi ne priparolos en tiu ĉi teksto, ĉar ĝi bezonus tro da spaco, kiun mi preferas uzi por prezenti la du aliajn volumojn. La teksto de la unua volumo spegulas la profesion de la kompilinto — klare li estas juristo. Pro la kameleoneco de retaj dosieroj mi aldonas, ke la recenzitaj dosieroj datiĝas de aprilo 2017. Verŝajne, pli freŝaj jam haveblas.

Oficiala oficialeco

Ne estas facile trovi taŭgan titolon, se vi volas eldoni vortaron unulingvan esperantan, ĉar jam ekzistas Universala Vortaro, Plena Vortaro (Ilustrita kaj ne, Nova Ilustrita), Akademia Vortaro ... La “oficiala” en la titolo klare nur indikas, ke la vortaro liveras ĉiujn oficialajn esperantajn vortojn. Ankaŭ la eldonejo Esperanto-Akademio ne rilatas al la Akademio, sed al berlina entrepreno, sub gvido de Bernardo Pabst.

Laŭ la enkonduko, la ĉefa celo de la vortaro estas prezenti kompletan, precizan kaj fidindan inventaron de la “Vortaro Oficiala”. La nocio “Vortaro Oficiala” aperas en la antaŭparolo de la Fundamento (alineo 7). La prezentita verko, tamen, estas pli ol nura inventaro, kiel detala traktado de unu el la artikoloj montros:

Ni esploru la radikon “adres’” kaj ĝiajn derivaĵojn; kaj ni legas, same kiel mi klarigis jam en antaŭa recenzo, pri la Historia Vortaro:

La radiko “adres’” devus aperi en UV, ĉar ĝi troviĝas ie en la Fundamento, sed ĝi mankas en UV; ĝi aperas en paragrafo 42 de la Ekzercaro, sed ĝi kaj ĝiaj tradukoj mankas en ties akompana vortlisto. La radiko “adres’” aperas en la Unua Oficiala Aldono de la Akademio (pli precize: de la Lingva Komitato (1909), kun asterisko, kiu indikas, ke ĝi estas trovebla en la konkordanco de Wackrill, Zamenhofaj vortoj (1908), kune kun la kvinlingva traduko. La ortografio de la rusa vorto ŝanĝiĝis en 1918. Kiel “adres/o (1)” ĝi aperas denove en la Oka Oficiala Aldono (1974), kie ĝi estas deklarita “fundamenta vorto”. La Oka Oficiala Aldono do konfirmas, ke ĝi apartenas al la Fundamento laŭ stato jam de 1905. La (1) malantaŭ “adres/o” en la Oka Aldono signifas, ke ĝi jam aperis en Oficiala Aldono 1, kie ĝi oficialiĝis. Ĝi fontas el la Unua Libro de 1887 kaj la Rusa-Esperanta Vortaro de Zamenhof (1889). En Wackrill estas citita klariga frazparto, prenita el la Fundamenta Krestomatio (1903), p. 227, linio 29.

Oficiala vorto estas plie “adresita”, kiu aperas en la Fundamenta Ekzercaro en paragrafo 42, la 8a frazo, kiu estas citita. Aliaj vortoj, traktitaj en la Historia Vortaro, ne estas cititaj ĉi tie, ĉar ili ne estas t.n. oficialaj vortoj. Mi skribis: “frazparto” (ĉe Wackrill), ĉar ĝi ja estas nur parto de la frazo en la krestomatio! (En la 15a eldono ĝi troviĝas en p. 215, Korespondado Komerca de L. de Beaufront, la dua linio.)

Amikeca konfronto

Se vi legis la recenzon pri la Historia Vortaro (Monato 2018/05, p. 22-24), vi demandos vin: kial necesa? kie estas la diferenco? Nu, temas pri du tute malsamaj aferoj! La Historia Vortaro esploras nian prehistorion, la tempon, kiam la lingvo ankoraŭ ne ricevis sian definitivan formon, do ĝis 1905. Tiu ĉi verko pritraktas nian postbulonjan vivon. Sed ni foliumu la Historian Vortaron:

La radiko “adres/” aperis unuafoje en 1887, kiel “adresito”; “adresi” troviĝas ĉe Zamenhof, en la Dua Libro en p. 30, kaj en la Rusa-Esperanta Vortaro, p. 3, maldekstra kolumno; “adreso” en la Unua Libro, en p. 32, dorse de la blanketoj (la promesfolietoj pri lernado, kondiĉe ke ...); “adresaro” estas trovebla ĉe Zamenhof en Aldono al la Dua Libro, en p. 13 kaj en la Adresaro de 1889, kiel titolo, kaj kun komenca majusklo (ĉi tie indikita per la duobla tildo antaŭ la finaĵo o), kaj la titolo estas citita; “adresito” aperas en la Unua Libro de Zamenhof en p. 20.

La Historia Vortaro listas ĉiujn vortojn (ĝis 1905 ja nenia “oficialeco”!); ne nur la oficialajn. En la Vortaro Oficiala, principe, aperas la nacilingvaj tradukoj ... aŭ alia sencoindiko. Derivaĵoj, kiuj ne oficialiĝis, ne troviĝas en ĝi.

Kaj kio pri la Akademia Vortaro? Unue, la Akademia Vortaro estas datumbazo, kaj oni do serĉas en ĝi difinitan artikolon. Se ni serĉas “adres/”, tiam venos la sekvanta respondo:

Normale ĉe alklako de la “elemento” oni ricevas bildon de la Universala Vortaro, sed “adres’” ja ne troviĝas en ĝi! Sed oni ricevas bildon de la paĝo el la Fundamento, kie “adreso” aperas, nome en la paragrafo 42, kaj la vorto aperas eĉ ruĝigita. Se vi havas normalajn okulojn, vi tuj konstatos, ke la Akademia Vortaro liveras multe malpli ol la Vortaro Oficiala. La Vortaro Oficiala liveras ĉion, kio estas liverebla, ankaŭ ĉiujn survojajn paŝojn, ortografiajn erarojn, malnovajn ortografiojn (oni ne rajtas ŝanĝi ion ajn en la Fundamento!), akademiajn korektojn apud la originalaj formoj ... kaj ne nur la rezulton. Atentu! Mi trovas la Akademian Vortaron tre bona ĉiutaga konsultilo/konsultejo. La indiko de la oftecokategorio estas ofte pridiskutata.

Nudigo de hibrida Meduzo

La Vortaro Oficiala montras al ni la materialon en ĝia tuteco, kaj do la hibridan Meduzon kun la kvin kapoj ... kun aldonaj rezervokapoj (foje difinon, foje hispanan, katalunan ktp ... Mankas nur la difinoj kvinlingvaj kaj tiuj de Kabe kaj Verax). Mi tre bedaŭras, ke la Akademio ne sekvis Zamenhof kaj ne sisteme liveris kvinlingvan tradukon. Nu? Mi ofte predikis, ke inter lingvoj, eĉ nuraj du, ne eblas trovi vere parojn kun identaj sencoj ... do, kio pri kvin? Intertempe mi lernis, ke ĉiuj homoj parolas tre malprecize, kaj ke estas danke al tiu malprecizeco ... ke ni tiom bone komprenas unu la alian. La senco de la esperantaj vortoj estas, praktike kaj ne ĉiam sendiskute aŭ sendispute, difinita de la popolo. La popolo decidas, ke, malgraŭ la fundamenta malpermeso, “gruoj” ne nur flugas, sed ankaŭ firme staras sur tero kaj malŝargas ŝipojn. Eble tial Zamenhof dekretis: “Popolo diras, Dio diras.” La ŝajna solvo pere de difinoj ... kondukus nin al oficiala Plenplena Vortaro. Kiom da sencoj necesas difini por “adreso”? Tri en PIV, kaj tio estas escepte malmulte! Eĉ kato havas fakte du, kaj inter tiuj, tamen, ne estas la senco “kavaliero”, kiun minimume du el la kvin nacilingvaj katoj havas! Por kovri “tempo”-n PIV bezonas eĉ dek difinojn.

Esplorado de leopardeco

Ni ne atendas tiom da makuletoj, kiom oni trovas sur leopardo, sed tute egalbrilkolora la verko, verŝajne, tamen ne estas? Nepre makuletoj estas, sed, laŭ mi, precipe en la aŭtoraj aldonoj, aŭtoraj rimarkoj. Tiel li rimarkigas ĉe “pliko”: “Plica polonica” estas la latina historia nomo de feltiĝintaj (kap- aŭ barbo-)haroj (aŭ kolharoj de la ĉevaloj ktp), per kombado ne plu disigeblaj. Laŭ mia kuracisto, kaj laŭ la Medicina Vortaro, kiun mi konsultis, pliko ankoraŭ (en evolulandoj, ekzemple) ekzistas, kaj estas “pedikplena aglutiniĝinta stinka hartubero”! Ĉu Bernardo timas stinkajn vortojn? Li, tamen, enmetis ĉiujn vortojn el la naŭa Akademia Aldono! Pliko estis priskribita de kuracisto en 1858, en Pollando, kaj ludis grandan rolon en la pola folkloro. Ĝi ankaŭ ludas rolon en unu el la fabeloj de la fratoj Grimm, kie ĝi alportas riĉecon al fraŭlino, kiu dum unu jaro ne kombis sin kaj trovis ĉe la fino de la jaro orajn monerojn ... en sia pliko.

Sed pli ĝenas min la nevideblaj makul(et)oj. Ĉe “pudingo” (pardonu! ĉiam mia pudingo!) li notas, ke la vorto fakte, laŭ la nacia lingvo, indikas tre malsamajn manĝojn, kaj mencias miajn artikolojn pri ĝi. Sed neniu indiko troviĝas ĉe “lampo” kaj “piloto”, sed tiuj nocioj tute ŝanĝiĝis inter 1905 kaj nun! En multaj lingvoj la vorto “piloto” tute ne plu estas uzata por ŝippiloto; ili enkondukis alian vorton kaj uzas la vorton “piloto” nun nur por aviadilpiloto, do por la speco, kiu estis tre malofta en la zamenhofa tempo. “Lampo” tiam funkciis per oleo. Nun oni ĉiam pensas nur pri elektra lampo. Mi bedaŭras, ke li ne mencias, ke la tri neslavaj tradukoj de “miogalo” estas komplete eraraj pro manko de slavoj ĉe la korektado. La germana korektanto eĉ sukcesis transplanti tute eraran tradukon sur antaŭe ĝustan vorton! Arkaika vorto “kamloto”, unu el tiuj danĝeraj vortoj, same kiel la “pudingo”, ĉe kiu la nacilingvoj harmonias ... sed, fakte, tute falsamikas, bedaŭrinde, ankaŭ ne ricevis klarigan rimarkon. Arkaika, nepre, estas “kamloto”, kvankam ĝi estis sufiĉe ofte uzata en mia juneco, en la senco de malvaloraĵo, ne specife la ŝtofo, kiu eĉ tiam, verŝajne, ne plu fabrikiĝis. Etaj makuletoj — sed ili, tamen, ĝenas min — estas, ke iujn rusajn vortojn en malnova ortografio akompanas la moderna, sed aliajn, same bagatelajn, ne.

Petro, piedoj surteren!

Aĥ, pliko, miogalo, kamloto ... centmiloj da esperantistoj vivis longe kaj mortis trankvile, neniam renkontante unu el tiuj vortoj! Tute prave! La lingvo funkcias, oni komprenas unu la alian, kaj esperantaj konversacioj kaŭzas malpli da miskomprenoj ol etnaj lingvoj. Sed tio ne pravigas la mankojn.

Rekomendo

Ĉiu grupo en siaj kunvenoj devus disponi pri minimume unu ekzemplero, por solvi disputojn pri ŝalo aŭ koltuko ... aŭ pri iu ajn oficiala vorto. Plie, kiel mia titolo sugestis, per uzado oni lernas ĝin aprezi.

Petro Desmet’

Bernhard Pabst: Vortaro Oficiala de Esperanto. Eld. Esperanto-Akademio, Berlino, 2017, 122 + 260 + 240 paĝoj. Senpage elŝutebla de https://esperanto-akademio.wikispaces.com/eniro

Leteroj

Armea polico murdis politikistinon

La 14an de marto estis murdita Marielle Franco kune kun sia ŝoforo Anderson Pedro Mathias Gomes. Franco, kiu estis elektita kiel ano de la konsilio en Rio-de-Ĵanejro, komencis batali favore al homaj rajtoj, kiam ŝia infana amikino estis murdita dum pafado. Loĝante en urba favelo ŝi precipe defendis la rajtojn de malriĉuloj kaj nigruloj. Tamen kio verŝajne provokis ŝian murdon estis la ĵusaj kritikoj al la militista interveno en Rio-de-Ĵanejro. Ŝi konstante denuncis policanojn pri misuzoj de aŭtoritato kontraŭ la loĝantoj. Laŭ Human Rights Watch la murdo de Franco rilatas al senpuneco kaj al la malsukcesa sekureca sistemo en la ŝtato Rio-de-Ĵanejro. Ŝia murdo kaŭzis protestojn en almenaŭ dek brazilaj urboj.

Sidney Carlos Praxedes

Brazilo

Scienco

ZOOLOGIO

Forfikuloj: inter legendo kaj realo

Legendoj jam de jarcentoj asertas, ke forfikulo (science Forficula auricularia), ĉeesta en ĉiuj kontinentoj, povas engrimpi en homan orelon, piktrui oreltamburon kaj kaŭzi surdecon. Do ne mirindas, ke la popola nomo de tiu malgranda kaj neagrable aspektanta insekto en multaj idiomoj havas rilaton al homa orelo. Ekzemple forfikulo nomiĝas slovake ucholak, ĉeĥe uchavec, ušák, ucholář, ucholák, angle earwig, france perce-oreille, germane Ohrwurm, Ohrenkriecher, nederlande oorwurm, hungare fülbemászók, rumane urechelniță, ruse уховёртка, turke kulağakaçan ktp. Kie kuŝas la vero?

Entomologoj, etimologoj

Laŭ entomologoj, forfikulo estas absolute sendanĝera por homo. Ĝi aktivas nur dum la nokto, estas timema kaj amas nur humidajn kaj ombrajn lokojn. Forfikuloj havas karakterizajn pinĉilojn sur ambaŭ flankoj de la propra abdomena pinto. Ĝuste pro tiuj apartaj pinĉiloj, kiuj memorigas la formon de homa orelo, etimologoj supozas, ke la popola nomo de forfikulo en pluraj lingvoj estas rekte ligita kun pinĉiloj. Indas tamen precizigi, ke iaj forfikuloj estas malgrandaj parazitoj de mamuloj kaj ne havas la tipajn pinĉilojn.

Fetoro

La pinĉiloj de forfikulo plenumas kvar gravajn taskojn: ili protektas kontraŭ malamikoj (kvankam forfikulo defendas sin ankaŭ pere de fetoranta sekrecio), utilas dum ĉasado, servas al kopulado kaj helpas ĝin etendi flugilojn. Forfikulo malofte kaj nur escepte flugas, sed, kiam ĉi tio okazas, ĝi estas mallerta kaj malrapida.

Kreskaĵoj

Forfikulo estas ĉiomanĝanto, kaj dum la tago ĝi vivas ekskluzive en kaŝejoj kaj mallarĝaj fendoj. Nokte forfikulo serĉas nutraĵon: ĝi nutras sin per kreskaĵoj, sed formanĝas ankaŭ etajn helikojn kaj limakojn, diversajn larvojn, ovojn de insektoj, vivantajn afidojn kaj insektokadavrojn. Fojfoje oni povas trovi forfikulon en abelujoj, kie ĝi nutras sin per mielo.

Ovoj

La ino dum la printempo demetas 10-80 ovojn, kiuj estas ovalaj kaj proksimume unu milimetron longaj. Ilin la ino zorge gardas, regule lekas kaj translokas por eviti, ke la ovoj sekiĝu kaj ŝimu. Ofte la ino pereas ĝuste en nesto kaj fariĝas nutraĵo por siaj larvoj. Forfikulo estas longa je 1-2 centimetroj kaj maksimume vivas duon da jaroj.

Julius Hauser

Libroj

Nova modest-a krimromano

Mi ne plu memoras kial, tamen kiam, en la 80aj jaroj, mi legis la libron Maja Pluvo, tiu romaneto vere tuŝis min, kaj de tiam mi provas, kvankam ne ĉiam sukcese, atenti la verkadon de Julian Modest (vera nomo Georgi Mihalkov). Li estas aŭtoro, kiu jam prezentis sian vervon en diversaj (fakte preskaŭ ĉiuj) literaturaj ĝenroj. Li ĉiam alportas novaĵojn en siaj tekstoj, kaj, konsiderante ilin laŭ ia tempodaŭro, oni facile konstatas la evoluon de la aŭtoro, kiu fariĝas pli adaptebla al la ĝeneralaj linioj postulataj de la ĝenro, en kiu li verkas.

Tiel, dum en Maja Pluvo ĉie estas rezonadoj kaj konscifluo de rolulo, kiu analizas siajn travivaĵojn kiel enmigrinto kaj novedziĝinto — kaj oni ja ne scias, kio estas pli grava — kaj dum en Ni vivos! estas akra defendo de la homaj valoroj de la esperanta kulturo antaŭ la tiama (nur?) faŝisma ondo, kion ni povos atendi de modest-a provo verki krimromanon?

Psikologiaj trajtoj

Legado — de la bitlibra versio — de la nur 80-paĝa Murdo en la parko glate fluas kaj en ĝi Modest lerte transiras inter la psikologiaj trajtoj de la ĉefroluloj kaj la paŝpostpaŝa detektiva esplorado pri tiu murdo, kiu titolas la verkon. Fakte, la roluloj estas la plej bona elemento de la tuta verko, ĉar kelkaj el ili ja povas prezentiĝi en ebla daŭrigo, se la aŭtoro emos daŭrigi en tiu kampo de literaturo, kompreneble.

Katene atentigi

Tamen se al nura recenzisto oni rajtigas opinii, mi do opinios, ke tiu daŭrigo ja nepras, ĉar estas interese konstati, kiamaniere oni ankoraŭ povas, eĉ en la 21a jarcento, verki detektivan verkon, kies krimsolvo ne iĝis dependa de sciencaj laboratorioj, DNA-ekzamenoj kaj aliaj similaĵoj, kiel okazas en preskaŭ cent procentoj de la usonaj detektivaj televidserioj. Katene atentigi la leganton sen uzi tiujn rimedojn estas la plej interesa kaj favora punkto de Murdo en la parko.

Alia kialo por daŭrigo de la verko estas, ke tiamaniere ankaŭ la kelkaj malfortaj punktoj en tiu libro povos korektiĝi.

Bulgario

Fakte, ne malmultaj estas tiuj: tamen mi ne povas ne demandi, kial la aŭtoro esperantigis ĉiujn nomojn de lokoj kaj personoj, tiel forviŝante ĉian lokan koloron en la romano? Oni rapide komprenas, ke temas pri balkana lando — certe Bulgario — sed estus pli bone, por internaciaj leguntoj, gustumi iom pli da vere urbaj pejzaĝoj anstataŭ la tradukitaj nomoj kiuj, se iel helpas kompreni la tuton, nuligas la “misteran klimaton”, kiun la nacilingvaj nomoj povus doni al ceteraj esperantistoj.

Abrupta fino

Alia afero, kiu postulas mencion, estas la abrupta fino de la verko: ĝenerale, detektiv- kaj krim-romanoj entenas je sia fino decidajn momentojn, dum kiuj la vero tute riveliĝas, kaj la agado alvenas al sia pinto. Domaĝe, Murdo en la parko bezonas kelkajn pliajn paĝojn, por ke tiu pinto estu atingita: la verko, malgraŭ siaj bonaj kvalitoj, iom abrupte finiĝas. (Tiu abrupta fino estas plia kialo, por ke la verko havu daŭrigon.)

Estas ankaŭ kelkaj malglataĵoj; nenio, kio kompromitu la legadon aŭ la komprenon de la historio mem, sed kiujn oni ja facile povas korekti en bitlibro.

Fernando Pita

Julian Modest: Murdo en la parko. Eld. Libera, s.l. 2018. 78 paĝoj broŝuritaj. ISBN 978-024496555-6.

Prezo ĉe FEL: 6,90 eŭroj plus afranko.

Aktuale

Gerrit Berveling demisiis

Antaŭ kelkaj monatoj trafis Gerrit Berveling, nian redaktoron de la rubriko Spirita vivo, du cerbinfarktoj. Ekde tiam li apenaŭ plu povas legi kaj skribi, krom malrapide kaj necerte. Pro tio li preferis demisii kiel redaktoro.

Berveling estis unu el la 17 redaktoroj, kiuj transprenis en 1992 la stafeton de Stefan Maul, la tiama ĉefredaktoro. Li do dum 26 jaroj tre kompetente gvidis sian rubrikon. Flandra Esperanto-Ligo, la eldonanto de Monato, tre sincere dankas lin pro la laboro farita, certe ankaŭ nome de ĉiuj legantoj kaj kunlaborantoj.

Korespondantoj povas plu sendi siajn kontribuojn al spirita vivo@monato.net, kie provizore la redakcia sekretario okupiĝos pri la alvenintaj manuskriptoj.

pp

Moderna vivo

ITALIO

Loĝeja posedo — itala “obsedo”

La pasio de la itala loĝantaro pri “brikoj” ja ne estas lastatempa novaĵo. La inklino de la italoj havi sian loĝejon estas sufiĉe renoma kaj pli kaj pli kreskas. Tamen povas surprizi freŝa statistiko, laŭ kiu el cent italaj civitanoj okdek posedas nuntempe sian propran loĝejon; nur dudek luprenas iun. Temas pri la plej alta procentaĵo en Eŭropo, kie loĝejon posedas 52 % de la germanoj, 64,6 % de la britoj, 64,3 % de la francoj kaj 75,5 % de la belgoj. Ĉiujn ĉi donitaĵojn sciigis, komence de marto 2018, la tiel nomata “Raporto Coop 2017”.

Loĝejoj fariĝis malpli multekostaj

En la lastaj du jaroj cetere, paralele al la laŭgrada eliro el la ekonomia krizo, kiu frapis la landon ekde 2008, malkreskis la nombro de jarenspezoj necesaj al unuopa italo por la aĉeto de loĝejo.

En Romo en 2015 fakte necesis 8,9 jarenspezoj, dum nun la koncerna nombro malsupreniris al 6,8. En Milano (norda Italio) homoj iam bezonis 9,7 jarenspezojn, sed nun apenaŭ 7. En Florenco ne plu estas postulataj 8,6 jarenspezoj kiel pasintece, sed nur 5,5. En 2019 okazos 600 000 transakcioj por aĉeti aŭ vendi loĝejon.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

[FORIGITA!: bildo]

Frosto kaj neĝo abunde frapis ĉi-jare Romon, sed ne malvarmigis la lokulan emon aĉeti loĝejon. Foto: CRISTINA CASELLA

Moderna vivo

RADIADO

Kion japanoj lernis el la katastrofo?

Jam sep jaroj pasis post la nuklea katastrofo en la fukuŝima nuklea centralo tuj post la granda cunamo en 2011. Ankoraŭ ĉirkaŭ 50 000 rifuĝintoj troviĝas en kaj ekster la fukuŝima gubernio. Diversaj subvencioj, helpoj kaj kompensoj el la ŝtato, municipoj kaj Tokia Elektro-Kompanio (TEPCO) por la rifuĝintoj estos sinsekve finitaj. Ekzemple, ili devus forlasi provizorajn domojn, repagi alpruntitan monon, kies repago estis prokrastita. TEPCO deklaris, ke ĝi ĉesos pagi kompensojn por la individuaj rifuĝintoj kaj agrokulturistoj, komercistoj kaj industriistoj, kiuj perdis enspezon pro senlaboreco aŭ reduktiĝo de komerco kaj havis spiritan damaĝon.

Malfacila purigado

Dume, esploroj kaj preparadoj por malkonstruado de la tri damaĝitaj reaktoroj ne progresis. Nur partojn de la fandiĝantaj brulaĵoj disrompitaj en la interno de la reaktoroj oni povis spekti per telegvidataj fotiloj. La fotoj montras plenan fandiĝon de reaktorkernoj, kaj ili sugestas, ke la tuto de la disrompitaj brulaĵoj en la reaktoroj trarompis la reaktor-premujojn kaj atingis la fundon de la sekurigaj ujoj.

La registaro kaj TEPCO intencas komenci elprenadon de la disrompitaj brulaĵoj en 2021. Tamen, fakuloj pensas, ke la elprenado estos tre malfacila tasko, se oni ĝin komparas kun tiu de la nuklea akcidento de Three Mile Island en Usono, okazinta en marto 1979. Tie la disrompitaj brulaĵoj restis en la premujo, kiun oni povis plenigi per akvo, kaj poste eblis disrompi kaj elpreni brulaĵojn, evitante disvastiĝon de radioaktiveco, kaj kontraŭ ĝi protektante la laboristojn.

Buĝeto ege nesufiĉa

La malo okazis en Fukuŝimo, kie premujoj estis rompitaj kaj oni ne povos uzi akvon. Do, oni devos manipuli brulaĵojn en la aero, kio kelkoble endanĝerigos la laboristojn. La teknikistoj paralele devos prove fari ekipaĵojn por la elprenado kaj malkonstruado de la reaktoroj. Tiu ĉi projekto nepre superos la planitan buĝeton kaj la tempon de 30-40 jaroj, kiujn la registaro antaŭvidis. Lastan jaron la registaro duobligis la antaŭkalkulitan koston je 21,5 duilionoj da enoj (163,6 miliardoj da eŭroj). Tiu kosto inkluzivas malmuntadon, purigon de akvo kaj tero kaj kompenson. Iu esplora instituto, tamen, taksas, ke la kosto estos trioblo de tiu kalkulita de la registaro.

Emo al alternativa energio

Evidente la popolo multe lernis pro la paneo de elektro kaj ŝparo de energio. Ili jam sciis, ke ili povas vivi sen nuklea energio, kiu estas tro multekosta kaj danĝera. Do, estas tute nature kaj racie, ke multaj civitanoj kune planas konstrui siajn centralojn de ventenergio aŭ sunenergio uzante sistemon de elektroaĉetado je fiksitaj prezoj. En 2016 elektroproduktado per sunradioj atingis 37 gigavatojn kaj superis la kvanton en Germanio. Loĝantoj de diversaj lokoj provas apliki al la problemo de energio la ideon “loke produkti, loke konsumi”, kiu estis origine proponata en la kampo de nutraĵo.

Nova energio, novaj obstakloj

Lastatempe aperis granda muro, kiu malhelpas la konstruon de grandskalaj centraloj de renovigebla energio, ĉar la elektrokompanioj, kiuj monopole posedas elektroretojn rifuzas konektadon de transportlineo por elektro produktita de sun- aŭ vent-energio al siaj retoj. Laŭ la elektrokompanioj la retoj estas plenaj kaj ne troviĝas asigneblaj partoj por elektro de renovigebla energio. Tiun ĉi aserton pridubis iu studanto de energi-ekonomiko kaj kontrolis la proporcion de aktuala uzado el la tuta kapacito. La mirinda fakto estas, ke averaĝe nur 20 % de la trunklineoj de la retoj de TEPCO kaj aliaj 9 elektrokompanioj estis uzataj de septembro 2016 ĝis aŭgusto 2017. La restantaj 80 % estas, laŭ la kompanioj, rezervitaj por plena servado de ekzistantaj centraloj inkluzive de haltigitaj atomcentraloj post la akcidento. Jam delonge estis proponate, ke oni apartigu la transportadon de la produktado de elektro, sed tio ankoraŭ ne realiĝis, ĉefe pro la rezistado de elektrokompanioj kaj politikistoj.

Post la katastrofo ĉiuj reaktoroj en Japanio ĉesis funkcii. Tamen, la registaro, kiu sin tenadas je la celo, ke la proporcio de elektro el atomcentraloj estu 20-22 % en 2030, severiginte la normojn pri sekureco, daŭre aprobis la refunkciigon de la reaktoroj, kiuj respektas la normojn. Jam 6 reaktoroj en 4 centraloj funkcias, malgraŭ la kontraŭa opinio de la plimulto el la popolo.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Laŭ la elektrokompanioj la retoj estas plenaj kaj ne troviĝas asigneblaj partoj por elektro de renovigebla energio. Foto: ISIKAWA TAKASI

[FORIGITA!: bildo]

Multaj civitanoj planas konstrui siajn centralojn de ventenergio aŭ sunenergio. Foto: ISIKAWA TAKASI

Leteroj

Tri “italaj” dialektoj

Aldone al la artikolo Dialektoj malkreskas, itala kreskas (Monato 2018/03, p. 25) mi povas kontribui per tio ĉi:

Tre interesa dialekto aŭdiĝas en Gurro apud Lago Majora. Ĝi havas elementojn de la skota lingvo. Pluraj lokuloj devenas de skotaj soldatoj. Ĉiujare iras tien skota delegacio al solena festo.

La Walser (valezanoj) origine devenis de Valezo, kantono en Svislando. Poste ili migris al Grizono kaj plu al Piemonte kaj Val d’Aosta kaj al kelkaj aliaj lokoj en Italio. Ili parolas specon de germana.

En Tregniago, Verona (cimbre Bearn) kaj Giazza (Ljetzan) aŭdiĝas la prabavara (“cimbra”) Tautschas Gareida, kio rilatas lingve al la germana Deutsches Gerede (germana parolado). Ekzistas alia cimbra grupo parolanta Toitzes Geprecht, rilatanta al la germana Deutsches Gespräch (germana interparolo).

Freddy Weigolt

Germanio

Leteroj

Ne prizono sed atendejo

Pri la artikolo Malfeliĉa sorto por juna albano (Monato 2018/03 p. 12) ni havas alian opinion. Kiam homo estas mortigita de policanoj, tuj dekoj da asocioj manifestacias, sed pri li ni nenion aŭdis. Pro tio ni iom enketis pli. La juna albano mortis ne en malliberejo, sed en “atendejo”, administra centro en Arenc (kvartalo de Marsejlo), kie arestitaj neleĝaj enmigrintoj atendas, ĝis oni resendas ilin al ilia lando (tamen nur kelkajn tagojn ĝenerale, ne monaton). Li ne loĝis en ĉelo, sed en dupersona ĉambro. Oftas sinmortigoj ĉe homoj, kiuj havas fantasmojn pri Eŭropo kaj estas seniluziigitaj de la akcepto kaj vivkondiĉoj.

Esperantistoj

Marsejlo

Moderna vivo

NATURPROTEKTADO

Kantanta kverko

En marto Asocio de Mediopartnereco (angle Environmental Partnership Association), subtenata de Eŭropa Komisiono, proklamis la rezulton de internacia konkurso Eŭropa arbo de la jaro 2018.

Voĉdonis pli ol 235 000 homoj el la tuta Eŭropo, kaj sukceson rikoltis la tiel nomata kantanta korkokverko el Portugalio, kiu gajnis kun subteno de 26 606 voĉoj. La duan lokon atingis malnovepokaj ulmoj el la hispana vilaĝo Cabeza del Buey (22 323 voĉoj) kaj la trian lokon la rusa kverko nomata “Kverko Plejaĝulo” el arbaro de Belgorod (21 884 voĉoj).

Arbo dujarcenta kaj utila

En tiu internacia konkurso gravas ne beleco, grandeco aŭ aĝo, sed la historio de la arbo rilate al homoj. La venkinta kverko estas nomata laŭ la sono de la sennombraj birdoj, kiuj troviĝas sur ĝiaj branĉoj. Ĝi estis plantita en 1783 kaj ĝia ŝelo estis forprenita pli ol 20 fojojn. De 1988 ĝi estas ankaŭ klasita en Portugalio kiel arbo de publika intereso kaj oficiale registrita en la Guinness-libro de rekordoj kiel la plej granda korkokverko en la mondo.

La korkokverko (science Quercus suber) devenas el nord-okcidenta Afriko kaj sud-okcidenta Eŭropo, do ĉirkaŭ Mediteraneo, kaj kreskas proksimume ĝis 20 m. Ĝiaj fruktoj, la glanoj, estas longaj 3 centimetrojn kaj oni ilin uzas por nutri brutojn. La ĉefa produkto estas tamen la ŝelo de la arbo por produkti korkon, kiu jam de pratempoj havas vastan aplikadon en la vivo de homoj (ekzemple por botelŝtopiloj, izolaj, konstruaj kaj dekoraciaj materialoj). Laŭ botanikistoj kaj kultivistoj la unuan ŝelon oni povas forpreni nur 25 jarojn post la plantado, kaj poste en ĉiu 6a aŭ 12a jaro.

Asocio de Mediopartnereco estas grupo de ses landaj fondaĵoj (el Bulgario, Ĉeĥio, Hungario, Pollando, Rumanio kaj Slovakio) kiuj subtenas internaciajn projektojn pri medioprotektado. La konkurso Eŭropa arbo de la jaro estis fondita en 2011.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Politiko

KUBO

Japana agentejo malfermas oficejon en Havano

La 9an de marto 2018 Japana Agentejo pri Internacia Kunlaborado (JAIK) oficiale malfermis sian oficejon en Havano por fortikigi siajn ligojn kun Kubo, ampleksigi la ekzistantajn projektojn kaj esplori novajn kampojn por kunlaborado.

En la oficiala ceremonio, okazinta en hotelo Meliá Habana, partoprenis Rodrigo Malmierca, kuba ministro pri eksterlandaj komerco kaj investado, Micunari Okamoto, japana vicministro pri eksteraj rilatoj, kaj Ŝigeru Maeda, vicprezidanto de JAIK.

Novaj manieroj de kunlaborado

La ministro Malmierca agnoskis la tradician subtenon de JAIK, kiu kunlaboris kun Kubo ekde la jaro 1960 kaj diris: “Dum la lastaj jaroj tiu ĉi agentejo direktis sian helpon al la efektivigo de projektoj pri teknika kunlaboro, kiu profitigas sferojn prioritatajn por Kubo, kiel agrikulturo kaj mediprotektado”. Li dankis la japanan registaron pro la novaj manieroj de kunlaborado, kiel nerepagenda financa helpo, kaj pro plivastigo de kunlaborado al gravaj sektoroj kiel sano, energio kaj transporto.

Turismo kvinobliĝis

La vicministro Okamoto klarigis: “Nia filozofio ne estas fari tion, kion ni volas, sed apogi tiun fakon, kiun nia partnero vere bezonas”. La japana politikisto laŭdis la kuban kulturon kaj deklaris, ke ekde la jaro 2012 la japana turismo al Kubo kvinobliĝis.

La volo kontribui

La vicprezidanto Maeda emfazis, ke la malfermo de la oficejo de JAIK komencas kunlaboradon en la kampoj de energio kaj transporto, kaj deklaris, ke lia lando volas kontribui al la daŭripova evoluo de la kariba insulo.

Antaŭ la malfermo de tiu ĉi oficejo, pri la agado de JAIK en Kubo respondecis ĝia filio situanta en Meksiko.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Scienco

KUBO

Analoga malŝalto atingas eĉ Kubon

Oni antaŭvidas, ke en julio 2018 ankaŭ en Kubo ekos la tiel nomata “parta analoga malŝalto” (hispane: apagón parcial de la TV analógica). Temas pri procezo, kiu jam realiĝis en multaj okcidentaj landoj (la unua estis Luksemburgo en 2006, sekvata de Nederlando en 2006, Finnlando, Andoro, Svedio kaj Svislando en 2007), implicanta iom post iom la finon de la televidaj kanaloj ankoraŭ elsendataj per analogaj signaloj. La unua fazo de la malŝalto koncernos la specialan municipon Isla de la Juventud (Insulo de la Junularo) kaj kvin municipojn en la centra kuba provinco Sancti Spíritus: temas pri La Sierpe, Jatibonico, Taguasco, Cabaiguán kaj la provinca ĉefurbo mem (Sancti Spíritus).

Novtipaj televidiloj kaj riceviloj

Grisel Reyes León, la prezidantino de la Entreprena Grupo pri Komputado kaj Komunikado (GEIC), informis, ke la unua analoga kanalo “malŝaltota” estos la kleriga 4a kanalo. La celo? Progresive transiri al centprocente cifereca signalo: la ideo estas dum tri jaroj sukcesi “kovri” la tutan teritorion de Kubo, inkluzive de la malgrandaj provincoj kaj foraj municipoj de la lando. Tio ne nur garantios televidan servon kun pli da kvalito kaj funkcioj, sed ankaŭ ebligos ĝeneralan antaŭeniron, el teknologia vidpunkto, de la loĝantaro. Iel ajn, ĉi tiu transiro ne tre simplos kaj tial efektiviĝos je diversaj, laŭgradaj fazoj: ĉio dependos, nelaste, de la produkta kapablo de la nacia industrio kaj de la ekonomia kaj financa situacio de la lando. Ne ĉiuj homoj povas fakte aĉeti siapoŝe novtipajn televidilojn (kun ena cifereca ricevilo) aŭ eksterajn ricevilojn de cifereca surtera televido (angle: digital terrestrial television, DTT), kapablajn deĉifri la ciferecan signalon kaj poste ĝin sendi al onia malnoveca televidilo. La registaro tamen promesis, ke ĝi igos ĉiujn klerigajn kaj kuracajn centrojn disponi pri ciferecaj televidiloj aŭ riceviloj. La civitanoj kun plej malalta aĉeta povo estos iamaniere helpataj kaj havos la eblon ricevi krediton ĉi-rilate.

Kunlaboro kun Rusio

Cetere la prezidanto de la Kuba Instituto pri Radio kaj Televido Alfonso Noya ĵus subskribis interkonsenton pri teknologia kunlaboro kun la rusia vicministro pri telekomunikado Raŝid Ismailov kun la celo impulsi ciferecan televidon. Noya emfazis, ke “ekde nun ni atingos pli grandajn rezultojn en la evoluo de radio kaj televido sur la plej granda insulo de Antiloj. La subskribita interkonsento plifortigos la agadon, kiun oni disvolvas en la kuba lando por ciferecigi la televidajn elsendojn”.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Politiko

ITALIO

Du landoj, kvin steloj

La pasintmarta voĉdonado por la itala parlamento, ankoraŭ duĉambra (deputitoj kaj senatanoj) malgraŭ la longaj, sed ĉiam malsukcesintaj klopodoj ŝanĝi la konstitucion tiurilate, prezentis rezultojn, kiuj ŝokis ordinarulojn kaj donis zorgon al Eŭropo.

Elekto-rezultoj

Voĉdonis 73 % de la rajtantoj (en 2013 estis superita la sojlo de 75 %); la unua, senkoalicia, partio, kun ĉ. 33 % de la voĉoj, estis MoVimento 5 Stelle (Kvinstela Movado)*, fondita en 2009 de la komika aktoro Beppe Grillo kaj de la pri-reta entreprenisto Gianroberto Casaleggio; sed pli fortis la centra-dekstra koalicio, kun ĉ. 37 % de la voĉoj.

Ĉu eblos plia aliancado?

Ĉar neniu atingis 40 %, kio estus doninta premion de 15 % pri la lokoj en la parlamento*, nek unu, nek la alia havas plimulton en unu el la du ĉambroj; alianco kun la centra-maldekstra koalicio (23 %) donus kaj al unu, kaj al la alia laŭnombran majoritaton, sed la politikaj konceptoj malfacile akordiĝas por doni stabilan plimulton. La centra-dekstra koalicio, kun komuna programo, tamen konsistas el tri partioj kun malsama forto kaj kelkrilate malsama politika vido: Lega (Ligo), kies ĉefa persono estas la eŭrop-parlamentano Matteo Salvini, kun pli ol 17 %, Forza Italia (Antaŭen Italio) kun la 81-jara, sed ankoraŭ tre vigla prezidanto, eksa ĉefministro Berlusconi, kun 14 %, kaj Fratelli d’Italia (Italaj Gefratoj), reprezentata de virino, Giorgia Meloni, kun 4,3 %.

Politika distribuo

En norda Italio larĝe gajnis la centra-dekstra koalicio, en la sudo tre larĝe gajnis “Kvinstela Movado” (45,5 %); en parto de Centra Italio, iam granda rezervejo de la maldekstraj partioj, ankoraŭ rezistas la centra-maldekstra koalicio. Ĉu ĉi tiu divido estas surpriza?

Klara divido

Sendepende de la promesoj faritaj dum la balotkampanjo, kiu tiklis malsammaniere la elektontaron, la ekonomia kaj socia bildo montras klaran dividon: en la centraj kaj nordaj regionoj de Piemonto ĝis Latio, inkluzive Romon, la malneta enlanda produkto atingas po 32 897,20 eŭrojn persone, en la sudaj ĝi estas nur 18 794,50. Pro la aldonvaloro por ĉiu laboranta persono, la nordo atingas 65 108,80, la sudo — 50 798,50. La indico de relativa malriĉeco norde estas 9, kaj sude — 22,7. La publikaj dungitoj estas en la nordo 12,6 % de la laborantoj entute, en la sudo — 18 %, kio indikas, ke la instituciaj labordonantoj (ŝtato, regiono, komunumo) en la sudo ensuĉas pli da personoj ol sufiĉas en la nordo*.

Plia diferenco

La labormerkato montras plian diferencon: en la aĝozono 15-64 jaroj la dungitoj estas 64,8 % en la nordo, 44,7 % en la sudo, la senlaboruloj estas 8,5 % kontraŭ 19,1 %. La procento de neregulaj dungitoj inter la dungitoj entute estas 11,3 en la nordo, 18,5 en la sudo.

Socialaj servoj

La nivelo de instruiteco estas deprima ambaŭteritorie, sed ankaŭ ĉi tie la personoj pli-ol-15-jaraj kun nura diplomo de deva mezgrada lernejo estas 47,8 % en la nordo kaj 56,2 % en la sudo; tiuj kun almenaŭ abiturienta diplomo — 37,7 kontraŭ 32,5, tiuj kun almenaŭ universitata diplomo — 14,5 kontraŭ 11,3. Tiuj inter 15 kaj 29 jaroj, kiuj nek laboras, nek studas, estas 17,9 % en la nordo, 33,3 % en la sudo.

Se oni rigardas iujn socialajn servojn, la postenoj en la infanvartejoj estas 6,9 por ĉiu milo da loĝantoj en la nordo, 3 en la sudo.

Ĉiu havas recepton

La divido estas bone konata al la politikaj aktivuloj, kaj ĉiu havas sian recepton por solvi la misekvilibrojn: jen dono de helpa “civitaneca enspezo” por subteni senlaborulojn dum laborserĉado, jen fiskaj malpezigoj por faciligi dungojn al la labordonantoj, jen tiu aŭ alia fikso de la laboraĝo por akordigi la plialtiĝintan vivolongon kun la financa kapablo de la pensiodonaj institucioj. Ankaŭ pri la akcepto de enmigrantoj la ideoj kaj proponataj solvoj estas tre malsimilaj, eĉ ene de la centra-dekstra koalicio. “Italaj Gefratoj” insistas pri helpo al la familioj por bremsi la fortan malpliiĝon de la naskoj; fakte la itala loĝantaro kreskas nur pro forta enmigrado, dum la enmigrintoj nun konsistigas iom pli ol 8,5 % de la loĝantaro.

Konfrontiĝoj kun Eŭropo

La rilatoj al la komuna eŭropa valuto, eŭro, kaj al Eŭropa Unio entute, estas tre skeptikaj: la estro de “Ligo”, iam favora al la eliro el la eŭro-cirkvito, nun pli milde deklaras, ke eŭro estas valuto erara, helpanta nur al Germanio kaj, duarange, al Francio, kaj ke Italio devas rekontrakti la akordiĝojn kun Bruselo pri la allasebla ŝtata deficito, ĉar la itala estas la plej peza kompare kun preskaŭ ĉiuj landoj de Eŭropa Unio. Tiurilate ankaŭ “Kvinstela Movado” promesas esti tre energia ĉe konfrontiĝoj kun la eŭropaj partneroj.

Politika sorto neklara

Pri la kunmeto de la registara kabineto “Kvinstela Movado” vetoas renkontiĝon kun la estroj de “Antaŭen Italio” kaj akordiĝus kun ĉiuj escepte de tiuj; “Ligo” siavice konfirmas, ke la dekstra koalicio estas unueca, kaj ke ĝi ne akceptos apriorajn ekskludojn. La politika sorto de Italio estas ankoraŭ balanciĝanta.

Carlo Minnaja

korespondanto de Monato en Italio

* 1. La “kvin steloj” estas akvo, medio, transportiloj, interreta aliro, evoluigo.
* 2. Se iu koalicio (aŭ partio, kiu prezentiĝas sola) atingas 40 % de la voĉoj, ĝi rajtas havi 55 % de la parlamentanoj en la koncerna ĉambro, kio do estas premio por la plimulto.
* 3. Ĉiuj nombroj, rilataj al la jaro 2016, venas de la Centra Instituto pri Statistiko.

Ekonomio

D. R. KONGO

Vetado, ĉu maniero por elteni la mizeron?

En la konga ĉefurbo Kinŝaso la tagoj de futbalaj matĉoj estas tagoj kiel neniu alia. Homoj surmetas T-ĉemizojn de la teamoj, kiujn ili subtenas. La trinkejoj kroĉas ekranojn ekstere por projekcii matĉojn, precipe kiam ludas grandaj kluboj kiel Real Madrid aŭ FK Barcelona. Sed multaj ne ŝajnas atenti pri la homamasoj antaŭ la ejoj por futbalvetado.

La 14an de februaro Real Madrid venkis la teamon de Paris Saint-Germain (PSG) kun poentaro de 3-1. La klubo trejnata de Zinedine Zidane kaj la plej ŝatata favorato de la vetuloj kun honoro gajnis. La fanoj ĝojis vidi sian teamon moviĝi antaŭen en la konkurso. Ĉi tiu ĝojo estis eĉ pli granda por multaj kinŝasanoj, kiuj ludas piedpilkveton. Ili pluvivas nur per la gajnoj, kiujn ili faras per vetado. Por iuj kinŝasanoj, kies vivkondiĉoj estas sub la sojlo de malriĉeco, ĉi tiu piedpilkveto provas esti rifuĝo por gajni grandan sumon.

Povus surprizi multajn, sed la praktiko de futbalveto efektive estas instalita en Kinŝaso kaj ĉie en Demokratia Respubliko Kongo. Ĝi estas fonto de enspezoj preskaŭ certa, almenaŭ por tiuj, kiuj ĝuas ĝin aŭ faris ĝin la ĉefa aktiveco. Ĝi permesas al ili kovri la bezonojn de la familio. Sed ve, ili ne gajnas ĉiun fojon.

Ĉefpremio: 160 000 frankoj

Joeffrey Lelos estas junulo kaj fano de FK Barcelona. Iun tagon li vetriskis 16 000 kongajn frankojn (proksimume 10 usonaj dolaroj), esperante ke la teamo de PSG venkos en la matĉo kontraŭ Real Madrid. Tio alportus al li la ĉefpremion de 160 000 frankoj. Li jam faris kalkulojn por realigi sian projekton: revivigi sian butikon. PSG premis la teamon de Real Madrid, Jeoffrey estis tre feliĉa ... Bedaŭrinde lia ĝojo estis mallonga, ĉar Real Madrid finis gajnante la matĉon. La kompatinda Jeoffrey perdis ĉion: la matĉon, la monon kaj eĉ sian projekton, sed li gardas kuraĝon. “Mi estas vetulo, mi daŭre vetos. Iu tago ridetos al mi,” li diris kun elrevigita vizaĝo. Espero estas la sola afero lasita por li.

Lundo, mardo, merkredo ... Ili estas multaj, kiuj pasigas ĉiujn siajn tagojn en la grandaj ĉambroj disponeblaj por la vetado. Kiam tiuj junuloj serĉos laboron? Ĉu ne estas la lando, kiu pagas por tio? Antaŭe, mi ne aŭskultis la kriojn de ĝojo de la subtenantoj dum futbalmatĉoj. Hodiaŭ, aŭdante iliajn kriojn, mi scias, ke verŝajne estas iuj inter ili, kiuj vetis kaj kiuj, se ili bonŝancas, dum unu aŭ pli da tagoj povos forgesi sian mizeron. Kiel oni ofte diras en la lingala, la loka lingvo de Kinŝaso, “Chance eloko pamba” (bonŝanco estas nur hazardo)!

Serge Rusaki

korespondanto de Monato en D. R. Kongo

[FORIGITA!: bildo]

Vetejo en Kinŝaso: Por iuj kinŝasanoj, kies vivkondiĉoj estas sub la sojlo de malriĉeco, piedpilkvetado povas esti rifuĝo por gajni grandan sumon.

Leteroj

Malĝojo

Mi legis kun malĝojo pri la malsano de nia estimata kolego Gerrit Berveling, kaj deziras esprimi mian sinceran simpation al li, liaj familianoj kaj amikoj.

Garbhan MacAoidh

Irlando

Leteroj

Blindaj surdaj mutaj

Plej ŝokaj kruelaĵoj okazas de semajnoj en Gaza kaj aliloke. Mi faris tradukon de artikolo aperinta en Huffington-Post, kiu memkompreneble nenie aperos en Esperanto. “La Esperanto-movado neniam kuraĝas alpreni poziciojn, kiuj povas malplaĉi al la regantoj de la mondo” (tion diris saĝulo). La sinteno de UEA kaj “la Civito” — blindaj surdaj mutaj kiel la tri simietoj — plene konfirmas. Siatempe skribis Zamenhof: “Kun tia Esperanto, kiu devas servi ekskluzive al celoj de komerco kaj praktika utileco, ni volas havi nenion komunan”. Hodiaŭ mi same sentas. Tial per tiu traduko mi adiaŭas la Esperanto-movadon.

Filippo Franceschi (Sen Rodin)

Moderna vivo

KONGO

Forkaptado: sistemo por gajni monon

Kian malbonan sorton travivas la konga popolo? Kian minacan kaj seksperfortan situacion spertas orientanoj en Kongo? Ĉu la centra registaro sukcesas malkovri forkaptistojn tra la centra montranssenda reto Airtel Money?

Pafantoj neidentigitaj forrabis en aprilo katolikan pastron en Rutshuru (Norda Kivu). Pastro Célestin Ngango tiam revenis de paroĥo en Karambi (en triblando Bwisha), kie li festis paskan meson. La atako okazis ĉ. 10 kilometrojn for de Rutshuru.

Louis De Conzague Nzabanita, la ĝenerala vikario de la episkopujo Goma, sciigis, ke li revenis de Rugarama. La atakantoj haltigis lian veturilon kaj kondukis lin al nekonata loko. Ili lasis lian ŝoforon daŭrigi la vojaĝon. Ili alvokis la kolegojn en la paroĥo kaj postulis 500 000 dolarojn por liberigi la pastron. Anstataŭ festi Paskon, ni estas en malgajo. En ĉi tiu zono estas armitaj personoj, kiuj ofte tiel agas; ni ne scias ĝuste identigi ilin.

En Rutshuru okazas forkaptoj kiel en la plej multaj el la orientaj teritorioj de Demokratia Respubliko Kongo, kie furiozas kelkcent armitaj grupoj kaj eksterlandaj ribeluloj. Ĉi tiuj agoj estas ofte atribuitaj al la armitaj grupoj en kompliceco kun la loka junularo de la regiono Kivu.

Honoré Sebuhoro

korespondanto de Monato en Kongo

Politiko

SLOVENIO

Slovenio montras grandan memstarecon

Lastatempe Slovenio, eta mez-eŭropa ŝtato, membro de Eŭropa Unio, montras nekredeblan kuraĝon kaj memstaran pensmanieron kontraŭ la okcidentaj politikaj fluoj. Slovenio, inter malmultaj landoj de Eŭropa Unio, decidis ne subteni la premon de Britio kaj Usono kaj ne forpelis rusajn diplomatojn el sia lando. Karl Erjavec, la slovena ministro pri eksterlandaj aferoj, klare diris, ke la asertoj de Britio ne estas pruvitaj, kaj Slovenio ne povas tion subteni.

Simila situacio okazis antaŭ pli ol 10 jaroj, kiam Usono asertis, ke la iraka prezidento Sadam Husejn posedas kemiajn armilojn, kaj pro tio pluraj subtenis, ke Usono invadu Irakon; tamen poste britoj konfesis, ke ili ne havas definitivan pruvon.

Alia tre kuraĝa decido estas atendata. La 29an de marto Kolegio de Prezidantoj en la Parlamento de Slovenio decidis meti en la tagordon de la Parlamento la proponon de slovenaj maldekstraj partioj agnoski la ŝtaton Palestino. Ni vidos, ĉu la parlamento tion akceptos, sed jam meti tion al la tagordo estas granda kuraĝa demarŝo de Slovenio en la internacia politiko.

Zlatko Tišljar

korespondanto de Monato en Slovenio

Politiko

KUBO

La unua kenja ambasado en Karibio

La 15an de marto Raúl Castro Ruz, la prezidento de Kubo, akceptis la prezidenton de Kenjo Uhuru Muigai Kenyatta, kiu oficiale vizitis la kariban landon.

Solenaj omaĝoj

Kadre de la vizito la kenja gasto omaĝis al la kuba nacia heroo José Martí per flora krono sur la Placo de la Revolucio, kaj ankaŭ al la kenja ĉefo Jomo Kenyatta, sia patro, konsiderata la patro-fondinto de la kenja nacio, kies buston li senvualigis en la ĉefurba Parko de Afrikaj Patriotoj.

Inaŭguro

La prezidento de Kenjo partoprenis ankaŭ en la inaŭguro de la diplomata misiejo de tiu ĉi afrika lando en Havano. Ĝi iĝis la unua kenja ambasado en Karibio. Samtempe li senvualigis memortabulon pri tiu ĉi okazo kaj prezidis la subskribon de interkonsento inter la du registaroj.

Ambasadejo de tiu orient-afrika lando staras en la kuba ĉefurbo ekde la jaro 2016, sed nur nun oni ĝin oficialigis.

Historia okazo

Monica K. Juma, la kenja ministro pri eksteraj rilatoj kaj internacia komerco, diris, ke la inaŭguro de la ambasado estas evento historia por la du landoj kaj ke ĝi malfermas perspektivojn por kunlabori en tuja kaj posta estonteco, interalie en la sfero de sanprotektado.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Libroj

Scivolaj pri frazeologio

En 1995 Monato petis min recenzi novan komputilan programon, kiu nomiĝis Ĉapelilo. Ĉar mia recenzo estis tre favora, mi titolis ĝin Ni levu la ĉapelon por Ĉapelilo!. Kelkaj personoj reagis, ne pri la esenco de mia recenzo aŭ pri la funkciado de la nova programo, sed pri la titolo. Ili protestis, ke tion oni ja ne povas diri en Esperanto, ĉar ne ĉie en la mondo oni levas sian ĉapelon por montri respekton.

Ĉu prava rimarko? Ĉu ne pri ĉiu proverbo aŭ dirmaniero oni povas diri, ke ĝi ne estas universale komprenebla? Ĉu ĉie en la mondo oni tuj komprenas Mankas klapo en lia kapo? Ĉu en ĉiu kulturo oni tuj kaptas la sencon de la — eĉ de Zamenhof uzita — esprimo transiri la Rubikonon?

Mi estis agrable surprizita retrovi post tiom da jaroj mian ĉapellevan esprimon en Ilustrita frazeologio de Sabine Fiedler kaj Pavel Rak. Kaj pro ĝia mencio en paĝo 18 mi tuj eksciis, ke mi ne estas la sola, kiu uzas ĝin. Ankaŭ en revuo Esperanto de oktobro 1999 ni povas legi: “Mi levas la ĉapelon antaŭ Ĉina Esperanto-Eldonejo, kiu entreprenis publikigi tiom grandan verkon.” Bedaŭrinde — kaj tio estas unu el miaj solaj kritiketoj pri tiu ĉi frazeologio — oni ne mencias la aŭtoron de la frazo. Scii, el kiu kultura fono la verkinto venas, estus interesa detalo.

Tradukoj

La libro klarigas la signifon de “levi la ĉapelon” nur kelkvorte (sed ĉe aliaj esprimoj, ekzemple ĉe “Sizifa laboro”, multe pli amplekse) kaj aldonas kelkajn tradukojn, la germanan, anglan kaj ĉeĥan. Kial ĝuste tiujn tri kaj ne, ekzemple, la portugalan Eu tiro o meu chapéu por montri unu plian lingvo-familion? Pri tio ankaŭ atentigis Detlev Blanke en sia enkonduko al la verko: “La okulfrape malmultaj ekzemploj por la hispana, hungara, itala, latina, norvega, pola, portugala kaj rusa faras nin scivolaj pri pli da ekvivalentoj en tiuj lingvoj.”

Sub la moto Unu bildo diras pli ol mil vortoj kunaŭtoro Pavel Rak aldonis por ĉiu esprimo plaĉan kaj humuran desegnaĵon, kiu helpas kompreni kaj memori la signifon de la menciitaj esprimoj.

Ekzemploj

Entute la verko traktas sesdekon da frazeologiaĵoj, ĉiuj kun klarigo, tradukoj, uzekzemploj kaj humura bildo. Jen malgranda elekto:
La ratoj forlasas la sinkantan ŝipon; Ariadna fadeno; La kvina kolono; Malantaŭ la kulisoj; Balai antaŭ la propra pordo.

Enestas eĉ kelkaj pure esperantaj esprimoj: Estas tubero en la afero; Kredu min, sinjorino. Sesdek certe ne estas multo, sed la verko ja ne pretendas esti kompleta. Tamen tia kvanto ja sufiĉas por igi nin scivolaj, por ĉerpi kaj noti pliajn ekzemplojn el niaj revuoj kaj libroj. Fine de la verko troviĝas deko da blankaj paĝoj por notoj. Kial ne reale uzi ilin kaj aldoni viajn trovitaĵojn?

Paŭl Peeraerts

Sabine Fiedler kaj Pavel Rak: Ilustrita frazeologio. Eld. Kava Pech, Dobřichovice, 2009. 144 paĝoj, glubindita. ISBN 978-80-87169-08-7.

Prezo ĉe FEL: 12 eŭroj plus afranko.

Libroj

Bonvenon! Kial la dua eldono tiom malfruiĝis?

Krom la svarmo de esperantistoj en sociaj retoj, la furora ĉeesto de nia lingvo en Duolingo kaj Amikumu estas lastatempaj fenomenoj en instruado de Esperanto. Tamen, tiuj furoraĵoj pliakrigas problemon, kiun havas la Esperanto-kursoj, same la enklasaj kiel la interretaj: multe da homoj komencas lerni la lingvon, sed malmultaj finas la kursojn; inter la finintoj nur malplimulto efektive lernas ĝin, kaj ankoraŭ pli malmultaj el ili enviciĝas en la movadon.

Cerbumante pri tio, multaj homoj konkludas, ke lernintoj, eĉ sukcesintaj, ne havas gravan kialon daŭrigi sian esperantistecon; kaj tio multfoje okazas ĉar esperantistoj mem ne enkondukas la lernanton al la esperantaj kulturo, literaturo ktp. (Mi aldonos, ke, bedaŭrinde, ankaŭ multaj movadanoj ne multon scias pri tiaj aferoj).

Tion dirinte, mi devas ankaŭ deklari, ke malmulte da fojoj, dum plenumo de sia tasko, recenzanto povas forĵeti sian atendeblan flegman kaj neŭtralan rolon. Danke al la Potenca Senkorpa Mistero, ĉi-foje mi havas la plezuron tion fari, ĉar recenzi libron kiel Bonvenon en nia mondo estas, antaŭ ĉio, funde plonĝi en la esperantan kulturon.

Gravaĵoj de nia mondeto

Pere de simplaj tekstoj, kiuj evoluas tra la libro, ĝia dana aŭtoro Bent Jensenius prezentas al ĉiutipa esperantisto kelkajn gravaĵojn de nia verda mondeto, inter ili estas: Kastelo Greziljono, Monato, Esperanto-muzeoj, Pasporta Servo, Kvinpetalo, BEMI, UEA, IFEF, IJK, AdE ktp. (Ĉu vi ja ne scias, kion signifas ĉi-lastaj mallongigoj? Do ... vi nepre devas legi la libron!) Kaj, ĉar ĉiuj antaŭe menciitaj lokoj aŭ eventoj estas aŭ okazas en Eŭropo, estas eĉ pli gratulinda la fakto, ke la verko same pritraktas alikontinentajn lokojn. La bieno Bona Espero (Brazilo), Verda Domo de Arizono (Usono) kaj aliaj en Nepalo kaj Sud-Afriko estas diskonigataj por montri, ke Esperanto ĉeestas en ĉiuj mondopartoj.

Dialogoj

Krom tio, estas ankaŭ dialogoj, kiuj ebligas, ke oni uzu la tekstojn enklase, ne nur en daŭrigaj sed eĉ en bazaj kursoj, ke oni paroligu la gelernantojn kaj — laŭ mia persona vidpunkto, kiel mi diris dekomence — ke oni instruu, kune kun la lingvo mem, nian kulturon al la novbakitoj, kaj ke oni elmontru al ili, ke Esperanto ne mortis nek vegetas, sed ja vivas kaj floras.

Primovada legolibro

Sed la libro enhavas plian bonegan ideon: ĝi indikas al ni la retpaĝojn de la lokoj menciataj, Do la leganto mem povos aktualigi siajn sciojn kaj ankaŭ informojn pri retkursoj ĝi kunportas.

Fakte, la libro ne nur plenumas sian taskon fariĝi “primovada legolibro”, sed ankoraŭ pli: la aŭtoro sagace fermis veran truon en la diskonigado de ĉio, kion la esperanta komunumo povas oferti al si mem.

Finfine, la ununura kritiko, farebla al tiu mirinda verko, estas tiu jam farita pere de la demando, kiu titolas tiun mian “tute neŭtralan” recenzeton!

Fernando Pita

Bent Jensenius: Bonvenon en nia mondo. Eld. KAVA-PECH. Dobřichovice. 2014 (2a eld). 128 paĝoj broŝuritaj. ISBN 9788087169490.

Prezo ĉe FEL: 13,00 eŭroj plus afranko.

Libroj

Leginda malperfektaĵo

Fojfoje eldonejoj sendas al Monato pli ol unu ekzempleron de siaj libroj, el kio rezultas do du recenzoj. Ĉu troas havi du recenzojn pri unu verko? Ne ĉiam. Vi vidos, ke la ĉi-suba recenzo de Stanislav Belov estas malfavora. Por komparo, ni rekomendas al vi legi la favoran recenzon de Don Broadribb, kiu aperis en Monato 2006/08, p. 27 . Poste legu ankaŭ la verkon mem kaj konstatu, kiu recenzanto laŭ vi pravis! (red.)

Historio de la ĉeĥo, kiu dum kaj post la dua mondmilito savis milojn da ĉeĥaj, judaj kaj germanaj infanoj de danĝera strata vivo, nazioj kaj komunistoj — mirinda temo, ĉu ne? Pro tio mi kun granda interesiĝo plonĝis en la libron de la ĉeĥa esperantisto Karel Kraft Heroo de amo: la vivo de Přemysl Pitter. Tamen mi apenaŭ kontentas pri la rezulto.

Apostolo de amo

Pri kio fakte temas? Tio estas biografio de la ĉeĥa humanisto kaj pedagogo Přemysl Pitter. Li naskiĝis en Prago en 1895 en bonhava familio. Post la morto de sia patro en 1913 li heredis ties presejon, sed li evidente estis mallerta pri komercaj aferoj, do la entrepreno bankrotis post kelkaj monatoj. La unua mondmilito, eksplodinta en 1914, ŝajne prezentis al li eblon eskapi de tiuj zorgoj, trovi sian lokon en la vivo kaj gajni estimon de aliuloj kaj de si mem, sed ankaŭ ĉi-kampe li malsukcesis.

Vidinte la realan militon kun ĝiaj kruelaĵoj, maljustaĵoj kaj sensencaĵoj, li iĝis pacisto, kiu sentas abomenon al iu ajn perforto. Post dizerto el sia taĉmento li estis kaptita kaj kondamnita al mortopuno, feliĉe neplenumita pro kreskanta politika ĥaoso kaj disfalo de Aŭstro-Hungario.

Sur ruinoj de la imperio naskiĝis la nova ŝtato — Ĉeĥoslovakio. Sed ankaŭ tie li estis marĝenulo. Li ne partoprenis la politikan vivon, nek religian agadon ene de iu eklezio, nek revenis al la komercado. Anstataŭe Přemysl Pitter koncentriĝis je bonfara agado, pli ĝuste je helpo al stratinfanoj en la malriĉa praga kvartalo Žižkov. Li komencis ekde predikoj kaj klerigaj vesperoj, sed post kiam li kolektis sekvantojn kaj mondonacojn, li ekhavis proprajn sidejojn, kie infanoj lernis, amuziĝis kaj foje loĝis. Samtempe li aktivis eŭropskale kiel pacisto, partoprenante plurajn kongresojn kaj kunsidojn. Kristana komunismo estis lia idealo, pri kiu li pledis aktive, sed apenaŭ fruktodone.

Tiun agadon li daŭrigis dum la nazia okupacio, malgraŭ pluraj obstakloj kaj minacoj. Ĝis lasta minuto li helpis al siaj judaj prizorgatoj, kvankam finfine devis lasi ilin al la manoj de la nazioj, kiuj sendis la infanojn al ekstermejoj.

Tamen la famo kaj senmorta gloro venis al li post la dua mondmilito, en la jaroj 1945-1947, kiam aktivis lia senprecedenca Agado Kasteloj. Temas pri reto el kelkaj kasteloj, kien li alportadis orfiĝintajn infanojn, kiuj apartenis al la du tiutempe plej suferintaj etnoj — judoj kaj germanoj. Tiu neimagebla kombino ŝokas eĉ nun, do oni povas nur imagi, kiel malfacilis pruvadi en Ĉeĥoslovakio, detruita kaj prirabita de la germanoj, ke ankaŭ germanaj infanoj meritas kompaton kaj subtenon, ke ili ne estas naturaj malamikoj de siaj judaj samaĝuloj, sed nuraj viktimoj de la naziisma propagando. En la tempo, kiam la germanoj, kies prauloj dum jarcentoj loĝis tiuloke, estis amase forpelataj, prirabataj, enkarcerigataj kaj foje murdataj tra la tuta Orienta Eŭropo, Přemysl Pitter surŝultrigis la taskon pezegan, preskaŭ neelteneblan, eĉ danĝeran.

De ĉiuj flankoj akuzata kiel nacia perfidulo, li tamen sukcesis savi de malsatmorto, torturado kaj humiligado milojn da germanaj infanoj kaj enloĝigi ilin en siajn orfejojn kun judaj infanoj, plejparte georfoj, revenintaj el koncentrejoj. La libro enhavas kortuŝajn priskribojn de tiaj vivhistorioj, kiuj multe pli interesas ol ajna beletraĵo.

Post enpotenciĝo de la komunistoj premo sur lin kaj lian agadon kreskis neeviteble — la komunisma ideologio malakceptis iujn ajn rivalojn, des pli religiajn. Unue oni katenis lin per organizaj limigoj, poste rekte enmiksiĝis en la funkciadon de lia lernejo kaj fine integris ĝin en la ĝeneralan klerigan sistemon, diluinte ĝiajn unikajn etoson kaj ordon.

Přemysl Pitter ĝustatempe komprenis direkton de tiu ĉi evoluo kaj fuĝis trans la konstruata berlina muro. En Okcidento li daŭrigis bonfaran agadon, helpante dum kelkaj jaroj al germanoj forpelitaj el orienta Eŭropo, kaj poste al ĉeĥoslovakaj fuĝintoj, persekutataj de la komunisma reĝimo. Apude ĉiam estis lia fidela svisa (kor)amikino Olga Fierz, kiu post lia morto ordigis kaj publikigis dokumentojn el lia arĥivo.

Miaj plaĉoj

Ĉion ĉi mi eksciis fakte el Enkonduko, do el la unuaj paĝoj de la libro. Stranga afero, ĉu ne? Cetere, mi ne ripetu tiun eraron de la aŭtoro kaj prezentu ĉion sinsekve. Unue mi diros, kion mi ŝatis.

Mi konsideras interesa tiun ĉi historion, kiu estas vere fascina kaj esplorenda. Ĉiuj scias pri Janusz Korczak [januŝ korĉak], sed apenaŭ iu ekster Ĉeĥio eĉ aŭdis pri Přemysl Pitter, kiu en la sama periodo savis milojn da infanoj. La personeco de Přemysl Pitter estas esplorinda ankaŭ pro lia engaĝiĝo en la spirita vivo de Ĉeĥoslovakio, kie li evidente sentis sin daŭriganto de la spirita laboro komencita de la husmovado kaj la Moraviaj Fratoj. Li ofte referencas al ili en siaj artikoloj, abunde citataj en la libro, aludante al nomoj kaj eventoj, evidentaj por klera ĉeĥo, sed apenaŭ konataj al plejparto de la nunaj eŭropanoj.

Evidente, li havis certan ideologion, kies kerno estis la kristana komunismo, kaj ankaŭ tio estas interesa afero. En la intermilita periodo ĉiam pli streĉiĝis tensio inter la du alternativoj: kapitalismo kaj komunismo, kaŭzante plurajn diskutojn, tumultojn kaj eĉ revoluciojn. Malkontento pri ambaŭ variantoj elvokis al la mondo la trian vojon — naziismon, kiu pretendis anstataŭigi la klasajn batalojn per rasaj.

Sed samtempe estiĝis la kvara movado, kiu proponis alian vojon — tiun de amo. Kristana komunismo esperis unuigi la klasojn kaj naciojn en la sola digna batalo — tiu kontraŭ malriĉeco (spirita kaj materia) kaj malamo. Ĝia voĉo estis mallaŭta kaj baldaŭ silentigita tiom krude kaj forte, ke eĉ plejparto de la fakuloj pri tiutempaj eventoj apenaŭ scias pri tiu kvara vojo kaj konsideras ĝin en siaj esploraĵoj.

Krome la agado de Přemysl Pitter estas interesa en la kunteksto de la postmilita forpelado de la germanoj el orienta Eŭropo. Tiu temo estas populara nun inter la esploristoj kaj ĵurnalistoj, grandparte danke al la libro de Günter Böddeker Die Flüchtlinge. Die Vertreibung der Deutschen im Osten (Rifuĝintoj. Elpelo de la germanoj el la oriento), vere bona kaj interesa. Oni neeviteble sin turnas al la aferoj antaŭe prisilentataj — deportado de la germanoj, ilia prirabado, persekutado ktp. Sed eĉ en la plej malluma nokto aperas malforta lumstrio. Por la ĉeĥoslovakaj germanoj tia lumo de espero estis Přemysl Pitter.

Malplaĉoj

Kion mi ne ŝatas en la libro? Bedaŭrinde, temas pri longa listo da riproĉoj.

Unue, mi ne ŝatas ĝian lozan strukturon. Biografioj kutime sekvas unu el du variantoj: oni rakontas pri la vivo de la persono kronologie, jaron post jaro, aŭ oni koncentriĝas je ĉefaj eventoj en lia vivo (inkluzive tiun spiritan) kaj ligas al ili ĉiujn okazaĵojn. Karel Kraft kombinis ambaŭ rakontomanierojn, kaj la rezulto estas konfuza. En la kvarpaĝa Enkonduko li prezentas la tutan vivon de Přemysl Pitter por transiri al la sekva ĉapitro — Juneco. Tiaj saltoj kaj revenoj okazas plurfoje tra la libro. Se rigardi Enhavo-n, ĉio ŝajnas esti aranĝita kronologie, sed en realo ene de ĉiu ĉapitro la aŭtoro jen kuras antaŭen, rakontante pri estontaj eventoj, jen revenas al pasinteco. Tio malfaciligas konstruadon de la tuteca imago pri la personeco de Přemysl Pitter, liaj ideoj kaj agado.

Due, la aŭtoro trafas kaptilon, kiu minacas ĉiujn biografojn — li enamiĝas je sia heroo. Přemysl Pitter estas por li preskaŭ sanktulo, pritraktenda nur de sur malsupra pozicio. Oni ne rajtas pridubi aŭ kritiki tiun grandulon, paroli pri liaj fuŝoj kaj misagoj — nur adori kaj admiri. Tio sekvigas grandnombrajn kaj sufiĉe tedajn epitetojn kaj parolturnojn, glorigantajn Přemysl Pitter kaj lian akompanantinon Olga Fierz. Arto de rakontisto konsistas ne en aldono de glorigaĵoj al sia heroo, sed en prezentado de li tia, ke legantoj mem elbuŝigu tiujn vortojn.

Trie, pro la menciita admiro kaj propra idealismo la aŭtoro foje perdas kapablon realisme pritaksi okazaĵojn. Ekzemple, en la parto dediĉita al la invado de Sovetio (akompane de aliaj socialismaj ŝtatoj) al Ĉeĥoslovakio en 1968, li resumas, ke la invadintoj malvenkis, ĉar la ĉeĥoj malaprobis tiun entrudiĝon, protestis kontraŭ la okupacio kaj amase elmigris aŭ almenaŭ malkontentis. Sed apenaŭ la politikaj gvidantoj interesiĝis pri humoro de la ĉeĥoj aŭ bedaŭris pri fuĝo de malkontentuloj. Ili deziris plu teni regon super tiu ĉi lando (militan kaj politikan) kaj plene sukcesis pri tio.

Eĉ la plej bonkora kaj inteligenta homo estas tamen viva persono el karno kaj sango. Anton Ĉeĥov estis mirinda verkisto kaj grandanima humanisto, sed tio ne malhelpis al li esti persono gale sarkasma kaj fervora amoremulo, serĉanta seksajn aventurojn tra la mondo kaj kun plezuro rakontanta ilin al siaj geamikoj. Do oni ne ripetu oftan eraron de la arthistoriistoj, kiuj rigardas ĉiun artiston kiel spiritan senkorpan estaĵon, klarigante liajn agojn nur per serĉado de absoluta beleco kaj altaj movoj de la animo.

Mi rimarkigu, ke Přemysl Pitter evidente estis sufiĉe racia kaj praktikema persono, kio montriĝas interalie en lia rilato al Esperanto. Unue entuziasma pri la ideo de la Lingvo Internacia, li mem tiel argumentis sian postan kabeon: “Mi komprenis, ke en la nuna historia tempo la ideo de Zamenhof restos neefektivigebla kaj ke esperantistoj restos nur nemulte signifa sekto. Nu, kaj mi dediĉis mian tempon al la angla lingvo kaj mi ne bedaŭras tion. Praktike ĝi fariĝis monda interlingvo, ĉu al ni tio plaĉu aŭ ne plaĉu” (p. 59).

Kvare, pro la menciitaj misoj en tiu biografia libro mankas pluraj biografiaj detaloj. Mi tralegis ĝin atente kiel decas al (eksa) historiisto, tamen ne trovis respondojn eĉ al la plej bazaj demandoj. Kiu financis instituciojn de Přemysl Pitter, speciale antaŭ la dua mondmilito? Kio ili estis — orfejoj, edukejoj, kluboj? Ĉu stratinfanoj venis tien nur vespere aŭ pasigis tie tutajn tagojn, eĉ dormis? Kiom da ejoj li havis, kaj kiom da infanoj vizitis ilin aŭ loĝis tie?

La aŭtoro ofte citas kritikajn artikolojn de Přemysl Pitter, en kiuj tiu riproĉas la prezidanton Tomáš Garrigue Masaryk. Sed kio estis la ideologio de Přemysl Pitter mem? La aŭtoro citas jen kaj jen liajn eldirojn pri religio, antisemitismo, drinkado, fumado ktp, sed mankas strukturita priskribo de liaj propraj ideoj.

Fine kaj tre grave, en siaj abundaj citaĵoj la aŭtoro ne indikas iliajn fontojn, kvankam estus tre facile kaj necese por tia verko doni normalajn referencojn al respektivaj artikoloj kaj libroj kun indikoj de aŭtoreco, datoj, paĝoj ktp. Mi supozas, ekzemple, ke la konversacio inter Přemysl Pitter kaj lia komandanto, en kaverno ĉe frontlinio, baziĝas sur rakontoj de Přemysl Pitter mem (ja aliaj atestantoj mankis). Sed oni ne miskomprenu, ke temas pri tre proksimuma transdono de la reala interparolo, kies detaloj kaj vortumoj je 80 % estas neeviteble ŝanĝitaj aŭ elpensitaj pro paso de tempo kaj persona percepto. Distingi faktojn de onidiroj, dokumentojn de buŝaj rakontoj — jen grava defio por ĉiu historia verko. Ĉi-kampe la aŭtoro apenaŭ sukcesis.

La eldonaĵo

La libro mem estas preparita kaj eldonita zorgeme kaj preskaŭ senriproĉe. Tajperaroj maloftas, la lingvaĵo estas sufiĉe glata, kvankam foje senteblas la slava deveno de la aŭtoro. La papero estas blanka, la folioj forte intergluitaj, la kovrilo el dika papero kun kolorbildo — iom amatoreca laŭ mia gusto, sed ne primitive, kiel tiuj de multaj Esperanto-eldonaĵoj. Interne haveblas pluraj nigrablankaj fotoj, sufiĉe bonkvalitaj kaj ĉiam subskribitaj. Finas la libron listo de ĉefrolantoj kaj fontoj kaj vivkronologio de Přemysl Pitter.

Resumo

Al kiu mi povas rekomendi tiun ĉi libron?

Al legantoj, kiuj interesiĝas pri kulturo kaj historio de Ĉeĥio kaj Slovakio — en la aŭtora teksto kaj citaĵoj de Přemysl Pitter abundas aludoj kaj referencoj al la eventoj kaj ideoj el la pasinteco de ambaŭ landoj, do tio estas nemalbona kompletigo al bazaj konoj kaj instigilo al plua esplorado.

Al kristanoj kaj pacistoj, ja ambaŭ temoj estas vaste prezentataj kaj diskutataj en la libro, memorigante pri ideoj kaj spertoj de la pasintaj epokoj. Se oni deziras iri plu, unue lernu lecionojn de antaŭuloj, kiujn ili ofte pagis tre multekoste.

Al ĉiuj interesiĝantaj pri la historio de la dua mondmilito kaj postmilita Eŭropo. Se vi jam legis pri la sorto de germanaj rifuĝintoj, en tiu ĉi libro vi trovos plurajn detalojn pri problemoj, kiujn ili alfrontis ne nur en siaj iamaj patrujoj, sed ankaŭ en Germanio mem. Přemysl Pitter kelkajn jarojn laboris en tendaroj por la germanaj rifuĝintoj kaj vidis, kiel dekmiloj da senesperiĝintaj homoj vegetas en mizeraj kondiĉoj, sen rajto labori antaŭ ol ricevi specialajn permesilojn, ofte prostituas, drinkas, ŝtelas kaj diboĉas. Li vidis kiel post perdo de ĉio dum la fuĝo ili estis rifuzataj en la nova patrujo, konsiderataj nuraj krimuloj, sentaŭguloj kaj orientaj barbaroj. Konata bildo, ĉu ne?

Fine mi dankas la eldonejon Kava-Pech pro tiu bona iniciato kaj sugestas pripensi daŭrigon forme de rememoroj de Olga Fierz, fidela akompanantino de Přemysl Pitter. La libro enhavas kelkpaĝan citaĵon el tiu verko, kaj se la tuta libro estas tia, ĝi certe elvokos grandan interesiĝon de la Esperanto-legantaro. Mi pretas esti la unua leganto kaj promesas tujan recenzon, eble eĉ favoran.

Stanislav Belov

Karel Kraft: Heroo de amo. La vivo de Přemysl Pitter. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2005. 194 paĝoj. ISBN 8085853817.

Prezo ĉe FEL: 12 eŭroj plus afranko.

Libroj

Terminologio en Esperanto

Dum la mallonga periodo — malpli ol jarcento kaj duono! — ekde la lanĉo de Esperanto fare de Zamenhof lia planlingvo demonstris sin efika, esprimpova kaj utila komunikilo. Tamen, laŭ Jan Werner, esperantisto, inĝeniero pri konstruado kaj docento pri konstruado, konstateblas unu granda manko en Esperanto. Temas pri la apliko de la lingvo en scienco kaj tekniko.

En la antaŭparolo de sia verketo pri terminologio li rakontas pri la 1970aj jaroj: “Esprimado de fakaj temoj, precipe la teĥnikaj, estis tre malfacila, ĉar en Esperanto mankis nomoj por multaj eĉ banalaj nocioj.” Werner atribuas ĉi tiun situacion al la fakto, ke terminologio kiel scienco estas preskaŭ neglektata inter esperantistoj. Notinda escepto estis la pionira laboro de Eugen Wüster (1898-1977), sed post li ne-multaj esperantistoj okupiĝis pri la terminologio. Ŝajne, la Akademio de Esperanto ne tre okupiĝas pri la temo.

Difino de “terminologio”

Laŭ nacilingvaj vortaroj, la vorto “terminologio” signifas “scienco pri la ĝusta uzado de fakaj terminoj”. Teknologio estas tikla kaj malfacila esplortemo, kiu ne devus esti lasata al unuopuloj. Ni fieras pri la fakto, ke iu ajn povas kaj rajtas formi vortojn en Esperanto per kunigo de ekzistantaj radikoj, kondiĉe ke li/ŝi obeu la regulojn de la Fundamento de la lingvo. Plie, kiel asertas Claude Piron en sia La bona lingvo, tiaj esprimoj estas preferindaj al internaciaj vortoj kaj neologismoj (en la zamenhofa senco). Estas evidente, ke en normalaj rilatoj kun esperantistoj el neeŭropaj landoj estas preferinde — kaj pli laŭ la spirito de la lingvo — ke ni evitu terminojn kiel “pediatro” kaj uzu (en ĉi tiu okazo) “infankuracisto”. Alimaniere Esperanto ĉesus esti vere internacia komunikilo por ĉiuj popoloj. En artikolo en la bulteno Esperanto en Skotlando Hju Reid subtenas du principojn de radikokreado, nome: 1) ne pruntu, se la lingvo jam kapablas esprimi la ideon per jamaj rimedoj; kaj 2) neniam pruntu, se radiko jam ekzistas en Esperanto kun tute nerilata signifo.

Graveco de maksimuma internacieco

Tamen, se Werner pravas, la unua el tiuj principoj ne estas aplikebla al la terminologio, nek al uzado de Esperanto en scienco, tekniko aŭ aliaj fakaj kuntekstoj. En tiuj okazoj la lingvaĵo devas esti kiel eble plej internacia, nome tia, kia ĝi estas en komuna uzo en la koncernaj fakoj. Aliokaze Esperanto ne estos serioze akceptata de fakuloj. Werner ne akceptas la kontraŭan opinion de William Auld, ke oni traktu fakan terminaron same, kiel estas traktata “ordinara Esperanto”.

Terminologia kunlaboro

Plie, terminologio kaj kreado de faka vortaro ne devus esti tasko de unuopuloj laborantaj solaj. La laboro devas esti subtenata de iu oficiala aŭtoritato aŭ komisiono, ĉu ŝtata, ĉu akademia. Kvankam tia aŭtoritato aŭ komisiono nepre devas inkluzivi kompetentajn lingvistojn, ĝi bezonas kunlaboron kaj konsilon de plej doktaj specialistoj de ĉiu fako. Sendube la kontribuoj kaj sugestoj de individuo kiel Rüdiger Eichholz estis valoraj, sed ĉiu terminologia laboro devas esti tasko de speciala komisiono.

Hegemonio de la angla

En la hodiaŭa mondo superregas en preskaŭ ĉiuj kampoj de homa aktiveco (sciencoj, tekniko, kulturo, sporto ktp) la influo de la anglaj — aŭ pli ĝuste la usonanglaj — lingvo kaj vivmaniero. Sed inkluzive en la anglalingva universo la terminologia afero prezentas gravajn problemojn kaj estigas dubojn kaj miskomprenojn. Werner skribas, ke anglaj fakuloj el la sfero de lingvistiko konstatis interesan realaĵon. Helpe de ekzaktaj metodoj ili elektis la 500 plej oftajn vortojn en la angla lingvo kaj trovis, ke al ili estas eble atribui pli ol 14 000 diversajn signifojn, do averaĝe pli ol 28 signifojn por ĉiu vorto.

Maltaŭga idiomo

Malgraŭ tiu difekto, la hegemonio de la angla lingvo persistas. En pluraj institucioj de supera instruado kaj esplorado kaj en grandaj entreprenoj kaj industrioj la laborlingvo uzata estas la angla, ne la denaska lingvo de la homoj, kiuj tie studas, esploras aŭ estras. Tio estas stranga fenomeno, ĉar la angla lingvo estas la plej maltaŭga idiomo por internacia (aŭ eĉ nacia) komunikado. Ĝia nefonetika, mallogika kaj absurda ortografio preskaŭ neniam respondas al la prononco, kaj ĝia uzado de radikoj el la klasikaj kaj aliaj lingvoj kripligas kaj misformas ilin. Werner asertas, ke la sonformoj de la vortoj estas en la angla izolitaj kontraŭ ĉiuj kontinentaj lingvoj kaj ĉiuj klopodoj pri enkonduko de fonetika sistemo por la angla lingvo fiaskis. Unu el la malmultaj avantaĝoj de la angla estas tio, ke ĝi ne praktikas fleksion de la substantivoj. Kompreneble, la disvastiĝo de la angla okazis ne pro elekto, sed pro la ekonomia, milita kaj kultura potenco de Usono, kiu iĝis heredanto de la mondvasta potenco de la antaŭa brita imperio kaj de ĝia lingvo.

Komerco kaj scienco

Grava faka kaj interfaka ligilo estas komerco, sed la nuntempa uzado de Esperanto en komerco estas maksimume en infana stadio de disvolvo. En la scienca sfero ĝi estas apenaŭ trovebla.

Konfuzo pri homonimoj

La aŭtoro de ĉi tiu recenzo ne povas pretendi esti faka terminologo, sed li ĵus aperigis reviziitan eldonaĵon de modesta verketo pri uzado de la skotgaela lingvo en la moderna mondo, kiu inkluzivas listojn de fakaj terminoj. En ĝi li korektis kelkajn erarojn, kiuj troviĝas en popularaj anglaj-gaelaj vortaroj, kaj kiuj estiĝis pro miskompreno de erarigaj anglaj terminoj. Ekzemple, la kompilinto de iu el tiuj vortaroj indikas supozitan ekvivalenton por la angla homonimo “lime”, kiu havas almenaŭ tri signifojn, nome “kalko”, “tilio”, “limedo” (citrusfrukto) kaj “limedujo”. Konfuzo pri homonimoj ne ofte okazas, kiam temas pri tute malsamaj kuntekstoj, sed en ĉi tiu okazo “tilio” kaj “limedujo” ambaŭ apartenas al la kategorio “arbo”, do miskompreno estas neevitebla.

Alia eraro de la sama kompilinto konsistis el miskompreno de la angla vorto “shrew”, kiu signifas kaj “megero” (malica virinaĉo), kaj “soriko” (eta musosimila mamulo). Werner citas similajn ambiguajn homonimojn en la ĉeĥa kaj la germana (ekzemple, la du malsamaj signifoj de la germana vorto “Kiefer”, nome “makzelo” kaj “pinarbo”). Estas grave konscii, kiuj samsignifaj terminoj estu evitataj en la faka Esperanto. Samsonaj kaj same skribataj vortoj devas ne esti uzataj en faka terminaro, krom eble kiam temas pri tute apartaj “universoj de diskurso”. Eĉ tiel tio estas evitinda. Konsideru ni la germanan vorton “Dichtung” (“juntoŝtopaĵo, garnaĵo”), kies alia signifo estas “poezio” (!). Feliĉe, oni malofte trovas la du nociojn en la sama kunteksto.

Kvankam ĉi tiu libro estas malgranda, la teksto estas iom densa (ni ne diru seka!), kaj certe ne malpeza legaĵo por tiuj, kiuj ne interesiĝas pri faka lingvaĵo. Pro tio ne eblas priskribi ĝian tutan enhavon en mallonga recenzo. Ni aldonu nur kelkajn citaĵojn.

Fakuloj lingve nesufiĉe kleraj, sed memfidaj, trudas al la esperanta publiko nekonvenajn terminojn. — Por ke terminologio estu unueca, ĝi devas esti prezentata de aŭtoritato. — Laŭeble ĉiam termino devas esti unusignifa ankaŭ ekster la kunteksto. — Ellaboron de terminaro oni povas konfidi nur al specialistoj el koncerna fako. — Por tiu tasko en la komisionoj devus agi ankaŭ esperantologoj kaj interfakaj fakuloj. — Estas utile observi la kompleksan regionon de almenaŭ unu etna lingvo. — En pluformado de terminaro oni hodiaŭ utiligas la eblon krei kelkvortajn nomojn pli ofte ol antaŭe. Plej ofte temas pri dumembraj nomoj, kiuj jam pli frue abunde aperadis ekzemple en la nomenklaturoj zoologia, botanika kaj ĥemia. — Estas necese konscii du ĉefajn procedajn mispaŝojn: a) preterpason de la teoria bazo de terminologio, b) prezenton de verko de nur unu aŭtoro. — La membroj [de la terminologia kolektivo] apartenu al diversaj etnaj komunumoj kun malsamaj lingvoj. — Laŭ Werner, oni ne tro fidu esperantajn vortarojn de ĝenerala karaktero (PV, PIV, nacilingvajn vortarojn de Esperanto).

Bonsoneco kaj prononco

Werner emfazas la gravecon de bonsoneco kaj prononca klareco. Plie, ke ankaŭ en faka lingvo validas la principo de sufiĉo kaj neceso laŭ René de Saussure.

Terminaro de konstruado

Plurajn paĝojn la aŭtoro dediĉas al terminaro de sia propra specialaĵo, nome konstruado.

Spaco mankas por inkluzivi la diversajn utilajn konsilojn de la aŭtoro. En la lasta sekcio de la verko Werner donas enkondukon al terminologia metodo kaj kodado, kun kelkaj plurlingvaj ekzemploj.

Kvankam ĉi tiu verko ne estas legaĵo por la ĝenerala publiko, oni povas rekomendi ĝin al iu ajn, kiu serioze okupiĝas pri faka terminaro en Esperanto.

Garbhan MacAoidh

Jan Werner: Terminologiaj konsideroj. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2004. 179 paĝoj. ISBN 808585371X.

Prezo ĉe FEL: 15,75 eŭroj plus afranko.

Libroj

Freŭdismo en nur 100 paĝoj

Edipkomplekso, Mio, Supermio kaj Ĝio, la infana sekseco kaj frua estiĝo de la neŭrozoj — jen preskaŭ ĉio, kion ordinara homo konas pri la freŭdismo. Ne tre multe, se konsideri, ke tiu ĉi scienca skolo grave ŝanĝis ĉiujn homajn sciencojn kaj iĝis parto de nia ĉiutaga vivo, eĉ se ni ne rimarkas tion. Do la malpli ol 100-paĝa Kompendio de psikanalizo, verkita de Sigmund Freŭdo mem, estas bona elekto por solvi tiun problemon.

Leginda studo

Mi ne estas psikologo, nek ŝatanto de la tiel nomata “populara psikologio”, kies specimenoj nun plenigis bretojn de ĉiuj librovendejoj, promesante al legontoj instrui “lertan manipuladon”, “neŭrolingvistikan programadon” kaj ĝenerale “sukceson en la vivo”. Sed kiam mi vidis tiun ĉi bluan kovrilon, mi ne longe hezitis — ja tio estas Freŭdo mem, parolanta pri la scienco kreita de li kaj en tre konciza formo!

Mi estas librovermo kaj dum mia jam 40-jara vivo tralegis centojn da plej diversaj libroj. Sed lastatempe mi ĉiam pli interesiĝas pri aferoj fundamentaj, klarigantaj la plej bazajn, profundajn ideojn kaj aferojn. Plej ofte tio estas studoj ĉe limoj de pluraj fakoj: psikologio, sociologio, historio, ekonomiko.

Tiu ĉi studo, verkita de Freŭdo en 1938-1940, ne elrevigis min. Ĝi estas verkita en bona lingvaĵo, komprenebla por ĉiu meznivele edukita homo. La verko konsistas el tri partoj: Naturo de la psiko, La praktika tasko kaj La teoria gajno. En ĝi la psikologo prezentas bazajn tezojn de sia teorio kaj montras, kio sekvas el ili. Li respondas iujn riproĉojn kaj klarigas nebulaĵojn, ĉiam trankvile kaj science. Mi elmontru kelkajn citaĵojn:

“... dislimado inter psikaj norma kaj eksternorma statoj ne estas science difinebla, tiel ke tiu diferencigo, malgraŭ sia praktika graveco, posedas nur konvencian valoron.”

“... ni aŭdacas aserti, ke la psikologio de la konscio ne kapablas pli bone lumigi la normalan funkciadon de la menso ol la sonĝo.”

“... apenaŭ troveblas unu stato rigardata normala, en kiu oni ne povas malkaŝi kelkajn indikojn de neŭroza trajto.”

“Ŝajnas, ke la neŭrozoj akiriĝas nur dum la plej juna infaneco (ĝis la 6a jaro).”

“Al la barbaro, ni rekonas, estas facile bone farti, por kulturhomo estas malfacila tasko.”

“Granda enigmo staras antaŭ ni, nome la biologia fakto de la dueco de la seksoj ... neniu individuo reagas nur laŭ sia propra sekso, sed ĉiam kapablas iumezure reagi kiel la alia ...”

Kompreneble, mi ne analizu la teorion mem, do mi diru nur, ke multon novan mi eksciis kaj komprenis pri la konduto de Homo sapiens, inkluzive de mi mem kaj miaj konatoj. Vere leginda, studinda kaj ĝuinda verko.

Senriproĉa eldono

La eldonaĵo estas preparita zorgeme kaj senriproĉe. Malmola kovrilo kun trafa bildo, blanka papero, folioj interkudritaj, bela tiparo.

La tradukinto estas Gérard Patureaux, emerita franca psikiatro kaj psikanalizisto. Do ne mirindas, ke la traduko estas farita en tiom alta profesia nivelo, kiu senteblas eĉ malgraŭ mankoj de miaj konoj de la originalo kaj la germana lingvo entute. En sia enkonduko li detale klarigas ne nur la kialojn de sia elekto, sed ankaŭ la tradukmetodon, terminologiajn solvojn ktp. Li rimarkigas interalie, ke pluraj vaste konataj tradukoj de tiu ĉi verko (inkluzive de tiu en la angla) estas kritikataj de la psikanalizistaro pro malĝusta lingvaĵo, kiu transformas simplan ĉiutagan parolon de la originalo al io pli scienca. Do eble leganto de la Esperanto-traduko, farita en strikte fidela maniero, havas certajn avantaĝojn eĉ antaŭ siaj anglalingvaj kolegoj.

La libro finiĝas per indekso, leksikono kaj piednotoj — ĉiuj ankaŭ senriproĉe preparitaj. Oni povas nur gratuli la tradukinton pri bonega laboro kaj esperi, ke aliaj fakuloj sekvos tiun ekzemplon, enkondukante en Esperantujon majstroverkojn de aliaj sciencaj fakoj.

Stanislav Belov

Sigmund Freud: Kompendio de psikanalizo. El la germana tradukis Gérard Patureaux. Eld. Kava Pech, Dobřichovice, 2003. 106 paĝoj, kudre bindita. ISBN 8085853620.

Prezo ĉe FEL: 11,55 eŭroj plus afranko.

Politiko

KOSOVO-TURKIO

Impertinenta konduto

Fine de marto en Priŝtino (Kosovo) estis arestitaj kaj tuj deportitaj al Turkio ses instruistoj de la gimnazio Mehmet Akif, fondita de turka fondaĵo kun rilatoj al Fethullah Gülen, opoziciulo de la turka prezidento Recep Tayyip Erdoğan. Tion organizis la loka polica sekreta servo kunlabore kun la turka polica sekreta servo.

Reago

La kosova ĉefministro Ramush Haradinaj reagis la sekvantan tagon sub premo de amaskomunikiloj kaj de la publika opinio. Li deklaris, ke li tute ne sciis pri la okazintaĵo kaj ke lin tre seniluziigis la konduto de la ministro pri internaj aferoj kaj de la ĉefo de la polica sekreta servo. Li tuj demisiigis ilin. Simile reagis ankaŭ la prezidanto de la parlamento, Kadri Veseli, dum prezidento Hashim Thaçi reagis du tagojn poste pli modere. Plej verŝajne, ankaŭ li estis implikita en la evento.

Kritiko kaj refuto

Tuja estis la respondo de la turka prezidento Erdoğan, kiu forte kritikis la kosovan ĉefministron pro lia decido kaj minacis lin per baldaŭa reago.

Ramush Haradinaj nomis la proteston de Erdoğan nejusta kaj ne bazita sur la morala kodo de albanoj, kiuj garantias la vivon de gastoj en sia hejmo kaj ne permesas al aliuloj interveni en iliajn proprajn aferojn.

Aroganteco translima

La aroganteco de la turka registaro estas manifestata jam delonge. Ĝia ministro pri kulturo postulis de siaj kolegoj en Albanio, Makedonio kaj Kosovo, ke oni ŝanĝu la enhavon de tekstoj pri la nacia historio, kie ĝis nun otomanoj konsideriĝas invadintoj kaj ekspluatintoj. Same Erdoğan plurfoje postulis, ke oni fermu ĉiujn turkajn lernejojn asociitajn kun la fondaĵo de Fethullah Gülen kaj transdonu iliajn instruistojn al Turkio.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Literaturo

NOVELO

Ejo en Bjelostoko

Vintras terure. Neĝo krakas sub la piedoj en Bjelostoko. Tra neĝoŝtormo malfacile iras knabo. Jam krepuskiĝas. En la fono batas la turhorloĝo, kvinfoje. Pli kaj pli laŭte aŭdiĝas polaj voĉoj. Temas pri iritataj plenkreskuloj, kies krudaj voĉoj flugas tra la ŝtormo, voĉoj tre blasfemaj, bone aŭdeblaj por la orelo, kaj senteblaj por ĉiu animo sentema. “Tiuj damnaj rusoj! Co za bałagan, cholera! Kia fatraso, fi! Kial ili neniam purigas nian straton?”

Malaperas iliaj botoj en la blanka tavolo. La knabo suprentiras sian kolumon, pliŝirmante la vizaĝon de la mordanta malvarmo. Li revas pri dolĉaĵoj kaj hejma varmiĝo en la komforto de amika domo. Leo atendas lin tie por kune studi la gramatikajn tiklaĵojn de la antikva greka. Fakte morgaŭ okazos grava testo en la lernejo. Pendaĵo neĝkovrita montriĝas antaŭ liaj esperplenaj okuloj. Lia ganto tuj forviŝas la neĝon, kaj sur la ŝildo aperas vorto rusa: alkogolskaja, drinkvendejo.

Kun bedaŭro, li obstine daŭrigas sian vojon. Iu stumblas, kaj kontraŭvole piedfrapas malplenan botelon, kiu kuŝis en la neĝo. La ŝtormo tralasas denove krudan voĉon. Tiu homo haltas ŝanceliĝante, prenas la botelon kaj ĵetas ĝin. La botelo tinte frakasiĝas en apuda rubujo. Apenaŭ aŭdeble, krudaj vortoj en la rusa, kiuj akre mencias la pigrecon de la poloj, atingas la orelojn de la knabo. Kial malamikaj grupetoj fariĝis tute fremdaj unuj al aliaj, kaj interkompreniĝado estas absolute ne ebla?

Li tuj turniĝas dekstren al la alia flanko de la strato. Tie estas alia ŝildo. Tra la aero li flaras agrablan odoron de freŝaj bakaĵoj. Ganto viŝas la ŝildon, kaj legeblas la vorto: pano. Li ĉirkaŭiras la angulon, kaj estas alia vendejo antaŭ li. Liaj okuloj rigardas supren al la ŝildo de tiu vendejo. La neĝo lasis la lastajn literojn klare legeblaj: skaja. Li frapetas la ŝildon, kaj la neĝo falas leĝere sur la straton. Konditerskaja. Sukeraĵejo. Jen fine la ĝusta loko! Liaj okuloj jam komencas brileti, kiam li eniras la vendejon. Kelkajn minutojn poste la knabo pli ĝoje promenas sur la strato kun saketo.

Kia maloportunaĵo! La antikva greka havas tiom da difinaj artikoloj, kaj mi neniam sukcesis parkerigi ilin sen helpo de Leo. Feliĉe li helpos al mi, kaj mi trovis la dolĉaĵojn kiel rekompencon post la studado. Tri, naŭ, dek tri ... Jen! Ĉi tie devas esti la apartamentaro, kie loĝas Leo. La knabo rekte eniras la konstruaĵon kaj rapidas al ŝtuparo sen ĉirkaŭrigardi.

“Kien vi iras? Kiu vi estas? Ĉu vi ne vidis la ŝildon? Vi devas anonci vin, stultulo!” Surprizite li turnas la kapon kaj subite vidas la pordiston. “Pardonu min, sinjoro”, li mallaŭte respondas ruse. “Atendas min mia amiko Leo Wiener, kiu loĝas en la tria etaĝo.” La pordisto kolerete fingromontras la ŝildon al la timigita knabo. Sur ĝi estas skribita la vorto: ŝvejcarskaja, pordistejo. Skaja. Ejo.

Lazaro Zamenhof ekkomprenas, ke la gramatiko povas pli kaj pli degeli en liaj manoj, kaj ke la grandecon de la vortaroj povas anstataŭi unu sufikso, kiu signifas certan rilaton. Li subite eksentas la teron sub siaj piedoj. Antaŭ liaj okuloj klariĝas skizoj de nova, arta lingvo.

La Krikenhara Okopo

Scienco

ITALIO

La nekonata flanko de urologio

Spite al pluraj tiurilataj disvastiĝintaj kliŝoj, urologo ĉiam pli ofte okupiĝas ankaŭ pri virinoj. Fakte tutmonde la kancero de urina veziko trafas kreskantan nombron da inaj individuoj: ĉiujare en Italio oni observas ĉirkaŭ 5000 novajn kazojn, el kiuj proksimume 1200 rezultigas morton.

Cistito kaj ne nur

Ĝenerale, vezikan kalkulusozon (kiu estas konata ankaŭ kiel gruzmalsano) spertas 5 % de la ina itala loĝantaro. Pli ol 2 milionoj da pacientinoj, siaflanke, suferas pro urina inkontinenco. Cistito mem estas problemo, kiu tradicie je 90 % rilatas al virinoj, en iu ajn aĝo. Pro la pliiĝo de la supre menciitaj patologioj, kaj kun la espero povi helpi homojn elkoni kaj frue prizorgi ĉi tiujn malsanojn de la urina aparato, Società Italiana di Urologia (Itala Asocio pri Urologio) preparis kaj, printempe de 2018, eldonis detalan kaj interesan manlibron. Interesatoj povas elŝuti la itallingvan broŝuron el la oficiala retejo www.siu.it.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Scienco

ORNITOLOGIO

Agrokulturo kaj klimatŝanĝiĝo minacas birdojn

Laŭ freŝa raporto fare de la internacia media organizaĵo BirdLife International (BirdVivo Internacia), agrokulturo kaj klimataj ŝanĝiĝoj kaŭzas la morton de multaj birdaj specioj. En Eŭropo la minaco koncernas ĉefe neĝostrigon (science Nyctea scandiaca), atlantikan fraterkulon (Fratercula arctica) kaj eŭropan turton (Streptopelia turtur).

Ekspansianta agrokulturo

La raporto, publikigita la 23an de aprilo 2018 kun la originala anglalingva titolo State of the World’s Birds 2018 (Stato de la birdoj en la mondo), klarigas, ke el 11 000 birdaj specioj almenaŭ 40 % spertas ian minacon. Unualoke tio dependas de la disvolviĝo de daŭre ekspansianta agrokulturo (74 %); aliaj kialoj inkluzivas arbfaligadon (50 %), la ĉeeston de fremdaj birdspecioj en novaj geografiaj regionoj (39 %), ĉasadon kaj kaptadon de birdoj (35 %). Ankaŭ klimataj ŝanĝiĝoj siaflanke influas malfavore je 33 % de la minacataj birdaj specioj.

Insularo Acoroj

La supre menciita organizaĵo rekonas la gravecon kaj la valoron de medioprotekta agado, danke al kiu oni savis minimume 25 birdajn speciojn antaŭ ilia pereo. Kiel ekzemplon oni mencias la birdon acora pirolo (science Pyrrhula murina), kiu estas konata ankaŭ kiel sanmigela pirolo. Ĝi vivas en la portugala insularo Acoroj, en la norda Atlantika Oceano kaj estus ja malaperinta, se oni ne ekprotektus ĝin antaŭ jardekoj. Ekologiistoj rimarkas, ke la malbona stato de birdoj reflektas la sanproblemojn de nia planedo. Tiuj flugantaj vertebruloj fakte kontribuas per diversaj manieroj al sana ekosistemo, ekzemple limigante la nombron de insektoj kaj disvastigante semgrajnojn.

Japana reĝino

BirdLife International (http://www.birdlife.org) estas internacia organizaĵo, kiu estis fondita en 1922 kun la nomo “Internacia konsilio cele al la protektado de birdoj” (angle International Council for Bird Preservation); sian nomon ĝi tamen ŝanĝis en 1993. La honora prezidantino de la organizaĵo estas princino Takamado el Japanio kaj la prezidanto estas Ĥaled Anis Irani el Jordanio.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Scienco

AKTUALAĴOJ

Kontraŭstari streson kaj anksion

La bonfarto de la koro estas unu — sed ne la sola — faktoro, kiun tro da laboro malfavore influas. Sendormeco, deprimo, gravaj aŭ kronikaj fizikaj problemoj: ĉiuj ĉi estas simptomoj de supermezuraj laceco kaj streso, kiujn la labora vivo foje kuntrenas. Ili tamen riskas konduki homojn en spiralon, el kiu povas esti malfacile forigi sin. Jen kelkaj konsiloj por tion sukcesi.

La nuntempaj laboraj ritmoj intensiĝas, la anksio senvole superforti kolegojn kreskas; kaj la nekapablo akcepti aliulajn malfavorajn komentojn detruas onian ideon pri glora kariero, frustrante antaŭe altajn esperojn. La homa sano ja estas trafata de ĉio ĉi, kiel scienco konfirmas per ĉi-rilata esplorado antaŭ nelonge publikigita en la revuo The Lancet (La skalpelo).

Apopleksio

Labori pli ol 55 horojn semajne pliigas la riskon pri apopleksio je 27 % kaj tiun pri kronika malsano je 13 %. Tiom da laborado ofte kondukas la korpon kaj la menson al situacioj de neeltenebla streso. Tial Internacia Labor-Organizaĵo starigis tutmondan tagon por la laboraj sano kaj sekureco. Temas pri okazo utila por memorigi al ĉiuj, ke nepras redukti la laborajn devojn, kiam tio eblas, kaj iel protekti sin mem. La solvo estas trovi, de tempo al tempo, iujn “malkunpremajn” spacojn, komencante per malgrandaj aferoj, kiel ĉesi manĝi “rubaĵ-nutraĵojn” antaŭ la ekrano de komputilo.

Spiru profunde

Ĉi tio estas la rekomendita regularo: malŝaltu vian komputilon/poŝtelefonon 2 horojn antaŭ ol ekdormi; periode provu liberigi vian kapon; trovu momentojn por eligi vian kreemon; spiru profunde por kontraŭstari anksion; planu kelkajn periodojn da neaktiveco; koncentru vin sur la favorajn aspektojn de iu ajn situacio; pensu pri la realisme plej bona solvo de ĉia problemo; serĉu simplajn agmanierojn kaj kondutu laŭ ili; akceptu ankaŭ kritikojn kaj fojfojan malsukceson; pritraktu viajn problemojn kiel “limojn” komunajn al ĉiu homo, sendependajn de via volo.

Flekseblo

Ĉiu persono estas la plej bona amiko de si mem: oni povas kaj devas klopodi fariĝi pli fleksebla kaj lerni orienti sin en la konfuzo, eĉ kiam oni estas viktimo de “superlaboro” kun nehomaj ritmoj.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Leteroj

La vero pri Lula

Kiel abonanto de Monato mi treege surpriziĝis pri la informoj kaj misasertoj en la artikolo Kontestebla juĝproceso de Lula (Monato, 2018/4, p. 6-7).

Oni bezonus tutan gazeton por registri la “jurajn” pruvojn kontraŭ Lula — komunista politikisto, kiu permesis la implodon de la brazila ekonomio (12 milionoj da laboristoj sen manĝoj surtable).

Monato ŝuldas al Eŭropo kaj al la tuta mondo la veron pri tiu homo kaj lia partio Partido dos Trabalhadores (Laborista Partio), kiuj dum 12 jaroj provis enkonduki komunismon en nian patrujon, pri la jam enkarcerigitaj gravuloj ĉirkaŭ li kaj pri la kompetenteco de d-ro Sérgio Moro.

La laboranta kaj honesta brazila popolo poreterne dankos vin!

Mauricio Monken Gomes

Brazilo

Scienco

MIELO

Utiloj kaj ecoj de vera panaceo

Aprezata delonge kiel spirita toniko, priskribata kiel fonto de juneco, saĝeco kaj senmorteco, difinita eĉ kiel manĝaĵo de dioj, mielo estas vaste uzata de homoj ĉiam pli konsciaj pri ĝiaj kuracaj kaj nutraj ecoj. Pluraj spuroj kaj historiaj referencoj, inkluzive de kelkaj bibliaj citaĵoj, dokumentas de nememorebla tempo ĝian ĉeeston inter ni kaj certigas, ke la ĉefaj antikvaj civilizoj — inter ili la egipta kaj la helena — ĝin kvalifikis kiel produkton sanktan.

320 varioj

Nuntempe ankaŭ pluraj sciencaj esploroj konfirmas la avantaĝojn de mielo por la homa sano, kiel fonto de energio, ĉela regenerilo kaj stimulanto de la imuna sistemo. Samtempe oni rekonas ĝiajn ecojn kontraŭinflaman, antibiotikan, antisepsan, cikatrigan, vigligan, sedativan kaj protekteman. Oni sume konsideras mielon efika por batali kontraŭ multaj afekcioj digestaj, metabolaj, kor-vaskulaj, dermatologiaj, okulaj kaj generaj/urinaj. Iuj diras, ke ĝia regula konsumo plifaciligas la asimiladon de aliaj nutraĵoj pro tio, ke ĝi estas tre digestebla, helpas la kreskadon kaj la plifortigon de ostoj, utilas por la koro, hepato, stomako kaj nelaste la intelekto. Do ne estas hazarde, ke la komercado kaj la uzado de mielo pliiĝas daŭre en la mondo, kie estas agnoskitaj 320 varioj de mielo (depende de la specoj de floroj, kies nektaron abeloj suĉas, kaj de la specoj de abeloj, kiuj ĝin produktas).

Abelterapio

Multaj personoj, pro ĝia kompleksa kemia kompono, ĝin konsideras “kompleta manĝaĵo”: fakte ĝi enhavas egan kvanton da karbonhidratoj, enzimoj, aminoacidoj, organikaj acidoj, antioksidantoj, vitaminoj kaj mineraloj. Inter la apogantoj de mielo estas Luis Popa Salcedo, kuba magistro pri “sciencoj en natura kaj tradicia medicino” (NTM): laŭ li, temas pri tiel bona eliksiro, ke tute valoras investi monon por garantii, ke en nia hejmo neniam manku unu aŭ du ujoj da mielo. “Abelterapio konsistas el la uzado de mielo kaj aliaj produktoj devenantaj de abelujoj kun celoj resanigaj: ĝi estas agnoskita inter la dek terapiaj kategorioj de la programo pri NTM en Kubo”, asertis lastatempe Popa Salcedo.

Mielito

Tiu ĉi fakulo, unu el la plej prestiĝaj iniciatintoj de naturaj traktadoj en la kuba orienta provinco Granma, pledas por ke oni pli ekspluatu la antibiotikajn ecojn de mielo kaj ĝiaj derivaĵoj, rezistante la tro oftan uzadon de konvenciaj antibiotikoj kontraŭ la ĉeesto de virusaj malsanoj. Popa Salcedo rekomendas akcepti, ke “ideale estas, ke la organismo kreu siajn proprajn antikorpojn kaj senefikigu virusojn; sed, se ĝi bezonas helpon, oni turnu sin al la abelbredaj produktoj, kaj precipe al eteta kvanto da mielo, nomata hispane mielito, kiu estas kraĉiga, kontraŭinflama, analgezia kaj fortigas la imunan sistemon”. Paralele, por konservi la oportunan ekvilibron en la organismo, sed ankaŭ por havigi la necesan energion kaj adopti nutran kutimaron sanan, Popa Salcedo rekomendas ankaŭ komenci la tagon per matenmanĝo ekologia, konsistanta el teo-infuzaĵo farita el iu ajn medicina planto, riĉigita per ajlero kaj la konata kaj jam supre menciita kulereto da mielo.

Aftoj

Jen kelkaj ekzemploj pri miela utileco: du kuleretoj da mielo kun citrona suko, por lukti kontraŭ kataro kaj tuso; unu kulereto da mielo, je fasto, kontraŭ ulceroj; mielo kun ajlo kaj cepo, kiam oni spertas astmon; abunda kvanto da mielo rapide aplikenda, por mildigi brulumon de la haŭto. Krome: froti per tuko (el gazo aŭ kotono) ŝmirita per mielo estas ideale por kuraci buŝajn aftojn.

UN-rezolucio

La 20an de majo 2018 estis celebrita la Monda Tago de la Abelo, laŭ UN-rezolucio aprobita fine de 2017 (Monato 2018/04, p. 10): tiamaniere eblis omaĝi al tiuj tre laboremaj insektoj kaj ankaŭ al abelbredistoj, nome laboristoj kiuj lerte kaj pacience bredas kaj okupiĝas pri ili. Danke al ilia sindediĉo, mielo kun siaj multaj ecoj kaj utiloj atingas niajn tablojn kaj helpas la homaron vivi pli longe kaj bone.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Moderna vivo

SENLABORECO

Superaj kvalifikoj, sed mankas laborpostenoj

Senlaboreco en Nepalo estas grava problemo. La nombro de senlaboruloj plialtiĝis post la tertrema katastrofo de 2015.

Trovi bonan laboron laŭ fako, studo kaj kvalifiko kaj vivi feliĉe estas deziro kaj revo de preskaŭ ĉiu homo sur la terglobo. Tamen ne ĉiuj nepalaj junuloj ricevas sian prirevatan aŭ bone pagatan laboron en sia hejmlando. Ĉiujare ĉirkaŭ 400 000 gejunuloj alvenas al la nepala labormerkato por serĉi laboron, sed nur 5 % el ili sukcesas havi laborokupon; 95 % forlasas la landon aŭ akceptas laboron kun malalta salajro.

Multegaj laborserĉantoj

Kiam la nepala branĉo en Katmanduo de la korea laborpermesila sistemo EPS anoncis dungi 5000 homojn por labori en Koreio, ĉirkaŭ 80 000 homoj kandidatiĝis el diversaj nepalaj urboj. Tio estas nur simpla ekzemplo de la popola ŝato de eksterlanda laboro.

Ne malgranda estis la kvanto de kandidatoj, kiam la Komisiono pri la Ŝtata Oficistaro de Nepalo anoncis dungi 5000 homojn por okupi diversajn postenojn en la lando: 5 060 000 taŭgaj homoj kandidatiĝis por tiuj postenoj.

La nombro de senlaboruloj, ĉu klerigitaj ĉu ne, estas granda en la lando. Senlaboreco ne nur kaŭzas suferojn kaj turmentojn al la junularo, kiu estas la spino de la lando, sed ankaŭ sufokas la ekonomion. Laŭ la centra buroo de statistiko, 4 000 200 homoj en 2014 ne ricevis taŭgan laboron laŭ siaj kvalifikoj kaj kapabloj. Ĝi krome raportis, ke la kvanto de senlaboruloj posedantaj bakalaŭran aŭ magistran diplomon estas inter 40 000 kaj 50 000. La proporcio de diplomitoj senlaboraj estas duoble pli granda ol la proporcio de nediplomitoj senlaboraj.

Multega laboro, malgranda salajro

Tio ne signifas, ke estas malkontento pro la propra laboro, sed multaj serĉas alternativojn.

En Katmanduo la 21-jara Hari Raut estas unu el tiuj homoj. Li posedas bakalaŭran diplomon pri scienco, kaj li laboras en gimnazio kiel plentempa instruisto; li ricevas nur 8000 rupiojn (80 usonajn dolarojn) monate por multega laboro. Nun li fariĝis hejma instruisto: li iras al la hejmo de iu lernanto kaj instruas. “Mi laboras 3 horojn ĉiutage kaj ricevas 10 000 rupiojn (100 dolarojn) monate. Mi bezonas labori por subteni mian studadon kaj ĉiutagajn elspezojn”.

La 23-jara Sonija Ŝakja, en Katmanduo, bakalaŭriĝinte pri sociaj studoj, kandidatiĝis por multaj sociaj laborpostenoj. Ŝi volis trovi laboron laŭ sia studfako, sed ŝi malsukcesis. Do, nun ŝi laboras kiel instruistino en elementa lernejo kaj ricevas 6500 rupiojn (65 dolarojn) monate.

Mi mem estas unu el la ekzemploj. Mi finis mian magistran studadon pri komerco kaj administrado antaŭ kelkaj monatoj kaj kandidatiĝis en diversaj postenoj, sed ĉio estis senrezulta. Mi ankoraŭ ne havas laborpostenon kaj daŭre estas laborserĉanto.

Kialoj

La tertremo de 2015 kaj la neoficiala landlimo-blokado de Barato paralizis la ekonomion de la lando. Spertuloj pri labormerkato asertas, ke 800 000 senlaboruloj venis en la labormerkaton de Nepalo post la katastrofo de 2015. Tiuj estas la kaŭzoj de la kolapso de industrioj, infrastrukturoj kaj politiko.

Ĉirkaŭ 1500 gejunuloj forlasas la landon ĉiutage por trovi bonan vivrimedon kaj bone pagatan laboron.

Pradip Ghimire

korespondanto de Monato en Nepalo

Moderna vivo

OPINIO

La produktado de lingvoj

Kiam oni dum la naŭdekaj jaroj de la pasinta jarcento malfondis la ŝtaton Jugoslavio, sur ĝia teritorio fariĝis sep novaj ŝtatoj: Serbio, Kroatio, Slovenio, Makedonio, Bosnio kaj Hercegovino, Montenegro kaj poste, sur la teritorio de Serbio, aparta memproklamita ŝtato, Kosovo.

Slovenio kaj Makedonio havas siajn lingvojn. En Kosovo oni parolas krom la serba la albanan lingvon. En aliaj ŝtatoj oficiale estas parolata la serbokroata lingvo, kvankam ĝi en Serbio nomiĝas la serba kaj en Kroatio la kroata. Inter la serba kaj kroata ekzistas diferencoj, aparte en scienca terminologio, tamen serboj kaj kroatoj ne serĉas tradukistojn. Parolante la serbokroatan oni parolas diversajn dialektojn de la sama lingvo. La kroatoj skribas latinlitere, kaj la serboj uzas kaj latinajn kaj cirilajn literojn.

Ĉiu lando kun sia lingvo ...

Nun la novaj ŝtatoj asertas, ke en ĉiuj ekzistas apartaj lingvoj: en Montenegro nun oni parolas la montenegran lingvon, en Bosnio kaj Hercegovino oni parolas la kroatan, la serban kaj bosnian lingvojn. Montenegranoj aldonis al la serba lingvo du novajn literojn, kiuj ekzistis en iuj lokaj dialektoj, kaj tiel Montenegro havas “sian” lingvon: la montenegran. En la bosnia lingvo (la lingvo de bosniaj islamanoj) oni aldonis multajn turkajn vortojn, kaj oni asertas, ke tio estas aparta bosnia lingvo.

... kaj verkistoj precizigu la sian

La malgranda jugoslavia literaturo dispartiĝis: nun ekzistas montenegraj, bosniaj, serbaj kaj kroataj verkistoj, filmoj, aktoroj ... Politikistoj diras, ke la lingvoj diferencas, sed ordinaraj civitanoj el la kvar landoj interparolas tute libere sen tradukistoj.

Multaj verkistoj klare indikis, al kiu literaturo ili apartenas, kun la celo, ke la novaj ŝtatoj, kie ili estas, ne kverelu. Tiel la Nobel-premiito Ivo Andrić diris, ke li apartenas al la serba literaturo, kvankam lia patro estis kroato, kaj Meĥmed Meša Selimović skribis, ke li apartenas al la serba literaturo, kvankam li estis bosnia islamano. Tamen en Balkanio tio estas normala.

Dimitrije Janičić

korespondanto de Monato en Serbio

Moderna vivo

HOMOJ

Skotino honorita en Serbio

Ĉiujare, antaŭ la ortodoksa monaĥejo Cveti Ilija (Sankta Elio) en la serba urbeto Bajina Baŝta loĝantoj vizitas la tombon de Evelina Haverfield [hejverfild]. La eterna ripozejo de tiu virino estas la sola, kiu gajnis lokon en la monaĥejo.

Evelina Haverfield naskiĝis en 1867 kiel filino de la skota barono William Frederick Scarlett en Fort William, Skotlando. Ŝi estis ano de grupo da britinoj, kiuj en la jaro 1914 en la unua mondmilito zorgis pri serbaj vunditaj soldatoj. En 1919 ŝi denove venis en Serbion kaj per mono kolektita de bonaj homoj konstruis en Bajina Baŝta domon por orfaj infanoj.

Malsamkreda omaĝo

Ŝi malsaniĝis kaj en 1920 mortis pro pulminflamo. Oni ŝin entombigis en ortodoksa monaĥejo kaj pri ŝia tombo zorgas ortodoksaj pastroj. Sur la tombo estas skribita: “Ĉi tie ripozas la nobela Evelina Haverfield, skotino fordoninta sian vivon al la serba popolo dum la Granda Milito, ĝis sia morto la 21an de marto 1920.”

Antaŭ kelkaj jaroj ŝia pranepino Sandy venis en la urbeton por viziti la tombon de sia praavino, kaj ŝi pensis trovi forgesitan tombon en fora montaro. Tamen ŝin agrable surprizis bela tombo en la ortodoksa monaĥejo. La homoj de malsama kredo zorgas pri la eterna domo de ŝia praavino, kaj tiel ili honoras ŝin pro la helpo farita dum la milito. Boneco ne havas kredon nek naciecon: ĝi estas universala.

Dimitrije Janičić

korespondanto de Monato en Serbio

[FORIGITA!: bildo]

La angla gazetaro raportis pri la forpaso de Evelina Haverfield.

[FORIGITA!: bildo]

La tombo de Evelina Haverfield en la ortodoksa monaĥejo de Bajina Baŝta. Foto: DIMITRIJE JANIČIĆ

Libroj

Adam Smith, filozofo kaj ekonomikisto

Kvankam Skotlando estas malgranda peco de tero ĉe la okcidenta marĝeno de Eŭropo, ĝi estas naskiĝloko de kelkaj el la plej gravaj intelektuloj en la kampo de la naturfilozofio. Ekde la dek-oka jarcento — la periodo de la tiel nomata Skota Klerismo — la ĉefurbo de Skotlando, Edinburgo, iom tro memkontente nomas sin “la Ateno de la Nordo”. Renomaj skotaj intelektuloj, kiuj havis mondvastan influon, inkluzivas la filozofon kaj historiiston David Hume, la beletriston kaj historiiston Thomas Carlyle kaj la filozofon kaj ekonomikiston Adam Smith, kies amiko Hume ne ĉiam konsentis pri liaj teorioj.

Diligenta studento

Adam Smith naskiĝis la 5an de junio 1723 en la orient-skota urbo Kirkcaldy (gaela nomo: Cair Chaladain), ĝis antaŭ nelonge pli konata kiel centro de fabrikado de linoleumo ol kiel hejmo de pensuloj. Li frue montris sin aparte inteligenta studento, kiu interesiĝis pri ĉiuj akademiaj fakoj. Post jaroj de studado en Glasgovo kaj Oksfordo, dum la resto de sia vivo li iom post iom faris sin multsciulo. Li ricevis renomon kiel lekciisto en Edinburgo, sed estante deca kalvinisto, li malaprobis tion, kion li rigardis kiel la diboĉan vivon en la ĉefurbo, kaj preferis loĝi en la pli sobra Glasgovo.

Profesoro pri logiko

Farinte provan lekcion pri la temo De Origine Idearum (Pri la origino de ideoj), en 1751 li estis promociita kiel profesoro pri logiko. Kiel profesoro Smith estis aparte respektata, ne nur de skotaj studentoj, sed ankaŭ estis serĉata de studentoj el la ĉefaj eŭropaj landoj kaj el Rusio, kiuj poste disvastigis liajn ideojn kaj principojn en siaj propraj landoj.

Smith verkis kaj lekciis pri vasta gamo da fakoj. Liaj eseoj ampleksis: filozofiajn temojn; historion de astronomio; historion de la antikva fiziko; historion de logiko kaj metafiziko antikvaj; eseon pri la eksteraj sensoj; la imitajn artojn; afinecon inter muziko, danco kaj poezio; afinecon inter poezio angla kaj itala; recenzon pri la angla vortaro de doktoro Samuel Johnson ktp.

Ekonomikisto

Antaŭ sia morto Smith petis, ke oni detruu ĉiujn liajn eseojn, escepte tiun pri astronomio. Tamen ne pro tiuj eseoj kaj temoj li estas plej honorata, sed kiel ekonomikisto, kaj pro sia ĉefverko kun la titolo: Enketo pri la naturo kaj kaŭzoj de la riĉo de nacioj, hodiaŭ pli bone konata sub la pli mallonga titolo: The Wealth of Nations (La riĉo de nacioj). La renomo de tiu monumenta libro estas komparebla nur kun Das Kapital de Karlo Markso.

En La riĉo de nacioj Smith traktas gravajn temojn, inter ili: la divido de la laboro; la natura libereco kaj “la nevidebla mano”; la libera komercado; la rolo de la ŝtato; la teorio pri la valoro; la justa disdivido de la produktorezulto. Tiu verko fariĝis fundamento de la ekonomia liberalismo.

Eble bezonas klarigon la esprimo “la nevidebla mano”. La unua mencio de tiu frazo troviĝas en verko de Smith pri klasika mitologio, en kiu li parolas pri “la nevidebla mano de Jupitero” en la homaj aferoj. Almenaŭ dufoje poste, en eseoj pri ekonomiko, li uzas la saman frazon por la nocio, ke lasate regi sin mem, sen troa interveno de la ŝtato, la ekonomio plej bone funkcias por la publika bono. Tamen, se okazas malavantaĝo al dungitoj kaj malriĉuloj, la ŝtato ja rajtas korekti la maljustecon.

Laissez faire

Bedaŭrinde, tamen, la ekonomikistaj principoj de Smith (humana kaj kompatema viro) pli ofte estas misuzataj por pravigi la ekscesojn de la tiel nomata nov-liberalisma laissez faire (libera merkato sen interveno de la ŝtato), t.e. tute la malo de la socialisma kredo. Ekstrema ekzemplo de la aplikado de laissez faire estis la politiko de la antaŭa brita ĉefministro Margaret Thatcher, kiu asertis ke “la socio ne ekzistas; nur individuoj”, sed tutmonde multaj aliaj politikistoj kaj instancoj sekvis (kaj ankoraŭ sekvas) ŝian malrekomendindan ekzemplon.

Alia fama skota pensulo, Thomas Carlyle, priskribis la ekonomikon kiel “la mornan sciencon”. Li mencias la ekzemplon de ekonomioj, kiuj povas esti profitdonaj nur, se ili estas bazitaj sur sklaveco. Estas evidente, laŭ lia verkaro, ke Adam Smith neniam aprobus sklavecon aŭ ekspluatadon de laboristoj.

Kiam mi unue ricevis ĉi tiun etan libron, mi dubis, ĉu ĝi bezonas pli ol mallongan recenzon, sed fakte mi trovis ĝin interesa kaj konciza enkonduko al la vivo kaj la ideoj de la grava filozofo Adam Smith, precipe kie ili rilatas al ekonomiko. La aŭtoro, Bo Sandelin, estas supera profesoro en Göteborg, Svedio.

Garbhan MacAoidh

Alia recenzo pri la sama libro aperis en la rubriko “Ekonomio”, Monato 2018/07, p. 21

Bo Sandelin: Adam Smith. Vivo kaj verko. Eld. www.librejo.com, 2018. 86 paĝoj, kudre bindita. ISBN 978-1595693-68-6.

Libroj

Interesa enkonduko al mistera lando

Unu el la plej bonaj avantaĝoj esti esperantisto estas, ke per tio oni aliras al lingvoj kaj kulturoj de mondopartoj, kiuj ne partoprenas en la regantaj “inter”naciaj kulturoj kaj tial restas kondamnitaj al flankenlaso. Tiu trajto de Esperanto, kiu igas ĝin ricevujo de ĉiaj kulturoj, estas miaopinie tro malbone prizorgata de ni mem: certe, niaj kulturaj agantoj — eldonejoj, librejoj, retejoj, ktp — povos ekhavi multe pli da gajnoj, se ili pli akurate traktos tiun eblon. Tiel dirinte, mi devas gratuli FEL-on pro eldonado de La muelilo de la fortuno, kiu, almenaŭ al mi, ebligis, ke mi konu iom pli pri la plej “mistera” el la latinidaj naciaj lingvoj kaj kulturoj: la rumana. (Mistera, ĝuste ĉar ĝi ne estas disvastigata eĉ inter la aliaj latin(id)aj kulturoj, kaj tiel la libro enkondukas onin al tiu lando.)

La klasikaĵo de la rumana literaturo La muelilo de la fortuno estis unuafoje publikigita en 1880, kaj la aŭtoro Ioan Slavici (1848-1925) okupas en la tiulingva literaturo elstaran lokon ne nur pro sia verka laborado, sed ankaŭ pro la kvalito mem de tiuj verkoj. Kompreneble, lia estis la epoko, kiam naturalismo regadis la literaturan mondon, kaj ties pledo por pli preciza kaj kompleta priskribo kaj de la realaĵo kaj de la homoj, sen ajna fantazieco, kiu apartigu nin de la konkreta mondo.

Tamen estas juste demandi: se temas pri naturalisma teksto, kial oni legu Slavici, kaj ne la francon Zola, eminentulon de tiu skolo? Ĉar kvankam Slavici obeas al limoj de tiu skolo, li, en La muelilo de la fortuno, iel elaste manipulas ilin por pli trafe atingi siajn celojn: ja ne la eksteran realaĵon li celas pentri, sed la internan; pro tio, en lia verko estas loko por delikata psikologia desegnado de la roluloj. Tiamaniere, legi ties verkon estas kvazaŭ plonĝi en la homan universalecon, kiun ni ĉiuj kundividas.

Ne tiel oni legu la libron, pensante malkovri ian ekzotan pejzaĝon de la 19a-jarcentaj rumanlingvaj teritorioj de la Aŭstra-Hungara Imperio. Tio estus nur (facila) distro por eksterlandaj legantoj, kaj Slavici ne estas tiom ĝentila: tio, kion li al ni prezentas, estas, kvankam simpla, rakonto, kies strukturo postulos de ni vere atentan legadon, por ke ni povu atingi ne nur tion, kion laŭvide la roluloj ja pensas, agas kaj montras, sed tion, kion ili vere celis. Tiaj subtilaj detaloj kreas por la leganto psikologian romanon, kiu devigas nin al kvazaŭdetektiva legado (do, se hazarde vi, kiu min legas nun, instruas Esperanton por mezniveluloj, jen tre interesa teksto por starigi diskutojn en paroligaj kursoj).

Tamen por eksterlandaj legantoj, almenaŭ tiuj kiel mi, latin-amerikano, la libro estas tre interesa ne pro ia “ekzota trajto”, kiun ĝi povus alporti, sed ĝuste pro la (kelkfoje teruraj) similecoj inter kelkaj trajtoj de ambaŭ kulturoj (ĉu ĉar banditismo kaj krueleco ĉie egalas?): certe, la etoso, elvokita en la libro, memorigos multajn pri la kondiĉoj de kamparanoj en la foraj kamparoj de diversaj landoj. Tiel tiu romaneto, ne nur danke al psikologiaj demandoj, (ka)tenos la intereson de la leganto, sed ankaŭ pri la sociaj problemoj, kiuj en ĝi estas, kvankam iom kaŝeme, elmontritaj kaj kiuj klarigas, kial estas tiu dusenca titolo.

Ĉar, malfeliĉe, mi ne regas la rumanan, mi ne povas taksi la precizecon de la traduko de Lenke Szász, sed mi povas ja aserti, ke la legado tiel bone fluas, ke oni ja pensas, ke temas pri originalaĵo. Fakte, nur sur paĝo 21 mi fine rimarkis, ke la libro estas ja traduko, kaj tio — nepras, ke mi menciu — okazis nur, ĉar oni uzis kiam ... kiam kiel korelativajn konjunkciojn, anstataŭ jen ... jen. Certe, laŭ opinio de rumana amiko, konsultita de mi, tio estas nerimarkita influo de la rumana esprimo când ... când, tamen eĉ tia dormeto de la tradukintino neniel damaĝas la komprenon de la frazo, kaj donas al la teksto specialan guston, kiu ja permesis al mi malkovri, ke la rumana beletro ne pritraktas nur la historion de iu certa grafo, kiu onidire ne ŝatas aliajn homojn kaj fuĝas el la suno.

Fernando Pita

Ioan Slavici: La muelilo de la fortuno. El la rumana tradukis Lenke Szász. Eld. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno, 2018. Bindita versio: 160 paĝoj. ISBN 978-9077066-57-7. Haveblas krome bitversioj en la formoj ePub, PDF kaj Mobipocket.

Prezo de la bindita versio ĉe FEL: 11,40 eŭroj plus afranko; de la bitversioj: 6,90 eŭroj.

Politiko

BRAZILO

Malliberigo de eksprezidento Lula

La legantoj de Monato jam scias (Monato 2018/04, p. 6), ke Lula da Silva estis kondamnita al 12 jaroj de mallibereco pro korupto. La 7an de aprilo, post emocia parolado, li prezentis sin al la brazila justico por plenumi sian punon. Komencante la paroladon, li anoncis, ke li subtenas kelkajn kandidatojn por senato kaj por ŝtataj registaroj. Poste li prezentis sian vidpunkton pri sia juĝproceso.

Ĉu akuzoj kaŭzis familiajn problemojn?

Lula neis, ke li estis demandita pri la apartamento, kiu ne estas lia. Do li ne pardonas tiujn, kiuj disvastigis la ideon, ke li estas ŝtelisto.

Laŭ Lula, ju pli la gazetaro atakas lin, des pli kreskas liaj rilatoj kun la brazila popolo. Li plendis ankaŭ pri tio, ke “falsaĵoj” de la gazetaro kaj de Ministério Público (laŭvorte, “publika ministerio” — fakte, prokurorejo) kaŭzis liajn familiajn problemojn, kiuj, laŭ li, plimalbonigis la sanon de lia edzino kaj sekve kaŭzis ŝian morton.

Revoj

Lula asertis, ke antaŭlonge li revis regi Brazilon, enigante milionojn da malriĉuloj en la ekonomion kaj engaĝante milionojn en universitatojn. Tiamaniere li, mem ne havante universitatan diplomon, povus ebligi klerigadon de pliaj homoj ol la diplomitoj kaj bankistoj, kiuj tiam regis Brazilon. Laŭ Lula, eblis preni studentojn de la periferio kaj meti ilin en la plej bonajn universitatojn, “por ke ni ne havu juĝiston kaj prokurorojn nur de la elito”.

Li parolis ankaŭ pri la lukto kontraŭ malsato, unu el la plej gravaj planoj de lia registaro. Laŭ Lula, se ĉio, kion li faris, estas “krimo”, li daŭre estos krimulo, ĉar li faros multe pli. Krome, li diris, ke li volus konstruigi pli da loĝejoj kaj pli da lernejoj. Li volus ankaŭ malpliigi la infanan mortecon.

Lava Jato

Li diris, ke li ne kontraŭstaras la operacon Lava Jato*, se ĝi kaptos krimulojn kaj arestos ilin. “Dum nia tuta vivo, ni diris: la justico arestas nur malriĉulojn”. Do, laŭ Lula, la problemo estas nur tio, ke la juĝistoj estas sub forta premo de la gazetaro, kiu influas la publikan opinion, kaj tiun ne povas ignori juĝistoj.

Elektoj

Laŭ Lula, la vera kialo de lia juĝproceso estas tio, ke la elito ne volas, ke li partoprenu en la elektoj. Li ja submetiĝos al la juĝo pri malliberigo, tamen “ili ne pensu, ke ili haltigos min; mi ne haltos, ĉar mi ne plu estas homo; mi estas ideo, ideo miksita kun la popola ideo”.

Lula ankoraŭ ne rezignis pri sia kandidateco. La registrado de kandidatoj okazos en aŭgusto; ĝis tiam li provos esti liberigita. Tamen, eĉ se tio okazos, lia elektiĝo, pro specifaĵoj de la brazila elekta sistemo, povas esti blokita ankaŭ dum aŭ eĉ post la elekta procezo.

Sidney Carlos Praxedes

korespondanto de Monato en Brazilo

[FORIGITA!: bildo]

Lula portata de la homamaso post parolado. Foto: FRANCISCO PRONER RAMOS

* 1. Larĝskala kontraŭ-korupta operaco de la brazila federacia polico.

Moderna vivo

HOMOJ

Poetino de fragila liriko

En tiu ĉi jaro Slovakio celebras la 110an naskiĝdatrevenon de Máša Haľamová [maŝa halamova], kiu estas konata en la slovaka literaturo kiel elstara poetino de fragila kaj pure virina liriko.

Haľamová naskiĝis la 28an de aŭgusto 1908 en la belega kaj pitoreska montara vilaĝeto Blatnica (ĉirkaŭ 250 km norde de Bratislavo) en familio de migranta vendisto, kiu vendis spicojn kaj aliajn etartiklojn eĉ en mez-aziaj urboj de la cara Rusio.

Fininte siajn studojn en la urboj Martin kaj Bratislavo, Haľamová komencis labori kiel oficistino en la montara urbeto Nový Smokovec (la regiono Vysoké Tatry), kie ŝi loĝis 30 jarojn. Ŝi estis ankaŭ brila skiantino, kaj en 1935 ŝi estis la plej juna arbitracianto en la monda sportkonkurso de skiado. Kiel redaktorino ŝi laboris en la eldonejoj Osveta (Klereco) kaj Mladé letá (Junaj jaroj).

La finon de sia vivo ŝi pasigis en la ĉefurbo Bratislavo, kie en 1995 ŝi mortis en la aĝo de 86 jaroj. Oni ŝin entombigis en la nacia tombejo en la historia urbo Martin, kie ripozadas multaj eminentuloj de la slovaka politika kaj kultura vivo.

Verkado

Haľamová jam kiel mezlerneja lernantino tradukis diversajn rusajn poemojn. Ŝiaj unuaj tekstoj publikiĝis en diversaj literaturaj revuoj kiel Slovenské pohľady (Slovakaj rigardoj), Elán (Elano) kaj Mladé Slovensko (Juna Slovakio).

En la intermilita periodo de la lasta jarcento ŝi eldonis du superbelajn poemarojn: Dar (Donaco, 1928) kaj Červený mak (Ruĝa papavo, 1932), en kiuj ŝi altiris la atenton al la intimaj animstatoj de virino, al amo kaj al la slovaka montara naturo. Tiuj ĉi poemaroj elvokis eksterordinare fortan kaj favoran eĥon ĉe la kritiko kaj ĉe la legantaro. Ŝi dum longa tempo silentis kaj post 34 jaroj ŝi eldonis novan poemaron de persona liriko Smrť tvoju žijem (Morton cian mi vivas, 1966), en kiu ŝi reagas al la morto de sia amata edzo. Tiuj ĉi tri poemaroj akiris grandegan popularecon, kaj por slovakoj ili estas la ĉefaj kaj reprezentaj verkoj de fragila, pure virina kaj sentoplena liriko. Ŝiaj poemoj manifestas la etikan patoson de homa boneco kaj varmo de virina animo kaj elvokas ĉion home belan, kio ligas du amantajn estaĵojn.

Haľamová okaze tradukis ankaŭ diversajn rusajn, ĉeĥajn kaj luzaciajn (sorablingvajn) poemojn, kaj ŝi verkis fabelojn por infanoj.

Artistino

Okaze de sia 60a naskiĝdatreveno Haľamová akiris la prestiĝan titolon merita artistino kaj poste, en 1983, ŝi ricevis la titolon nacia artistino. Ŝi estis unu el la malmultaj reprezentantoj de la slovaka literaturo, kiuj favore akceptis la komunistan reĝimon en la iama Ĉeĥoslovakio.

Haľamová havas honoran lokon en la historio de la slovaka virina liriko. Pri ŝiaj agadoj memorigas en Slovakio monumentoj, diversaj publikaĵoj kaj stratnomoj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La poetino Máša Haľamová estis entombigita en la historia urbo Martin. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

La poetino Máša Haľamová estis entombigita en la historia urbo Martin. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

Diversaj strattabuletoj en Slovakio omaĝas la poetinon Máša Haľamová. Foto: JULIUS HAUSER

[FORIGITA!: bildo]

Diversaj strattabuletoj en Slovakio omaĝas la poetinon Máša Haľamová. Foto: JULIUS HAUSER

Politiko

KATALUNIO

Kurado subtene al politikaj malliberuloj

Inter la 27a kaj 30a de aprilo okazis 800-kilometra kurado inter Barcelono kaj la tri malliberejoj situantaj apud Madrido, kie estas enkarcerigitaj katalunaj politikaj malliberuloj. La evento komenciĝis antaŭ la Parlamento de Katalunio kaj, tri tagojn poste, ĝi frumatene atingis la unuan malliberejon. En la tri prizonoj, la kurantoj renkontis la advokatojn de la koncernaj malliberuloj por donaci al ili librojn eldonitajn speciale por la kaptitoj kaj subskribitajn de ĉiuj kurintoj.

Flavaj ĉemizoj

La itinero estis dividita je dek ses segmentoj, siavice subdividitaj je po kvin sekcioj. Ĉiu sekcio estis inter 10 kaj 13 kilometrojn longa kaj trakurita de kvar sportistoj vestitaj en flavaj ĉemizoj — la flavan koloron oni uzas por postuli liberigon de la proopiniaj kaptitoj.

Akuzoj

Nuntempe la hispana justico persekutas 25 katalunajn sendependistojn, el kiuj naŭ estas enkarcerigitaj, sep estas ekzilitaj kaj la ceteraj atendas re-juĝadon. Krom la prezidantoj de la ĉefaj asocioj por sendependiĝo, 24 persekutatoj estis elektitaj en la lastaj balotoj por la Parlamento de Katalunio la 21an de decembro 2017. Ili estas akuzitaj pri malobeo, malversacio kaj prisilentado.

Ferriol Macip Bonet

korespondanto de Monato en Katalunio

Scienco

ITALIO

Noveca artefarita mano prezentita en Romo

Jam pretas Hannes, speco de evoluinta artefarita mano, kiu fleksas fingrojn same kiel ordinara mano kaj kapablas kroĉi diversajn objektojn. Tia kapablo estas preskaŭ tute (90 %) egala al tiu de natura homa mano. Temas pri robota protezo, kreita en Italio, kies aplikado ne postulas la uzadon de kirurga bisturio kaj kies kosto estas relative malalta. Eblis ĝin realigi danke al la plurjaraj klopodoj de Rehab Technologies Lab, laboratorio malfermita en 2013 kadre de kunlaborado inter la itala protez-centro INAIL (kies iama direktoro nomiĝis ĝuste Hannes Schmidl) kaj la Itala Instituto pri Teknologio.

La esploristoj sukcesis krei artefaritan manon kun kontentiga daŭro de baterio, sufiĉe bona kroĉ-kapablo kaj kosto je 30 % pli malalta kompare kun la ceteraj mekanikaj manoj jam lanĉitaj pasintece sur la merkato. Oni prezentis ĝin en Romo komence de majo 2018.

Sensiloj

La mano estas regata de elektrodoj: laŭdire homoj povas “surmeti” ĝin sen la bezono de kompleksa kirurgia operacio, ĉar ĝi ekspluatas la elektrajn impulsojn devenantajn de la kontrahiĝo de la muskoloj en la plu funkcianta parto de onia supra membro. Tio eblas pere de du sensiloj, kiuj scipovas interpreti kaj traduki la signalojn alvenantajn de onia cerbo. “Oni povas efektive fleksi la fingrojn laŭ la dezirata forto”, diris Marco Zambelli, 64-jara eksa metalmekanika laboristo el Sant’Agata Bolognese, vilaĝo apud Bolonjo. Li perdis sian dekstran manon pro labor-akcidento okazinta, kiam li estis 16-jarulo. Menciindas ankaŭ programaro, kiu interagas kun la protezo per la sistemo Bluetooth, helpante la operacion pri kalibrado.

Polekso

Tiu ĉi impresa medicina aparato estos vendata ekde 2019. La defio por la realigantoj estos zorgi pli kaj pli pri la elasteco kaj la natureco de ĝiaj movoj. Nepros igi, ke la fingroj, precipe polekso, eĉ pli realisme kurbiĝu, kaj ke ili povu alpreni naturan pozicion eĉ en ripoza stato.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Ekonomio

RECENZO

Nuancita biografieto pri fama ekonomikisto

Adam Smith (1723-1790), aŭtoro de The Wealth of Nations (La riĉeco de nacioj) en enciklopedioj kaj libroj pri ekonomio estas menciata kiel baza persono de la nuna ekonomika scienco. Novliberaluloj dum la pasintaj jardekoj iom misuzis liajn ideojn por pravigi senbridan liberecon. La sveda ekonomikisto Bo Sandelin (1942) en malgranda libro por nefakuloj skizas nuancitan bildon.

Adam Smith naskiĝis en la skota havenurbeto Kirkcaldy kaj tie loĝis dum granda parto de sia vivo. Li estis la sola infano de mezklasa familio. Lia patro, doganisto, jam mortis antaŭ lia naskiĝo, sed la familio zorgis pri bona instruado en lokaj lernejoj. Kiel dek-kvar-jarulo — ne eksterordinara aĝo en tiu epoko — li ekstudis en la universitato de Glasgovo. Inter la studobjektoj estis moralfilozofio, tiam multfaceta fako, kiu enhavis ankaŭ juron kaj ekonomion. En 1740 li ricevis stipendion por studi en Oksfordo. Smith ne alte taksis la tiean instruadon, sed la stipendio ebligis al li dum ses jaroj multe legi kaj studi.

En 1746 Smith revenis al Skotlando, sen diplomo. Tie li dum kelkaj jaroj okupiĝis pri memstudado kaj instruado. En 1751 li iĝis profesoro pri logiko en Glasgovo. Tie li pasigis la plej fruktodonajn jarojn de sia profesia vivo, sed en 1764 li forlasis sian postenon por akompani junan dukon dum lia grand tour, la tradicia kelkjara “granda vojaĝo” de riĉaj britaj junuloj en la eŭropa kontinento. Dum preskaŭ tri jaroj Smith kaj la duko restadis en Francio (ĉefe en Tuluzo) kaj dum iom da tempo en la svisa Ĝenevo. Tie Smith povis havi rektan kontakton kun la enciklopediistoj d’Alembert kaj Diderot, la ekonomikisto Quesnay kaj la filozofo Voltaire, kaj tiel profundigi siajn ideojn pri ekonomio.

Smith jam de sia junaĝo verkis pri diversaj temoj (interalie pri lingvoj), sed reveninte al Skotlando li finverkis sian ĉefan libron, La riĉeco de nacioj. Ĝi aperis en 1776 kaj estis plurfoje represita dum la postaj jaroj. Ankoraŭ nun ekonomikistoj citas el tiu libro, sed foje de iu tezo de Smith la citanto nur mencias tiun parton, kiu oportunas al li. Jen la graveco de la verko de Sandelin: li memorigas, ke Smith ankaŭ konsciis pri eblaj misefikoj de senpripensa aplikado de liaj tezoj kaj ke indas zorge konsideri porajn kaj kontraŭajn argumentojn.

Kelkajn ĉapitrojn de sia libro Smith dediĉas al la labordivido, uzante kiel ekzemplon la pinglofaradon. Tio estas kompleksa laboro, sed dividante la procezon en dekojn da etaj taskoj, plenumotaj de po unu laboristo speciale trejnita por tiu tasko, oni atingas multe pli racian produktadon, kio estas bona al la socio. Tamen, tiu laboristo verŝajne havas kapablojn, kiuj povus multe pli utili al la socio, sed restas neutiligataj en tia laborsistemo.

Alia tezo de Smith estas, ke la ŝtato laŭeble malmulte intervenu en la ekonomian vivon, ĉar per libera komerco varoj povas esti produktataj kie kaj kiel tio povas okazi plej efike. Tiel el granda proponado de bonkvalitaj produktoj profitas ĉiuj. Sed ne ĉia ŝtata agado estas evitenda, ĉar restas almenaŭ tri devoj: la defendo de la ŝtato, la zorgo pri interna ordo kaj justico, kaj komunaj utilaĵoj kiel vojoj, poŝto, instruado ktp.

En 1778 Smith estis nomumita dogankomisaro por Skotlando. Li mortis, 67-jara, en julio 1790.

Roland Rotsaert

korespondanto de Monato en Belgio

Bo Sandelin: Adam Smith. Vivo kaj verko. Eld. www.librejo.com, 2018. 86 paĝoj, kudre bindita. ISBN 978-1595693-68-6.

Scienco

Kubo

Abunda sunenergio kun la helpo de Ĉinio

Notinda evento okazis en la urbo Yaguaramas (municipo Abreus, apartenanta al la kuba centro-suda provinco Cienfuegos), kie oni lastatempe muntis 19 440 sunpanelojn donacitajn de Ĉinio. La ambasadoro de Ĉina Popola Respubliko en Havano, sinjoro Chen Xi, transdonis la ŝlosilon simbolantan la komencon de la ekspluatado de sunenergiaj parkoj kun suma gener-povumo de 9 megavatoj (MW), konsiderante ankaŭ tiujn en la okcidenta provinco Pinar del Rio. Ambaŭ estis konstruitaj kun la financa helpo de la ĉina registaro.

Perfekta kombino

En la ceremonio organizita por la finpretigo de la projekto en Yaguaramas — kies gener-povumo egalas al 5 MW kaj estas la plej granda enlande — la ĉina ambasadoro agnoskis la laboristojn kaj teknikistojn, kiuj ebligis la sukcesplenan realigon de ambaŭ parkoj. “Kubo estas la lando, kun kiu Ĉinio plej kunlaboris en Latin-Ameriko, kaj ĝenerale unu el niaj plej gravaj partneroj mondskale. Ĉinio estis siaflanke, en multaj kampoj, celo de egaj solidareco kaj subteno fare de kubaj registaro kaj popolo”, asertis dankeme la azia diplomato. Li precizigis, ke la ĉina teknologio estas bonega kaj altnivela, kaj ke en la kariba lando la sunradiado estas tre abunda. Tiu perfekta kombino ebligas tre fruktodonan kunlaboron inter la du landoj rilate al la produktado de sunenergio. Nun la registaroj de la du landoj laboras ŝultron ĉe ŝultro pri la venonta etapo de la projekto, kiu koncernos aliajn kubajn provincojn.

Malpli da karbona dioksido

Rubén Cid Carbonell, kuba vic-ministro pri energio kaj minejoj, deklaris, ke, malgraŭ la malfacilaĵoj ligitaj kun la ekonomia kaj komerca blokado fare de Usono, preskaŭ ĉiuj kubanoj havas aliron al elektroenergio. “Yaguaramas, kune kun Pinar del Rio, konstituas la unuan etapon de donaco fare de Ĉinio, kaj la du parkoj finitaj en 2018 havigas 13 500 megavat-horojn (MWh) jare kaj reduktos la produktatan karbondioksidon”, li notis. Ene de malpli ol 90 tagoj la kontribuo de la parkoj egalis al pli ol 3500 MWh kaj oni evitis emisii en la atmosferon 3000 tunojn da CO2.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Literaturo

NOVELO

Cent diantoj

La maljunulino konstatis, ke eble jam ekfloris cent ruĝaj diantoj en la ĝardeno. Do, alvenis la tempo forvendi ilin. Jam de kelkaj tagoj nur pri tio ŝi pensadis, ke fine ŝi povos repagi la ŝuldon al la bonkora najbarino, kiu ĉiam helpis ŝin. Bedaŭrinde, post la morto de ŝia edzo, la vivo iĝis tre malfacila por ŝi. Morgaŭ mi devos frumatene leviĝi — ŝi decidis — ĉar cent florojn pluki estas temporaba laboro. Poste iri ĝis la florvendejo!

Ho ve, almenaŭ unu horon mi bezonos, ĝis mi atingos tien! Iomete ŝi kompatis sin mem, sed poste perforte ŝi pensis pri la rezulto! Ŝi faris la kalkulon. Se mi vendos je tri leoj unu floron, mi havos tricent leojn. Kun tiuj esperigaj pensoj ŝi endormiĝis.

Malbelan sonĝon ŝi havis. Estis milito. Kaj ŝi ege timis. Tute sola ŝi estis inter nekonataj homoj. Ŝi malvarmis kaj malsatis. La nekonataj homoj ebriiĝis kaj komencis kanti, aĉajn vortojn ŝi devis aŭskulti. La timo pli kaj pli grandiĝis ... Subite ŝi vekiĝis. Ekstere estis ankoraŭ mallumo. Ne eblas eklabori! — trankviligis sin mem la maljunulino. Sed reendormiĝi ŝi ne povis. Tamen ŝi perforte fermis siajn okulojn, kaj pacience ŝi atendis la mateniĝon.

Kiam ŝi komencis pluki la florojn, ŝi konstatis, ke certe eĉ pli ol cent diantoj ekfloris, do ŝi komencis elekti inter ili, ke la plej belajn florojn ŝi portu al la florvendejo. La poto estis granda kaj tre peza, sed ŝia volo estis fortega. Tre malfacile ŝi metis ilin en pli grandan sitelon, por iele povi porti la cent florojn.

— Bonan matenon, onjo Roza! Kien vi iras tiom frue matene?

— Matenon ankaŭ al ci, kara Abelo! Mi iras al la florvendejo. Mi havas cent diantojn, kaj mi esperas, ke mi sukcesos ĉiujn vendi!

— Kiom kostas unu dianto?

— Mi pensis, ke mi povos vendi unu floron je tri leoj, se mi sukcesos.

— Onjo Roza! Mi aĉetas ĉiujn cent diantojn! Sed mi prenos ankaŭ la poton, poste mi reportos ĝin al vi, ĉu bone?

— Abelo! Ĉu ci ŝercas kun mi?

— Ne, mi ne ŝercas. Jen la mono! — kaj li donis 500 leojn al ŝi. La maljunulino ne povis kredi al siaj propraj okuloj. Ŝi nur balbutis.

— Sed ... sed ... sed Abelo! Mi diris tri leojn, ne kvin!

— Onjo Roza! Mi aŭdis, sed hieraŭ mi ricevis neatendite ĉi tiun sumon, kaj fakte mi nun ne bezonas ĝin. Akceptu de mi kun amo!

Sur la vizaĝo de la maljunulino ruliĝis larmoj pro feliĉo. — Dio benu cin, Abelo! Bona knabo ci estas!

Ili ambaŭ estis feliĉaj.

La maljunulino pro tio, ĉar ŝi ricevis preskaŭ la duoblan sumon de tiu kara najbara knabo. Ho ve! Eble dum 2-3 monatoj ... mi ne devos pruntepreni monon de la bonkora najbarino. Mi estas vere bonŝanca! — konstatis la maljunulino — ambaŭ miaj najbaroj estas bonkoraj kaj honestaj homoj.

Abelo duoble ĝojis. Bonega sento estis, ke li povis helpi la najbaran maljunulinon, sed ankaŭ pro tio li ĝojis, ĉar per ĉi tiuj belegaj cent ruĝaj diantoj solviĝis lia problemo. Ĝuste hodiaŭ li volis demandi la amatan junulinon, ĉu ŝi volas edziniĝi al li. Kaj li vane pensadis, neniun ideon li havis, kian specialan donacon li prezentu al ŝi. Kiam li ekvidis la maljunulinon kaj la multegajn ruĝajn florojn, tuj li decidis, ke li aĉetos ĉi tiun grandegan bukedon. Abelo jam imagis la ridetantan vizaĝon kaj la ĝojplenan rigardon de Amanda, kiam ŝi ekvidos kaj ekscios, ke ŝi ricevas de li cent diantojn. Li jam bone konis ŝin, kaj estis certa, ke ŝi ne estus pli feliĉa, se ŝi ricevus diamanton anstataŭ diantoj!

Abelo tre atente metis la florojn en la aŭtomobilon. Li devis iri al la doktorino por kontrolo. Li decidis, ke hodiaŭ nepre li ekscios de la doktorino, kiom, proksimume, li povos ankoraŭ vivi. La kormalsano jam de jaroj turmentis lin. Tamen la medikamentoj helpis, ke la vivo estu eltenebla. Li havis animan forton, kaj li diris al la doktorino, ke li intencas edziĝi, sed li volas honeste konfesi al la amata junulino la veron.

— Abelo! Mi komprenas vin, sed neniu doktoro rajtas diri al la malsanuloj similan aferon!

— Doktorino! Vi konas min! Mi ĵuras, ke al neniu mi diros, ke vi diris al mi la veron, sed komprenu min! Estus tute nehoneste, se mi ne dirus al mia amatino la veron.

La doktorino serioze rigardis al li. Ŝi tre simpatiis kun li, ĉar kvankam li estis grave malsana, tamen, ĉiam li estis bonhumora kaj optimisma. Ŝi rememoris, kiam unufoje ĝuste li konsolis ŝin, vidante, ke ŝi havas ruĝajn okulojn pro troa plorado. Tiam li diris al ŝi: “Doktorino! Ne forgesu! Post malbona tago sekvas pli bona!” Kaj li pravis, ĉar ĝuste tiam ŝanĝiĝis ŝia vivo!

— Abelo! Se vi loĝus en Grekujo, vi povus vivi eĉ 20 jarojn! Sed ĉi tie, bedaŭrinde, la vetero ne favoras al via kormalsano.

— Doktorino! Bonvolu respondi per “jes” aŭ “ne”! Ĉu ĉi tie mi povus vivi nur ... maksimume dek jarojn?

La silento pezis.

Sed la respondo venis.

— JES!

— Dankon! — kaj li mankisis la bonkoran doktorinon.

Amanda atendis Abelon. Ŝi havis iun antaŭsenton, ke la hodiaŭa tago estos speciala. Ŝi vestis sin tre kolore, ĉar Abelo ne ŝatis, ke ŝi portu malhelkolorajn vestaĵojn. Alvenis la aŭtomobilo. Amanda preskaŭ flugis, ke ŝi renkontu lin kiel eble plej rapide. Kiam ŝi ekvidis la grandegan florbukedon, tuj ŝi pensis, ke li certe alportis ilin al la doktorino.

— Por kiu ci alportas ĉi tiujn belegajn florojn?

— Por ci, Sciureto mia!

— Por mi??? Sed ne por la doktorino? Hodiaŭ ci devas iri al ŝi por kontrolo.

— Mi jam estis.

— Dankon, dankon, dankon.

— Mi volas paroli kun ci, tre serioze.

Ili portis la diantojn al la loĝejo, kaj ili metis la poton sur la fortepianon.

Amanda! Mi amas cin!

— Abelo! Ankaŭ mi amas cin!

— Sciureto mia! Ĉu ci volas esti mia edzino? Ne! Ne respondu ankoraŭ! Ci scias, ke mi estas kormalsana. Honeste mi devas konfesi al ci, ke mi ne vivos longe. Ankoraŭ ... eble ... maksimume dek jarojn! Pripensu bone kaj nur poste ci respondu!

Amanda sentis, ke ŝia koro bimbamas pro feliĉo. Ŝi vere amis lin. Fakte ŝi ne devis pripensi. Jen, ŝia antaŭsento, ke la hodiaŭa tago estos speciala!

— Abelo! Mi volas esti cia edzino! Mi deziras, ke ni vivu kune kiel eble plej longe, sed precipe tion mi volas, ke ni vivu ĝis la morto en amo kaj paco!

Dum la nokto ĉi tiuj tri homoj ne dormis, pro feliĉo.

La maljunulino pensis pri la boneco de Abelo. Ŝi sentis grandan dankemon.

Ankaŭ Abelo sentis dankemon al la doktorino pro ŝia sincereco, sed eĉ pli granda estis lia feliĉo pro la respondo de Amanda.

La feliĉo de Amanda estis profunda. Ŝi rigardis la cent diantojn sur la fortepiano kaj sentis la amon de Abelo en sia koro. Ŝi pensadis: ĉu nun estas pli feliĉa homo ol mi, en ĉi tiu urbo?

La respondo estas nekonata, sed la vera vero estas, ke ĉiuj tri homoj estis sincere feliĉegaj.

Júlia Sigmond

Moderna vivo

SVISLANDO

Sekureco antaŭ ĉio

Ekde 2016 malpermesatas en la svisa kantono Tiĉino cirkuli en publikaj spacoj kun kovrita vizaĝo, pro sekureco publika. Tiun, kiu surhavas maskon, kaskon aŭ nikabon, oni monpunos.

Lastatempe en Lugano du 28-jaruloj decidis sin meti en la fantazian etoson irante spekti premieron de Deadpool — nova Marvel-filmo — kies superheroo laŭĝenre surhavas tut-korpan kostumon. Ili vestiĝis tiakostume kaj portis lud-armilojn.

Holivudeca epizodo

Maltrankviligite de la suspektindaj figuroj maskitaj, bona civitano rapide vokis la policon.

Skadro urĝe baris la virojn, spektakle suprensaltis kaj alterigis ilin, ligis iliajn manojn per katenoj, kaj arestis la perpleksan duopon.

Finfine la polico forlasis ilin, post simpla monpuno laŭleĝa. Ridindigis tion interveno en Interreto, responde al kio la ĝendarmoj deklaris, ke estas pli bone esti sekura ol timi publikan mokadon kaj katastrofe nenion fari. Precipe konsiderindas, ke du semajnojn pli frue tiĉina junulo estis arestita tuj antaŭ intenco pri teroraĵo, kiun li volis efektivigi en sia mezlernejo.

Marteno Ecott

korespondanto de Monato en Svislando

Moderna vivo

ALBANOJ

Tri albanoj kantokonkursis

Eleni Foureira (Kipro), Ermal Meta (Italio) kaj Eugent Bushpepa (Albanio) prezentiĝis en la Eŭrovido-Kantokonkurso 2018, kaj atingis respektive la duan, kvinan kaj dek-unuan lokon. Ermal sukcesis kun sia itala partnero Fabrizio Moro.

Eleni Foureira

La kantistino kaj dancistino — ankaŭ modistino — Eleni de multaj jaroj loĝas en Grekio kaj posedas ankaŭ grekan civitanecon. Komence Eleni fariĝis konata danke al la grupo Mystique en 2007. Timo pro diskriminacio devigis ŝin kaŝi sian albanan devenon longan tempon, sed fine la tridek-jarulino deklaris, ke ŝi naskiĝis en Fier (Albanio) kaj alvenis en Grekion kun siaj gepatroj tuj post 1990.

Eugent Bushpepa

Li venkis en la 56a Nacia Kanzon-Festivalo en Albanio — en decembro 2017 — kaj reprezentis Albanion. Per kanzono verkita de li mem kaj titolita Mall (Nostalgio) li rakontas sian personan historion pri la tempo, kiam li vivis malproksime de sia familio.

Ermal Meta

Ankaŭ naskiĝinte en urbo Fier li pasigis malfeliĉan infanecon pro malbona konduto de la patro. Kune kun la italo Fabrizio Moro li venkis en la 68a festivalo de Sanremo, kaj reprezentis Italion per la kanzono Non mi avete fatto niente (Vi nenion faris al mi).

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Moderna vivo

SEKSATAKOJ

Ĉu iras tiel la mondo?

Tutmonde disvastiĝas la movado “#AnkaŭMi” iniciatita de holivudaj stelulinoj, kiuj estis viktimoj de seksaj atakoj kaj molestoj. Rezulte de la seksatakoj kontraŭ 18 virinoj en Svedio la ĉi-jara aljuĝo de la Nobel-premio pri literaturo ne okazos.

La movado instigas la viktimojn anonci sin kaj batali kontraŭ la socio, kiu toleras kaj ne kulpigas tiujn molestantojn. La amplekso kaj rezultoj kompreneble varias laŭlande depende de sociaj tradicioj kaj nivelo de virinaj rajtoj. En Japanio la movado ne estis vigla, dum la tiej amaskomunikiloj kun amuziĝo raportis pri eksterlandaj okazaĵoj.

Altnivelulaj seksatakoj

En aprilo 2015 Yamaguti Noriyuki — la ĉefo de la Vaŝingtona Buroo de la Tokia Elsenda Sistemo, unu el la grandaj televidaj kompanioj — renkontis en Tokio la sendependan ĵurnalistinon Ito Ŝiori, kiu volis labori en lia buroo. En kelkaj suŝi-restoracioj kaj aliaj drinkejoj li drinkigis ŝin multe. Li prenis ŝin senkonscian pro ebrio al sia hotelo, kaj seksatencis ŝin. La polico enketis post la akuzo fare de Ito, kaj konvinkiĝis pri la krimo surbaze de atestoj de la drinkejo-klientoj kaj de la ŝoforo de taksio, kaj surbaze de fotoj de la gvatfotilo en la hotelo. Tamen, la arestordono kontraŭ Yamaguti estis abrupte nuligita de Nakamura Itaru — la estro de kriminala departemento de Metropola Polico — sen ia ajn klarigo, kio estas tute nekutima afero.

Oni scias, ke Yamaguti estas la aŭtoro de biografio de la ĉefministro Abe Ŝinzo, kaj lia intima konato. Aldone, Nakamura antaŭe estis ĝenerala sekretario de la kabineto de Abe.

En la vespero de la 4a de aprilo la vic-ministro Fukuda Ĵuniĉi telefonis kaj venigis raportistinon de Asahi-Televida Kompanio al drinkejo proksima al sia loĝejo. Ŝi venis kaj demandis lin pri la skandalo en la ministerio pri financo. Li devojiĝis de la temo kaj ripete diris “Ĉu mi rajtas tuŝi vian mamon?”, “Post la aprobo de la (ŝtata) buĝeto, ĉu ni faru malmoralaĵon?” kaj “Ĉu mi povus brakumi vin?” ktp. La raportistino jam de antaŭ unu jaro spertanta tiajn liajn eldirojn, portis sonregistrilon kaj registris liajn molestajn dirojn.

Reagoj

Post pluraj demarŝoj faritaj de la raportistino, Fukuda anoncis sian eksiĝon ne pro sia faro, sed pro la maleblo plenumi sian devon en tiaj cirkonstancoj. Li diris: “Mi ne havas konscion, ke mi faris ĝenan eldiron, pri kiu la alia partio povus senti malagrablon.”

Post la eksiĝo de Fukuda, la ministerio punis lin per mallaŭdo kaj redukto de lia eksiĝmono, sed la superulo Aso Taro — ministro pri financo kaj samtempe vic-ĉefministro kaj eks-ĉefministro (2008-2009) — senĉese defendis Fukuda kaj insultis la viktiman televid-raportistinon dirante, interalie: “Troviĝas opinioj, ke li falis en koketan kaptilon”. “Ĉu ne ekzistas homaj rajtoj por Fukuda?” kaj “Ne ekzistas krimo de seksaj molestoj. La afero diferencas disde murdo.”

Viktimoj akuzataj

Kiu viktimo de seksaj atakoj kaj molestoj kuraĝos anonci sin kaj akuzi atakantojn en socio, kie la viktimoj, ne la atakantoj, estas akuzataj kaj kritikataj? En Japanio oni konjektas, ke nur 4 % de la seksatakoj estas raportataj al la polico, kaj nur duono el tiuj iras al la kriminalaj kortumoj. Viktimoj fojfoje ne ricevas atenton de virinoj.

En la mondo de aktoroj kaj talentuloj la situacio estas malpli bona. Iu juna fotmodelino diris: “Ĉar seksaj molestoj estis tiel normalaj, mi neniam pensis akuzi. Se mi akuzos, mi tuj perdos laboron”. Multaj diras: “Ŝi eniris tiun ĉi mondon sciante, ke iras tiel la mondo”.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Politiko

LIGO DE PRIZREN

Grava evento de la albana historio

Antaŭ 140 jaroj reprezentantoj de kvar tiamaj otomanaj provincoj Shkodër, Manastir (nuna Bitola), Prizren kaj Janina (Ioannina), kie plejparte loĝis albanoj, kunvenis en Prizren (nun en Kosovo) por defendi siajn teritoriojn, kiujn serioze minacis Serbio, Montenegro, Grekio kaj Bulgario. Post la rusa-turka milito de 1877, laŭ la Traktato de Sankta Stefano, Otomana Imperio cedis al Serbio kaj Montenegro multajn albanajn teritoriojn kun areo de pli ol 10 000 km2, sude de Niš (nun en Serbio) kaj sude de la nuna Montenegro.

Severa vintro

Dum la severa vintro 1877-1878 centmiloj da albanoj devis forlasi siajn hejmojn kaj posedaĵojn por piede kaj ĉare vojaĝi direkte al Kosovo. Dekmiloj da ili, precipe infanoj kaj maljunuloj, mortis dum la vojaĝo aŭ estis mortigitaj de serbaj soldatoj, kiuj forbruligis tutajn vilaĝojn kaj dezertigis loĝlokojn de albanoj. Tio ege maltrankviligis albanojn en ilia tuta balkana vivospaco, kadre de la Otomana Imperio. Des pli, ke ili ne volis toleri pliajn cedojn de sia teritorio al najbaraj balkanaj ŝtatoj.

Ligo de Prizren

Antaŭ la Kongreso de Berlino, planita por la 13a de junio 1878, albanoj decidis kunveni en Prizren la 10an de junio. En la kunveno en Prizren ili fondis Ligon, kiu estis politika-administra organizaĵo, kvazaŭ aŭtonoma ŝtato tutalbana, kiu defendu la limojn de la albanaj teritorioj norde, okcidente, oriente kaj sude. La kunveno petis, ke la grandpotencoj ne permesu al balkanaj ŝovinismaj ŝtatoj forgluti pliajn albanajn teritoriojn.

Survoje al sendependeco

La agado de la Ligo de Prizren daŭris ĝis 1881, kiam la Otomana Imperio intervenis por rompi ĝin. Tiam Montenegro aneksis la urbojn Tivar (Bar) kaj Ulcinj.

Nur en la jaro 1912 kreiĝis la sendependa ŝtato de la nuna Albanio agnoskata de la grandpotencoj, kaj en la jaro 1999 Kosovo memstariĝis. Intertempe, aŭtune 1912 Serbio forglutis Kosovon kaj Makedonion, dum Grekio preskaŭ la tutan provincon Janina.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

Delegitoj de Shkodër en la Kunveno de Prizren.

[FORIGITA!: bildo]

Muzeaj konstruaĵoj de la Ligo de Prizren. Foto: BARDHYL SELIMI

Leteroj

Malĝojo (2)

Mi tre bedaŭras, ke — kiel notite en Monato, majo 2018, p. 5 — trafis s-ron Gerrit Berveling cerbinfarktoj kaj ke pro tio li devis demisii kiel redaktoro de Monato. Mi ĉiam trovis liajn artikolojn tre interesaj kaj pensigaj. Lia multjara laborado ĉe Monato kaj aliloke provizis nin per amaso da valoregaj verkoj, kaj originalaj kaj tradukaj. Dankegon al li! Li resaniĝu kiel eble plej bone!

Bruce Crisp

Kanado

Leteroj

Ĉu formo de orelo?

La artikolo Forfikuloj: inter legendo kaj realo en Monato 2018/06 p. 13 iom mirigis min. Ĉu la forfikulo en multaj lingvoj havas nomon, kiu rilatas al “orelo”, ĉar la pinĉiloj ŝajne similas al la formo de orelo? Almenaŭ al niaj infanoj oni rakontas ion alian: la forfikulo rampas, postaĵon antaŭe, en la orelon kaj per siaj pinĉiloj traboras la timpanon, tiel kaŭzante surdecon ĉe la kompatinda viktimo.

Paul Veenman

Flandrio

Leteroj

Ne brita sed dana

Garbhan MacAoidh (Monato 2018/05, p. 8-9) malpravas, dirante ke la lasta caro de Ruslando estis nepo de la brita reĝino Victoria. Tio estas tre ofta eraro. Fakte, li kaj la “fratosimila” Georgo la 5a estis nepoj de la dana reĝo Kristiano la 9a. Tamen, la edzino de la lasta caro ja estis nepino de Victoria ...

Martin Purdy

Nov-Zelando

Leteroj

Ĉu hazarde?

Iranaj ŝijaanoj havas 12 imamojn. Izraelo havis 12 filojn. Jesuo havis 12 apostolojn. La flago de Eŭropa Unio havas 12 stelojn ... Mike Pompeo, la ministro pri eksterlandaj aferoj de Usono, diktis 12 postulojn al Irano. Li serioze kredas je la milito inter la kristana okcidento kaj islamana oriento.

Ses ameŝa-spentoj de la zoroastrismo helpas Dion administri la mondon, sed ili estas kompletaj nur, kiam ili kuniĝas kun la ses arimanaj emanaĵoj. Nur tiele ekestas ekvilibro. Do, la 12 postuloj de Mike estas duone diaj, duone arimanaj. De tiuj du duonoj devenas konfliktoj kaj militoj, kaj sekve prosperas la milita ekonomio kaj eble postmilita rekonstruado.

Dum 12 000 jaroj estas tiel. La unuaj 4000 jaroj estis de Arimano, la duaj estas duone de Arimano, duone de Ahura-Mazdo, do la periodo de la enmikso de bono kaj malbono. Ni vivas en la dua periodo! Ni esperu, ke en la tria periodo, la lastaj 4000 jaroj, la homaro brakumos kaj kisos la pacon. Amen!

Said Baluĉi

Irano

Leteroj

Ĉu nekonata insekto?

Kun granda intereso mi tralegis la artikolon Multajn talentojn havas la arbaro de Renate kaj Walter Klag (Monato 2018/05, p. 14-15).

Al la foto, kiu montras sur la trunko de 25-jara frakseno la koridorojn de la larvoj de insekto, mi volus rimarkigi, ke laŭ mia opinio temas verŝajne pri insekto science nomata Hylesinus fraxini. La ineto elboras la unuan ĉefan, tiel nomatan patrinan koridoron kun malgrandaj flankaj koridoretoj, kie ĝi demetas ovojn. Elkovitaj larvoj daŭrigas la laboron, elboras flankajn koridoretojn kaj fine pupiĝas.

Mi volus aldoni, ke la folioj kaj ŝelo de frakseno estas uzataj medicine jam de antikvaj tempoj. Oni rekomendas ilin en la preventado de reŭmatismo, podagro, ostoporozo ktp. En la estinteco la ŝelo de frakseno estis uzata ankaŭ kiel anstataŭaĵo de la ŝelo de kinkono.

Julius Hauser

Slovakio

Politiko

KATALUNIO

Persekuto de instruistoj

Pasintjare, la 1an de oktobro, en Katalunio okazis referendumo pri sendependiĝo. La hispana ŝtato taksis la eventon kontraŭleĝa kaj sendis al Katalunio aparte altan nombron da policistoj. La popolo aktive — sed pace — defendis la balotejojn kun granda sukceso, malgraŭ la granda violento de la policistoj. Sekvis enkarcerigo kaj ekzilo de kelkaj politikistoj, dum la regiona registaro estas sub la regado de la ŝtato.

Nun kelkaj instruistoj estas jure persekutataj pro pritraktado de la okazintaĵoj de la unua de oktobro en la lecionoj. Speciale menciindas naŭ instruistoj de la mezlernejo El Palau [el paláŭ] de la urbo Sant Andreu de la Barca [sant andréŭ de la barka], kiuj spertas apartan premon.

Akuzo pri malam-delikto

La mezlernejo troviĝas apud granda kazerno de Guardia Civil, kaj gefiloj de policanoj studas tie. Kelkaj el tiuj mezlernejanoj denuncis, ke la instruistoj pritraktas en la lecionoj la eventojn de la 1a de oktobro kaj la prokurorejo akuzis ilin pri malam-delikto. Ili estas nuntempe juĝataj.

Agresema premado

Krome, la hispana registaro iniciatis propran punproceduron kontraŭ la naŭ instruistoj, kies nomojn kaj fotojn publikigis kelkaj hispanismaj amaskomunikiloj. Aldone al ĉio ĉi, la estro de la hispanisma partio Ciudadanos (Civitanoj) publikigis iliajn nomojn kaj fotojn ankaŭ pere de Tvitero. La rezulto estas agresema premado flanke de la hispanisma sektoro. Laŭ la frato de unu el tiuj instruistoj “nur kelkaj tagoj estis bezonataj por detrui personon, emocie ruinigi ĝis ne-reira punkto”.

Subtenoj

La afero vekis indignon flanke de granda parto de la kataluna socio, kiu subtenas la naŭ instruistojn. La kampanjo Ankaŭ mi estas instruisto de El Palau! furoras en sociaj retoj, kaj surstrate lernantoj manifestaciis akompane de siaj gepatroj kaj instruistoj.

La instruistoj ricevis ankaŭ internacian subtenon: ekzemple, de Komitato por Defendo de la Revolucio en Tunizio.

Ferriol Macip Bonet

korespondanto de Monato en Katalunio

Scienco

ITALIO

Skeleto reaperis en Pompejo post 2000 jaroj

Viro provis eskapi per ĉiuj siaj fortoj de la detrua erupcio de la vulkano Vezuvio, sed ne sukcesis sin savi: dum li forkuris, ŝtonego pezanta 300 kilogramojn abrupte trafis kaj eĉ senkapigis lin. La fakto okazis en 79 p.K., okaze de la lasta kaj sendube plej fifama erupciego de Vezuvio (vulkano dormanta, sed ankoraŭ aktiva, ĉe la sud-itala urbo Napolo). La viktimo estis 35-jaraĝa viro kun malsana kruro, kio probable kontribuis al la malrapidiĝo de lia kuro. Kiam li forlasis sian domon, lin frapis granda nubo konsistanta el laferoj kaj cindro, en loko de Pompejo situanta ie inter la strateto de Balkonoj kaj tiu de Arĝenta Geedziĝo, ene de la 5a areo.

Artrito

Grundo kovris dum preskaŭ du jarmiloj ties skeleton, pro tio ni ne havas lian muldaĵon (kio haveblas por pluraj aliaj personoj mortintaj tiam). Estas tamen lia preskaŭ kompleta skeleto surprize bone konservita sub la ŝtonego, kio estas el scienca vidpunkto eĉ pli rimarkinda. La sola mankanta parto, kiun esploristoj plu serĉas, estas lia kranio. Se oni trovus ĝin, ja eblus rekonstrui la tutan aspekton de la viro, kiu laŭ la unuaj analizoj estis alta 1,65 metrojn kaj suferis pro artrito. Sur lia tibio restas fakte spuroj de osta afekcio. “Temas pri senprecedenca kaj nekredebla scienca malkovro”, komentis la estro de la itala ministerio pri kulturaj valoraĵoj, Dario Franceschini.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Scienco

IMUNOTERAPIO

Ĉu estonteca sanigilo por ĉiuspecaj tumoroj?

Fakuloj en Usono, perdinte ĉian esperon, antaŭvidis, ke iu pacientino vivos maksimume tri pliajn monatojn. Sed post du jaroj ŝi centprocente resaniĝis, sen iu ajn signo de tiu tumoro, kiu estis senkompate mortiganta ŝin. Kiel tio eblis? Ĉu okazis miraklo? La vero estas, ke la kuracistoj sukcesis trakti la virinon, suferantan pro mama kancero, per noveca terapio, kiu fakte implicis la pumpadon de 90 miliardoj da imun-ĉeloj en ŝian korpon — kaj tio ŝajne plene funkciis.

Metastazoj

La virino, kiu loĝas en Florido, havis kanceron je progresinta stadio. Ĝin ne eblis kuraci per konvenciaj metodoj. Tumora maso estis detektita ankaŭ en ŝia hepato, dum aliaj metastazoj estis disvastiĝintaj al pluraj aliaj partoj de ŝia korpo: la fino por tiu malsanulino do ŝajnis pli kaj pli proksimiĝi. “Temas pri traktado elpensita ĝuste por tiu persono”, klarigis doktoro Steven Rosenberg, estro de Nacia Instituto pri Kancero (angle National Cancer Institute), sed similaj imunoterapioj povus esti haveblaj iam kaj efiki por ĉiuspecaj tumoroj. La okazo estas nekredebla, verŝajne senprecedenca. Tamen en la nuna fazo la traktado, spite al la bonega rezulto ĉi-foje atingita, plu estas difinata eksperiment-tipa. Ĝi ankoraŭ postulas multajn provojn kaj testojn antaŭ ol oni povos vastskale ĝin utiligi.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco”

Lingvo

MINORITATAJ LINGVOJ

Okcitanlingva “insulo” en suda Italio

La lingvo de la “korteza amo”, kiun uzis la mezepokaj trobadoroj, supervivas nesuspekteble en Kalabrio, unu el la plej sudaj provincoj de Italio, kaj pli precize en la vilaĝo Guardia Piemontese (okcitane La Gàrdia). Temas pri komunumo konsistanta el 1600 loĝantoj, en la provinco Cosenza. La loka idiomo, itale dialetto guardiolo, estas variaĵo de la okcitana, hind-eŭropa latinida lingvo — el la gaŭloromanida subgrupo — konata ankaŭ kiel provenca. Oni renkontas ĝin en kelkaj regionoj de suda Francio (ekzemple Provenco, Lazura Bordo, Langvedoko, Pireneoj) kaj en la okcitanaj valoj de la nord-italaj regionoj Piemonto kaj Ligurio

Kiel eblas, ke la okcitana lingvo vivas ankaŭ en unuopa vilaĝeto de fora suda Italio, tiel malproksime de Francio kaj nord-okcidenta Italio?

Du teorioj

Eble Guardia Piemontese ŝuldas sian originon al la fuĝado de valdanoj (subtenantoj de la religio starigita de Pierre Valdo, aŭ Vaudès), kiuj, en partoj de la 12a kaj la 13a jarcentoj p.K., forlasis la piemontajn valojn por eskapi el persekutado fare de inkvizicia tribunalo.

Tamen aliuloj subtenas malsaman teorion, laŭ kiu temis pri ekonomia migrado de valdanoj en la unua duono de la 14a jarcento p.K., pro la tiama troloĝateco de la teritorioj, de kiuj ili devenis. Sendubas, ke en Kalabrio la okcitanparolantoj vivis pace ĝis la duono de la 16a jarcento p.K., kiam ili estis viktimoj de violenta persekutado, pri kiu oni hodiaŭ plu parolas kun teruro. Post kiam la valdanoj de Piemonto kaj Kalabrio aliĝis oficiale al la protestanta eklezio (antaŭe ili estis “sendependa” religia grupo), la eklezio de Romo decidis kontraŭbatali ilin kiel ajn. La 5an de junio 1561 tial komenciĝis tre severa subpremo ankaŭ en la kalabra vilaĝo Guardia Piemontese (kiu, spite al ŝajnoj, ne estas en Piemonto, sed ja ŝuldas sian nomon al la regiono, de kiu ĝiaj valdanaj civitanoj devenis).

Konvertiĝoj

La koncerna subpremo daŭris 11 tagojn kaj estis tiel perforta, ke ĝi indulgis eĉ ne infanojn. Oni kalkulis, ke 2000 homoj estis entute mortigitaj (iuokaze eĉ buĉitaj, ŝtiparumitaj ...) en tiuj batalaj tagoj. La sango verŝita estis tioma, ke la ĉefa pordego de Guardia Piemontese kaj la centra placo estis respektive nomitaj, por estonteca memoro, Porta del sangue (Pordego de sango) kaj Piazza della Strage (Placo de la masakro).

Post tiu kruela ago, la loĝantaro de Guardia Piemontese estis submetita al kontrola reĝimo, por ke estu klare, ĉu la konvertiĝoj, je kiuj la supervivantoj estis devigitaj, estis sinceraj aŭ nur ŝajnaj. Pluraj loĝantoj decidis eskapi el Kalabrio kaj trovis ŝirmon en la piemontaj valoj, ĝuste en la samaj lokoj, el kiuj iliaj prauloj antaŭ kelkaj jarcentoj estis elmigrintaj.

Kulturaj eventoj

Ekde 2008, ĉiujare en la 5a de junio, oni celebras la Tagon de Memoro pri tiuj tragikaj faktoj, sed ankaŭ por disvastigi la valoron de toleremo kaj de interreligia, ekumenisma dialogo. Tamen la okcitanaj kaj valdanaj radikoj de la komunumo esprimiĝas dum la tuta jaro per diversaj iniciatoj kaj kulturaj eventoj: festivalo de okcitana muziko, okcitana semajno, lecionoj pri okcitana lingvo ktp.

Apud la Pordego de Sango troviĝas la sidejo de la asocio Giovan Luigi Pascale, kun riĉaj muzeo kaj biblioteko. En ĉi tiu kultura centro, malfermita en 1983 okaze de ĝemeliĝo inter Guardia Piemontese kaj Torre Pellice (apud Torino), eblas spekti ankaŭ kelkajn filmetojn pri la masakro de 1561. Sendepende de siaj historio kaj tradicio, nun Guardia Piemontese estas rimarkinda turisma loko ĉe Tirena Maro, fama ankaŭ pro siaj belaj banejoj.

Laŭ iuj fontoj 34 elcentoj de la lokuloj regas ankoraŭ, krom la norman italan, ankaŭ la okcitanan idiomon de Guardia Piemontese. Esploristoj pri itala dialektologio dividis la loĝantojn laŭ aĝaj kategorioj kaj poste proponis demandaron al ili. La rezulto estis, ke notinda procentaĵo de la loĝantaro efektive deklaris, ke ĝi scipovas bone kaj uzas tiun antikvan okcitanan lingvon ĝis nun.

Parolata hejme kaj kun amikoj

Tute alian opinion havas la lingvisto Pietro Monteleone. En sia artikolo Per una identità di Guardia Piemontese tra dati demografici, riscontri, memoria e territorio (Por identeco de Gardia Piemontese per demografiaj datumoj, reagoj, memoro kaj teritorio) li alvenis al la konkludo, ke la loka loĝantaro de Guardia Piemontese, ĝis eĉ du trionoj, ĉiam esprimas sin okcitanlingve kaj hejme kaj kun amikoj. La okcitana idiomo de Guardia Piemontese daŭras esti — li asertas — la plej kutima komunikilo por plej multaj civitanoj.

Alia metodologio uzata estis la distribuado de skribita populara rakonto. Oni proponis ĝin itallingve al la loĝantoj, kiuj estis siavice petitaj traduki voĉe tiun tekston al la loka okcitana. Oni registris la diversajn versiojn kaj tiuj estis poste komparataj kaj pristudataj. Ili tre similis kaj montris la konon de apartaj gramatiko kaj sintakso, ege malsamaj ol tiuj de la itala lingvo kaj de la loka kalabria dialekto parolata en aliaj vilaĝoj kaj urboj de la regiono.

Iuj ekzemploj pri la loka vorttrezoro? Quiau (ŝlosilo; itale chiave, okcitane clau), nuèit (nokto; itale notte, okcitane nuèch, nuèit), chantar (kanti; itale cantare, okcitane cantar, chantar), chabra (kapro; itale capra, okcitane cabra, chabra, craba), lenga (lingvo; itale lingua, okcitane lenga), piaça (placo; itale piazza, okcitane plaça), pònt (ponto; itale ponte, okcitane pont, pònt), guieisa (eklezio, kirko; itale chiesa, okcitane glèisa, glèia).

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Scienco

ITALIO

Stomaka akvobalono por maldikiĝi

Alvenas en Italion aparte efika sistemo por perdi pezon, kiu jam estis sukcese uzita en aliaj landoj de la mondo. Temas praktike pri gastra balono, kiun oni glutas samkiel pilolon komence de la traktado kaj kiu post ĉirkaŭ kvar monatoj eliras nature el la korpo, ene de homaj fekaĵoj. La produkto, kiu nomiĝas Elipse, estis prezentita komence de junio 2018 en Milano kaj oni priskribas ĝin kiel la unuan balonon kun ĉi tiaj novecaj trajtoj. Fakuloj rekomendas ĝin al dikaj personoj, kies korpomasa indico (BMI) egalas al — aŭ pli altas ol — 27, precipe se ili jam provis sekvi dieton sen tamen atingi la deziratan rezulton.

Talia mezuro

Laŭ nunaj donitaĵoj, en la itala duoninsulo triono de la plenkreskuloj pezas tro, dum la problemo de vera dikventreco tuŝas ĉirkaŭ 6 milionojn da homoj. Ĝis nun, pli ol 4000 individuoj jam estis kuracataj pere de Elipse tutmonde. Oni konstatis mezuman maldikiĝon de 13-15 kilogramoj ene de 120 tagoj, kun perdo de 15 % de la totala pezo kaj 8 cm laŭ la talia mezuro. Aparta esploro, eldonita en la revuo Surgery for Obesity and Related Diseases, montris, ke pacientoj perdis averaĝe 50,2 % de sia troa pezo kaj 14,6 % de sia entuta korpa pezo. Krome pliboniĝis aliaj indikiloj pri homa sano, kiel ekzemple la kvanto de trigliceridoj kaj glukozo en la sango.

Akvo tra la tubeto

Elipse havas la formon de kapsulo kaj enhavas gastran balonon (memkompreneble malpufan). Ĝiaj dimensioj do estas tiuj de iu ajn glutenda medicinaĵo, sed al ĝi la medicinistoj fiksas specon de tre maldika tubo. Kiam la produkto estas finfine enigita en ies stomakon, ĝi estas plenigata je akvo tra la tubeto (kiu poste estas disigata de la balono kaj eligata per la buŝo). Fine de la proceduro, la enstomaka balono estas atinginta la grandecon de grapfrukto. Kontraŭe, okaze de la tradiciaj gastraj balonoj pasintece uzataj, necesis enhospitaliĝi kaj oni bezonis endoskopan operacion, kiu postulis eĉ anestezon.

Dietikistoj je dispono de pacientoj

La uzo de tiu ĉi metodo por maldikiĝi estas parto de programo, kiu intencas, danke al la paralela helpo de fakula teamo kaj al la sento pri sateco kaŭzata de la balono, ŝanĝi la manĝajn kutimojn de pacientoj. La programo antaŭvidas, ankaŭ en la fazo sekvanta la forpelon de la balono, la ĉeeston de aro da dietikistoj je dispono de pacientoj: ili kleriĝis tiurilate kaj do havas apartan kompetenton kaj ĉiujn necesajn kapablojn por prizorgi homojn post la elpelo de la gastra balono pere de ilia ekskremento.

En Romo, kie la projekto jam komenciĝis, ekzistas 15 nutraj kuracistoj, kiuj jam aliĝis al la projekto; en Sicilio oni nombras sume 20, dum aliaj ekaperas nun kaj pretas proponi tiun utilan servon en Lombardio, Emilia-Romagna kaj aliaj regionoj.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco”

Moderna vivo

MONTOGRIMPADO

Nepalanoj iris al la pinto

Du nepalanoj, la 48-jara viro Kami Rita Sherpa kaj la 44-jara virino Lhakpa Sherpa, en marto surgrimpis la monton Everesto respektive por la 22a (monda rekordo) kaj la 9a fojo (virina rekordo), portante oksigenon.

S-ro Kami estas profesie trejnita montgvidisto, kaj s-ino Lhakpa estas dommastrino. En la komenco ŝi helpis montogrimpistojn kaj okupiĝis pri kuirejaj taskoj.

Kami Rita kaj Lhakpa Sherpa

Kami komencis la aventuron kun sia teamo, kaj la 16an de majo li atingis la pinton de Everesto — konata en Nepalo kiel “Sagarmatha” — la plej alta monto en la mondo, 8848 metrojn super la marnivelo.

La unuan grimpadon li faris en 1994, kiam li estis 24-jarulo. Unu el liaj atingoj okazis en 2016 sur la ĉina flanko de la monto. La antaŭaj rekorduloj estis Apa Sherpa kaj Phurba Tashi Sherpa, kiuj ne plu grimpas.

Kami sciigis, ke li intencas grimpi Evereston 25 fojojn. Li diris, ke li volas tion fari nur pro sia pasio grimpi tiun monton, kaj ne pro iu celo rompi rekordojn.

Ankaŭ Lhakpa atingis la pinton la 16an de majo. Ŝia unua ekspedicio okazis en la jaro 2000, kaj la nuna rekordo indikas la plej multajn sukcesojn fare de virino. Ŝi nuntempe loĝas en Usono.

Angla vorto

La ŝerpoj estas famaj kiel gvidantoj de montaraj ekspedicioj, kaj la plimulto el ili venas de la distrikto Solukhumbu kaj de aliaj proksimaj regionoj.

Al la angla lingvo enkorpiĝis la vorto “sherpa” kun la signifo “tre forta anonima laborulo, kiun ofte oni ne bone taksas”, ĉar la ŝerpoj multe helpas homojn el ĉiuj mondopartoj por sukcesigi iliajn klopodojn atingi la plej altan monton en la mondo.

Everesto-pasio

En la sama tago 94 fremdaj grimpistoj atingis la pinton de Everesto. La brito Kenton Cool faris tion la 13an fojon, kaj tiel Britio elstaras kiel la lando kun plej multaj sukcesaj grimpadoj.

Pli ol 400 montogrimpistoj atingis Evereston en la printempo kaj somero de 2018.

Navin Shrestha

korespondanto de Monato en Nepalo

Eseoj

APOTEOZADO

Kiel konsoli animojn de militmortintoj?

Mia patro, Isikawa Ĵiro, fariĝis dio. Li estis apoteozita kiel dio, Isikawa Ĵiro-no-mikoto en la sanktejo Yasukuni en Tokio. Ĉar en ŝintoo, la japana indiĝena religio, la sufikso, no-mikoto signifas dion, li estas aŭtentika, respektinda dio, eĉ se preskaŭ senpova. Fakte, li estis unu el la 2,46 milionoj da mortintaj soldatoj kaj militservintoj, kiuj estis adorataj en Yasukuni ekde la interna milito en 1853 ĝis la fino de la pacifika milito en 1945.

La esenco de ŝintoo estas animismo, kiu trovas ĉie animon kaj adoras ĝin kiel dion. Ne nur herooj, heroinoj, ankaŭ animaloj, montoj, riveroj, gigantaj rokoj kaj grandaj arboj estis diigitaj kaj adorataj.

Venĝo

Ĉar la japanoj timis la venĝadon de tiuj, kiuj mizere aŭ tragike mortis, ili do konstruis sanktejojn (jaŝirojn) por la animoj de tiuj mortintoj, fojfoje eĉ de siaj malamikoj, kaj konsolis tiujn diigitajn mortintojn, kaj preĝis, ke la dioj ne plagu, sed protektu ilin. En la tuta lando ekzistas ĉ. 80 000 ŝintoaj jaŝiroj, grandaj kaj malgrandaj. Tiuj sanktejoj, inkluzive de Yasukuni, estis fonditaj en la manieroj supre priskribitaj. Tamen, modernaj japanoj jam ne timas la venĝadon kaj nur riverencas antaŭ la sanktejoj.

Dronigita, savita

Kial mia patro, ne soldato, sed nur dungito de monopola ferprodukta kompanio, estis diigita en Yasukuni? Kaj kial mia patrino kaj mi ne vizitas la sanktejon? Jen, mia familia historieto pri tio. Dum la dua mondmilito li laboris por konstrui ferfabrikon en Borneo, Indonezio, okupata de la japana armeo. Ĉar en 1944 jam la milita situacio malboniĝis, li decidis reveni hejmlanden. Dum la navigado lia ŝipo estis dronigita de usona submarŝipo proksime de Filipinoj, sed feliĉe li estis savita de japana ŝipo, kaj revenis hejmen kun negrava vundo. Li estis metita en mararmea hospitalo. Malgraŭ lia resaniĝo la mararmeo ne elhospitaligis lin, por ke li ne malkaŝu la dronigon de la ŝipo, kio estis milita sekreto. Dum la enŝlosado sub malbonaj kondiĉoj la patro infektiĝis je disenterio kaj mortis jarfine.

Sen riverenco

Poste mia patrino ofte diris al mi, ke mia patro estis mortigita ne de la usona armeo sed de la japana mararmeo. En 1959 la registaro decidis disdoni al ni pension por postlasita familio, kaj samtempe la registaro kaj la sanktejo Yasukuni apoteozis lin. Ĉagrenite de la japana armeo kaj registaro, mia patrino neniam vizitis Yasukuni-on. Mi vizitis ĝin kaj ĝian apartenantan militmuzeon, sed ne riverence preĝis. Mi simpatias al la soldatoj, kiuj pereis en la aziaj landoj aŭ sur la sudaj insuloj de Pacifika Oceano, kun adiaŭaj vortoj al militkolegoj, “Ni renkontiĝu ĉe Yasukuni”. Sed mi ne aprobas la ŝintoan kaj politikan karakteron de Yasukuni, kaj precipe ekspozicion de la muzeo, kiu pravigas la japanan invadon en aziaj landoj.

Sendependiĝo

Laŭaspekte la nuna Japanio estas laika ŝtato, en kiu religio kaj politiko estas severe apartigitaj, sed tiurilate Yasukuni elvokis amasan diskuton kaj antagonismon enlande kaj eksterlande. Post la dua mondmilito Yasukuni estis apartigita de la administrado de la ŝtato, kaj sendependiĝis, sed ankaŭ poste la registaro efektive engaĝiĝis en ĝi. En 1978 Yasukuni apoteozis A-klasajn militkrimulojn kiel martirojn inkluzive de Toĵo Hideki, kiu kiel eksĉefministro komencis la pacifikan militon. Ili estis ekzekutitaj post verdikto de la milita tribunalo de la aliancaj landoj, kaj de tiam Yasukuni fariĝis ne nur cenotafa sed ankaŭ politika institucio.

En multaj landoj troviĝas memormonumentoj pri militmortintoj, kaj alilandaj ŝtatestroj kutime vizitas ilin por omaĝi al la mortintoj. La japana ĉefministro Abe Ŝinzo omaĝe vizitis tian monumenton en Pollando en 2013. Tamen preskaŭ neniu alilanda ŝtatestro vizitis Yasukuni-on, ĉar ĝi estas politike kaj diplomatie problema institucio.

La sanktejon jare vizitas ĉirkaŭ 8 milionoj da japanoj kaj turistoj. Ĉiujare en aprilo kaj oktobro okazas ceremonioj, kaj la 15an de ĉiu aŭgusto, memortago de la fino de la dua mondomilito, vizitas multaj adorantoj kaj politikistoj, kaj ofte la ĉefministro. Tamen, tiajn vizitojn de la ĉefministro kaj politikistoj, Ĉinio kaj Koreio akre antipatiis kaj priprotestis. Ankaŭ aliaj landoj, inkluzive Usonon, kritike reagis.

Memormonumento

Dekstruloj kaj reviziistoj, kiuj aprobas la militisman japanan historion, rigardas la sanktejon Yasukini kiel sian spiritan bazon, sur kiu ili organizu sian movadon por rekonstrui fortan kaj gloran regnon. Sed por ili estas bedaŭrinda fakto, ke la antaŭa kaj nuna imperiestroj jam ne vizitis la sanktejon pro la apoteozado de A-klasaj militkrimuloj. Antaŭ 15 jaroj la registaro organizis komitaton por studi la konstruon de nova memormonumento pri militviktimoj, sen militkrimuloj kaj sendepende de iu ajn religio anstataŭ Yasukini, sed la projekto baldaŭ forvaporiĝis.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Literaturo

NOVELO

Sentabaka mateno

— Rolfo! Rolfo! Vekiĝu! ’stas maten’! Venu! Jen via matenmanĝo!

La voĉo de Jolanda muzikas. Ĝi altiĝas, malaltiĝas, sonas kiel kanteto. Kiom mi ŝatas tiun voĉon! Ĝi vibras je amo. Amo al mi. Mi kuras kuirejen al ŝi. Plenplenas la ĉiutaga vivo je tiuj etaj feliĉoj.

Dum mi manĝas, Jolanda sidas ĉe la kuirejotablo, trinkante sian kafon, rigardante siajn hodiaŭajn leterojn. Ŝi foliumas, duonvoĉe legas kelkajn frazojn.

— Nepre mi iru al la urbodomo. Tute ne klaras tiu afero. Se ili deziras detrui nian domegon por konstrui bibliotekon, nu, kial ne. Volonte mi enloĝiĝus en la novan amasloĝejon. Mi vizitis ĝin. Pli modernan, pli sunan. Nu, bone. Sed la venonta luprezo malsimilas al tiu menciita al mi du monatojn antaŭe. Ili ne rajtas ŝanĝi ĝin, ĉu?

Nenian respondon ŝi atendas. Ŝi plu paroladas, parolo fluas el ŝia buŝo, senĉese, kiel akvo el krano. Malnova vatita enhejma robo vestas ŝian grasetan korpon. El ŝia nekombita hararo pendas tufetoj ĉirkaŭ ŝia ronda vizaĝo. Nudas la piedoj en pantofloj ornamitaj per etaj floroj. Unu piedo malkontente frapetas. Kiam ŝi tiel nervoziĝas, ofte prenas ŝi cigaredon. Poste fetoras ŝi je malvarma tabako. Abomenas mi. Kian plezuron homoj ĝuas fumante? Nekompreneble. Tamen, mi nepre eltenas la tabakaĉon de Jolanda. Neniel mi volus, ke ŝi ĉesu fumi.

Mi stariĝas antaŭ la fenestro kaj montriĝeme rigardas eksteren. Vidu, Jolanda. Sennubas la ĉielo, ravas la vetero. La rigardo de Jolanda sekvas la mian.

— Nu, nenion eblas fari hodiaŭ. Dimanĉe fermita estas la urbodomo. Morgaŭ iros mi. Vi pravas, Rolfo, ni iru promeni en la parko, tiel ni distriĝu for de ĉiuj zorgoj.

Jolanda foriras en la banĉambron. Kiel kutime, longegan tempon ŝi bezonas por prepari sin. Ŝi rifuzas, ke mi tiam eniru la banĉambron. Sen vidanto ŝatas virinoj beligi sin. Plenplenas la banĉambro per flakonoj, tuboj, potoj, ĉiuformaj kaj ĉiugrandaj, kiuj forte odoras je sapo, alkoholo, acetono, floroj. Kiel utilas tiuj aĵoj? Unu el la multnombraj misteroj ĉirkaŭ ni.

Ho, Jolanda. Kiam mi pensas pri vi, plirapidas mia pulso. Neniam, neniam vin mi forlasos. Iam, antaŭlonge, mi sentis, ke vi ne plu tiom amas min, ke vi ekpensas pri disiĝo. Tiam invadis min teruro. Neeltenebla timo. Senlima malespero. Sen vi, Jolanda, la mondo fariĝus nigra nubo, kie mi neniel pluvivus. Sen vi mi bonvenigus la morton, kiam ĝi alproksimiĝus, kiam mi sentus ĝiajn krifojn lante disŝiri mian ventron, dispecigi miajn organojn. Mia lasta penso estus pri vi. Kaj nun, Jolanda, nur por vi batas mia koro. Mia ununura donaco al vi estas mia amo. Tuta, absoluta, eterna amo. Nenion mi postulas de vi, krom vivi apud vi ĉiutage. Mia nura celo, mia perfekta feliĉo.

Finfine pretas Jolanda. Hodiaŭ odoras ŝi je plaĉa nova parfumo, en kiu ŝvebas jasmeno kaj narciso. Antaŭ ol eliri, kiel kutime ŝi atente rigardas sin en la granda spegulo de la enirejo. Ŝia longa mantelo el malhela lano. Novaj belegaj botoj, kiuj bonodoras je nova ledo.

La parko bonvenigas nin per odoro de herbo malseka pro roso. Foliriĉaj malhelaj arbetoj arigas sin rande de la herbejoj, kie tulipoj kaj hiacintoj desegnas sinuajn helajn rubandojn. La tuta plantaro varmiĝas sub la sunradioj. Mi sentas la limfon suprenrampi laŭ trunkoj kaj tigoj. Mi tremetas, iomete frenezigita de la ĉiea printempa viglo.

Jolanda ne estas sportema; ŝi ŝatas trankvile promeni laŭ la sablaj padoj. Male, mi ŝatas iom forflankiĝi kaj ĉirkaŭvagi. Scivolo pelas min, ĉar kelkfoje troveblas strangaĵoj en la veproj. Ne tro malproksimiĝi, por ke Jolanda ne sentu sin sola. De tempo al tempo reveni al ŝi. Paŝi flanke de ŝi, laŭ ŝia kvieta ritmo. Feliĉi.

Subite, mi rimarkas ravan inon, kiu iras malsamdirekte sur nia pado. Perfekta korpo, miriga pro sano kaj juneco. Flekseblaj membroj. Irmaniero tiel flua, kiel naĝado. Ondiĝantaj gluteoj. Moskeca parfumo atingas min. Sovaĝa vira deziro plenigas mian korpon. Ĉu mi kuru al tiu nekonata ino? Kompreneble ne. Mi ekrigardas al Jolanda. Ŝi estis rigardanta alidirekte kaj nenion rimarkis.

Reveninte en la korton de nia domego, ni renkontas najbarinon, sinjorinon Blumental. Magreta korpo kaŝita per longa eluzita mantelo, kun rando de maldensa kunikla pelto. Ŝuoj kun altaj kalkanumoj, kruclaĉitaj sur gracilaj maleoloj. Surgrunde ĉe si ŝi metas sian malplenan pajlan korbon, en kies fundo kuŝas malnovaj ĵurnalopecoj, uzitaj por paki fiŝaĵon. Sinjorino Blumental estas eĉ pli babilema ol Jolanda, sed almenaŭ ŝi ne fumas.

Mi delonge scias, ke najbarinoj ŝatas kunparoli meze de la korto. Preskaŭ ĉiutage okazas. Kutime temas pri trankvila dialogo, interplektaĵo de dolĉaj voĉoj. Ofte aŭdiĝas ridoj. La rido de virinoj pensigas min pri akvofalo, sinsekvaj gutoj de muzikaj notoj. Ĉiam, kiam mi aŭdas la ridon de Jolanda, ekbatas mia koro pro plezuro.

— Jes, ankaŭ mi ricevis leteron hodiaŭ. Ĉi tie en mia poŝo, rigardu. Kio? La luprezo en la nova amasloĝejo? Kiom? Terure! Rigardu! Mia luprezo preskaŭ duobliĝus! Nekredeble! Neeble! Honesta civitanino mi ĉiam estis. Ĉiam miajn impostojn mi akurate pagis. Kaj nun, tio! Honte! Vere honte!

La voĉo de sinjorino Blumental akutiĝas. Ŝi kriaĉas, ŝiaj vortoj rapidas. Ŝi sonas kiel kolera grandega birdo. Ankaŭ Jolanda ekkrias. Ili staras vidalvide kaj kunkrias. Mi tute ne timas, ĉar mi klare sentas, ke ili ne koleras unu al la alia. Mi distingas la akran voĉon de sinjorino Blumental, la malakutan, pli lantan voĉon de Jolanda. Iliaj voĉoj alternas, kelkfoje kolizias, kiel kontraŭaj ondoj.

Senfinas. Ili tute forgesis min. Miaj kruroj laciĝas pro la kurado en la parko. Mi ŝatus ripozi, sed en la korto oni ne rajtas malstreĉiĝi sur la grundo.

La rigardo de sinjorino Blumental trapasas min. Mi konscias, ke ŝi ne rigardas min, mi nur estas ĉi tie, antaŭ ŝiaj okuloj. Tamen, mi atente rigardas ŝin per fiksa rigardo. Ŝi silentas etan momenton, iomete kliniĝas, etendas sian manon kaj ridete tuŝetas mian kapon.

— Belegan hundon vi havas, Jolanda. Kia plaĉa rufa koloro.

Laure Patas d’Illiers

Moderna vivo

SLOVAKIO

Slovaka “Sokrato”

La pitoreska slovaka montvilaĝeto Terchová [terĥova] — troviĝanta ne malproksime de la urbo Žilina [ĵilina] (ĉ. 200 km norde de Bratislavo) — estas la naskiĝloko de Juraj Jánošík [janoŝik] (1688-1713). Laŭ kelkaj, li estis granda heroo de la malgranda slovaka popolo; laŭ aliaj, nur simpla vilaĝa rabisto simila al la anglo Robin Hood (vidu la artikolon De fago al fago en Monato 2013/07, p. 7).

Ne multaj scias, ke en Terchová naskiĝis — antaŭ 300 jaroj, kaj kvin jarojn post la morto de Jánošík — la slovako Adam František Kollár [frantiŝek kolar], kortegano kaj konsilisto de la imperiestrino Maria Tereza de Aŭstrio (1717-1780).

Multflankeco

Kollár estis bibliotekisto, historiisto, pedagogo, filologo, plurlingvulo, publicisto, agnoskita sciencisto kaj beletristo. Li naskiĝis la 17an de aprilo 1718 en la familio de malriĉa kamparano. Li sukcese atingis abiturientan diplomon en jezuita gimnazio, kaj poste li studis filozofion, teologion kaj orientajn lingvojn en Vieno. Li tamen forlasis la jezuitan ordenon. Pro sia multflankeco li estis nomata Sokrato, ĉar li scipovis la slovakan, ĉeĥan, latinan, grekan, germanan, nederlandan, hungaran, hispanan, polan, rusan, belorusan, francan, italan, ĉinan, araban, hebrean, turkan, persan kaj aliajn lingvojn. Li komencis labori en la imperiestra biblioteko ĉe la prefekto Gerhard van Swieten, kiu estis bibliotekisto, sed precipe privata kuracisto de la imperiestrino Maria Tereza de Aŭstrio. Kollár mortis en 1783 en Vieno.

Verkado

Post la sepjara milito (1756-1763) Maria Tereza venis al la konkludo, ke la soldataro kaj la ekonomio de la malforta hungara reĝlando bezonas reformojn, pri kio helpis ŝin precipe Adam František Kollár, kiu estis kortegano-konsilisto de la imperiestrino en la kampoj de instruado kaj juro. Sian tutan vivon Kollár multon studis, kaj laboris en biblioteko. Li preparis la reformon de latinaj gimnazioj (1774) kaj estis kunfondinto de la imperiestra akademio de orientaj lingvoj (1778). Li eldonadis la dusemajnan gazeton Privilegiaj anoncoj, ellaboris grandan sisteman katalogon de teologiaj presaĵoj, verkis tri lernolibrojn pri la lingvoj latina (1774-1775) kaj turka (1756), preparis antologion de persa literaturo (1778), tradukis plurajn fremdlingvajn librojn kaj verkis diversajn historiajn monografiojn kaj librojn. En siaj libroj Kollár postulis abolon de duonsklaveco, devigon al la nobelaro pagi imposton, kaj religian liberecon kaj egalecon por ĉiuj civitanoj. Ne mirinde do, ke la nobelaro kontraŭis lin, kaj liaj libroj estis malpermesitaj kaj publike bruligitaj en Bratislavo. La nobelaro atakis precipe lian ne-moŝtan devenon. Li estis nomata povrulo el vilaĝa sterko, kiun oni devas ekzili.

Nobeleco

Li estis nobeligita en 1775 (Kollár de Keresztény) kaj imperiestrino Maria Tereza estis baptopatrino de lia filino, kiun li nomis Maria Tereza. Lia filineto, bedaŭrinde, post unu jaro forpasis.

Kollár estis eksterordinara homo en la slovaka intelektularo, klerulo kun eŭropa sinteno, kiu havis grandan karieron kaj la personan favoron de la imperiestrino. Pri liaj agadoj memorigas en lia naskiĝvilaĝeto Terchová daŭra ekspozicio en kultura domo, la nomo de baza lernejo kaj infanĝardeno, stratnomo kaj lia statuo en la komunuma oficejo. Krome, la slovaka publika televido preparis specialan popularinstruan filmon titolitan Du viroj el Terchová, dediĉitan al Kollár kaj Jánošík.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La aŭtoro de tiu ĉi statuo de Adam František Kollár en la komunuma oficejo en lia naskiĝvilaĝeto estas la loka akademia skulptisto Milan Opalka. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Adam František Kollár (1718-1783) estis kortegano kaj konsilisto de la imperiestrino Maria Tereza de Aŭstrio. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Baza lernejo en Terchová havas la nomon “Adam František Kollár”. Foto: SONA HAUSEROVA

Politiko

SLOVENIO

Elektoj en Slovenio

La 3an de junio okazis elektoj en Slovenio. Voĉdonis nur 43 % de la balotrajtuloj. La rezultoj fakte montras la veran staton de pensado en la ŝtato. Iel venkis tre dekstra partio SDS sub la gvido de Janez Janša [janes janŝa], kiu gajnis 25 lokojn el 90 en la parlamento.

Balot-rezultoj

Tamen, krom tiu ĉi partio la parlamenton eniris nur du pliaj dekstraj partioj, kio ne sufiĉas por havi plimulton. Teorie do dekstra koalicio ne eblas. En la parlamenton eniris rekorda nombro da partioj (entute naŭ), inter kiuj ses estas nedekstraj. Mi ne diras “maldekstraj”, ĉar la duan pozicion kun 13 mandatoj havas partio de Marjan Šarec, la ĝisnuna urbestro de la eta urbo Kamnik, kiu estas tute nova partio, kaj krom la deklaro de Šarec, ke li ne volas koalicii kun Janša, ne estas klare, kiun politikon tiu partio sekvos.

La kvara partio kun 10 mandatoj estas tiu de ĝisnuna ĉefministro (SMC, partio de moderna centro), kiu estas liberaltipa partio, iom maldekstra. Same 10 mandatojn akiris tipa maldekstra partio SD (social-demokratoj). Sekvas iom ekstreme maldekstra partio Levica (Maldekstruloj) kun naŭ mandatoj. Estas ankoraŭ du partioj, pli maldekstraj.

Longaj intertraktadoj

Tamen estas malfacile kompreni, kian politikon gvidus koalicio. Sendube okazos longaj kaj malfacilaj intertraktadoj. Verŝajne la ĉefa kaŭzo, kiu tenos ilin kune, estas la deziro aktivi sen Janša (SDS).

Tio montras, ke granda kvanto da slovenoj voĉdonis por partioj, kies ĉefa proklamita politiko estas kontraŭ la enmigrantoj (36 mandatoj). Ili do voĉdonis ne laŭ tio, kian ŝtaton oni volas havi, sed laŭ tio, kion oni timas. Tamen, feliĉe, ili ne estas plimulto. Tio diferencigas Slovenion de ĝiaj najbaroj (Hungario, Aŭstrio, Italio kaj Kroatio).

Zlatko Tišljar

korespondanto de Monato en Slovenio

Leteroj

Tro da politiko

Leginte la julian numeron de Monato, min trafas sufiĉe da leteroj kaj artikoloj pri politikaj aferoj. Mi opinias, ke estus pli bone meti malpli da artikoloj pri ekz. elektadoj, novaj registaroj, ambasadoroj, ŝtataj premioj. Mi ŝatus pli pri kulturo, scienco, naturo.

Kees Neeft

Nederlando

Leteroj

Pri la eksprezidento de Brazilo

La letero La vero pri Lula de Mauricio Gomes en Monato 2018/07 p. 5 ja montras kiel opinias la plejmulto de la brazilanoj. Malpli ol 30 % de la bruemaj apogantoj de Lula da Silva, eksprezidento de Brazilo, plusendas falsajn novaĵojn enlande kaj tra la mondo, heroigante tiun politikiston, kiu povintus grandigi Brazilon, se li kun sampartianoj ne estus sufokinta la landan ekonomion per nerespondecaj kaj popolecaj agoj kaj misalproprigo de mono por si mem. Eŭropanoj kaj sud-amerikanoj kriaĉas kontraŭ la brazila justico, inkluzive kelkajn eŭropajn eksgvidantojn, ignorante pruvojn aŭ sen la minimuma kono pri la jura komplekseco de la proceso. La promesoj de la kampanjo de Lula, kiuj kaŭzis lian elekton antaŭ 16 jaroj, estis entuziasmigaj, sed li preferis eternigi sian regadon, kiel faris Hugo Chavez en Venezuelo, Vladimiro Putin en Rusio kaj aliaj. Bonŝance, la brazila justico bone funkcias kaj garantias la demokration de la reĝimo.

Henrique Knoedt

Brazilo.

Politiko

FRANCIO

Heroa enmigrinto

Junulo deveninta el Malio, Mamadou Gassama [mamadú gasamá], famiĝis en Francio, heroe savinte infanon.

Kio fakte okazis?

Irante surstrate en Parizo, li (kaj aliaj preterpasantoj) subite ekvidis knabeton starantan sur la balkono-rando de la kvina etaĝo. Mamadou tuj supren-grimpis ĝis la balkono kaj sukcesis savi la knabeton. Estas menciinde, ke la infano staris ekster la balkona balustrado, kun la piedoj sur la malsupra rando, kaj, kiam la grimpanto atingis lin, alia viro, etendiĝinte de najbara balkono, jam sukcesis ekteni manon de la infano por malebligi ties falon el tiom danĝera pozicio.

La pariza spiderman

La eventon registris multaj poŝtelefonoj, kaj ĝi rapide disvastiĝis en sociaj retoj. La inform-kanaloj (precipe tiuj kun daŭra informado kiel BFM-TVC-News) ne povis malatenti tian okazaĵon kaj montris kaj remontradis la lertan grimpadon de la junulo al la knabeto. Tiel li fariĝis nacia heroo. Kelkaj nomis lin la pariza spiderman (homo-araneo el populara bildstria verko kaj filmo).

El Malio al Francio

Mamadou Gassama estas 22-jara. Li naskiĝis en malia vilaĝo kaj, same kiel multaj afrikanoj, kies persona horizonto estas malhela en la propra lando, li decidis migri al Francio, nome al Parizo, kie loĝis lia frato. Elirinte el Malio en 2013, li transiris Saharon, restadis en tre malfacilaj viv-kondiĉoj en Libio kaj riskis dronon en malsekura boato por transiri Mediteraneon ĝis Italio, kien li alvenis en 2014. Poste li sukcesis retrovi sian fraton en Parizo kaj vivtenis sin laborante (sendokumente) en konstruado.

Eksterordinara sorto-turno

Se li ne estus savinta tiun knabeton, eble li estus trafinta polican kontroladon kaj devige re-sendita en Malion, Tia estas ofte la sorto de tiel nomataj “senpaperuloj”, homoj sen restad-permesaj dokumentoj. Sed ĉi-foje okazis tute male, eĉ eksterordinare ...

Kiam oni eksciis, ke li estas senpaperulo, do nelegitima en Francio, la krio estis unuanima: Li meritas legitimigon pro sia kuraĝa ago. La prezidento de Francio Emmanuel Macron [emanuél makró] akceptis lin en la prezidenta palaco Elizeo, dankis lin pro lia kuraĝo kaj promesis al li ne nur baldaŭan restad-permeson, sed ankaŭ francan civitanecon. Kaj la pariza fajrobrigado dungos lin. Tamen natura demando estas, kio estus okazinta se la grimpado ne estus filmita?

Komunikad-cela politiko

Kial tiom da prezidenta bonvolo? Fakte, en nia nuna socio de ĉiam pli rapide forviŝiĝantaj bildoj, necesis profiti la okazon por igi la registaron aspekti pli homece kelkajn semajnojn post la voĉdono en la parlamento pri la nova leĝo, kiu draste reduktas la rajtojn de azil-petantoj aŭ nelegitimuloj. Tiu leĝo ankaŭ pravigas punojn kontraŭ la civitanoj, kiuj bonvoleme, senpage helpas migrantojn. Bona ekzemplo de “komunikad-cela politiko”!

Precedencoj

Ĉu ekzistas precedencoj? Jes pluraj, sed ne tiom bombaste spegulitaj de la amaskomunikiloj. Kiam islama teroristo en 2015 atakis vendejon (kaj ĝiajn klientojn, plejparte judajn) apud Parizo, alia malia junulo, ankaŭ nelegitimulo, savis kelkajn personojn, kaŝante ilin en fridujan ĉambron. Ankaŭ li havigis al si poste restad-permeson (sed ne civitanecon). Fakte, la terorisma atako restis dum pluraj semajnoj ĉiutaga temo, kiun oni ne povis malatenti.

Alia ekzemplo montras la “potencon de bildoj”: En 2014 alia nelegitimulo, tuniziano Mohssen Oukassi, savis multajn personojn dum nokta incendio en sia domego en Aubervilliers. Pro tiu sindonemo li ricevis unujaran restad-permeson, tamen renovigeblan (sed tio necesigas tedajn klopodojn) kaj nun li travivas malfacilaĵojn pri sano, dungo kaj loĝado. Lian heroaĵon neniu filmis.

Konklude

Kion konkludi el ĉio ĉi? Nu, ni ĝojas pri la savo de knabeto, pri la nova feliĉo de tiu kuraĝa junulo, kies horizonto subite heliĝis kaj pri kiu tre fieras liaj samvilaĝanoj. Ni ankaŭ atentigu, ke, por atingi socian celon, nepre necesas primajstri la modernajn bildo-rimedojn!

Nia socio plu bezonas heroojn, kiel Mamadou aŭ kiel Arnaud Beltrame, ĝendarma oficiro kaj fervora kristano, kiu en marto 2018 proponis sin kiel ostaĝon dum terorisma atako en vendejo — kaj estis murdita. Ne nur sportistoj socie utilu kiel ekzemploj.

Pierre Grollemund

korespondanto de Monato en Francio

Lingvo

ALFABETO

Litero neglektata

Ĉiu kapablas legi la literon “g”, sed preskaŭ neniu povas skribe reprodukti ĝin. Pro siaj du disaj disvastiĝintaj formoj, ili iĝis temo de lingvoscienca studo fare de esploristoj el la usona universitato Johns Hopkins.

Fojfoje oni trovas, ankaŭ en gazetoj kaj revuoj kiel la nia, la koncernan literon kun formo simila al tiu de numero 9 (Arial, Berlin Sans FB, Century Gothic, Courier New, Comic Sans FB ...). Alifoje ĝi estas, tamen, iel pli malsimpla, kun aldonitaj serifoj (pensu interalie pri la tre popularaj Times New Roman kaj Garamond) kaj tial pli malfacile priskribebla — kaj ŝajne eĉ skribe reproduktebla. La sciencistoj malkovris fakton tre interesan, kiun tamen multaj niaj legantoj verŝajne povos konfirmi: ni ja ne konas la alfabeton tiel bone, kiel ni emas kredi.

Grafika detalo

“Estas kutime opinii, ke, se oni rigardas ion ofte, kaj ĉefe se oni efektive devas priatenti ties formon (kio nepre okazas dum legado), ni ja scias, kiel tio aspektas kaj kiamaniere eblas tion reprodukti”, deklaris kogna sciencisto John McCitchos, aŭtoro de la nekutima lingva studo. “Sed la rezultoj de la esplorado sugestas, ke ĉi tio ne ĉiam estas vera.” En la diversaj fazoj de la testado, ekzemple, kvar versioj de serifa “g” — tri el kiuj estis malĝustaj, laŭ iu grafika detalo — estis montritaj al 25 personoj. Nur 7 personoj el ili sukcesis elekti la ĝustan, dum 18 deklaris sin certaj pri la ĝusteco de erara formo.

Alternado nerimarkata

Kadre de alia eksperimento, nur 2 plenkreskuloj el 38, kiam oni petis ilin listigi la literojn de la latina alfabeto kun du malsamaj uzataj formoj, diris “g”: multaj ja konfesis, ke ili neniam rimarkis ilian diferencon aŭ ilian alternadon. Eĉ pli notinde: nur unu persono el la tuta grupo estis kapabla skribi ambaŭ senerare. “Nia eltrovo montras interesan perspektivon pri la graveco, ke oni scipovu skribi por scipovi legi”, asertis doktoro McCitchos.

Cristina Casella

[FORIGITA!: bildo]

Nur 7 personoj el 25 sukcesis elekti la ĝustan literon g.

Politiko

GREKIO-MAKEDONIO

Intertraktoj kontribuis al interkonsento

En Vieno okazis altrangaj intertraktoj pri la nomŝanĝo de la respubliko Makedonio, kiuj grave kontribuis al subskribo de interkonsento. En ili partoprenis la ministroj pri eksteraj aferoj de Grekio kaj Makedonio. Ateno ekde 2005 blokis, sed nun konsentis ne plu bloki la komencon de interparoloj de Makedonio pri membreco en Eŭropa Unio (EU) kaj Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO).

Jam duan fojon en Vieno

Antaŭ la intertraktoj, la aŭstra ministrino pri eksteraj aferoj, Karin Kneissl, akceptis la ministrojn Nikos Kotzias (Grekio) kaj Nikola Dimitrov (Makedonio). Kotzias kaj Dimitrov dankis la aŭstran ministrinon kaj la aŭstran registaron pro la disponigita eblo intertrakti en Aŭstrio. Interparoloj de la du ministroj jam la duan fojon okazis en Vieno sub la perado de la usona diplomato Matthew Nimetz, speciala reprezentanto de Unuiĝintaj Nacioj.

Geografieca nomo

Fakte la ŝanĝo al la internacie agnoskita nomo “Iama Jugoslava Respubliko Makedonio” (angle FYROM) estis unu el multaj problemoj. Nun oni interkonsentis, ke la nova nomo de Makedonio enhavu geografian aldonon: Respubliko Nord-Makedonio.

Multjara problemo

La nomdisputo inter Ateno kaj Skopjo streĉas la rilatojn inter Grekio kaj ĝia norda najbaro Makedonio jam dum pli ol 25 jaroj. La konflikto havas sian originon en 1991, kiam la iama jugoslava respubliko anoncis sian sendependecon kaj transprenis la nomon Makedonio (Makedonija). El greka vidpunkto la nomo Makedonio estas parto de la nacia heredaĵo. Ateno timas, ke la najbara lando povus tiamaniere pretendi je la samnoma nord-greka regiono. Pro tio Grekio insistis, ke Makedonio ŝanĝu sian nomon.

Ambaŭ areoj estis partoj de la antikva Makedonio sub la regado de Aleksandro la Granda. Ankaŭ la teritorio de la nuna sud-okcidenta Bulgario kaj malpli grandaj areoj en Albanio kaj Serbio estas partoj de tiu antikva regno.

Bonaj kondiĉoj por solvo

Ambaŭ ĉefministroj de la intertraktantaj landoj, Alexis Tsipras (Grekio) kaj Zoran Zaev (Makedonio), estas reformemaj maldekstraj politikistoj. Zaev, kiu oficas de unu jaro, faris simbolajn paŝojn por kontentigi Grekion. Tiel la flughaveno de Skopjo kaj aŭtovojo ne plu havas la nomon “Aleksandro la Granda”.

La greka registaro propagandas kompromison. Ĝi substrekas, ke la solvo de tiu problemo estus kontribuo al la regiona stabileco. Dum por la greka publiko temas ĉefe pri la evito de vorto “Makedonio” en la nomo de la najbara ŝtato, la intertraktoj intertempe fokusiĝas sur konstituciaj aferoj.

Laŭ politikaj observantoj, oni plu kontestas paragrafojn 3 kaj 49 de la makedona konstitucio. Tie temas pri la ŝanĝebleco de la makedonaj limoj kaj pri “prizorgado” de anoj de la “makedona popolo” en la najbaraj landoj. Fakte ambaŭ paragrafojn oni klarigis en la provizora interkonsento akceptita sub la perado de Nimetz en 1995 kaj en konstituciaj aldonoj: Skopjo ne havas teritoriajn pretendojn en Grekio. Tamen por reguligo de la nomdisputo oni devas ankoraŭfoje ŝanĝi la makedonan konstitucion. Tion postulas la greka flanko. Makedonio volas kontraŭe, ke la nova nomo ĉefe estu destinita por internacia, sed ne por nacia uzado.

Subskribo de interkonsento

Celante plej baldaŭan solvon de la longa diplomata konflikto, la ministroj pri eksteraj aferoj de Grekio kaj Makedonio, respektive Kotzias kaj Dimitrov, subskribis la 17an de junio historian interkonsenton pri la ŝanĝo de la nomo de la balkana lando al Nord-Makedonio. Tio okazis enkadre de solena ceremonio ĉe lago Prespa, kuŝanta ĉe la limoj de Grekio, Makedonio kaj Albanio. Ĉeestis la ĉefministroj Alexis Tsipras, Zoran Zaev kaj aliaj altrangaj politikistoj.

Antaŭan tagon Tsipras sukcese trapasis voĉdonon pri deklaro de nekonfido en la greka parlamento pro la interkonsento pri la nova nomo de Makedonio. La opozicio kulpigis lin pro tio, ke li faris tro grandajn cedojn rilate la nomŝanĝon.

Kion signifas la interkonsento?

Konforme al la interkonsento la balkana lando nomiĝos ekde nun Respubliko Nord-Makedonio. Ties ŝtata lingvo estos la makedona, kaj la civitanoj estos nomataj makedonoj.

Laŭ la interkonsento Grekio ne plu malhelpos la aliĝon de la alinomita ŝtato al EU kaj NATO.

Parlamentaj ratifoj

Nun la sekva obstaklo por la politikistoj estos voĉdono en referendumo en Makedonio kaj aprobo de la interkonsento fare de la parlamentoj en ambaŭ landoj. Unue la makedona parlamento devas aprobi la interkonsenton kaj poste anonci la okazigon de referendumo pri la nova nomo en septembro kaj oktobro. Se la interkonsento estus aprobita, la makedona registaro devus fari amendojn en la konstitucio, kio estas la ĉefa postulo de Grekio.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Vieno

[FORIGITA!: bildo]

La aŭstra ministrino pri eksteraj aferoj Karin Kneissl en interparolo kun ministroj Nikola Dimitrov (Makedonio), Nikos Kotzias (Grekio) kaj speciala UN-sendito Matthew Nimetz (de maldekstre dekstren). Foto: MAHMOUD / AUSSENMINISTERIUM, WIEN

[FORIGITA!: bildo]

Grek-makedonaj intertraktoj en la aŭstra ministerio de eksteraj aferoj en Vieno. Foto: MAHMOUD / AUSSENMINISTERIUM, WIEN

[FORIGITA!: bildo]

Karin Kneissl kun la partopenantoj en la intertraktoj. Foto: MAHMOUD / AUSSENMINISTERIUM, WIEN

[FORIGITA!: bildo]

Ministroj pri eksteraj aferoj Nikola Dimitrov kaj Nikos Kotzias (de maldekstre dekstren) en la ĉeesto de ĉefministroj subskribas Interkonsenton pri nomŝanĝo de Makedonio. Foto: VIKIPEDIO.

[FORIGITA!: bildo]

Ĉefministroj Alexis Tsipras kaj Zoran Zaev post la subskribo de la Interkonsento (de maldekstre dekstren). Foto: VIKIPEDIO.

Ekonomio

SVISLANDO

Apenaŭ senlaboreco

Malgraŭ la alta valoro de la landa valuto, la ne-alianciĝo al granda ekonomi-grupo, kaj la malgrandeco de la lando, la svisaj komerca kaj serva industrioj bonfartas.

La senlaboreco falis ĝis rekorda malalto. Tutlande ĝi atingis 2,8 % en majo 2018, kaj en iuj kantonoj eĉ 1 %. Tamen eĉ svisa monero estas dufaca. Laŭ raporto de Olivier Adler, ekonomikisto de la banko Credit Suisse, kiu enketis ĉe 90 000 entreprenoj mal- kaj mez-grandaj, al duono de tiaj firmaoj hodiaŭ mankas laborforto. Entreprenoj devas rifuzi mendojn pro la maleblo plenumi ilin.

Fakuloj ja scias, ke plena dungiteco ne estas ideala situacio por landa ekonomio. Se ne sufiĉas senlaboruloj aŭ se neniu deziras ŝanĝi postenon, kreskas la risko de labormerkata stagnado kaj halto de ekonomia disvolviĝo.

Antaŭ ĉio mankas en Svisio fakuloj en la metioj gastigaj (hoteloj kaj restoracioj), malsanulejaj, konstruaj kaj transportaj. Pluraj aferistoj plendas, ke preskaŭ ne eblas maldungi netaŭgajn salajrulojn pro la manko de anstataŭuloj.

Kontraŭ amasa migrado

Certe, eblas varbi eksterlandanojn kaj de kvin jardekoj Svisio havas enmigro-politikon por kompensi sian nekreskantan loĝantaron. Jam en la 1970aj jaroj oni invitis fortajn brakojn eksterlandajn por veni labori en konstruado. Alvenis vagonaroj plenaj el Italio, tiom ke la indiĝenoj sentis sin iomete invaditaj. Plie, pli ol 320 000 translimaj navedantoj el Francio, Germanio, Italio kaj Aŭstrio nuntempe laboras dumtage en Svisio — proporcio granda en ok-miliona lando.

Iom konsekvence de tiu daŭra enmigra premado, civita voĉ-iniciato en 2014 sukcese postulis rimedojn “kontraŭ amasa migrado”. Ekde la 1a de julio 2018 efektiviĝis tiaj rimedoj kaj hodiaŭ ĉiu entrepreno devas prioritate informi la lokan labor-maklerejon pri ĉiu vaka posteno en tiaj metioj, kiuj havas pli ol 8 % da senlaboreco, por privilegii enlandajn laborserĉantojn.

Marteno Ecott

korespondanto de Monato en Svislando

Lingvo

AKTUALE

Forpasis reganto de la usona signolingvo

La ina gorilo Koko forpasis en junio 2018 je la aĝo de 46 jaroj. La anonco estis disvastigita per Twitter de Gorilla Foundation (Gorilo-Fondaĵo). Kvankam ŝi estis besto, ŝin karakterizis tia inteligenteco, ke ŝi komprenis kaj eĉ utiligis la usonan signolingvon.

Empatio kaj komunikemo

Naskiĝinte en la bestoĝardeno de San-Francisko (Usono), Koko eklernis la lokan signolingvon en 1974 danke al doktorino Francine Patterson, kadre de aparta programo de la universitato de Stanford. Ene de sia gazetara komuniko la fondaĵo memorigas, ke ŝiaj empatio kaj komunikemo malfermis la menson kaj la koron de milionoj da homoj. “Ŝi estis tre amata, kaj ege mankos al ni”, oni legas.

Morto de amiko

En 1978 la revuo National Geographic dediĉis al ŝi kovrilon, en kiu Koko fotis sin antaŭ spegulo. Poste, en 2014, amaskomunikiloj refoje okupis sin pri ŝi, kiam aperis la novaĵo, ke ŝi eĉ ploris pro la morto de sia ŝatata malnova amiko, la aktoro Robin Williams. Ĉar ŝi neniam naskis gefilojn, okaze de ŝia 44a naskiĝdatreveno doktorino Patterson donis al ŝi aron da novnaskitaj katoj. Temis pri kortuŝa renkontiĝo, en kiu la gorilino enamiĝis al ili. “Jen miaj infanoj”, ŝi laŭvorte komentis per la regata signolingvo al dungitoj de Gorilla Foundation.

Bonfara apo

La gorilino, kiu havis tre altan mensan kvocienton (inter 75 kaj 95 poentoj), povis kompreni 2000 anglajn vortojn kaj sukcesis esprimi sin per klaraj agnoskitaj signoj. La dimensio de ŝia vorttrezoro kaj la nivelo de ŝia inteligento estas mirindaj, se konsideri, ke la averaĝa mensa kvociento por homoj estas 100 poentoj. La fondaĵo anoncas, ke baldaŭ ĝi honoros Kokon per speciala signolingva apo, kie ŝi mem estos ĉefrolulo. La iniciato bonfaros al goriloj kaj infanoj, kaj helpos la realigon de plurspecaj projektoj.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Lingvo”

Lingvo

MINORITATAJ LINGVOJ

La friula, lingvo de nord-orienta Italio

Monato intervjuis profesoron Federico Vicario [federiko vikarjo], prezidanton de la Friula Filologia Societo. Li zorgas pri la antaŭenigo kaj protektado de eta latinida lingvo parolata en nord-orienta Italio, kaj precipe en la regiono Friulo. La retejo de la societo estas www.filologicafriulana.it. La friula, kune kun la sarda, estas la solaj lokaj idiomoj de Italio, kiuj ricevis leĝe la agnoskon de minoritata lingvo kaj ne estas konsiderataj simplaj dialektoj.

Monato: La friula: ĉu ne simple unu el la multnombraj italaj dialektoj, kiel la napola, la piemonta, la toskana ktp?

Vicario: La scienca rekono de la friula kiel lingvo sendependa de la aliaj latinidaj lingvoj okazis jam meze de la 19a jarcento, danke al la studoj de Graziadio Isaia Ascoli, patro de la lingvosciencaj esploroj en Italio. La leĝa agnosko estas tamen multe pli freŝa: la unua regiona leĝo tiurilate datiĝas nur de 1996; la unua ŝtata leĝo estis iom pli malfrua, ĝi estis aprobita en 1999.

Monato: Ĉu la friula estas lingvo devenanta rekte de la latina — kiel la portugala, la franca, la hispana, la kataluna kaj la rumana? Ĉu ĝi havas neniun apartan, privilegian rilaton kun la ordinara itala?

Vicario: Ĉiuj latinidaj lingvoj, kiel idoj de la sama patrino (nome la latina), kunhavas unu kun alia gravajn elementojn kaj el struktura vidpunkto — fonologio, morfologio, sintakso — kaj el leksika vidpunkto. Ni do ne povas diri, ke la friula estas lingvo sen rilatoj kun la itala aŭ kun aliaj latinidaj lingvoj. Kontraŭe eblas aserti, ke la elementoj, kiuj kunigas la friulan kaj la italan, nelaste pro la komuna utiligo de samaj komunikaj spacoj, estas pluraj.

Monato: La friula estas lingvo; la venecia, la bolonja kaj la milana estas dialektoj. Kio estas la diferenco inter dialekto kaj lingvo?

Vicario: La diferenco kuŝas esence en ilia uzo, en ilia taŭgeco plenumi formalajn funkciojn: alivorte, la malsamo estas nur socilingvistika.

Monato: Kiam estiĝis ĉi tiu lingvo de Friulo kaj kio estis ĝiaj unuaj oficialaj atestoj?

Vicario: La friula akiris siajn proprajn kaj specifajn trajtojn ĉirkaŭ la 10a jarcento, same kiel la ceteraj latinidaj lingvoj. La unuaj dokumentoj en la friula, kiuj havis praktikan naturon (ekzemple, ĉartoj de piaj societoj, notariaj malnetoj, kancelariaj dokumentoj), datiĝas de la dua duono de la 13a jarcento. De la mezo de la 14a jarcento datiĝas, male, la unuaj poemoj. Inter la malfrua mezepoko kaj la hodiaŭa periodo konstanta estis la literatura produktado en Friulo, kun kelkaj verkistoj de granda valoro (Ermes di Colloredo, Pietro Zorutti, Pier Paolo Pasolini, Novella Cantarutti, Carlo Sgorlon).

Monato: Kiel fartas la friula hodiaŭ?

Vicario: La friula, kiel la ceteraj minoritataj lingvoj, spertas malpliiĝon de parolantoj — ne fortan, sed bedaŭrinde daŭran. Nun la lingva komunumo konsistas el ĉirkaŭ 500 000 parolantoj.

Monato: Kiel estas nombrataj la parolantoj de la friula?

Vicario: Ne estas oficiala nombrado, malkiel ekzemple tiuj faritaj de ISTAT (Itala Instituto pri Statistiko) por la germana aŭ la retia en Sud-Tirolo (itale Alto Adige): la taksado de la parolantoj okazas kadre de socilingvistikaj enketoj, plenumataj zorge de la aŭtonoma regiono Friuli-Venezia Giulia aŭ ekzemple la universitato de Udine aŭ nia Friula Filologia Societo.

Monato: Ĉu oni parolas la lingvon same ofte en urboj kaj en vilaĝoj, aŭ ĉu en ĉi-lastaj ĝi estas pli disvastiĝinta?

Vicario: Sendube la uzo de la friula estas pli forta en la kamparo; ankaŭ en urboj tamen, kaj en la friula ĉefurbo Udine mem, ĝia utiligo iom plifortiĝas, precipe en la lastaj jaroj. Ĝia farto do pliboniĝas.

Monato: Ĉu oni uzas ĝin nur en neformalaj kuntekstoj aŭ eĉ en pli oficialaj okazoj (alparoloj de aŭtoritatuloj, politikaj renkontiĝoj, homilioj kaj liturgiaj celebradoj ktp)?

Vicario: Ĉefe en la lastaj jaroj, post la apero de la leĝoj pri protekto, la uzo de la friula en formalaj okazoj plioftiĝas.*

Monato: Kion faras la Friula Filologia Societo, de vi prezidata, por protekti la friulan?

Vicario: La Friula Filologia Societo, fondita en la urbo Gorizia [goricja] en novembro 1919, estas la precipa regiona organizo, kiu okupas sin pri la antaŭenigo kaj plibonigo de la lingvo, kulturo kaj identeco de Friulo. Nia societo agadas diversmaniere kaj proponas multajn iniciatojn. Mi povas mencii la aperigon de revuoj kaj libroserioj, la organizon de kunvenoj, konferencoj, ekspozicioj, sen forgesi disvastigajn aktivaĵojn, kursojn kaj seminariojn por instruistoj de la friula, produktadon de instruaj materialoj por infanĝardenoj kaj elementaj lernejoj, klerigajn kursojn por la ĝenerala loĝantaro. Ankaŭ la societa biblioteko estas tre aktiva kaj riĉa: ĝi enhavas proksimume 40 000 volumojn kaj estas altvalora trezoro pri la friula lingvo.

Monato: Ĉu homoj ĝenerale montras nuntempe intereson pri la friula?

Vicario: Intereso pri la regionaj lingvo kaj kulturo certe kreskas, precipe en la lastaj jaroj.

Monato: Kiom da kursoj vi efektivigas?

Vicario: En 2018 ni havis 22 Cors pratics di lenghe e culture furlane okazintaj en samnombraj komunumoj de Friulo. 671 personoj entute ĉeestis ilin: certe temas pri bonega rezulto.

Monato: Ĉu nur lokuloj aliĝas al tiuj kursoj, aŭ ili logas kaj fascinas ankaŭ aliregionanojn kaj eksterlandanojn?

Vicario: La friula estas ĝenerale konsiderata kiel rimarkinda faktoro por integriĝi en la lokan socion: tial ĉeestas lecionojn multaj homoj, kiuj ne estas friulanoj.

Monato: Kiuj estas la elstaraj fonologiaj kaj gramatikaj trajtoj de la friula kompare kun la retia kaj aliaj latinidaj dialektoj kaj lingvoj?

Vicario: Komunaj kun la retia de Dolomitoj kaj kun la romanĉa de Grizono (svisa kantono) estas karakterizoj, kiuj jen enkondukas novecon, jen montras arkaismon. Ĝenerale eblas klasifiki la supre menciitajn variojn ene de la gaŭlo-latinidaj lingvoj: oni pensu pri la uzo de -s por pluralo (tute nekutima en Italio), pri la konservado de la tiel nomataj konsonantaj grupoj muta cum liquida (clâf, “ŝlosilo”, latine clavis, itale chiave; ploie, “pluvo”, latine pluvia, itale pioggia), pri la palataliĝo de velaroj (c, g) antaŭ la vokalo a (cjase, “domo”, latine casa kun iom malsama signifo, itale casa; gjat, “kato”, latine gattus, itale gatto). Alia tipa karakterizo de la friula estas la fakto, ke ĝi evoluigis — unike inter la latinidaj lingvoj — longajn vokalojn kun fonologia graveco (ekzemple: pas, “paŝo”, pâs, “paco”; mil, “mil”, mîl, “mielo” ktp). La ĉapeleto indikas la plian longecon de vokalo, kiu ŝanĝas la signifon de vortoj. Plie, la friula posedas tutan serion da proklitikaj devigaj subjektaj pronomoj, kontraste kun la itala kaj ĝiaj dialektoj; temas do pri lingvo, kie ĉiam nepras indiki la subjekton, kiel ekzemple la usonangla, la germana kaj precipe la franca, kiu havas tre similan pronomaron.

Monato: Ĉu estas vortaroj, lernolibroj strukturitaj en moderna maniero (eventuale kun aŭd-vidaj materialoj) kaj aliaj diverstipaj rimedoj por tiuj, kiuj volas lerni la friulan eĉ de malproksime?

Vicario: Jes, estas multaj. Ili nun haveblas kompreneble ankaŭ interrete.*

Monato: Mi legis, ke la plej granda spertulo pri la friula estas japana lingvisto: ĉu tio veras, aŭ temas pri simpla onidiro?

Vicario: Oni certe aludis al la kolego kaj amiko Shinji Yamamoto, kiu vizitis la universitatojn de Padova kaj Udine antaŭ jaroj. Ke li estas la plej granda fakulo pri la friula, ni ne povas vere aserti: ekzistas tamen efektive eksterlandaj lingvistoj (ĉefe fakuloj pri latinidaj lingvoj), kiuj okupis sin (aŭ plu okupas sin) pri la friula.

Monato: Ĉu do okazas konferencoj inter esploristoj de diversa origino interesataj pri la friula? Kiom ofte?

Vicario: Kompreneble. Ni okazigas kunvenojn rilate al apartaj aspektoj de nia fako, kiel ekzemple la esplorado de loknomoj (toponimio) aŭ de rilatoj inter la friula kaj aliaj alpaj varioj. Colloquium retoromanistich, ekzemplo de kunlaboro kun niaj retiaj “gekuzoj”, okazas ĉiun trian jaron.

Monato: Ĉu ekzistas unueca friula aŭ pluraj varioj?

Vicario: La naturaj lingvoj ĉiam prezentas plurajn variojn, kaj tio validas ankaŭ por la friula. Tamen ekzistas agnoskita komuna lingvo (koinè), kiu rolas kiel referenca vario. Ĝiaj bazoj estas la lingvo de la centra Friulo kaj la literatura tradicio de la 19a jarcento.

Monato: Ĉu la dialekto bisiaco, disvastiĝinta en la sudo de Friulo, estas vario tute malsama ol la friula, aŭ ĉu ekzistas ia simileco inter ili?

Vicario: Historie ĝi estas priskribita kiel venecia dialekto “kolonia” aŭ “imita”, kiu surmetiĝis sur antaŭa friullingva bazo. La afinecoj estas tre rimarkindaj, mi dirus, tiom en la leksiko, kiom en la morfosintakso.

Monato: Kio pri la literaturo en la friula lingvo?

Vicario: La literatura produktado en Friulo estas konstanta, ekde la 14a jarcento. Tiu produktado montris notindan kreskon aparte en la 19a kaj 20a jarcentoj.

Monato: Ĉu ekzistas precizaj ortografiaj reguloj pri la friula aŭ ĉiu aŭtoro uzas sian sistemon?

Vicario: Ja ekzistas komuna oficiala ortografio, aprobita de la regiona registaro: la bazo estas la historia ortografio de la Friula Filologia Societo.*

Monato: Je universitata nivelo ĉu ekzistas kurso pri friulaj lingvo kaj literaturo?

Vicario: Kurso tia okazas kadre de la eksa fakultato (nuna fako) pri fremdaj lingvoj kaj literaturoj de la universitato de Udine. Ĝi estas elektebla por studentoj, kiuj volas diplomitiĝi pri fremdaj lingvoj, kultura mediacio aŭ elementa instruado (do la estontaj element-lernejaj instruistoj). La kurso haveblas ankaŭ por magistriĝantoj. Jam de kelkaj jaroj ekzistas paralela lektora kurso, malfermita por ĉiuj studentoj registriĝintaj ĉe iu ajn fako de la universitato. Okazas, krome, apartaj lingvokursoj por dungitoj ĉe la publika administracio, por kiuj estas utile kaj iufoje necese koni la friulan.

Monato: Ĉu do eblas magistriĝi, prezentante tezon pri la friulaj lingvo kaj literaturo?

Vicario: Jes, certe, oni rajtas tion fari, kaj tio estas kutima. Temas pri universitata kurso kun valoro egala al la ceteraj.

Monato: Kiujn aranĝojn vi organizis lastatempe?

Vicario: Ni ĵus havis la belan regionan aranĝon Setemane de culture furlane (www.setemane.it). Ĝi inkluzivis 130 okazaĵojn tra la regiono Friulo kaj atingis kelkajn apudajn provincojn de la regiono Veneto.

Monato: Kaj kiujn aranĝojn vi intencas organizi baldaŭ?

Vicario: En la venonta oktobro ni havos Societan Kongreson, kiu ĉiujare okazas en malsama komunumo de nia regiono: ĉi-foje ni elektis la vilaĝon Colloredo di Montalbano en la provinco Udine. Pri tiu komunumo ni nun pretigas la tradician libron Numar Unic (Unika Numero). Temas pri granda monografio, kiu prezentas la historion, la medion kaj la kulturon de la gastiganta loko.

Monato: Kion vi opinias pri la usonangla uzata kiel internacia lingvo?

Vicario: Ĝi ne estas la sola “internacia” lingvo. En ĉi tiu momento, ĝi certe havas pli da bonŝanco ol la franca, la germana, la hispana aŭ la rusa, sed ĝi ne nepre okupos tiun rolon en la estonteco.

Monato: Ĉu temas pri neevitebla fenomeno, viaopinie nedanĝera? Aŭ ĉu tio kreas maljustecon kaj diskriminacion, kiel esperantistoj asertas, se konsideri la fakton, ke usonanglalingva civitano povas ekzemple labori en la tuta mondo kaj havi multajn avantaĝojn pro la nura fakto esti naskiĝinta tia, kontraste kun civitanoj el aliaj landoj?

Vicario: Mi ne scias: mi pensas, ke ne taŭgas aŭ utilas taksi lingvajn fenomenojn kiel “bonajn” kaj “malbonajn”, “justajn” kaj “maljustajn” — fari tion estus tre komplika afero, cetere. Lingvoj estas sociaj kaj kulturaj fenomenoj: ili ŝanĝiĝas laŭ sia naturo, kaj eĉ la ekvilibroj inter lingvoj laŭgrade ŝanĝiĝas.

Monato: Kion vi opinias pri Esperanto?

Vicario: Mi konas tre malmulton pri Esperanto el “teknika” vidpunkto, sed certe ĝi esprimas sentemon — rilate la lingvan problemon — kiu ĝenerale subteneblas: temas pri la ideo, ke oni povas elekti “neŭtralan” lingvon, apartenantan al ĉiuj, kiel senpartiecan komunikilon. Multaj, kaj valoraj, estis la friulaj esperantistoj: por mencii unu, mi memorigu pri Achille Tellini [akile telini].

Monato: Post jarcento, ĉu la friula ankoraŭ ekzistos aŭ la tutmondiĝo kaŭzos ĝian malaperon pro la kreskanta influo de la ordinara itala kaj poste, eble, de la usonangla?

Vicario: Certe ĝi ankoraŭ ekzistos: ne estas kialoj por pensi, ke la friula estas destinita al tiel rapida malkresko.

Monato: Kia estis la sinteno de la registaroj, kiuj intersekvis unu la alian en Italio en la lastaj jaroj, koncerne al minoritataj lingvoj, kiel ekzemple la friula?

Vicario: Estis nenia sinteno. Mi parolus, prefere, pri evidenta malzorgemo.

Monato: Ĉu ekzistas financado fare de la registaro aŭ ĉu la krizo kaŭzis “tranĉojn” ĉi-rilate?

Vicario: La ŝtata subteno al agnoskitaj, historiaj, minoritataj lingvoj falis draste jam malmultajn jarojn post la apero de aparta leĝo. En la lastaj jaroj la financado ne spertis plian tranĉon, sed la mono estas, iel ajn, plejparte nesufiĉa por atingi la ambiciajn celojn deklaritajn en la leĝo.

Roberto Pigro

redaktoro kaj korespondanto de Monato por Italio

* 1. Oni tradukis eĉ la Sanktan Meson en la friulan, kaj la romkatolika eklezio permesas celebri ĝin tute friullingve.
* 2. Aparte menciinda estas Grant Dizionari Bilengâl Talian-Furlan (Granda Vortaro Dulingva Itala-Friula) kun 63 500 vortoj, riĉa frazaro kaj multegaj praktikaj ekzemploj. Ties bela kaj bonege funkcianta cifereca versio estas havebla ĉe http://www.arlef.it/en/language-tools/dictionary.
* 3. Eblas kontroli la ĉeeston de tajperaroj laŭ la oficiala ortografio, atingante la retejon http://www.arlef.it/en/language-tools/friulian-spell-check kaj elŝutante apartan programon.

Politiko

POLITIKO KAJ SEKSO

Por britoj sekso restas deviga

Alta kortumo de Britio rifuzis la peton de Christie Elan-Cane [kristi elán-kejn], kiu argumentis, ke la devo specifi sian sekson por ricevi pasporton estas diskriminacia kaj tiel riaj homaj rajtoj, laŭ la Eŭropa Konvencio pri Homaj Rajtoj, estas malobservataj.

La rajtoj de neduumaj homoj

Elan-Cane, kiu mem identiĝas nek kiel viro nek kiel virino kaj kies preferata pronomo en la angla estas la neologismo per (en ĉi tiu raporto estas uzata la inkluziva pronomo ri), jam preskaŭ 30 jarojn kampanjas por la rajtoj de sekse neduumaj homoj. Ri komencis prepari la koncernan juĝaferon jam en 2013, kiam la jurfirmao Clifford Chance LLP akceptis rin kiel senpagan klienton: pro bono, kiel oni diras latine.

Inoj, malinoj kaj iksoj

Internacia normo eldonita de la Internacia Organizaĵo pri Civila Aviado postulas, ke pasporto havu kampon kun la etikedo “sekso” kaj ke tiu kampo enhavu unu el la literoj F, M aŭ X, kiuj signifas respektive “inseksa”, “virseksa” aŭ “nespecifita”. La ĉefa motivo por la alternativo “X” estis okazoj, en kiuj necesas urĝe doni pasporton, ne sciante la sekson de la koncerna homo, ekzemple al rifuĝanto dum krizo. Tamen deko da landoj nun proponas tiun eblon pli ĝenerale, nome: Aŭstralio, Barato, Danio, Germanio, Irlando, Kanado, Malto, Nepalo, Nov-Zelando kaj Pakistano. Britio mankas en tiu ĉi listo: hodiaŭ por ricevi britan pasporton oni devas deklari sin “F” aŭ “M”. Laŭ Elan-Cane, tio signifas, praktike, ke ri devas mensogi.

Konsekvencoj

Kvankam la kortumo rifuzis la peton de Elan-Cane kaj ne devigis la pasport-oficejon tuj ŝanĝi sian politikon, la decido enhavas kelkajn favoraĵojn por tiuj, kiuj ne kontentas pri sia oficiale atribuita sekso. Unue, laŭ unu el la advokatoj, kiuj reprezentis Elan-Cane, la decido konfirmas, ke Artikolo 8 de la Eŭropa Konvencio pri Homaj Rajtoj aplikiĝas al sekse neduumaj homoj, kies identeco estu respektata. Due, la kortumo postulis, ke senprokraste okazu pli ĝenerala rekonsiderado de la registara politiko pri sekso kaj identeco, kaj ke Elan-Cane povu partopreni en tio. Eble okazos ankaŭ publika konsultado, en kiu ĉiuj interesatoj povos kontribui siajn opiniojn kaj argumentojn.

Edmund Grimley Evans

korespondanto de Monato en Britio

Moderna vivo

SVISIO

La belarta ludo

Mondvaste estas konataj la bild-glumarkoj de la eldonejo Panini vendataj en jaroj de futbalaj sportkonkursoj. Ekde 2008 ekzistas paralela kolekto svisa, konata ĉefe de fervoruloj: Tschutti Heftli (Futbalist-albumo)1

La originaleco de Tschutti Heftli troviĝas en la bildoj: anstataŭ fotoj de la sportistoj sur la glumarkoj estas diversstilaj minipentraĵoj faritaj de artistoj. La portretistojn elektis internacia juĝantaro.

Stilo kaj komerco

Kun fantazio kaj humuro ĉiu teamo havas propran temon: la hispanoj estas portretitaj kiel personoj el Don Kiĥoto; la meksikanoj estas aztekaj batalistoj, kaj la svisojn oni portretas en rastrumeroj sur verda futbalkampo kiel fono.

Ĉi-jare estas reprezentitaj entute 522 futbalistoj el la 32 naciaj teamoj partoprenantaj en la monda sportkonkurso de la Federacio Internacia de Futbalo Asocia (FIFA), en paketoj de po 10 aleatoraj glumarkoj en ĉiu 84-paĝa albumo. Krom la komerca intereso de la kolekto, ankaŭ filantropia celo ekzistas: kontraŭ ĉiu paketo vendita la firmao donas 0,10 svisajn frankojn al la internacia federacio Tero de la Homoj (france Terre des Hommes*).

Marteno Ecott

korespondanto de Monato en Svisio

* 2. La internacia federacio Tero de la Homoj estas neregistara organizaĵo favora al la daŭripova evoluo, kun sidejo en Svisio. Pluraj landaj organizaĵoj fondis ĝin en 1966.

Leteroj

Mima jam ne estas inter ni

Per la artikolo Mima festas sian 117an jaron (Monato 2018/04, p. 18), ni malkovris, ke en Kubo loĝas la due plej aĝa persono en la mondo laŭ sia oficiala identigilo, malgraŭ tio, ke ŝi ne estas registrita en la internaciaj registrolibroj.

Kun bedaŭro ni eksciis, ke Mima, oficiale Emilia de la Caridad Quesada Blanco, jam ne estas inter ni. Ŝi forpasis de natura morto la 25an de junio en la kuba urbo Cienfuegos, kie ŝi naskiĝis kaj pasigis sian multjaran vivon, plenan de multaj bonegaj faroj, inter ili, flegado de centoj da malsanuloj kaj infanoj forlasitaj de siaj gepatroj.

Mima aĝis 117 jarojn kaj 56 tagojn, kiam ŝi adiaŭis siajn nepojn, kiuj ŝin flegis dum la lastaj jaroj.

Juan Carlos Montero Medina

Kubo

Politiko

KUBO

Vizito de la barata prezidento

La 22an de junio la kuba prezidento Miguel Díaz-Canel Bermúdez akceptis en la Palaco de la Revolucio la prezidenton de Barato Ram Nath Kovind, kiu venis al Kubo por oficiala vizito. Dum la renkontiĝo ambaŭ ŝtatestroj esprimis sian kontenton pri la stato de rilatoj inter la du landoj, kiuj estas signo de amikaj interligoj, ekzistantaj inter la du popoloj kaj registaroj. Post oficialaj intertraktoj, ili ĉeestis ceremonian subskribadon de memorandoj pri biotekniko kaj medicino.

Omaĝoj

La barata ŝtatestro komencis sian viziton la 21an de junio en la orienta provinco Santiago de Kubo. Honore al Fidel Castro Ruz, eksprezidento de Kubo, li kaj lia edzino Savita Kovind metis florkronon antaŭ la monolito, sub kiu ripozas la cindro de la ĉefo de la kuba revolucio.

Kadre de la dutaga vizito, Nath Kovind metis florojn ankaŭ omaĝe al la kuba nacia heroo José Martí sur Placo de la Revolucio kaj esprimis sian respekton al Mahatmo Gandhi, influa kaj tre grava pacifisto kaj adepto de sialanda sendependeco.

Sud-suda kunlaboro

La barata ŝtatestro prelegis en la universitato de Havano. Parolante pri sud-suda kunlaboro en la nuntempa mondo laŭ la barata sperto, li reliefigis la klopodojn de sia lando por pliaktivigi tian kunlaboron kaj la gravecon, kiun atribuis al tia kunlabora mekanismo Fidel Castro.

Profunda impreso

La azia gasto ankaŭ vizitis la Centron de Genetika Inĝenierado kaj Biotekniko, situantan okcidente de la ĉefurbo, kie, laŭ li, lin profunde impresis la progreso de tiu fako en Kubo, kiu posedas pli ol 2400 patentojn rilatajn al bioteknika industrio.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

[FORIGITA!: bildo]

Manpremo: la prezidantoj de Barato kaj Kubo. Foto: ABEL PADRÓN PADILLA

Moderna vivo

JAPANIO

Laboristoj el la postkulisaj pordoj

Pro la rapide kreskanta maljuniĝo de la japana loĝantaro kun malpli da infanoj, grave mankas laboristoj. La nuna japana ekonomio preskaŭ atingis plenan dungadon kun senlaboreco de 2,4 %. Plie, kvankam laboras 12,4 % de la maljunuloj pli ol 65-jaraj — la plej alta proporcio en la mondo, — la laborforto ne sufiĉas.

La manko de laboristoj estas videbla en mez- kaj mal-grandaj entreprenoj kaj en regionoj for de la grandaj urboj, kaj aŭdiĝas urĝaj dolorkrioj de entreprenistoj en tiuj regionoj. Laŭ provkalkulo mankos 4,16 milionoj da laboristoj en 2020. Do, estas tute nature kaj neeviteble, ke oni konsekvence proponas kaj diskutas pri la dungado de enmigrintoj aŭ gastlaboristoj.

Politiko ne aplikata

La japana registaro deklaris, ke ĝi sekvas la politikon ne dungi enmigrintojn, ne akcepti portempajn kaj nelertajn gastlaboristojn, kaj akcepti nur altkvalitajn teknikistojn. Tamen, de la 90aj jaroj en la 20a jarcento Japanio iom post iom akceptis laboristojn el eksterlando. Rezulte, en la jarfino de 2017 estis 1,28 milionoj da alilandaj laboristoj. El ili plej multaj estas ĉinoj; sekvas vjetnamoj, filipinanoj, brazilanoj, nepalanoj.

Malmultaj vizoj

El tiuj 1,28 milionoj nur 18,6 % havas oficialan vizon por labori kiel speciala aŭ teknika laboristo. Ĉirkaŭ 36 % havas validajn vizojn kun konstanta loĝrajto, ekz. japandevenaj brazilanoj. Ankaŭ lernantoj (ĉ. 20 %) laboras. Problema kaj ofte kritikata estas la sistemo de teknika trejnado, en kiu laboras 257 000 (ĉ. 20 %). La oficiala celo de la sistemo estas trejni kaj transdoni teknikon kaj lertecon al evoluantaj landoj donante trijaran laborejan trejnadon al junaj laboristoj en la kampoj de agrikulturo, fiŝkaptado, konstruado kaj fabrikado, inter aliaj.

Ĉu ŝajn-sistemo?

Oni scias, ke la sistemo de teknika trejnado estas la kaŝmantelo de dungado de nelertaj laboristoj. En ne-malmultaj okazoj la laborkondiĉoj estas malbonaj: malalta salajro, longa labortempo, forpreno de pasportoj, ekspluatado fare de perantoj ktp. Pro tiaj mizeraj kondiĉoj 7000 “trejnatoj” forlasis siajn laborejojn en 2017 kaj fariĝis “subgrundaj laboristoj”. Ankaŭ lernantoj havas problemon: pli ol 75 % el la eksterlanda lernantaro laboras, krom lernantoj en postdiplomaj kursoj. Onidire en multaj okazoj la vizoj por studi en Japanio estas uzataj kiel kamufliloj por gastlaboristoj.

Ne gravas la plendoj

Malgraŭ la kritikado fare de enlandaj kaj alilandaj grupoj defendantaj la homajn rajtojn, la registaro ĉi-junie decidis etendi la trejnsistemon en la kampojn de flegado, ŝipkonstruado, gastejoj kaj aliaj kaj plilongigi la daŭron de tri jaroj ĝis kvin jaroj. Tamen, pri la prizorgado kaj integriĝo de tiuj alilandanoj, — ekz. instruado de la japana lingvo — la registaro lasas ĉion al la volontulaj aŭ komunumaj agadoj. La nuna konservativa reĝimo ripete neis la dungadon de enmigrintoj difinante, ke enmigrinto estas tiu, kiu eniras landon kun rajto je loĝado, kio tute ne kongruas kun la tendenco de Unuiĝintaj Nacioj (UN) kaj Eŭropa Unio (EU).

Fakuloj avertas

Laŭ la fakuloj pri politiko de enmigrado la nunaj 1,28 milionoj da alilandaj laboristoj estas efektivaj enmigrintoj, laŭ la konsidero de UN kaj la nuna EU. Ili rimarkigas kaj avertas la japanojn, ke la lando nun sekvas la malĝustan politikon pri enmigrado de multaj eŭropaj landoj, kiuj unuflanke neadis la dungadon de enmigrintoj, sed aliflanke akceptis multajn “gastlaboristojn, kiuj devus reiri hejmen post kelkaj jaroj”, kaj oni neglektas la integriĝon de tiaj laboristoj en la socio. Male ol supozite la laboristoj ne reiris al sia hejmlando, sed venigis siajn familianojn kaj konstante loĝas.

Prof. Philip Martin, usona fakulo pri tiu kampo, trafe diras: “Portempaj gastlaboristoj ja konstante loĝos”. Se japanoj ne lernas el la zigzagaj kaj malsukcesaj politikoj de Eŭropo — el kiuj parte rezultis la nunaj sociaj problemoj, kiel estiĝo de strikoj kaj distavoliĝo de la socio, misfunkcio de la sociala sistemo, “hejmkreskintaj teroristoj” ktp. — japanoj malsukcesos samkiel Eŭropo. Ili nepre aŭskultu la diron de iu sviso: “Ni alvokis laborforton, sed venis homoj”.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Moderna vivo

SVISLANDO

Malaperantaj komunumoj

En la lasta jardeko 500 komunumoj malaperis en Svislando; 33 en 2017. Antaŭvideblas, ke ankoraŭ 145 neniiĝos en venontaj jaroj.

La nuna tendenco de la administra vivo en Svislando estas kuniĝi por supervivi. La nombrego de malgrandaj komunumoj kun iliaj propraj funkciuloj jam ne estas defendebla en la hodiaŭa tempo.

La kamparoj senhomiĝas

Laŭ oficialaj statistikoj, tia tendenco plejparte videblas en lokoj de la montara regiono, kie la elkampara migrado plifortiĝis kaj lasis surloke precipe maljunulojn kaj paŝtistojn. La sola eliro el tia situacio estas kunigi la rimedojn por redukti kostojn tiel, ke iuj svisaj komunumoj forviŝiĝas de la mapo.

Aliflanke, iuj komunumoj agadas por plikreskigi la loĝantaron reklamante pri la avantaĝoj de la loko, simile al aliaj vilaĝoj en Eŭropo, aŭ eĉ proponas moninstigojn al enmigrantoj.

Svislando estas tre malcentrisma lando kaj la komunumo estas ĝia minimuma administra unuo. Ĉiu havas konsiderindajn povojn ĉefe rilate al impostoj, sano, instruado, sekureco kaj transporto.

Martin Ecott

korespondanto de Monato en Svislando

Leteroj

Ŝokaj kruelaĵoj

Mi komprenas la malfavoran reagon de Filippo Franceschi pri la silento de Esperanto-asocioj rilate al la “ŝokaj kruelaĵoj” en la mondo (Blindaj surdaj mutaj, Monato 2018/07, p. 5). Tamen mi ne pensas, ke tio estas la rolo de neŭtrala Esperanto-asocio kiel UEA. Sed ankaŭ mi ne konsentas kun Zamenhof, kiam li diris, ke “kun tia Esperanto, kiu devus servi ekskluzive al celoj de komerco kaj praktika utileco, ni volas havi nenion komunan”. Lingvo, eĉ Esperanto, estu uzebla por plej diversaj celoj kaj ne nur por speco de religio, de sekto, de politika partio!

Germain Pirlot

Belgio

Moderna vivo

LITOVIO

Virinoj naskos hejme

Ĝis nun en Litovio virinoj oficiale devis naski en hospitalo. Tamen jam delonge tiu leĝo ne estis respektata. La afero pri hejmaj naskoj estis traktata en la Supera Tribunalo de Litovio. Rezulte, virinoj, kiuj decidis naski hejme, estis absolvitaj malgraŭ tio, ke ilia agado estis konsiderata kontraŭleĝa. Krome la tribunalo deklaris, ke naski hejme ne estas malpermesite de kriminala aŭ alia leĝo.

Ĉi-jare post longaj diskutoj la parlamento de Litovio finfine akceptis la leĝon pri hejmaj naskoj kondiĉe, ke ne ekzistas risko por la sano de patrino kaj bebo. “Virinoj naskas hejme. Tio estas ja realo. La ŝtato ne devas ignori tion. Tial ni devas klare proklami la regulojn, kiuj permesos sekure naski hejme kaj garantii altkvalitan servon por ĉiuj, kiuj decidis naski en familia medio”, diris la litova ministro pri sano Aurelijus Veryga.

Kontraŭstaroj

Ne ĉiuj parlamentanoj estis unuanimaj, diskutante pri tia leĝo. Socialdemokratoj emis al kontraŭstaro al la leĝo, ĉar iliaopinie naski hejme estas riska afero por graveda virino kaj ŝia bebo. Anstataŭ tio ili proponis krei maksimume hejmajn kondiĉojn en hospitaloj. Reagante al tio, parlamentanoj deklaris, ke akcepti hejmajn naskojn povos akuŝisto laboranta en hospitalo, kiu havas rajton liveri naskoservon hejme. Se gravedeco evidente estas riska, nasko devas okazi en hospitalo.

Politikistoj konsentis, ke necesas konsideri la decidon de la graveda virino kaj ne krei ajnan obstaklon al hejma nasko. Naskante en familia akompano, virino sentas sin psike pli trankvila.

Aprobante la longe mankintan eblon naski hejme, la parlamentanoj akcentis nur unu malfavoran aspekton: Por la hejma naskoservo gepatroj pagos per sia propra mono, ĉar la ŝtato garantias kaj totale rekompencas altkvalitan medicinan servon nur en hospitalo.

last

korespondanto de Monato en Litovio

Leteroj

Britio rekrutigas nepalajn virinojn

De pli ol ducent jaroj Britio uzas virojn el la nepalaj regionoj Gorkha, Pokhara kaj Dharan en sia armeo. Ili batalis en la du mondmilitoj, en Falklando kaj en aliaj partoj de la mondo. Nun Britio decidis, ke ili rekrutigos ankaŭ inter nepalaj virinoj, sed kun striktaj limigoj: ĉiuj kandidatoj devas plenumi fortan elektan ekzamenon kaj 48-minutan kuron kun 25-kilograma sako sur la dorso. La unuaj virinoj el Gorkha alvenos en Britio por infanteria trejnado printempe de 2020. Britio volas rekrutigi 800 pliajn soldatojn el Nepalo.

Tradicie Nepalo estis vira socio. Tamen nun la reĝo forlasis la tronon kaj en 2015 estis elektita la unua virina ŝtatprezidanto, Bidhya Devi Bhandari. Nun ŝi estas elektita duan fojon.

Navin Shrestha

Nepalo

Leteroj

Krozado esperantlingva

En Monato 2018/7 aperas sur p. 14-15 artikolo pri poŝtkarta krozado, kiun povas partopreni nur tiuj, kiuj posedas la anglan lingvon. Nun jam funkcias ankaŭ esperantlingva krozado ĉe https://bildkarto.weebly.com/kontaktoj.html, kiun iniciatis junaj moskvaj esperantistoj. Mi dankas la kunlaborantojn de Monato pro la bela prezento de la teksto.

Raita Pyhälä

Finnlando

Historio

INTERVJUO

Esperanto kaj Ruĝa Kruco

La belga oficisto Peter Peys (1953) dum sia libera tempo okupiĝas pri la historio de Ruĝa Kruco. Prepare al artikolo pri Esperanto kaj Ruĝa Kruco dum la unua mondmilito, li faris esplorojn en la Esperanto-Fondaĵo Cesar Vanbiervliet en Kortrijk (Belgio). En aprilo 2018 la artikolo aperis*, kaj okaze de tio Monato intervjuis lin.

Monato: De kie venas via intereso por la historio de Ruĝa Kruco?

Peter Peys: Kiel junulo mi kolektis poŝtmarkojn kaj spertiĝis pri Svislando. Mi krome kolektis ĉiuspecajn dokumentojn kaj kompilis kolekton pri Ruĝa Kruco kaj pri soldatoj internigitaj en Svislando dum la mondmilitoj. Poste mi pli detale esploris la historion de Ruĝa Kruco, interalie dum la milito de 1870. Sed mi restas amatoro kaj tute ne konkurencas akademiajn historiistojn.

Monato: Ĉu eblas mallonge skizi la historion de Ruĝa Kruco?

Peter Peys: En 1859 la svisa bankisto Henri Dunant deziris kontakti la francan imperiestron Napoleonon la 3an pri projekto en Alĝerio. Pro tio li estis en la ĉirkaŭajo, kiam en tiu jaro okazis la batalo de Solferino (inter Francio kaj Aŭstrio). Dunant konstatis, ke postrestis 40 000 viktimoj sur la batalkampo, nur iomete helpataj de lokaj virinoj. Li estis tiel ŝokita, ke li ne nur provis tuj aranĝi helpon, sed ankaŭ poste agadis por eviti tiajn masakrojn. En 1862 aperis lia libro Un souvenir de Solférino (Memoro pri Solferino) en kiu li proponis krei en ĉiuj landoj neŭtralajn, volontulajn asociojn por helpi la vunditojn.

En 1863 okazis unua internacia konferenco en Ĝenevo, dum kiu estis kreitaj naciaj komitatoj por helpo al vunditaj soldatoj. Tial la jaro 1863 estas konsiderata kiel la fondodato de Ruĝa Kruco. Dua internacia konferenco okazis en 1864; dum ĝi ekestis la Unua Konvencio de Ĝenevo pri Humanecaj Aferoj el 1864, subskribita de 12 ŝtatoj kaj grandparte bazita sur proponoj de Dunant. En tiu periodo ekestis la unua simbolo, ruĝa kruco sur blanka fono, onidire svisa flago kun inversigitaj koloroj. La oficiala nomo estis “Internacia Komitato de Helpaj Societoj por Flegado de Vunditoj” en 1864, kaj ekde 1876 ĝi iĝis “Internacia Komitato de Ruĝa Kruco” (IKRK).

Monato: Ĉu videblis rezultoj dum la franca-prusa milito de 1870-1871?

Peter Peys: Jes, eĉ jam pli frue. Ekzistas bildoj pri “ambulanco” kun flago de Ruĝa Kruco dum la batalo inter Germanio kaj Danio en Schleswig en 1864. En milito kontraŭ Aŭstrio en 1866 aktivis germanaj sekcioj de Ruĝa Kruco. En 1870 venis helpo ne nur el la batalantaj ŝtatoj, sed ankaŭ el Belgio, Nederlando, ... Ekde tiam Ruĝa Kruco iĝis internacie respektata organizaĵo. Rimarku, ke “ambulanco” estis plursenca vorto: estis iuspeca veturilo por transporti vunditojn, sed ankaŭ helpejo kun flegistoj kaj kuracistoj.

Monato: Kiam ekestis la unuaj kontaktoj kun Esperanto?

Peter Peys: La plej fruan mencion mi trovis en “La Belga Sonorilo” de februaro 1903. Ĝi raportas pri kursoj ĉe la antverpena sekcio de Ruĝa Kruco, laŭ iniciato de doktoroj Edouard De Rop kaj Raymond Van Melckebeke. De Rop, estro de la sekcio, estis inspirita de artikolo en la kanada revuo “La Lumo”, kiu tiam havas ĉirkaŭ 1700 legantojn. El tio interalie rezultis la manifestacioj dum la Universalaj Kongresoj de Esperanto inter 1909 kaj 1913. Plej konata estas leŭtenanto Georges Bayol, kies libro “Esperanto et Croix-Rouge” (kun vortlisto) estis tradukita en plurajn lingvojn. De la sviso Fr. Uhlmann en 1913, post la balkanaj militoj, aperis Deutsch-Esperanto-Wörterbuch für das Rote Kreuz (Germana-esperanta vortaro por Ruĝa Kruco). Same en 1913, A.J. Witteryck, prezidanto de Belga Esperanto-Ligo, partoprenis la unuan Congrès international pour le soulagement des blessés de guerre (Internacia kongreso por mildigo de la sorto de militvunditoj).

Monato: Kaj tiam venis la “Granda Milito”.

Peter Peys: Dum la milito pluraj esperantaj revuoj raportis pri la agado de Ruĝa Kruco. Elstaras la artikoloj en The British Esperantist. Danke al ili estis kolektita sufiĉe da mono por sendi du ambulancojn al la fronto. En Francio la libreto de Bayol estis distribuata ĉe la sanservoj. En Svislando Ruĝa Kruco kunlaboris kun aliaj svisaj organizaĵoj — inter ili Universala Esperanto-Asocio — por peri korespondadon inter la batalantaj landoj, por sendi pakaĵojn al militkaptitoj, por transporti malsanajn kaptitojn al restadejoj en Svislando ktp.

Monato: Ĉu daŭris la kontaktoj kun Ruĝa Kruco post la milito?

Peter Peys: Flanke de la Esperanto-movado dum la 1920aj jaroj estis pluraj alvokoj por intensigi la kunlaboron, sed ili restis vanaj. Dum la 1930aj jaroj en Germanio kaj Sovetio venis diktatoraj reĝimoj kaj persekutoj de esperantistoj, kiuj en pluraj landoj malebligis la agadon.

Monato: Kio estas la nuna rolo de Ruĝa Kruco?

Peter Peys: La Internacia Komitato de Ruĝa Kruco daŭre havas ĉefan rolon, se temas pri internacia humaneca juro, kiu baziĝas sur la Konvencioj de Ĝenevo kaj la aldonaj protokoloj. Resume estas kvar konvencioj (pri la plibonigo de la sorto de vunditaj kaj malsanaj militistoj sur tero; pri la plibonigo de la sorto de vunditaj, malsanaj kaj pereintaj militistoj surmare; pri la traktado de militkaptitoj; pri la protektado de civiluloj dum milito) kaj du protokoloj pri internaciaj kaj ne-internaciaj konfliktoj (malpermeso de iuj armiloj, protektado de kultura heredaĵo, ...). Estas nova tria protokolo pri uzo de la ruĝa kristalo kiel plia protekta simbolo.

Monato: Ne ofte videblas Ruĝa Kruco en gazetaj kaj televidaj raportoj pri la nuntempaj konfliktoj.

Peter Peys: Ruĝa Kruco daŭre havas tre gravan rolon en la protektado de kaj internaciaj kaj naciaj konfliktoj. Ĝi estas sendependa, internacie rekonata kaj respektata. Ĝi havas multjaran sperton kaj konas la lokajn faktorojn. Tamen, ĝi devas interveni neŭtrale, prudente kaj diskrete kaj atenti pri la sekureco de siaj kunlaborantoj. Ĝi dialogas kaj negocas kun la partioj kaj havigas diversforman helpon. Ne estas facila taskaro!

Roland Rotsaert

korespondanto de Monato en Belgio

[FORIGITA!: bildo]

Ruĝa Kristalo kiel neŭtrala simbolo internacinivele uzata. Foto: VIKIPEDIO

[FORIGITA!: bildo]

Desegnaĵo de franca akvarelisto kaj karikaturisto A. Demasles (bildflanko de poŝtkarto sendita en 1912). En brokantejoj ofte aĉeteblas desegnaĵo Demasles, sed ne troveblas biografiaj informoj pri li. Foto: FONDAĴO VANBIERVLIET

[FORIGITA!: bildo]

Desegnaĵo de Demasles, verŝajne el 1916-1917. Foto: FONDAĴO VANBIERVLIET

[FORIGITA!: bildo]

Unu el la du ambulancoj donacitaj de britaj esperantistoj (The British Esperantist, n-ro 122 (1915) p. 38) Foto: FONDAĴO VANBIERVLIET

[FORIGITA!: bildo]

>Manovroj de Ruĝa Kruco UK Antverpeno 1911 Foto: FONDAĴO VANBIERVLIET

* 1. LE PHILATELISTE CROIX-ROUGE, numero 148, aprilo 2018: Etude Espéranto et Croix-Rouge, p. 20-23.

Leteroj

Enprizoniĝo de brazila eksprezidento

La proceso, kiu kondamnis Lula da Silva pro koruptado, sekvis ordinaran juran vojon. Ne temas do pri politika proceso. Liaj advokatoj rajtis apelacii al tribunalo de dua instanco, kiu reasertis lian punon kaj eĉ plilongigis ĝin al 12 jaroj. Tria tribunalo, la Supera Tribunalo pri Justico, neis unuanime peton pri habeas corpus al Lula.

Tial li ne povos partopreni balotadojn en oktobro 2018, ĉar ekzistas leĝo en Brazilo, kiu malpermesas kandidatiĝon de komunjuraj kondamnitoj. Krome, aliaj procesoj ruliĝas kontraŭ li, kies prezidanteco ekde la unuaj jaroj estis ofte skuata de skandalaj denuncoj.

Dum la administrado de Lula, ampleksiĝis la monata ŝtata subvencio al malriĉegaj familioj je 14 milionoj. Tiuj homoj nature plendas kontraŭ la arestado de la eksprezidento. La samon faras maldekstraj sektoroj de la socio, travivintaj plilarĝiĝon de la povo de sia partio, kreskantan kvanton da ŝtataj entreprenoj (pli ol 40 laste kreiĝis, centoj el ili rezultigas miliardan malprofiton ĉiujare), kaj monan apogon al landoj kun similaj ideologioj, kiaj tiuj de Venezuelo, Kubo kaj Bolivio. La sekvo: 13 milionoj da senlaboruloj kaj duobligo de la ŝtata ŝuldo dum la lastaj dek jaroj.

Cícero Gabriel Cardoso Soares

Brazilo

Politiko

GERMANIO

Sekreta nov-nazia organizaĵo

Nationalsozialistischer Untergrund (NSU) (Naci-socialisma subgrundo) estis kaŝe aganta nov-nazia organizaĵo. Inter la jaroj 2000 kaj 2011 membroj de NSU murdis 12 homojn, inter kiuj policistino, ĉefe pro rasisma malamo. Membroj de la organizaĵo aĉetis pistolon, per kiu ili mortpafis la viktimojn; aliaj preparis bombojn; multaj subtenis la organizaĵon en Interreto, per manifestacioj, koncertoj ktp.

Juĝa proceso

Fine, du ĉefagintoj verŝajne mortpafis sin mem. Oni trovis iliajn kadavrojn en loĝ-aŭto en Turingio. La loĝejo de ilia komuna amikino, kun kiu ambaŭ loĝis, estis centra bazo de la sekreta terorgrupo. Ŝi estis akuzita en 2013. La proceso ĉe Oberlandesgericht, la supera kortumo de Munkeno, daŭris 497 tagojn. En ĝi partoprenis, krom prokuroroj, 93 kromakuzantoj kun advokatoj; oni pridemandis 600 atestantojn, kaj la afero kostis plurajn milionojn da eŭroj.

Sekreta polico

Estas grave, ke la konstituci-protekta polico (Verfassungsschutz) ludis malklaran rolon en la afero, jen ĉeestis dum atako, jen forigis kaj neniigis dokumentojn. Tamen tion la kortumo neniel traktis.

La verdiktoj

La verdiktoj estis, laŭ publika opinio, nesufiĉe severaj: La ĉefakuzatino ja estis kondamnita je vivlonga malliberigo, sed ŝi traktis la kortumon malrespekte: ofte sin turnis dorse, longan tempon silentis. Alia akuzito estis traktata kiel junulo kaj tial ricevis malpli longdaŭran malliberigon (nur 10 jarojn). La defendaj advokatoj ofte per formalaĵoj interrompis la proceson kaj postulis anstataŭigi juĝistojn. Fine petis la ĉefakuzatino: “Ne juĝu pri mi pro la agoj, kiujn mi nek volis, nek faris!”

Jomo Ipfelkofer

korespondanto de Monato en Germanio

El mia vidpunkto

La Interna Ideo kaj ekstera politiko

Kvankam mi pensis pri tiu ĉi temo kaj havis mian konkludon jam delonge, unu strofo de Marina Cvetajeva, elstara rusa poetino (1892-1941) kun tragika sorto, tiom resonis, ke ĝi igis min verki artikolon. Jen tiu ĉi strofo:

La lingvo propre min ne tentas
Eĉ kiel voĉo de l’ popol’.
Se mi ne komprenita restas,
Ĉu gravas lingvo de parol’.*

Ĉu pro manko de komuna lingvo?

La supozo de Zamenhof, kvazaŭ (intergentan) malamikemon kaŭzis esence la multlingveco kaj reciproka malkompreno, estis granda troigo. Envere, la kialoj de tia malamikemo estas multaj kaj specifaj por konkretaj konfliktoj. Efektive, konfliktoj (revolucioj, civilaj militoj) okazadis inter diversaj klasoj de la sama nacio aŭ inter diversaj ŝtatoj de Usono, kiam la malamikoj parolis la saman lingvon, kaj certe komprenis unu la alian tiel bone, ke ili vidis neniun eblon por kompromisoj.

Antisemitismo

La antisemitismo sola postulus multajn volumojn por analizi kaj ekspliki ĝin. Kaj ĝin instigas ne manko de interkompreno. Ja en la moderna tempo el la judaro forsplitiĝis amaso da nure etnaj judoj, kiuj parolis la lokajn naciajn lingvojn perfekte, kaj ege volis asimiliĝi kaj enmiksiĝi en la respektivajn naciojn, tamen tio neniel malgrandigis la malamikemon, kaj finiĝis per plej grandskala amasa ekstermo de la eŭropa judaro konata kiel Holokaŭsto aŭ Ŝoaho.

En la mezepoka Hispanio, por eviti forpelon, parto de la judoj oficiale konvertiĝis al kristanismo. Tamen post 100 jaroj, kiam la posteuloj de tiuj eks-judoj jam plene asimiliĝis kaj religie kaj lingve, la fifama inkvizicio disvolvis vastan kampanjon de persekutoj kaj torturoj de posteuloj de judoj kristaniĝintaj jam antaŭ tri generacioj.

Ne tiom lingvoj ...

... kiom intergentaj konfliktoj, diversaj filozofioj, mondperceptoj kaj vivceloj kaŭzas malamikemon, kiu instigas ekonomiajn kaj teritoriajn konfliktojn. Neniu komuna lingvo do povas solvi tiujn objektivajn kontraŭdirojn, nek estas vere, ke ĝuste reciproka malkompreno kaŭzas ilin.

La Interna Ideo

Estas konate, ke Zamenhof ne limigis sin nur al la lingvo propre, sed li ankaŭ predikis la tiel nomatan Internan Ideon kaj homaranismon: temas pri la tuthomara frateco, amikeco kaj interkompreno. Se kompari la homaranismon de Zamenhof kun la jam konataj ideoj, ĝi tre similas al la mesiisma cel-ideo de la hebrea religio kaj kristanismo pri Dia Regno, kiu ekestos kun la alveno de Mesio en iu (fora) tempo, kiam la mondo fariĝos pli preta por tutmonda fratiĝo ...

Preĝo mankohava

Zamenhof bone esprimis homaranismon en sia Preĝo sub la verda standardo, en kiu li eksplicite menciis la revon pri iama alveno de tutmonda frateco kadre de tri konataj monoteismaj religioj: judismo, kristanismo kaj islamo. Lia vidpunkto tamen havis mankon. La mesiismo kaj revo pri Dia Regno de la juda kaj kristana religioj neniel similas al la islama celo de la tutmonda kalifujo atingenda pere de glavo: konkero, subjugado, mortigo kaj sklavigo. Zamenhof ne estis fakulo pri islamo; kaj, krome, en la tempo de Zamenhof islamo travivis periodon de mizero: la epoko de monda soifo pri nafto ankoraŭ ne komenciĝis.

Al la mondo nafton soifanta

Estis ĝuste pro tiu bezono de nafto, kiu subite tiom riĉigis kelkajn islamajn landojn, ke ili ekkapablis manipuli la politikon de la okcidentaj kaj aliaj neislamaj landoj kaj praktike efektivigadi la eternan celon de islamo — islamigi la mondon de “nefideluloj” ...

La “magia” vorto “internacia”

La Interna Ideo influas multajn esperantistojn tiamaniere, ke la vorto “internacia” havas ian magian efikon sur ilin. Al tiaj esperantistoj ŝajnas, kvazaŭ iu ajn internacia organizaĵo estus paŝeto direkte al akcepto de Esperanto kaj ĝia Interna Ideo jam pro la vorto “internacia” en ĝia nomo. Tamen “Internacioj” ekzistas tre diversaj: komunisma, socialisma, proleta, kaj ... tiu de bizaraj super-riĉuloj: Nova Monda Ordo (NMO). Iliaj celoj estas kelkfoje malaj al la profetaĵo pri Dia Regno aŭ la Interna Ideo, sed esperantistoj ŝatas ilin ajnokaze. Esperantistoj precipe ŝatas tiajn kreaĵojn de NMO kiel Unuiĝintaj Nacioj, Unesko, Eŭropa Unio kaj ĉiam serĉas ilian favoron, sed vane!

Celebru diversecon, sed ne ĉian!

La internacieco de tiuj organizaĵoj manifestiĝas en la celo limigi suverenecon de nacioj, kaj eĉ pli. Koncerne la okcidentajn naciojn, la celo estas likvidi ilin kaj re-okupi iliajn teritoriojn fare de ajnaj fremduloj de la mondo (precipe se la fremduloj estas islamanoj). La ideologoj de NMO jam sukcesis endoktrinigi la okcidentanojn tiugrade, ke tiuj pretas rezigni pri la eterna aksiomo, ke lando X apartenas al popolo X. Koncerne la ceteron de la mondo tio eble (dume) validas, sed se X estas popoloj en la okcidentaj landoj, tiu ĉi aksiomo manifestas rasismon! La blankuloj devas honti pri siaj “blanka kulpo” kaj “blanka privilegio”, kaj estus ideale, se ili mem sin likvidu kaj dissolviĝu, celebrante “diversecon”! Ĉar en diverseco oni celebru nur ĉiujn ceterajn ...

Senprecedenca trezorejo

Do, Marina Cvetajeva pravas: neniu lingvo propre promesas (kaj eĉ helpas) reciprokan interkomprenon. Kaj tio ĉi restas valida ankaŭ pri Esperanto. Kiel bela kaj genie inventita lingvo, Esperanto certe plezurigas siajn uzantojn samkiel muziko de Mozart plezurigas muzikŝatantojn. Samkiel muziko de Mozart, Esperanton apartenas al la mirinda kaj senprecedenca trezorejo de arto, scienco kaj teknologio kreita kadre de la okcidenta (helena-romia, juda-kristana) civilizacio, kaj ĝi estas unu el la manifestiĝoj de tiu ĉi civilizacio.

Se diverstipaj malamikoj de la okcidenta civilizacio iel ekkomprenus kaj ekŝatus la muzikon de Mozart kaj belecon de Esperanto, tiam ili sendube farus iun paŝon al interkompreno kaj partopreno en la civilizacio. En tiu ĉi — kaj nur en tiu ĉi — senco Esperanto estas ankaŭ paciga rimedo: ne nur lingvo. Tamen unue necesas, ke malamikoj ekŝatu ĝin ...
Ĝis tiam — Marina Cvetajeva pravos.

Alexander Gofen

Usono

[FORIGITA!: bildo]

Marina Cvetajeva: “Neniu lingvo propre promesas reciprokan interkomprenon.”

* 1. Traduko de la aŭtoro

Politiko

OPINIO

Utopia kapitalismo en Rusio

Rusujo, kien vi kuregas? Respondu! Ĝi ne respondas.
Nikolaj [nikoláj] Gogol, rusa-ukraina verkisto (1809-1852)

Historio estas, antaŭ ĉio, scienco, tamen ne tiom logika, kiel la geometrio de Eŭklido aŭ la fiziko de Newton. Unu evento ne rezultas logike el aliaj eventoj. Krome, historio estas ne nur scienco, ĝi estas procezo, en kiu vivas kaj agas realaj homoj, kaj tiu historio estas eĉ malpli logika ol la scienco historio. Aldone, la tezo, ke instruoj de historio neniun instruas, delonge iĝis triviala. Tial ofte okazas tiaj historiaj eventoj, kiaj konsternas pro foresto de sana prudento.

Ĥruŝĉov

La sovetia partiestro Nikita Ĥruŝĉov [ĥruŝĉóv] foje vizitis Usonon kaj miris: Kiel simple tieaj agrikulturistoj plenigis la merkaton per viando! Sufiĉas nutri brutaron per maizo. Reveninte hejmen, li devigis ĉiujn kolĥozojn, ĝis la polusa cirklo, kultivi maizon. Li ne konsideris nur detalon, kiu evidentiĝis la plej grava: la rusia klimato estas multe pli severa, ol la usona, kaj tial “vianda miraklo” ne okazis.

Homo povas atingi altan ŝtatan postenon, sed tio ne aŭtomate garantias profesian taŭgecon. (Ni eĉ ne parolu pri granda saĝo aŭ genieco!)

Jelcin

En pli proksima tempo, ankaŭ alia ŝtatestro, Boris [borís] Jelcin, vizitis la evoluintan Okcidenton kaj simile miris: Kiel bone homoj vivas nur danke al kapitalismo! Reveninte hejmen li per unu plumstreko starigis tiun formon en Ruslando. “La merkato ĉion reguligos”, diris li kategorie. (Verdire, anstataŭ “reguligos” li uzis vulgaran parolturnon — por montri sian proksimecon al la “simpla popolo”.)

Utopia socialismo

Ni rigardu al pli frua historio. Pluraj pensuloj de pasintaj jarcentoj, ekde Thomas Müntzer (ĉ. 1489-1525), rimarkis, ke la ĉirkaŭa socio vivas erare; en ĝi forestas harmonio. Ili konstruis diversajn teoriecajn sistemojn, kiuj poste estis nomataj “utopia socialismo”. Kelkaj el ili, kiel Robert Owen (1771-1858) kaj Charles Fourier (1772-1837), eĉ provis realigi siajn ideojn praktike. Al utopiaj socialistoj ŝajnis, ke sufiĉas montri al homoj novan serenan vojon — kaj ili ĝoje iros laŭ tiu vojo. Fine, tiuj ideoj nenie realiĝis, ili estis tro for de la reala vivo.

Utopia kapitalismo

Same utopia estis la ideo de Jelcin feliĉigi la ruslandanojn per kapitalismo. La intenco estis, ke, post la deklaro de kapitalismo, tuj ekagos por bono de la lando kaj de ĝia popolo la plej progresemaj, la plej morale puremaj civitanoj. Sed okazis plene male: la landon disŝtelis kaj iĝis ĝiaj mastroj homoj, por kiuj la nocioj “moralo” kaj “bono de la lando” estis tute fremdaj.

Kapitalismo sen demokratio

Jes, en multaj landoj oni vivas libere danke al kapitalismo, riĉe kaj digne. Sed en tiuj landoj kapitalismo kaj demokratio paralele evoluis dum 200 jaroj. En Rusio kapitalismo estis altrudita arbitre, sen plej etaj signoj de demokratio. La rezulto estas sufiĉe abomena. Se oni provu difini ĝin per “isma” termino, la plej taŭga estos “idiotismo”, alivorte apoteozo de idioteco. La tasko pri transiro de socialismo al kapitalismo estis starigita unuafoje en la mondo, kaj sur tiu vojo eraroj estis neeviteblaj. Tamen Jelcin kaj Putin faris nenion krom eraroj.

Ŝtelistoj kaj arogantuloj

En ĉiu lando kapitalismo implicas uzadon de aliula laboro por profitado, sed en Rusio tiu ĉi principo estas ununura kaj absoluta. Se forestas leĝoj, laŭ kiuj ĉio en la lando ekzistas kaj estas farata por homoj, kial ŝtelistoj kaj arogantuloj modestu?

Forestas demokratio

Prenu profiton hodiaŭ! Morgaŭ la nuna senleĝeco povos finiĝi. Kaptu profiton kaj ekspedu monon en eksterlandajn bankojn kaj impostparadizojn, enlande ja ĉio estas malfirma, kaj morgaŭ vi povos perdi tion, kion vi ŝtelis hodiaŭ! Kaj ili prirabas sian propran popolon kiel maroduloj de okupanta malamiko. Malfermi novajn uzinojn kaj fabrikojn? Ne, tempo ne sufiĉas, ĝi ne atendas. Nur komerco. Oni aĉetas ion eksterlande kaj vendas enlande du- aŭ tri-oble pli multekoste. Jen ĝi, la profito! Hm, oni devas ja ion pagi al laboristoj. Minimumon! Ili danku min, ĉar mi donas al ili laboron!

Ĉio por profito

Unu el la ĉefaj oligarkoj proponas al la registaro: “Ni legitimu 12-horan labortagon. Niaj laboristoj estas pigraj kaj malmulte laboras!” La dua proponas: “Ni malpermesu sindikatojn!” La tria: “Ni plialtigu la pensian aĝon!” Ĉio kaj ĉiel por profito! Por palacoj, jaĥtoj kaj aviadiloj!

Detruo kaj ĥaoso

La novaj mastroj de la lando detruis la tutan antaŭan ekonomion, restis nur natura gaso kaj nafto, per kiuj la lando iel ekzistas. Se la mondo trovos substituaĵon por petrolo kaj gaso, Rusio pereos.

Investaj prioritatoj

La potenco faris nenion, por ke ia reala produktado krom nafto kaj komerco iĝu profitodona. Nafto kaj gaso alportas grandan monon. Racia potenco investus ĝin en modernan produktadon, sed la mono estas uzata por aĉeti bilojn de eksterlandaj bankoj. Ĉu post Sovetio en la tuta grandega lando aperis almenaŭ unu teksa fabriko? Ne, ne aperis. Apenaŭ oni povas elpensi pli grandan malprofiton por la lando.

Ĉu iu bezonas klerigon?

Dum 25 jaroj kapitalistoj nenion kreis, ili nur sencerbe kaj ŝtelece uzas la malnovajn sovetiajn rimedojn. Estas detruita ĉio: industrio, agrikulturo, scienco, kulturo, klerigo. Ekzemple, ĉu bezonas averaĝa ruso klerigon? Por kio? Sekretariino en nafta oficejo havas dekoblan salajron de inĝeniero, instruisto aŭ kuracisto. Oni strebas ne al klerigo, sed al dungiĝo en naftaj oficejoj.

Inflacio, drogoj kaj fiskoŝtelado

Unu el la indikoj de sencerba mastrumado estas nebridebla inflacio, kiu estas pli ol 10 % jare.

Post 25 jaroj oni surprize malkaŝis, ke dum tiuj pli ol du jardekoj neniu trejnis kvalifikitajn laboristojn kaj ke ili nun forestas. Ke en la lando estas kelkaj milionoj da drogemuloj. Ke miliardoj el la ŝtata buĝeto konstante ien malaperas. La koruptado forglutas monon ne simple grandan, sed astronomian, kaj krome estas ankoraŭ fiskoŝtelado.

Ĥimeraj projektoj

De tempo al tempo aperas ĥimeraj projektoj; dum unu aŭ du monatoj oni parolas pri ili, poste iom post iom la parolado tedas al ĉiuj kaj oni komencas paroli pri io alia.

La nevidebla mano

La lando bezonas firman kaj racian potencon, la nevidebla mano de Adam Smith jam delonge ne agas. Sed forestas tia potenco ...

La popolo malamas la potenculojn

Ĉu ĝojas la ruslanda popolo pri tiuj ĉi “nova ordo” kaj novaj mastroj, kiuj faris la popolon almozulo, kaj pri la potenco, kiu ĉion aranĝis? Statistiko montras ke 80-90 procentoj de la rusianoj ĉion malamas kaj volus ĉion radikale aliigi.

Mankas laboro? Ripozu senlime!

En Sovetunio ekzistis aro da sociaj garantioj: pri laboro, loĝejo, medicina helpo, klerigo, ripozo. Nun laboruloj estas nur senrajta ilo por profitado. Ofte laboron vi ne trovos, do ne havos loĝejon, vivrimedojn, klerigon; vi povos morti ĉe la sojlo de kuracejo. Restas nur ripozo — ripozu senlime.

Elektoj sen elekto

Se la popolo malamas la potencon, kial do tiu ne aliiĝas, ja okazas “demokratiaj” elektoj? Dum 25 jaroj potenculoj elpensis multajn metodojn por ne perdi siajn privilegiojn.

Unue, la ruslandan elektantaron oni povas dividi proksimume je 4 grupoj: 1) indiferentaj, 2) junaj, 3) “saĝaj”, 4) maljunaj. La unua kaj la dua grupoj estas entute indiferentaj pri politiko, kaj en elektoj ne partoprenas. La tria grupo komprenas, ke ĉio estas mensogo, kaj ankaŭ ne partoprenas en elektoj. La kvara grupo estas disciplinema; ĝi alkutimiĝis kredi al la partio (nun ĝi nomiĝas “Unueca Rusio”) kaj al la registaro; ĝi ĉiam voĉdonos kiel estas rekomendite.

Due, ne ekzistas kvoruma minimumo da elektantoj. Se venos 1 % aŭ 0,5 %, ili elektos prezidenton aŭ parlamenton.

Krome, ekzistas diversaj “malpuraj teknologioj”. Ekzemple, oficiro ordonas al soldatoj, kiel ili devas baloti. Aŭ ĉefo ordonas al siaj subuloj, ke ili alportu fotojn de siaj balotiloj kun kruceto en rekomendita kvadrato. Tial la lando duonjaron antaŭ la elektoj jam scias, kiu estos prezidento.

Konkludo

Multaj nuntempaj historiistoj profetas, ke nun kapitalismo travivas sian lastan periodon. La kialo estas certe ne la fakto, ke la kapitalistoj plejparte ne estas en akordo kun moralo aŭ ke ili vidas en la mondo nur procenton de profito. Ne, la moralo kaj la ekonomio estas kategorioj nekunligitaj. La afero estas multe pli banala. La kapitalismo povas progresi nur danke al plivastigo de merkatoj, sed la merkato nuntempe estas la tuta mondo. La planedo Tero jam finiĝis, kaj aliaj planedoj ne estos atingeblaj ankoraŭ dum jarcentoj. Evolua bazo por kapitalismo estas elĉerpita; kaj kio ne povas evolui, tio nepre degeneras. Rusio venis al kapitalismo tro malfrue, la tuta merkato estas jam delonge dividita inter malnovaj klubanoj, kaj novajn membrojn la klubo ne atendas.

Ĉu pravas tiaj historiistoj? Ni vivos — ni vidos.

Mikaelo Korotkov

korespondanto de Monato en Rusio

Leteroj

Usona kaj ne angla

Sur la kovrilo de la aŭgusta-septembra numero de Monato legiĝis: Forpasis reganto de la angla signolingvo. Tio estu “la usona gestolingvo”: lingvo sendependa de la parolaj lingvoj de Usono, kiu (pro historia hazardo) pli similas al la franca gestolingvo ol al la brita gestolingvo. Ĉar ĉiuj lingvoj uzas “signojn”, la esprimo “gestolingvo” ŝajnas pli taŭga por distingi la lingvojn de surduloj disde “parolaj lingvoj”. Cetere, estas tre dubinde, ke la gorilo Koko estis “reganto” de iu homa lingvo. Kvankam kelkaj simioj lernis uzi centojn da vortoj, ili kunmetas ilin ne en frazojn, sed sensisteme. Kiel emfazis la lingvosciencisto Noam Chomsky, sintakso ŝajnas esti homa specialaĵo.

Edmund Grimley Evans

Britio

Leteroj

Krozado esperantlingva (2)

Ĝojigis min legi la artikolon Interŝanĝi bildkartojn de Raita Pyhälä. Mi jam ricevis pli ol 400 bildkartojn tiamaniere. En mia profilo, mi mencias, ke mi scipovas Esperanton, kaj ankaŭ, ke unu el miaj plej ŝatataj libroj estas esperantlingva traduko de la finna romano Sep Fratoj. Ĝis nun du homoj informis min, ke ili iom da Esperanto lernis junaĝe, sed ne plu uzas ĝin.

Angus Wilkinson

Britio

Moderna vivo

SLOVAKIO

Malaperanta popola arkitekturo

La malgranda montara vilaĝeto Čičmany [ĉiĉmani] situas en la norda parto de Slovakio je ĉirkaŭ 230 km for de la ĉefurbo Bratislavo. La vilaĝeto spegulas la riĉan historion de la slovaka popola arkitekturo pere de multaj ornamitaj lignaj familidomoj kaj monumentoj.

La unua skriba mencio pri Čičmany datiĝas de la jaro 1272. Ĝi estis origine ŝafpaŝtista kolonio, kies praloĝantoj venis el sud-orienta Eŭropo. La ĉefa okupo de la ĉiĉmananoj estis terkulturado, ŝafbredado kaj arbohakado. Mizeraj vivkondiĉoj devigis la loĝantojn — precipe en la periodo de 1921 ĝis 1930 — amase forlasadi sian naskiĝvilaĝeton kaj veturi al Ameriko, Francio aŭ Belgio por trovi laboron. La vilaĝon plurfoje detruis incendioj. Dum la dua mondmilito ankaŭ germanaj faŝistoj bruldetruis la vilaĝon pro agadoj de slovakaj partizanoj.

Popola arkitekturo

La plej karakteriza trajto de Čičmany estas ornamitaj lignaj domoj enskribitaj en la listo de Nemateriaj Kulturheredaĵoj de Slovakio. Blankajn regulajn geometriajn ornamaĵojn oni ne trovas aliloke, kaj ili estas sendube la plej grava arta esprimo de popola arkitekturo en Slovakio. Ankoraŭ nuntempe oni ĉiujare pentras ornamaĵojn per kalko. Estas onidiroj, ke familidomojn komencis ornami virinoj, en la frua tempo per argilo kaj poste per kalko. Pentraĵo havis ĉefe praktikan celon: ŝirmi de humido kaj sunradioj la lignajn trabojn de domoj.

En la vilaĝeto troviĝas ankaŭ kelkaj religiaj objektoj: katolika baroka preĝejo omaĝe al Apoteozo de Sankta Kruco (1798) kaj kapelo kaj kastelo de la 18a jarcento. Proksime de Čičmany troviĝas la slovaka banloko Rajecké Teplice, kie oni kuracas malsanojn de la movsistemo, civilizajn kaj profesiajn malsanojn, kaj faras alĝustigojn post operacioj ĉe vertebraro kaj koksaj artikoj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

La plej karakteriza trajto de la vilaĝeto Čičmany estas ornamitaj lignaj domoj enskribitaj en la listo de Nemateriaj Kulturheredaĵoj de Slovakio. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La blankaj regulaj geometriaj ornamaĵoj estas sendube la plej grava arta esprimo de popola arkitekturo en Slovakio. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La pentraĵoj sur la muroj havas praktikan celon: ŝirmi de humido kaj sunradioj la lignajn trabojn de domoj. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La geometriaj ornamaĵoj de la domoj en Čičmany ne troveblas aliloke. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Ĉiujare oni pentras kalkajn ornamaĵojn sur la domajn murojn de Čičmany. Foto: SONA HAUSEROVA

Eseoj

ANARKIO

Oosugi Sakae plu vivas

95 jaroj pasis post la morto de Oosugi Sakae (1885-1923). Ĉu vi aŭdis pri li? Plej simple estus priskribi lin kiel japanan anarkiiston kaj esperantiston. Tamen tio ne konvenas al la viro, pri kiu mi rakontos nun. “Anarkiisto” sonas danĝere kaj malmoderne kaj malhelpas, ke li estu pli populara. Li estis unu el la gravaj frutempaj japanaj esperantistoj, sed li mem nur malmulte verkis pri sia esperanta agado, kvankam Esperanto helpis al li ekhavi progreseman idearon. Mi opinias, ke pli taŭga priskribo por li estas “la plej libera viro en Japanio”. Liaj verkoj skribitaj en vulgara lingvo igas nin retrovi mensan liberon, kiun ni volonte forlasis, tute nature kaj kun firma konvinko.

Tiutempa epoko

Ĉiuj, kiuj legas verkojn de Oosugi unuafoje, surpriziĝas pri la vivecaj esprimoj, kiuj kvazaŭ estus skribitaj ne antaŭ ĉirkaŭ jarcento, sed nuntempe. Eble vi pensas, ke ne estas granda diferenco inter tiamo kaj nun, tamen por nunaj japanoj, la tempo antaŭ jarcento ne konektiĝas rekte kun la nuno.

Subita moderniĝo

Antaŭ 150 jaroj okazis la Mejĝi-reformo. Japanio estis subite devigita forlasi la antaŭajn valorojn kaj akcepti okcidentan kulturon. Ĝi bezonis rapide fariĝi ne nur moderna, sed ankaŭ forta nacio, kiu estos sur egala bazo kun eŭropaj nacioj kaj Usono. Neimagebla malstabileco regis en la tuta lando longatempe. Krome, ekde tiam iom post iom pliiĝis verkoj skribitaj en vulgara lingvo simila al la nuntempa. Multaj verkoj en tiutempa skriba lingvo estas malfacile legeblaj por nuntempaj japanoj. Cetere, la japanoj tiel bedaŭras la Duan Mondmiliton, ke ili emas senkonscie pensi, ke la jaroj antaŭ tiu milito estas tempo malsimpatia.

Libereco de penso, ago kaj motivo

Tre kompetenta pri kelkaj eŭropaj lingvoj, Oosugi estis ege influata de la okcidentaj scienco kaj idearo: ekzemple, Darwin, Kropotkin, Stirner, Bergson ktp. Malgraŭ severa socia etoso, li emfazis la gravecon de mensa libereco koncerne morojn kaj moralon. Tiutempe la registaro bonege sciis, ke direktado mora kaj morala taŭgas por regi popolojn. Oosugi konsciis, ke homoj ne povas facile forlasi kutimon de obeemo gravuritan profunde en la koroj ekde pratempo. Kontraŭ tia sinteno, li lasis neforgeseblan aforismon: “Estu libereco de penso. Ankaŭ estu libereco de ago. Krome, estu libereco de motivo.”

Aŭtobiografiaj anekdotoj

Malsame ol en la epoko de Oosugi, hodiaŭ ni eble sentas nin liberaj. Tamen liaj verkoj pensigas nin: ĉu ni vere estas tiom liberaj, ĉu ne ekzistas iuj, kiuj direktas nin rekte aŭ malrekte?

Kelkaj epizodoj en lia aŭtobiografio estas kvazaŭ romanoj, ekstravagancaj sed samtempe raciaj kaj simpatiaj.

Prava afero

Iam Oosugi havis, krom la edzino, du amatinojn. Tion li pravigis per la ideo de libera amo, kondiĉe, ke ĉiuj estu finance sendependaj, ne kunloĝu kaj ne intervenu en seksajn aferojn de aliaj. Sed li kaj unu amatino havis nur verkadon kiel rimedon por enspezi kaj iĝis dependaj de enspezo de la alia amatino, kiu havis profesion. Por ŝanĝi tian situacion, li bezonis monon. Iel li atingis ministron pri internaj aferoj por peti helpon. Sed, eĉ petante monon de la ministro, li estis aroganta. La ministro, male, emis edifi ĉi tiun petanton ĉi-okaze, diris afablaĵon kaj demandis pri lia idearo. Oosugi respondis: “Iam mi rakontos pri tio. Sed nun mi havas alian aferon, kiu estas pli urĝa. Tio sufiĉas por hodiaŭa priparolado.” Kaj li postulis monon laŭ sia logiko: “Registaro ĉagrenas nin en nia laboro. Do mi pensas, ke peti monon de la registaro estas afero prava.” La ministro estis homo neordinara, kaj Oosugi ricevis tiom da mono, kiom li petis.

Sentimentaleco

Oosugi montris ankaŭ naivajn trajtojn. Kiam li estis en malliberejo — kaj Oosugi ofte estis malliberigita pro politikaj kialoj — en la karcero li kaptis libelon. Li volis teni ĝin kiel konsolilon kaj nutri. Por fari ligilon, li eltiris fadenojn el sia talizono. Eltirinte sufiĉan fadenon, li subite ektremis kvazaŭ pro elektroŝoko, iris al la fenestro kaj liberigis la libelon. Tiumomente li ne komprenis, kio okazis al li, sed iom post iom li rememoris, ke la ideo “mi estas kaptita” alvenis en lian kapon kaj inspiris lin liberigi la libelon. Poste li foje rememoris tiun okazaĵon kiel ridindan sentimentalecon. Li tamen pensis, ke la sentimentaleco estas trajto de homa koro, kiu troviĝas nur en kaptito.

Neatendita morto

En septembro 1923 en Japanio okazis granda tertremo, en la regiono Kantoo. Pli ol cent mil homoj iĝis viktimoj, plejparte pro brulegoj, kiujn etendis fortaj ventoj. Krome, multaj homoj, inter kiuj troviĝis etnaj koreoj kaj socialistoj, estis kaptitaj kaj mortigitaj ne nur de policistoj, sed ankaŭ de civiluloj — sub la preteksto certigi socian ordon. Tiam ankaŭ 39-jara Oosugi estis batita kaj mortigita de ĝendarmoj, kaj lia korpo estis ĵetita en puton. Ankaŭ lia edzino kaj 6-jara nevo estis mortigitaj. Fakte, dum la dua duono de sia vivo li suferis pro manko de kamaradoj, kiuj estis murditaj pro politikaj kialoj, kaj fine la sama sorto trafis lin mem. La morto de la plej libera viro estis unu el la multaj neatenditaj mortoj.

Kaneko Yoko

Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Oosugi Sakae, la plej libera viro en Japanio.

Leteroj

Hunganto

Mi dankas vin pro la sendita “gustumaĵo” beletra, la novelo Cent diantoj de Júlia Sigmond (Monato 2018/12, p. 25-26). Sed estu permesate fari lingvan rimarkon pri ĝi. Ŝajnas, ke la verketo originas de hungarino, kion mi konkludas el la lingvaĵo, pli precize el ĝia vortordo, pro kio la lingvon, en kiu ŝi ĝin verkis, mi kutimas nomi “Hunganto”, t.e. la versio, dialekto de Esperanto, preferata de multaj hungaroj. Esperanto bezonas unuecan sistemon ankaŭ vortordan, alie ĝia populariĝo estas minacata.

Johano Petik

Hungario

Libroj

Prelegoj ne nur pri arkivoj

Ĉi tiu 174-paĝa libro havas tekstojn de 20 prelegoj prezentitaj en KAEST 2014. La titolo de la libro precize redonas la ĉeftemon de tiu konferenco, sed oni estu avertita, ke ne ĉiuj prelegoj pritraktis tiun ĉeftemon. Pli precize, 9 el la 20 tekstoj temas pri “arkivoj kaj bibliotekoj”, kaj nur malmultaj el tiuj pritraktas tiun temon en la praktika maniero, kiun sugestas la dua parto de la titolo (“kiel protekti kaj konservi nian heredaĵon”). Tio, certe, ne signifas, ke la aliaj tekstoj estas senvaloraj: multaj el ili donis informojn por mi interesajn, kaj eĉ la prelegoj (eble duono el ili), kiuj nur resumas informojn pli-malpli facile troveblajn en la reto, verŝajne utilis surloke por klerigi la partoprenantojn kaj instigi al diskutado.

Inter la naŭ ĉeftemaj prelegoj mi aparte notas la sekvajn. Marek Blahuš prezentas interesan ekzemplon de io, kion oni, eble, povus nomi “perkomputila historio”: li kun kunlaborantoj enkomputiligis adresarojn de esperantistoj el 1889-1909 kaj konvertis la adresojn tiel, ke oni povas montri la distribuon sur mapo kun ĝia tempa evoluo. Petr Chrdle, Bernhard Tuider, kaj Ján Vajs kaj Ľubomír Fajth prezentas informojn pri tri apartaj kolektoj, nome pri la Esperanto-muzeo en Svitavy, la Kolekto por Planlingvoj en Vieno kaj la Slovaka E-arkivo, respektive. Sed Miroslav Malovec en sia prelego pri “Prilaboro de arkivaĵoj” plej rekte trafas la titolon de la volumo. Li rakontas tute konkrete, kiel li prilaboras paperojn, antaŭ ol ili iras al Svitavy por ripozi netuŝate en bananskatoloj. Li levas ankaŭ tre interesan demandon: kial UEA ne havas arkivon de komputilaj dosieroj, por ke la rezulto de milionoj da laborhoroj ne perdiĝu, kiam aktivuloj mortas?

Mi akceptis ĉi tiun libron por recenzo parte pro tio, ke mi nun okupiĝas, partatempe, pri arkivo kaj pri biblioteko, nome pri la postlasaĵo de Marjorie Boulton kaj pri la katalogado de Biblioteko Butler. Miroslav Malovec traktis la aferojn, kiuj plej proksime rilatas al mia agado. Ankaŭ mi pensas pri la bananskatoloj.

Inter la 11 alitemaj prelegoj mi aparte notas du prelegojn de Piet Buijnsters, en kiuj li pritaksas diversajn parolrekonilojn kaj literumilojn por Esperanto. Domaĝe, ke li ne simile pritaksis diversajn tekstlegilojn por Esperanto, ĉar tio eĉ pli interesus min. Kiu el ABBYY FineReader, OmniPage, Readiris kaj, eble, ankaŭ aliaj programoj plej bone funkcias por kiaj tekstoj? Jen interesa temo, eble, por iu alia. Piet Buijnsters forpasis, bedaŭrinde, kelkajn semajnojn antaŭ ol mi ricevis ĉi tiun libron.

Por resumi, jen kolekto de tekstoj pri diversaj interesaj temoj. Plenan liston de ili oni povas trovi en la reto, kaj mi esperas, ke la eldonejo ricevis permeson por enretigi ankaŭ la plenajn tekstojn, kiam estos konvene. Registraĵoj de kelkaj prelegoj estas spekteblaj per YouTube.

Edmund Grimley Evans

Arkivoj kaj bibliotekoj — kiel protekti kaj konservi nian heredaĵon. Eld. Espero, Partizánske, 2015. 173 paĝoj. ISBN 978-80-89366-36-1.

Prezo ĉe FEL: 9,55 eŭroj plus afranko.

Libroj

Atentu: vi estas murdota!

Pluraj estas la libroj aŭtoritaj de Julian Modest, t.e. Georgi Mihalkov; lia atuto estas la rakonto, kiel pruvas liaj pluraj noveloj aperintaj en Monato, en Literatura Foiro kaj en aliaj gazetoj, poste kunigitaj en libroformaj kolektoj. Post la unua romaneto de 1984 La Ora Pozidono fakte sekvis preskaŭ nur novelaroj, kiel Sonĝe vagi (1992), La fermita konko (2001) kaj serio freŝdata Mara stelo (2013), La viro el la pasinteco (2015), Dancanta kun ŝarkoj (2018). Tute lastatempe li revenis al la mallonga romano, kaj en la lastaj jaroj li sin dediĉis al krimromanetoj. Kiel decas en tiu ĝenro, la solvo de la enigmo okazas nur en la tute lastaj paĝoj.

Se kompari kun kelkaj antaŭaj verkoj de Modest, ĉi tie mankas iuj trajtoj, kiuj siatempe estis kritikataj, sed restas iu atmosfero de sentempeco kaj senlokeco. Privata detektivo Janko Sinapov estas petata esplori pri malaperinta persono; nomoj estas bulgaraj, sed la sceno povus okazi en ajna loko: tramo, aŭtomobilo, mezgranda urbo kun malpli luksaj ĉirkaŭaĵoj, rutineca malnovdoma oficejo, kie amasiĝas paperaj dokumentoj (kvankam preterpase estas menciitaj komputilo kaj reto), kafejoj taŭgaj por renkontiĝoj, edzino laca pro la trolaboro de la edzo, inspektado pri eventuala kokro ktp.

Troviĝas ĉiuj ingrediencoj, kutimaj al ajna detektiva romano. Tiu ĉi aspektas kvazaŭ de Simenon, ĉar mankas ja modernaj teknologiaĵoj, mankas atente skrupulaj ekzamenoj de detaloj, kiujn Sherlock Holmes praktikas per lenso. Mankas ankaŭ plej subtilaj krimkaŭzoj pri heredaĵo, kiuj abundas ĉe la televidaj serioj kun la eterne viva Angela Lansbury. Fakte, ĉio estas koncentrita en la renkontiĝoj de la detektivo kaj interparoloj kun la eventualaj konantoj de la malaperinto. Ĉiu el ĉi-lastaj havas sian reteniĝemon, la unua respondo al la demandanta detektivo estas “mi delonge ne havas rilatojn al li”.

Fine, tamen, post ĉeno da personoj, kiuj kondukas Jankon de unu al alia, la problemo estas solvita. Intertempe okazas murdo, ne ja kiel ĉefkondukanta evento, sed preskaŭ preterpase kaj, se eblas tion diri, tro banale. La ĉefa trajto de la romaneto estas la enpensiĝo de la detektivo post la unuopaj interparoloj, kiuj ĉiuj alportas iom da lumo al la mistero; alia stila trajto estas la priskribo de la fizika aspekto de la personoj kaj de la lokoj, ĉe kio Modest majstras. Demando povas esti, ĉu Modest enviciĝas kun Ronald Cecil Gates aŭ laŭ la Ĉu-serio de Johán Valano. La streĉoj estas fakte aliaj: la romanetoj de Modest estas sen gravaj okazaĵoj, ne kaŭzas kortremojn, ne estas tro streĉaj, ili simple trenas rapide la leganton ĝis la (ne antaŭsupozebla) fino. La lingvo estas tute flua, rekomendinda al personoj de ĉiu aĝo.

Carlo Minnaja

Julian Modest: Averto pri murdo. Eld. Espero, Partizánske, 2018. 94 paĝoj, broŝurita. ISBN 978-80-89366-86-6.

Prezo ĉe FEL: 6,30 eŭroj plus afranko.

Moderna vivo

DROGOJ

Produktado de drogoj atingis rekordojn

En la jaro 2016 drogojn konsumis 275 milionoj da homoj. Tio estas 25 milionoj, aŭ 10 elcentoj, pli ol la kvanto raportita antaŭ unu jaro, laŭ UN-Raporto de 2018, kiun oni prezentis en Vieno.

Ne nur la konsumado, sed ankaŭ la ofertado de drogoj kreskis. Juri Fedotov, direktoro de la Oficejo de Unuiĝintaj Nacioj pri Narkotaĵoj kaj Krimo (UNODC), diris: “La rezultoj de la aktuala raporto indikas, ke la drog-merkatoj plivastiĝis kaj la produktado de kokaino kaj opio atingis absolutajn rekordojn.” En 2016 oni produktis rekordan kvanton da kokaino. Estis produktitaj laŭtakse 1410 tunoj. Plej multan kokainon eksportis Kolombio, sed ankaŭ Afriko kaj Azio evoluis kiel lokoj de komerco kaj konsumado. Ankaŭ en la opio-produktado estis atingita rekordo. En 2016 oni produktis 10 500 tunojn. Krome opioidoj* kaŭzis plej grandajn damaĝojn.

Kanabo — plej ŝatata drogo

Kanabo estis la plej ofte konsumata drogo en 2016. 192 milionoj da homoj konsumis ĝin en tiu jaro. La nombro de ĝiaj konsumantoj kreskis konstante kaj pliiĝis je 16 elcentoj en la jardeko ĝis 2016. Tiu nombro spegulas ankaŭ egalan pligrandiĝon de la monda loĝantaro.

La kultivado de kanabo pliiĝis tutmonde eĉ je 27 elcentoj (4386 tunoj). Aparte granda estas ĝia vastiĝo en Nord-Ameriko. Laŭ fakuloj tio dependas ĉefe de la laŭleĝigo de tiu drogo kaj ties kultivado en multaj usonaj ŝtatoj.

Mortigaj opioidoj

Plia tendenco: la konsumado de opioidoj fariĝas ĉiam pli granda sanproblemo. Oni atribuas 76 elcentojn de la mortintoj al konsumado de opioidoj, dum en Nord-Ameriko ĉefe la konsumado de fontanilo (angle Fontanyl) — sinteza opioido, kiu estas uzata por kuracado de akutaj kaj kronikaj doloroj — prezentas la plej grandan problemon. Krome la konsumado de tramadolo (angle Tramadol) havas maltrankviligajn dimensiojn en lokoj de Afriko kaj Azio, oni substrekas en la Raporto.

Kvankam spertuloj asertas, ke fontanilo kaj tramadolo tre gravas por kuraci dolorojn, tamen ilia kontraŭleĝa produktado kreskas konstante. En 2016 oni konfiskis entute 87 tunojn da opioidoj, kio respondas al la sama kvanto da konfiskita heroino.

Mortintoj plimultiĝis ĝis 60 %

Laŭ la raporto, la konsumado de drogoj ĉe homoj aĝaj pli ol 40 jarojn pliiĝis pli evidente ol tiu ĉe pli junaj konsumantoj. La mortoj kaŭzitaj pro tia konsumado plimultiĝis inter la jaroj 2000 kaj 2015 je 60 elcentoj. UN konstatas grandajn diferencojn okaze de konsumado de drogoj laŭ la seksoj. Konforme al tio, virinoj preferas opioidojn kaj sedativojn, kaj viroj konsumas pli ofte kanabon kaj kokainon. Tamen, virinoj konsistigas nur trionon de la drogemuloj.

Ĉefe okaze de junuloj kaj junaj plenkreskuloj fakuloj konstatas du tipojn de drog-misuzo: dum junuloj en riĉaj landoj konsumas kanabon, sintezan narkotaĵon “ekstazo” kaj kokainon, infanoj en la pli malriĉaj regionoj prenas malmultekostajn drogojn.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

* 1. Opioido estas psikoaktiva substanco funkcianta en rilato kun opioido-riceviloj, kiuj troviĝas ĉefe en la centra kaj periferia nerva kaj gastro-intesta sistemoj.

Moderna vivo

SLOVAKIO

Astronomia horloĝo

Unu el la plej novaj astronomiaj horloĝoj (slovake orloj*) en la mondo situas en Slovakio je ĉirkaŭ 260 km norde de Bratislavo. Dum granda rekonstruado de loka placo en la pitoreska montvilaĝeto Stará Bystrica en 2009 estis konstruita bela astronomia horloĝo, kiu interesas multajn vizitantojn el diversaj landoj. Ĝia aŭtoro estas la slovaka skulptisto kaj belartisto Viliam Loviška [loviŝka].

Historio

La horloĝo situas ĉe la flanka muro de la kultura domo. Ĝi havas formon de ligna statuo de la Sepdolora Virgulino Maria, kiu estas la patronino de Slovakio. La eksterajn ornamaĵojn de la horloĝo formas statuoj de ses historiaj slovakaj personoj: la slava princo Pribina, kiu kristaniĝis kaj konstruigis la unuan kristanan preĝejon en slava teritorio en orienta Eŭropo; la reĝo Svätopluk, reganto de la Grand-Moravia Regno; Anton Bernolák, kiu influis la kulturan historion de Slovakio per la sistemigo de la unua formo de slovaka literatura lingvo; Ľudovít Štúr [lúdovit ŝtur], slovaka verkisto kaj unu el la plej notindaj figuroj de la slovaka nacia historio; la generalo de la franca armeo Milan Rastislav Štefánik [ŝtefanik] kaj la katolika pastro Andrej Hlinka, unu el la plej gravaj slovakaj politikistoj antaŭ la dua mondmilito kaj gvidanto de la disigisma opozicio al la ĉeĥoslovaka registaro.

Sanktuloj

En ĉiu horo la astronomia horloĝo aperigas la figurojn de sanktuloj, kies vivo kaj verkado estis ligitaj kun la slovaka nacio: la misiistoj kaj fratoj Konstanteno* kaj Metodio, kiuj fondis slavan lernejon, tradukis bibliajn kaj liturgiajn tekstojn en lingvaĵon kompreneblan por slavoj (t.n. malnovslavan lingvon) kaj kreis la slavan skribsistemon Glagolico. Aperas ankaŭ la sanktuloj Svorad, Gorazd, Benedikt, Vojtech kaj la martiro Bystrík.

En tureto de la astronomia horloĝo troviĝas du grandaj sonoriloj. La unua nomiĝas Svätý Juraj [svety juraj] kaj surhavas la tekston Slovaka astronomia horloĝo Stará Bystrica 2009, kaj la dua nomiĝas Riečnická Madona kun la teksto Memore al la inunditaj vilaĝoj Riečnica kaj Harvelka. Tiuj vilaĝoj estis neniigitaj sekve de konstruado de nova akvobaseno de trinkakvo. La unua sonorilo anoncas la precizan horon; la dua akompanas sanktulojn per sonfono.

Astrolabo

La koro de la horloĝo estas tiel nomata astrolabo*, unu el la plej malnovaj astronomiaj instrumentoj, simple nomata ankaŭ mezepoka sekstanto. La astrolabo montradas la signojn de la zodiako, la poziciojn de la suno kaj la luno, kaj la lunfazojn. La horloĝon regas komputilo.

Julius Hauser

Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

Astronomia horloĝo en la montvilaĝeto Stará Bystrica. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Astronomia horloĝo en la montvilaĝeto Stará Bystrica. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Astrolabo, la koro de la horloĝo. Foto: SONA HAUSEROVA

* 1. De la latina vorto horologium.
* 2. Alinome Cirilo (red.).
* 3. En la estinteco astrolabo estis la ĉefa mara navigilo. Ĝi mezuras la angulon inter la horizonto kaj elektita stelo. Oni diras, ke ĝin inventis la greka astronomo kaj matematikisto Hiparko en la 2a jarcento a.K.

Moderna vivo

KOSOVO

Forpasis laŭreato de la premio “Saĥarov”

La 26an de julio 2018 mortis en Prishtina, Kosovo, Adem Demaĉi (82-jara), laŭreato de la premio “Saĥarov”. Politika jugoslavia malliberulo dum 28 jaroj — ĝis printempo de 1990 — pliajn 28 jarojn Demaĉi daŭrigis siajn klopodojn por la homaj rajtoj kaj memstareco de Kosovo. Tamen, li neniam propagandis malamon inter la albana kaj serba etnoj en Kosovo, kaj pli vaste en la tiam disiĝanta Jugoslavio li denuncis la ŝovinisman politikon de Serbio, kiu rezultigis sangoverŝajn militojn en Kroatio, Bosnio-Hercegovino kaj Kosovo mem.

Amanto de la paco

La 10an de decembro 1991 Eŭropa Parlamento transdonis al Adem Demaĉi la prestiĝan premion “Saĥarov”, premion pro la libereco de pensado. En sia salutparolado Demaĉi diris: “En la sankta libro oni skribas, ke la unua afero estis la vorto. Hodiaŭ ni devas diri, ke la unua estas libera parolo. Sen libera parolo ne estas dialogo. Sen dialogo oni ne povas malkovri la veron kaj sen la vero ne ekzistas progreso. La amantoj de libera parolo estas la plej pasiaj. Ankaŭ vi, honorindaj eŭroparlamentanoj, estas tiaj amantoj. Tial ni ĉiuj kune devas klopodi por defendi liberan parolon”.

Demaĉi estis ankaŭ verkisto, publicisto, politikisto, humanisto.

Komunikilo tre facila

Baldaŭ aperos en Esperanto-traduko du el liaj romanoj: “Sangovenĝaj Serpentoj” (verkita en 1958) kaj “Patrino Shega kaj kvin knabinoj”, verkita post liberiĝo de Kosovo en 1999. En la jaro 2012, dum reklamado en Prishtina pri la esperanta tradukaĵo “Mondo estas pejzaĝo de brilaj koloroj” de la verkisto Eqrem Basha, pro belsoneco kaj internacieco de nia lingvo Adem Demaĉi ravite esprimis, ke li estas tre kontenta pro tio, ke “finfine troviĝis komunikilo interetna tre facila kaj neŭtrala!”.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

[FORIGITA!: bildo]

Adem Demaĉi en la hejmo de la aŭtoro, en 2008. Foto: BARDHYL SELIMI

[FORIGITA!: bildo]

Portreto de Adem Demaĉi. Foto: BARDHYL SELIMI

Lingvo

BIOGRAFIO

Clarence Bicknell: “Mirindaĵoj” de mirinda homo

Kelkfoje esperantistoj rilatas iom strabe al sia historio. Oni ne rimarkas, kaj fojfoje eĉ ne konscias, ke iuj esperantistoj estis eksterordinaraj personoj sendepende de tio, ke ili estis esperantistoj. Tio povas koncerni ankaŭ aliajn iniciatintojn de projektoj pri internaciaj lingvoj. Verŝajne neniu memoras, ke la projekton, kiu poste iĝis konata kiel latino sine flexione, kreis (ĉar temis pri vera kreado!) la itala matematikisto Giuseppe Peano: la sama persono, kiu en la 19a jarcento donis al aritmetiko tian aksioman strukturon, kian la pragreko Eŭklido kelkajn jarmilojn antaŭe donis al geometrio.

Plej multaj legantoj cetere ne scias, ke Kálmán Kalocsay en Hungario estis konata kiel elstara medicinisto (kaj iam li deklaris, ke Esperanto estas lia “nobla hobio”). En Italio Giorgio Canuto, kiu dum jaroj prezidis Italan Esperanto-Federacion kaj eĉ Universalan Esperanto-Asocion, estis samtempe la plej grava jurmedicinisto de la lando.

Siaflanke la lingvosciencisto Bruno Migliorini mem, kiu estis longe membro de la Akademio de Esperanto, paralele prezidis la Italan Lingvistikan Akademion*.

Botanikisto, arkeologo kaj ne nur

Nu, ĵus aperis ĉi-jare biografio pri Clarence Bicknell, homo, kiu dividis sian tempon inter Esperanto (li partoprenis la unuan Universalan Kongreson kaj kunfondis Italan Esperanto-Federacion) kaj aliaj kulturaj interesoj. La titolo de ĉi tiu libro, verkita en la angla lingvo, estas Marvels, do “Mirindaĵoj”. Ĝian subtitolon eblas traduki kiel: “La vivo de Clarence Bicknell, botanikisto, arkeologo, artisto”. Tiuj mirindaĵoj, al kiuj la titolo aludas, estas la multoblaj spuroj lasitaj de lia agado.

La verkanto komprenas, ke la recenzoj aperantaj en Monato koncernas precipe esperantlingvajn verkojn, sed tiu ĉi verko, kvankam anglalingva, temas pri esperantisto, kiun la Esperanto-movado ja memoru*. Li vivis de 1842 ĝis 1918 kaj lasis multajn dokumentojn, desegnojn kaj leterojn pri siaj vojaĝoj kaj eltrovoj. La libro estas 245 paĝojn longa kaj enhavas 212 bildojn. Ĝia aŭtoro estas Valerie Lester, usona historiistino kaj tradukistino, kiu publikigis ankaŭ biografiojn pri aliaj artistoj. La prezo estas 25 pundoj. Interesatoj povas ĝin mendi, vizitante la retejon www.clarencebicknell.com/shop.

Evoluisma teorio

Clarence Bicknell naskiĝis en Londono kaj estis filo de Elhanan Bicknell, sukcesa komercisto pri balen-oleo, kiu profite investis siajn gajnojn precipe en la aĉetado de artaĵoj. Tio spontane kontribuis al la instruado de Clarence, kiu 23-jaraĝe eniris la universitaton de Kembriĝo. Lia komenca celo estis studi matematikon, sed tiam lin ravis la apero de la evoluisma teorio de Darvino, kaj li sentis la bezonon pliklarigi siajn ideojn rilate religion. Li do aliĝis al diskutgrupo ĉe la universitato de Oksfordo. Li studis ankaŭ la islaman religion kaj prelegis pri ĝi. Sed poste lia “geografio” draste ŝanĝiĝis. Vizitinte la Universalan Ekspozicion en Parizo (1878), li vojaĝis kun geamikoj suden kaj haltis en la liguria urbeto Bordighera, en nord-okcidenta Italio, kie li aĉetis vilaon. Li devis ankaŭ difini sian religian pozicion, inter la romkatolika kaj la anglikana kristanaj kredoj.

Malkovroj sur Alpoj

Sed ĉi tio estas nur la komenco. La biografio raportas pri liaj vizitoj al Esperanto-kongresoj, sed ankaŭ pri lia sistema esplorado de la alpa regiono apud Bordighera, kie li trovis multajn ankoraŭ nekonatajn planto-speciojn kaj malkovris eĉ prahistoriajn rokajn gravuraĵojn. Ĉio estis regule dokumentata per ĉiutagaj raportoj kaj kontribuis al la konstruo de lia definitiva hejmo, la tiel nomata “Casa Fontanalba”: io mezvoje inter arkitektura verko kaj muzeo. Ĝin nun prizorgas Instituto pri Liguriaj Studoj. Lian memoron prizorgas la neprofitcela asocio Clarence Bicknell, kies prezidanto estas lia pranevo Marcus Bicknell. Clarence ne edziĝis kaj ne postlasis gefilojn.

Nicola Minnaja

korespondanto de Monato en Italio

* 1. Kaj li aperigis en 1960 tion, kio ĝis nun estas konsiderata la plej fidinda, riĉa kaj kompleta historio pri la itala lingvo.
* 2. En Esperanto aperis pri Bicknell: Pado al Paradizo: Clarence Bicknell kaj la Valo de la Mirindaĵoj, verko de C. Chippindale tradukita de Humphrey Tonkin, eldono FEI (ISBN: 9788896582220).

Politiko

RUSIO

Sovetieca malrespekto al juro

En la 1960aj jaroj mi ekinstruis Esperanton en siberia urbo Barnaul. En mia kurso lernis barnaula advokato Gennadij [genadij] Ŝilo. Pli poste, kiam li iĝis ano de nia Esperanto-klubo, mi eksciis, ke li estas unu el la plej bonaj advokatoj en la tuta regiono.

Defia afero

En unu jura afero, 58-jara eks-soldato (plurfoje ordenita pro heroaĵoj dum la dua mondmilito) stiris buson. Subite biciklanta junulo plenrapide elveturis de malantaŭ angulo sen obei regularon de voja trafiko tiel, ke la ŝoforo ne povis sufiĉe rapide haltigi la buson. La junulo pereis.

Kontraŭ la ŝoforo estis lanĉita krim-proceduro, kaj li estis akuzita malgraŭ tio, ke li estis senkulpa — evidentiĝis, ke la biciklanta junulo estas filo de grava partia funkciulo. En tiutempa Sovetio, la (komunista) partio regis ĉion.

Gennadij Ŝilo, kiel advokato, estis defendanto de la akuzita ŝoforo. Surbaze de la tiama juro, la advokato dum la juĝproceso pruvis senkulpecon de la akuzito. La ŝoforo evitis prizonon.

Defia advokato

Jam antaŭ la juĝproceso juraj instancoj proponis al Gennadij iĝi prokuroro aŭ juĝisto je regiona nivelo. Tiu propono subkomprenigis, ke li aŭtomate devus iĝi ano de la komunista partio. Gennadij rifuzis.

Post tio la partiaj instancoj igis gvidantojn de la regiona advokataro nuligi advokatan statuson de Ŝilo. Tio certe estis maldemokratia kaj maljusta, sed sub la tiama komunisma reĝimo — tute normala.

Batalo por justo

Preskaŭ kvar jarojn Gennadij provis batali kontraŭ diskriminacio. Li plurfoje pledis en “moskvaj” (tutlandaj) superaj juraj instancoj. En la komenco de sia batalo li eĉ malsatstrikis sur la ŝtuparo de la rusia justic-ministerio. Estis evidenta malakordo: jure advokato Ŝilo pravis, sed, el la vidpunkto de la komunisma reĝimo, li estis malamiko de tiu reĝimo.

Por iel vivteni sian familion, Gennadij organizis konstruistan grupon por konstrui brutejojn en kolĥozoj.

Sukcesa agado

Fine, laŭ konsilo de la landa justicministro, Ŝilo translokiĝis en Ukrainion, ĉar li ankoraŭ rajtis rekomenci advokatan praktikon — sed nur en alia sovetia respubliko ol Rusio, kaj post paso de multaj jaroj Gennadij iĝis moskvano kaj eklaboris en Moskva Regiona Advokatejo. Li akiris reputacion de unu el la plej bonaj advokatoj de la tuta Rusio. Li sukcese partoprenis en la plej kompleksaj krimaj juĝaferoj: dum tri lastaj jaroj danke al lia advokata agado pli ol dudek akuzitoj estis liberigitaj el la antaŭjuĝa “izolejo” (malliberejo).

Proceso kontraŭ esperantisto

Antaŭ unu jaro oni petis advokaton Ŝilo defendi moskvan esperantiston Dima Bogatov, kiun oni akuzis pri instigado al terorismo. Dima estis arestita kaj metita en izolejon por enketado. Malgraŭ klopodoj de kvar advokatoj reprezentantaj lin, li daŭre restis en la izolejo.

Ŝilo venis en la kabineton de la koncerna enketisto Sabanov kaj konvinke argumentis pri tio, ke ne necesas teni Bogatov arestita dum la enketado. Rezulte, Sabanov mem pledis en la juĝejo por liberigo de la akuzito el la izolejo, kaj la 16an de majo 2018 la krimproceduro kontraŭ Bogatov estis entute ĉesigita konforme al la argumentoj, kiujn advokato Ŝilo prezentis ankoraŭ la 6an de julio 2017.

Venĝo

La sukceso de la advokato pri fiaskigo de la akuzo pri terorismo ne plaĉis al superuloj en justicaj instancoj: nome, al enketistaj funkciuloj subkolonelo Revjakov, kolonelo Pavlov, generalo Drimanov kaj al Pleĥov, unu el la estroj en la ministerio pri justico. (Cetere, generalo Drimanov estis poste akuzita pri korupto kaj arestita.) Sed estas tre domaĝe, ke malgraŭ tio, ke advokato Ŝilo lerte kaj efike defendis la akuziton, liaj kolegoj el la Kvalifika Komisiono kaj Konsilio de Moskva Regiona Advokataro ne defendis sian kolegon kontraŭ senbazaj akuzoj de la ministerio pri justico.

Male, ili elpensis por la kolego novan senbazan akuzon. Kaj ĉefajn rolojn en tiu farso ludis gvidantoj de la Moskva Regiona Advokataro M. Abramoviĉ, A. Galoganov kaj M. Tolĉeev. Estas klare, ke ili faris tion kompleze al la venĝemaj enketistaj funkciuloj. Tio treege similas al la iama sovetieca malrespekto al juro.

Advokatoj senvoĉaj

Do, profesia sukceso de advokato, alportas ne laŭdojn, sed punon.

Venas natura demando: se advokatoj, profesiaj defendantoj, ne kapablas defendi eĉ sian kolegon de senbaza atako, ĉu eblas ilin opinii seriozaj profesiuloj? Tio klarigas, kial la juĝaj kaj enketistaj instancoj de Rusio preskaŭ ĉiam ignoras la voĉon de advokatoj.

Anatolo Gonĉarov

korespondanto de Monato en Rusio

Arto

INTERVJUO

La tenera indiferenteco de la mondo

Adilĥan Jerĵanov estas 36-jara reĝisoro de fikciaj filmoj naskiĝinta en Jezqazğan (Kazaĥio). Lia kinarto estas konsiderata partizana (en la rusa partizanskoe kino) pro ties socia realismo kaj la reciproka preterkompreno inter la ŝtato kaj li, kio fakte limigas liajn ekonomiajn rimedojn. Pasintmaje li prezentis en la filmfestivalo de Cannes sian lastan filmon por internacia distribuado ekster sia lando. La tenera indiferenteco de la mondo estis projekciita en la selekto Un certain regard (Ia rigardo), kiu diskonigas la vidpunktojn plej novecajn kaj malsimilajn de la tutmondaj filmistoj, en la plej malfermema linio de Cannes.

La intervjuon oni faris en la angla. La filmisto respondis ruse, pere de interpretisto.

Monato: La titolo de la filmo estas frazo de Camus. Ĉu vi estas Camus-ŝatanto?

Jerĵanov: Mi ŝategas Camus. Ne ĝis la punkto, ke mi menciu lin en ĉiuj miaj filmoj. En tiu ĉi filmo miaj du ĉefroluloj ŝategas Camus, ĉefe la knabino, kiu estas vere la ĉefrolulo. Tiu konkreta citaĵo spegulas la filozofion de la filmo kaj mian perceptadon de la mondo. Bela naturo sed tenere indiferenta.

Monato: La filmo estas bele turnita en Kazaĥio. Kion vi deziras transdoni al la internacia publiko?

Jerĵanov: La filmo estas elpensita nek por internacia, nek por loka publiko. Ne gravas, kie oni spektu amhistorion. Temas pri Romeo kaj Julieta. Temas pri amo batalanta tra ĉiuj ĉi sociaj malfacilaĵoj, bariloj, kaj eventuale ĝi superas ĉiujn.

Monato: Ĉu ofte okazas en Kazaĥio, ke familioj devas pagi tiujn grandajn ŝuldojn, laŭ tio, kion ni vidas en la filmo?

Jerĵanov: La situacio prezentata en la filmo estas kvazaŭ-protesto, kompreneble. La grandega ŝuldo, kiu detruas malriĉan familion, ne estas ĉiutaga situacio, sed mi ja pensas, ke ne nur en mia lando, sed en iu ajn lando la primona situacio kaj la sinteno estas sufiĉe delikataj nuntempe, pro la influo de mono en la ĉiutaga vivo kaj pro la sinteno de la homoj al proksimuloj.

Monato: Ĉantaĝo havas specialan rolon en la filmo. Laŭ vi, kiu montras “teneran indiferenton”? Ĉu la mondo aŭ konkretaj homoj?

Jerĵanov: La tuta filmo iradas laŭ ia darvinismo. Temas pri la tuta mondo, la universo, la naturo se vi volas. Ĉio temas pri supervivado, la leĝo de la plej forta estaĵo. Samtempe estas io nemateriala kaj neefemera, io ekzistanta malgraŭ ĉio: la amo. Tiu amo supervivas malgraŭ la ĉirkaŭantaj leĝoj.

Monato: Mi volas demandi al vi pri via lando. Ni rimarkis, ke en la filmo la kazaĥa lingvo apenaŭ rolas. Ĉu la rusa kaj la kazaĥa kunvivas aŭ ĉu estas ia subordiga rilato inter ambaŭ lingvoj? Ĉu vi defendas la socian uzadon de la kazaĥa?

Jerĵanov: Mi dirus, ke ne estas kontraŭstaro. Ni estas pli ĝuste dulingva lando. La plimulto de la loĝantaro parolas ambaŭ lingvojn. La transiro inter unu kaj la alia estas kiel akvo inter du vazoj, interflua kaj eĉ foje nerimarkebla.

Tamen, estas ia lingva segregacio — se vi volas — en la senco, ke en la kamparo oni emas al la kazaĥa dum en urboj oni preferas la rusan.

Monato: Ĉu la lingvo estas indikilo pri sociaj kaj klasaj malsimilaĵoj?

Jerĵanov: Pri sociaj tavoloj mi ne povas diri, ke estas granda diferenco. Ĝenerale, malriĉuloj vivas en kamparo, dum en urboj troviĝas pli bonhavaj homoj, kiuj reprezentas la plej grandan socian grupon de la lando. Tio montriĝas ankaŭ en la lingva aspekto, ĉar la kampara loĝantaro estas pli kazaĥlingva dum en urboj la rusa iom ĉefrolas.

La sociaj malsimilaĵoj restas nuntempe laŭ la fakto “kiu havas pli da mono kaj pli da riĉaj familianoj”, ĉar estas multe da nepotismo, multe de klan-rilatoj. Do, ju pli proksime al la registaro, ju pli proksime al povuloj oni estas, des pli bone oni sukcesos.

Monato: Kiel fartas la kazaĥa filmindustrio?

Jerĵanov: Ĝi produktas ĉ. 30 filmojn ĉiujare. Ĉiuj estas leĝeraj komedioj.

Monato: Via filmo ne estas prezentita en Kazaĥio.

Jerĵanov: Ne, kaj ĝi ne estos. Neniu el miaj filmoj estas prezentita en Kazaĥio. Mi estas ĉi tie, en Cannes, kaj eĉ ne unu kazaĥa amaskomunikilo menciis tion. La situacio iĝas absurda, ĉar oni eĉ ne mencias la festivalon por ne mencii “min”.

Monato: Ĉu vi timas, ke vi devos ekziliĝi pro viaj filmoj?

Jerĵanov: Verdire, mi neniam pensis pri tio, ĉar forpeli min estos ekstreme stulta afero fare de la registaro. Miaj filmoj ne estas danĝeraj, mi montras la realon de la lando, sed mi ne parolas pri politiko nek pri la konstitucio. Ne, tio estus vere stulta afero. Mi ne kredas, ke tio povos okazi.

Monato: Mi demandas tion al vi, ĉar la strukturo de la lando estigas la problemojn de la duopo ĉefrolanta en via filmo.

Jerĵanov: Malfeliĉe mi ne scias turni bonismajn filmojn.

Monato: Kiam la publiko povos spekti vian lastan filmon?

Jerĵanov: Tio dependas de la vendoj kaj de la proponoj, kiujn mi ricevos tie ĉi. Mi ja esperas, ke ĝi estos projekciata en kelkaj eŭropaj landoj, kaj verdire mi portos ĝin en aliajn festivalojn. Krome, mi iomete esperas, ke iam ĝi estos prezentata en Kazaĥio.

Monato: Tiel do, ĉu vi daŭre prezentos tiun filmon en la festivaloj?

Jerĵanov: Jes ja. Nun oni permesas al mi foriri el la lando, tiel do ne estas problemo, mi esperas. (Li ridetas)

Zep Armentano

Scienco

AKTUALE

Per intestaj enzimoj eblos produkti universalan sangon

Ene de la homa intesto kaŝiĝas kelkaj enzimoj, kiuj povas transformi sangon de la grupoj A kaj B en sangon de la grupo O en maniero 30-foje pli efika ol la antaŭe studataj kaj uzataj enzimoj. Tiun interesan malkovron faris teamo de fakuloj el la Universitato de Brita Kolumbio (Kanado). Ilia studo estis prezentita kadre de la 256a renkontiĝo de Usona Kemia Asocio en Bostono.

La sciencistoj esploris precipe tiujn enzimojn, kiuj ebligas forigi el la ruĝaj globuloj la antigenojn de la sangogrupoj A kaj B. Fakte la sango de la speco O tute ne havas antigenojn kaj pro tio estas konsiderata universala, alivorte donacebla al kiu ajn pere de transfuzo, sendepende de la sanga grupo de la ricevonto. Tamen sango de la speco O (kaj precipe tiu kun negativa resusfaktoro, kiu estas taŭga por esti donacata al ĉiuj homoj) estas relative malofta, kio klarigas la gravecon povi produkti ĝin, iamaniere traktante en laboratorio sangon de la grupoj A kaj B.

Optimismo

“Se oni sukcesas forigi tiujn antigenojn de la sangogrupoj A kaj B, kiuj cetere estas nur simplaj sukeroj, tiuokaze ja eblas konverti sangon apartenantan al la speco A aŭ B al sango de la grupo O”, deklaris doktoro Stephen Withers. En sia klopodo identigi la ĝustajn enzimojn la esploristoj uzis la tiel nomatan metagenomikon (anglalingve metagenomics). Per tiu ĉi tekniko oni konsideras ĉiujn organismojn ĉeestajn en aparta medio kaj poste ĉerpas la tutan sumon de iliaj DNA-oj (kunmiksitaj). Plej efikaj enzimoj estis trovitaj ĝuste en la intesto de homo. La esploristoj nun laboras por konfirmi la validecon de la diversaj malkovritaj hom-intestaj enzimoj kaj testi ilin. “Mi optimisme kredas, ke ni havas tre interesan kandidaton por transformi ajnan donacatan sangon en unuecan sangon de universala speco”, asertis dum intervjuo doktoro Withers.

Roberto Pigro

redaktoro de la rubriko “Scienco”

Scienco

MATEMATIKA FIZIKO

Prestiĝa agnosko por itala fakulo

Giovanni Gallavotti [ĝovani galavoti] estas la unua italo, kiu gajnis la premion Poincaré. Temas pri la plej grava internacia agnosko pri matematika fiziko, kies valoro estas komparebla al tiu de Nobel-premio en aliaj fakoj. La premio, establita en 1997, estas atribuata ĉiun trian jaron. Ĉi-foje oni ĝin donis al Gallavotti pro lia multjara esplorado rilate al statistika mekaniko, klasika mekaniko, kvantuma kampo-teorio kaj ĥaosaj sistemoj. Gallavotti, 77-jaraĝulo naskiĝinta en Napolo, estras la fakon pri fiziko de la universitato Sapienza de Romo, sed estas ankaŭ membro de rimarkindaj sciencaj institutoj, kiel Akademio de Lincei (itale Accademia dei Lincei) kaj Nacia Instituto pri Nuklea Fiziko.

Neatendita agnosko

“Mi rigardas ĝin premio pro mia tuta kariero. La kialoj, pro kiuj laŭ la juĝantaro mi ricevis la premion, priskribas la kulturan vojaĝon de mia vivo. Ĝi venis tute neatendite: mi estas tre feliĉa”, komentis Gallavotti. Ankaŭ Giorgio Parisi, la nuna prezidanto de Akademio de Lincei, montras entuziasmon kaj fieron pri la rekono, kiun ricevis lia esplorema kolego kaj samnaciano. “Gallavotti ja estas fekunda esploristo, kiu faris fundamentajn kontribuojn en multaj fakoj kaj okupis sin grandskale pri kritaj fenomenoj, kiel la konduto de turbulaj fluidoj. Lia plej granda faro konsistas en rigora, matematika priskribo de tiuj sistemoj, kiuj ne estas en ekvilibro. Tio estas aplikebla al granda nombro da sciencaj fenomenoj, precipe koncerne la elektran kaj la magnetan kampojn.”

Granda skolo

La akademiano finfine memorigis, ke Gallavotti mem starigis statistikan mekanikon en Italio inter la 1960aj kaj la 1970aj jaroj. “Li havis en sia vivo tre multajn studentojn — pli junajn kolegojn, kiujn li mem kuraĝigis al laborado en tiu fako de fiziko. Oni ŝuldas al li la fondon de la Moderna Lernejo pri Matematika Fiziko en Italio. La premio Poincaré estas do justa rekono por li kaj lia tuta skolo.” Krom Gallavotti la prestiĝan premion ĉi-jare gajnis la fakuloj Michael Aizenman (Rusio) kaj Percy Deift (Sud-Afriko).

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Politiko

SLOVENIO

Fine, nova registaro

Finfine, du monatojn post la balotoj okazintaj en junio, en Slovenio estas formita nova registaro. La rezultoj de la baloto estis, ke la dekstra naciista partio de Janez Janša gajnis la unuan pozicion kun 23 % de la voĉoj, sed krom unu (same dekstra) partio neniu volis koalicii kun ĝi, kaj Janša ne povis formi la registaron.

La strangaĵo estas, ke multaj (entute naŭ) partioj sukcesis eniri la parlamenton, kaj tre malfacilis kunmeti plimulton, kiu konsentus pri la efektivigota politiko.

Minoritata registaro

Fine tamen la dua partio laŭ la kvanto de voĉoj, la partio de Marjan Šarec, sukcesis kunigi tiel nomatan minoritatan registaron. Lia partio kun kvar aliaj interkonsentis pri koalicio, sed ankaŭ tiuj kvin partioj ne havas sufiĉe da lokoj en la parlamento. Tiel okazis, ke nun la kvin partioj kunmetos la registaron; el ili venos ministroj; kaj estas sesa partio, Levica (maldekstruloj), kiu — ne enironte la registaron — subskribis kun ili interkonsenton, ke ĝiaj parlamentanoj subtenos la registaron rilate ĉiujn gravajn demandojn, sed ne ĉiam.

Surprizo

Marjan Šarec estas la plej granda surprizo de la balotrezultoj. Li estas 40-jarulo, eniris en la parlamenton antaŭ nur unu mandato kaj nur antaŭ la elektoj fondis la partion (SMŠ). Li estis urbestro de malgranda urbo en Slovenio kaj nun iĝos registarprezidanto. Li estas la plej juna el ĉiuj ĝisnunaj ĉefministroj.

Malfacila ekvilibro

Ŝtatnivele li ne okupiĝis pri politiko, kaj oni fakte ne scias, kiel li gvidos la ŝtaton. Certe tio ne estos facila, ĉar li daŭre devos ekvilibri inter la kvar aliaj koaliciaj partioj kaj la sesa subtenanta.

Meze maldekstra

Tiaj rezultoj okazis pro tio, ke slovenoj ne estis kontentaj pri la rezultoj de la antaŭa registaro, kvankam ĝi estis sufiĉe sukcesa. La partio de la ĝisnuna registarprezidanto Miro Cerar estis la tria laŭ la voĉdonrezultoj kaj kunpartoprenas en la koalicio. Tamen plej grave estas, ke la ŝtaton ne transprenis ekstremaj dekstruloj, kion multaj timis. La koalicion eblas nomi centra-maldekstra.

Zlatko Tišljar

korespondanto de Monato en Slovenio

Lingvo

ITALIO

La lernado de la ĉina ie fariĝas eĉ devo

La ĉina lingvo estas nuntempe instruata en 180 italaj lernejoj (kutime temas pri teknikaj/komercaj altlernejoj) kiel libervole elektebla fako. Lastatempe, en Romo, Convitto Nazionale (Nacia Internulejo), kiun frekventas precipe adoleskantoj el la elita klaso, decidis doni al siaj gelernantoj pli profundan konon ne nur pri la lingvo mem de ĉinoj, sed ankaŭ pri iliaj socio kaj kulturo.

Aktorado

La afero funkcias jene. La geknaboj enskribiĝintaj en tiu instruejo aŭdas, de la 3a ĝis la 5a jaro, po unu horon semajne la ĉinan lingvon de siaj samaĝuloj. Kiam oni atingas la licean aĝon, en dek el la sekcioj (paralelaj 5-jaraj kursoj) de la tiel nomata scienca liceo la lernado de la ĉina estas devo — kaj la programo inkluzivas ĉiujn aliajn fakojn necesajn por akiri la sciencan abiturientan diplomon laŭ la itala leĝo.

En unuopa klaso kunlaboras du instruistoj: unu estas italo, lernis la ĉinan lingvon en Ĉinio kaj instruas itallingve la bazojn de la ĉina lingvo; la alia, ĉino, lekcias nur en sia gepatra lingvo, kvankam en ĉina universitato li lernis la italan lingvon kaj ankaŭ didaktikon por povi instrui la ĉinan kiel fremdan lingvon. La gejunuloj partoprenas en diversaj kulturaj aktivaĵoj (iĝis ekzemple populara la aktorado de klasikaj ĉinaj tragedioj).

Fine de la kurso, estas antaŭvidataj vizitoj al ĉinaj urboj, sed ankaŭ al altlernejoj kaj universitatoj de la azia lando, por ke oni havu kulturan bazon komunan kun la ĉinaj samaĝuloj.

Nicola Minnaja

korespondanto de Monato en Italio

Politiko

MALARMADO

Maltrankvilo pro la nord-korea nuklea programo

La situacio en Nord-Koreio estas “ege maltrankviliga”, deklaris Internacia Agentejo pri Atom-Energio (IAEA) en Vieno. La nord-korea reganto Kim Jong-un multfoje emfazis, ke li volas limigi la agadon rilatan al nukleaj armiloj, sed ne plenumis sian intencon.

Ege maltrankviliga

Ankaŭ post sia junia renkontiĝo kun la usona prezidento Donald Trump la nord-korea reganto ne limigis la koncernan agadon. Laŭ la jarraporto de IAEA pri Nord-Koreio, “la daŭrigo kaj plua evoluigo de la nuklea programo de Popola Demokratia Respubliko Koreio estas ege maltrankviliga”. La jarraporto rilatas ankaŭ al la tempo post la du renkontiĝoj de Kim kun Trump en junio kaj kun la sud-korea prezidento Moon Jae-in en aprilo. Dum la renkontiĝo kun Trump la korea reganto atentigis, ke li pledas por kompleta nuklea malarmado.

Radiokemia laboratorio plu aktivas

IAEA, kiu ne estas reprezentata en Nord-Koreio post la forpelo de ĝiaj inspektistoj en 2009, uzas por siaj konkludoj internacie alireblajn informojn kaj satelitajn fotojn. Laŭ la agentejo, ekzistas indikoj, ke radiokemia laboratorio en la nuklea komplekso Yongbyon ĉi-jare inter la fino de aprilo kaj la komenco de majo daŭrigis sian aktivadon.

Konstruado de malpezakva reaktoro daŭras

Krome, Pjongjango daŭrigas la konstruadon de malpezakva reaktoro kaj produktadon kaj koncentradon de uranio en Pyongsan. En la jarraporto la ĝenerala direktoro de IAEA Yukiya Amano ree alvokas Nord-Koreion komplete plenumi siajn internaciajn promesojn. IAEA pretas rekomenci inspektojn en Nord-Koreio.

Mankas devigo pri malarmado

Kim Jong-un emfazis sian strebon al kompleta nuklea senarmigo de la korea duoninsulo en junio dum la historia renkontiĝo kun la usona prezidento Donald Trump. La nord-korea reganto “konfirmis sian firman kaj senhezitan engaĝiĝon por kompleta nuklea malarmo de la korea duoninsulo”, tekstas la komuna Deklaro post la usona-nordkoreia pintrenkontiĝo en Singapuro. Tamen en ĝi mankas konkretaj devigoj pri tio, kiel kaj ĝis kiam Nord-Koreio senarmiĝos.

Insisto pri la atomprogramo

En julio Trump reagis pere de “Twitter” al la evoluoj en Nord-Koreio. Li esprimis ĝojon, ke pli ol naŭ monatojn tie oni ne lanĉis misilojn kaj ne faris atomtestojn. Tamen fine de julio aperis indikoj, ke Nord-Koreio plu insistas pri sia atomprogramo.

Novaj raketoj

Lastatempe oni diskonigis informojn de usonaj sekretservoj, ke en esplorejo proksime al Pjongjango oni eble konstruas unu aŭ du novajn interkontinentajn raketojn, kiuj povus atingi Usonon.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

Politiko

KOSOVO

Malfacila dialogo Kosovo-Serbio

Post la sanga milito en Kosovo (1998-1999) la lando praktike evoluis kiel sendependa ŝtato. La 17an de februaro 2008 ĝi proklamis sin jure sendependa. Ĝis nun ĝin agnoskis 117 landoj, inter kiuj 106 estas membro-ŝtatoj de Unuiĝintaj Nacioj (UN).

Serbio ne agnoskas la sendependecon

Serbio ĝis nun persistas en sia malagnosko de sendependeco de Kosovo, konsiderante la landon parto de Serbio. La pensia fonduso, plejparto de arkivoj, katastrejoj k.s. plu restas en Niš (Serbio). Iuj teritorioj norde de Kosovo, kie loĝas plejparte serboj, praktike estas sub la regado de Beogrado, kvankam ĉirkaŭ 5000 soldatoj de KFOR*, centoj da policistoj, juĝistoj kaj oficistoj de Eŭropa Unio daŭre deĵoras en Kosovo. Serbio ankoraŭ ne pardonpetis pro 15 miloj da mortigitoj, 25 miloj da seksperfortitaj virinoj, 40 mil bruligitaj domoj kaj miloj da malaperintaj albanaj loĝantoj de Kosovo, kion kaŭzis serbaj armeo, polico kaj milicianoj-volontuloj.

Esperoj

Kompreneble, tia glaciigita konflikto, jam 19-jara, ne povas daŭri senfine. Eŭropa Unio kaj Usono deziras, ke ĝi finiĝu kaj ekregu paco. La internacia armeo foriru, same eksteruloj ĝenerale, kaj Kosovo estu agnoskita de Serbio. Post tio sekvus agnosko fare de kvin membroj de Eŭropa Unio (Slovakio, Rumanio, Grekio, Hispanio kaj Kipro), Rusio, Ĉinio, Barato, Brazilo kaj la ceteraj membro-ŝtatoj de UN, kiuj ankoraŭ ne agnoskis la sendependecon de Kosovo; kaj tiam Kosovo eniros en internaciajn organizaĵojn.

Neantaŭviditaj proponoj

La dialogo Kosovo-Serbio senrezulte daŭras jam tri jarojn. Lastatempe Eŭropa Unio kaj Usono subtenis neatenditan proponon de la prezidento de Serbio Aleksandar Vučić [vuĉiĉ] kaj de la aŭtoritata kosova politikisto Hashim Thaçi [haŝím taĉi]: interŝanĝi teritoriojn. Temas pri tri-kvar municipoj de norda Kosovo, tre riĉaj je mineraloj kaj akvo, kie loĝas precipe serboj, kaj pri tri municipoj en suda Serbio, kie loĝas precipe albanoj. Ĉu tio eblas kaj ĉu tion povas akcepti albanoj kaj serboj? Aŭ ĉu tio kaŭzos novan militon en la regiono, kiu suferas pro similaj problemoj (ekzemple, Makedonio aŭ Bosnio-Hercegovino)?

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

* 1. KFOR: (Kosovo Force), internaciaj fortoj agantaj sur la teritorio de Kosovo.

Arto

FESTIVALOJ

Kantanta Litovio

Se vi neniam estis en Litovio somermeze, kiam tie okazas grandega aranĝo de litova arto, probable vi ne povas imagi, kiel sonas ĥoro el dek du mil kantantoj aŭ kiel aspektas vivaj ornamaĵoj en stadiono, kiujn formas ok mil dancantoj. Tio estas nur eta aspekto de la grandega nacia kantofestivalo, kiu okazas ĉiun kvaran jaron en la ĉefurbo de Litovio.

Verdire la nacia kantofestivalo konsistas ne nur el kantoj kaj dancoj. La programo estas multe pli bunta: folklora tago, dediĉita al tradicia kulturo, prezentado de ensembloj kun muzika teatra koncerto, danco-vespero kun danco-komponaĵoj kreitaj fare de profesiaj litovaj koreografoj. En la programo estas ankaŭ teatra tago, ekspozicio de nacia arto, diversaj koncertoj de blovinstrumentoj, aranĝoj de profesia arto, emocia kaj gaja marŝado de festivalpartoprenantoj. La festivalon kronas kantotago de plurmilopa ĥoro.

La 20a kantofestivalo de 2018 estis dediĉita al la 100a datreveno de la restarigo de la ŝtata sendependeco de Litovio.

La aranĝoj de la nacia kantofestivalo okazas dum ses tagoj komence de julio, kaj ili inkludas ankaŭ festadon de la tago de la ŝtato, la 6an de julio.

Tradicio

La tradicio de kantofestivaloj en Litovio vivas dum 94 jaroj. Dum la fluo de la jaroj la tradicio de kanta kaj danca festivalo enradikiĝis en la kulturo de Litovio kaj disvolviĝis — ekde unutaga aranĝo nur kun ĥoroj ĝis sestaga festo, dum kiu okazas amaso da diversaj koncertoj kaj aliaj aranĝoj.

La unua kantotago de Litovio estis aranĝita en 1924, t. e. ses jarojn post la restarigo de la litovia ŝtato. Kantotago okazis en Kaunas (tiutempe Vilnius, la ĉefurbo de Litovio, kaj ĝia regiono estis sub regado de Pollando). En la unua kantotago partoprenis 77 ĥoroj kun tri mil kantantoj. Ili plenumis 34 kantojn sub akompano de unuigita blovinstrumenta orkestro.

En 1937 en Kaunas kune kun tradicia kantotago estis ankaŭ aranĝita la unua dancofesto kun 448 dancantoj el diversaj regionoj de Litovio.

La dua mondmilito kaj sekva enkorpigo de la baltaj ŝtatoj al Sovetio iom damaĝis la tradicion, tamen ne forigis ĝin. En 1946 la tradicio renaskiĝis. En la aranĝo partoprenis ĉirkaŭ dek du mil kantantoj. La festivalo estis organizata ĉiun kvinan jaron. La kvanto de partoprenantoj kreskis ĝis ĉirkaŭ 35 000. En la komunisma periodo la programo de la festivalo nepre devis esti kolorita per komunisma ideologio, tamen denaska animo ofte prezentiĝis.

El la tradicio de kantofestivaloj en 1964 evoluis aparta kantofestivalo, kiun partoprenas lernantoj. Estonio, Latvio kaj Litovio ankaŭ iniciatis komunajn festivalojn de studentoj “Gaudeamus” kaj internaciajn folklorajn festivalojn “Baltica”.

La tradiciaj kantofestivaloj en Litovio estas organizataj laŭ jena modelo. Tuj post la fino de ordinara kantofestivalo en la tuta lando komenciĝas preparlaboroj por la sekva festivalo. Ĥoroj, dancgrupoj, ensembloj de instrumenta muziko preparas novan programon. Ĉar ne ĉiuj artaj trupoj povas partopreni en la festo, antaŭ la ĉefa evento oni kontrolas la artan nivelon de ĉiuj kaj nur la plej bonaj estas invitataj. Nuntempe en tradicia kantofestivalo kuniĝas pli ol 30 000 artoŝatantoj.

Heredaĵo

La tradicio de kantofestivaloj vivas ankaŭ en aliaj du ŝtatoj de Baltio: Latvio kaj Estonio. En 2003 Unesko proklamis la kantofestivalan tradicion de ĉiuj tri baltaj ŝtatoj majstroverko de nemateria kultura heredaĵo de la homaro.

Proklaminte tion Unesko substrekis la unikecon de la tradicio, kiu havas nenian ekvivalenton en sia kultura formo kaj estas tre valora kultura kaj socia fenomeno en la kunteksto de tutmonda kulturo.

Himno

Tradicia festivalo finiĝas per la kantado de la himno. En la parko ĝin kantas ankaŭ spektantoj de la festivalo. Kaj ne nur. Ekde 2009 dum la tago de la ŝtato iniciatintoj invitas ĉiujn litovojn en ĉiuj landoj de la mondo je la 21a horo kune kanti la himnon. Oni kalkulas, ke tiumomente unuvoĉe kantas ĉirkaŭ kvar milionoj da litovoj.

La tekston kaj la muzikon de la tiel nomata “nacia kanto” en 1898 kreis la litova verkisto kaj komponisto Vincas Kudirka. Tiu kanto tiel populariĝis, ke en 1919 ĝi estis proklamita himno de la ŝtato. En 1940, dum la sovetia okupado, la himno estis malpermesita. Anstataŭ ĝi oni kantis “Internacion”. Tamen en 1944 la “nacia kanto” estis rekreita kiel himno de sovetia Litovio. La teksto ne taŭgis por la tiama situacio. Tial en 1950 estis kreita nova himno. La malnova himno denove fariĝis oficiala nur en 1988 antaŭ la resendependiĝo de la ŝtato.

En 2009, kiam Litovio festis la milan datrevenon de la mencio de la nomo Litovio, naskiĝis la ideo komune kanti la himnon. Kaj tiu tradicio ĝis nun kronas la nacian kantofestivalon kaj ĉiujare la 6an de julio estas kantata de litovoj en la tuta mondo.

last

[FORIGITA!: bildo]

Dancantoj formas en la stadiono diversajn ornamaĵojn. Foto: LAST

[FORIGITA!: bildo]

Grandega ĥoro kantas unuvoĉe. Foto: LAST

Arto

BULGARIO

Du talentaj artistoj

La geedzoj Maja Gorova kaj Bogomil Ĵivkov, konataj bulgaraj artistoj, estas aktivaj esperantistoj, kiuj dum pluraj jaroj faris ekspoziciojn en diversaj landoj dum Esperanto-aranĝoj. Iliaj belegaj skulptaĵoj kaj pentraĵoj allogas multajn ŝatantojn de pentrarto kaj skulptado.

Maja Gorova naskiĝis en 1946 en la urbo Plovdiv. En 1972 ŝi finis la Nacian Artan Akademion en Sofio, en la fako pentrarto. Ĝis nun ŝi havis 36 ekspoziciojn enlande kaj eksterlande. La pentristino talente interpretas filozofiajn motivojn, la harmonion en la naturo. En ŝia arto eĉ la plej eta detalo esprimas la homan ekziston. Maja Gorova ne rakontas, ne klarigas, ŝi nur montras sian percepton de la beleco de la naturo, de la eterna vivo. El la pentraĵoj de Gorova radias rava lirikeco. La pentristino ŝatas pentri domojn, ĉambrojn, florojn. Sufiĉas nur mencii la titolojn de ŝiaj pentraĵoj: “Pano por la festo”, “Somero”, “Vinberkolekto”, “Rigardo tra la fenestro”, “Maraj sonĝoj”.

Bogomil Ĵivkov naskiĝis en 1946 en la urbo Pernik. Li finis la Nacian Artan Akademion en Sofio, en la fako skulptarto. Li havis multajn memstarajn ekspoziciojn. Li skulptis monumentojn, kiuj troviĝas en diversaj bulgaraj urboj, kaj li havas projektojn por preĝejoj kaj originalaj artmonumentoj. Fajro kaj lumo estas la motivoj de liaj skulptaĵoj. Per sia kreado Bogomil Ĵivkov talente esprimas la du elementojn en la mondo: lumo kaj mallumo, tago kaj nokto, forto kaj malforto, la ina kaj la vira karakteroj, la amon, la harmonion inter viro kaj virino, inter la ĉielo kaj la tero, inter la spirito kaj la materio. Bogomil Ĵivkov diras, ke sen fajro kaj lumo la skulptaĵoj ne estos emociaj kaj ne havos spiritan influon.

Julian Modest

[FORIGITA!: bildo]

El la pentraĵoj de Gorova radias rava lirikeco. Foto: MAJA GOROVA

[FORIGITA!: bildo]

La fajro kaj la lumo estas la motivoj de la skulptaĵoj de Bogomil Ĵivkov. Foto: BOGOMIL ĴIVKOV

Scienco

AKTUALE

Resaniĝi de gripo ene de unu tago

Internacia aro da esploristoj, ĉefe japanoj, disvolvis novan medikamenton, kiu ŝajnas kapabla kuraci ordinaran gripon ene de apenaŭ 24 horoj per engluto de unusola dozo.

La studaĵo, lastatempe publikigita en la prestiĝa usona revuo New England Journal of Medicine (NEJM), sciigas, ke Baloxavir Marboxil (komerca nomo: Xofluza) efikas kontraŭ la gripaj virusoj A kaj B ĉe adoleskantoj kaj plenkreskuloj. Ĝi haveblas en formo de piloloj 10- kaj 20-miligramaj. La esploro demonstras, ke la tiel nomata selektiva inhibanto de endonukleazo (tio estas: hidroliza enzimo) havas resanigajn rezultojn eĉ en la stamoj rezistantaj al ordinaraj kontraŭvirusaj kuraciloj — kiaj jam abunde troviĝas en la merkato.

Nenia kromefiko

La sciencistoj krome emfazas, ke eblas ekrimarki rezultojn inter 23 kaj 28 horojn post la unuafoja uzo de la kuracilo. Nur en kelkaj okazoj necesas atendi pli longe, sed maksimume 48 horojn, sen ke iam aperas notindaj kromefikoj. Dum la tria etapo de la testado la aŭtoroj de la studaĵo konstatis, ke la efikeco de la novtipa kuracilo similas al tiu de 5-taga traktado per aliaj kontraŭgripiloj, sed ja kun pli vasta kontraŭvirusa ago.

En Japanio oni jam komencis disdoni kaj komercigi la koncernan medikamenton, priskribante ĝin kiel taŭgan kaj sekuran por adoltoj kaj gejunuloj. Male, en Usono, oni deziras pli profunde pristudi ĉi tiun eventualan novan alternativon por kontraŭbatali gripon.

Juan Carlos Montero Medina

Moderna vivo

JAPANIO

Nova erao

La 11an de septembro en la jaro Ŝoŭa 17 (昭和17) mi naskiĝis. Mia patrino en la jaro Taiŝo 3 (大正3), kaj mia tria nepo en la jaro Hejsej 29 (平成29). Fakte ni naskiĝis respektive en 1942, 1914 kaj 2017 laŭ la kristana (gregoria) kalendaro. Se mia filo naskigos sian infanon en la venonta jaro, probable ĝia naskiĝjaro estos kalkulita laŭ tute alia erao, ĉar ekde la 1a de majo 2019 komenciĝos nova erao pro la abdiko de la Hejsej-imperiestro favore al sia filo.

Japanoj uzas la tradiciajn japanajn eraojn paralele kun la kristana erao. Ekde la erao Mejĝi (明治) (1868-1912) oni uzas nur unu eraon dum la regado de unu imperiestro, sed antaŭe oni tre ofte kaj arbitre ŝanĝis eraojn okaze de ĝojindaj aŭ malĝojindaj eventoj kaj fenomenoj. De la unua erao Taika (大化) (645-650 p.K.) ĝis la nuna jaro Hejsej 30 (2018) ekzistis 247 eraoj. Do oni ŝanĝis ilin averaĝe en ĉiu kvina jaro. Hodiaŭ oficiala estas la japana erao, kaj la kristana erao estas akcesora kaj kroma. Oficialaj dokumentoj devas esti datitaj laŭ la japana erao.

Malfruo kaj konfuzo

Videble kaj kompreneble tia paralela kalendara sistemo altrudas grandan ŝarĝon al la popolo, firmaoj kaj publikaj oficejoj: Estas ĝene transkalkuli kaj kompari jarojn inter Ŝoŭa, Hejsej k.a. kaj la kristana erao. Precipe en la komenco de ĉiu erao oni devas alĝustigi la komputilajn sistemojn al la nova erao. Tamen la registaro ankoraŭ ne decidis la nomon de la nova erao nek la daton, kiam oni anoncos la nomon. Onidire la registaro timas, ke frua anonco de la nova nomo estigos duoblan aŭtoritaton de la nuna kaj la nova imperiestroj kaj oni laŭeble volas eviti konfuzon. Tamen, ju pli malfrue sciiĝos la nomo des pli grandiĝos la konfuzo kaj embaraso de la publiko. Jam multaj eldonistoj de kalendaroj, agendoj kaj kajeroj rezignis presi la nomon de la jaro komenciĝonta la 1an de majo 2019, ĉar la prilaborado de tiuj presaĵoj por 2019 komenciĝis jam en somero 2018.

Kvankam jam de longe oni diskutis pri la nuligo de la japana erao kaj daŭre plioftiĝis la uzado de la kristana erao, la plimulto de la japanoj (75 % laŭ enketo en 2017) kontraŭas tiun nuligon. Onidire, la ununura merito de la tradicia erao estas, ke oni povas esprimi la komunan etoson, imagon aŭ karakteron de iu speciala tempo, kiel “mejĝi-spirito”, “demokratio de la taiŝo-erao”, “militismo de unuaj ŝoŭa-jaroj”, “granda ekonomia kresko post la erao Ŝoŭa” ktp. En Japanio la respekto al tradicioj superas la konsideron pri raciigo de la ĉiutaga vivo. Verŝajne, por multaj japanoj ekzistaĵoj estas raciaĵoj.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

[FORIGITA!: bildo]

Oficialaj dokumentoj devas esti datitaj laŭ la japana erao.

Arto

JAPANIO

Mirinda artaĵo per bambuoj

Bambuo estas stranga planto. Diversspecaj bambuoj kreskas ĉefe en Azio, Sud-Ameriko kaj partoj de Afriko, sed ne troviĝas en Eŭropo. Ili disvastiĝas per subteraj rizomoj kaj floras unufoje en 60 ĝis 120 jaroj. Ĝenerale post la florado ili velkas. Bambuoj tre rapide kreskas: dum sia kulmina tempo ili ofte kreskas je unu metro tage. Bambuidojn oni ŝate manĝas.

En Azio bambuoj estas tre popularaj kaj ne-kostaj materialoj. Ĉar sekigitaj bambuoj karakterize havas fortecon kaj elastecon, kiujn arboj ne havas, kaj estas facile prilaboreblaj mane, oni de longe uzas ilin en multaj kampoj. La plej tipaj bambuaĵoj estas diversformaj korboj plektitaj el splititaj bambuoj. La popolo faras ankaŭ diversajn ĉiutagajn uzaĵojn (bastonetoj, florvazoj, ludiloj, fiŝkanoj, seĝoj, litoj), materialojn por konstruado (plankoj, plektobariloj, skafaldoj), armilojn (lancoj, pafarkoj, sagoj, rapiroj por trejnado) kaj muzikilojn (ŝakuhaĉoj, flutetoj). Hodiaŭ en preskaŭ ĉiuj kampoj plastaĵoj anstataŭas bambuaĵojn. Sed ĉu ne estus pli bone, ke oni pli respektu la rolon de bambuoj, kiuj ne detruas naturan medion?

Hosaka Norio

Kvankam bambuoj estis vaste utiligataj kiel materialoj, kiuj subtenis ĉiutagan homan vivon, ĝis la lasta tempo neniu rigardis ilin kiel materialon por arto. Estis Hosaka Norio (1940-2017) kiu, sorĉite de la trajtoj de bambuoj, kreis el kamparaj bambuoj unikajn artaĵojn. Laborante kiel industria desegnisto, li atentis tradiciajn japanajn metiaĵojn el bambuo. Post esplorado pri diversaj manieroj de plektado kaj modeloj, li elpensis kaj desegnis sian originalan plektomanieron.

Ekspozicion de liaj artaĵoj oni aparte laŭdis enlande kaj eksterlande. Tamen, kvankam li staris antaŭ brila estonteco, li forpasis pro malsano en 2017. Liajn ĉefajn kreaĵojn oni povas aprezi en la muzeo de bambua arto, kiu malfermiĝis en 2006 en la urbo Hokuto, centre de Japanio. Ĉi tiu regiono estas ripozejo ĉe la piedo de la monto Jacugatake, kaj proksime de la muzeo troviĝas aliaj malgrandaj ĉarmaj muzeoj kaj staĝejo por esperantistoj.

Vizitantoj de la muzeo certe miros kaj fasciniĝos pri aŭdacaj desegnoj kaj pri delikate kaj precize interplektitaj materialoj kun elasteco kaj forteco. Ili neniel enuos en rigardado de bildoj de lumo kaj ombro faritaj de lampoj kaj maŝaro.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

Hobio

TRADICIO

Antikva kelta ludo

Fojfoje oni plendas pri homoj, kiuj perfide forlasas tradician gaelan (keltan) sportspecon kaj turnas sin al la tutmonde populara futbalo. Temas pri tre antikva ludo, kiu en Skotlando estas nomata gaele camanachd [kamanaĥd] kaj angle shinty [ŝinti]. En Irlando ĝi estas konata en la gaela kiel iománaíocht [imoniaĥt], kaj en la angla hurling [horling]. La nomo uzata en ambaŭ landoj estas iomáain [imojn].

En Kimrio

La irlanda speco de la ludo estas konsiderata la plej rapida kaj ekscita kamposporto en la mondo. Ĝi estas ludata sur herbo. Laŭ irlandanoj la kanada glaci-hokeo deriviĝas de la irlanda iomáain. Certe, se oni iam rigardis tiun sportspecon, ludatan de kompetenta teamo, oni devas konsenti, ke aliaj pilkludoj kompare kun ĝi estas relative sensuka afero.

Ludoj similaj al iomáain estas aŭ iam estis praktikataj en pluraj keltaj landoj. Ekzemple en Kimrio troviĝas unu nomata bando, kaj sur Manks-Insulo oni antaŭe ludadis lokan specon nomatan cammag [kamag].

En Irlando

Sendube iomáain estas unu el la plej antikvaj sportspecoj, ĉar ĝi estis ludata en Irlando antaŭ almenaŭ kvar mil jaroj. Ĝi estas menciita en la gaela “Ruĝbranĉa legendaro” pri la heroo Cú Chulainn [ku ĥulin]*. Fininte matĉon li mortigis per sia batilo kaj pilko ferocan gardohundon de la reĝo Conor.

Iomáain estas unu el la indiĝenaj ludoj de Irlando. Ekzistas ankaŭ virina (supozeble pli milda) varianto de iomáain, kiu nomiĝas camogie [kamogi]. Pli frue en Irlando estis du variantoj de la ludo, nome somera (kun lamenforma batilo) kaj vintra (kun batilo kiel la skota kaj tradicia antikva irlanda).

En la ludo oni uzas batilon faritan el fraksena ligno. Per ĝi oni frapas malgrandan duran pilkon, celante enigi la pilkon inter la golofostojn por fari golon (3 poentoj) aŭ ĵeti super transversan stangon de la golejo (1 poento). Ludanto rajtas kapti la pilkon permane kaj kuri ne pli ol kvar paŝojn. Li rajtas frapi la pilkon perpiede, per batilo aŭ per manplato.

Se ludanto volas porti la pilkon pli ol kvar paŝojn, li devas saltigi aŭ ekvilibrigi la pilkon sur la rando de batilo, por kio necesas lertega ĵonglado post longa praktikado. Tiu manovro estas nur dufoje permesata. La moderna irlanda batilo havas preskaŭ padelan formon, diference de la skota kaj malmoderna irlanda, kies kurba formo pli similas al hokea batilo, sed havas bevelan pinton. La pilkon oni povas frapi per ambaŭ flankoj de la batilo.

Matĉoj

Fojfoje okazas matĉoj inter teamoj el Irlando kaj Skotlando laŭ interkonsentitaj kompromisaj reguloj. Sub similaj kondiĉoj okazas ankaŭ internaciaj matĉoj, en kiuj irlandaj piedpilkistoj ludas kontraŭ aŭstraliaj futbalistoj. La aŭstralia ludo nomiĝas “futbalo laŭ aŭstraliaj reguloj” (angle Australian rules football) kaj ĝi tute malsimilas al la mondkonata futbalo.

Al tiuj, kiuj kutime rigardas pli mildajn sportspecojn ol hurling, ĝi povus aspekti perforta ludo. Ekzemple, kondiĉe ke almenaŭ unu piedo estu sur la grundo, ludanto rajtas ataki ŝultron al ŝultro kontraŭulon, kiu posedas la pilkon. Oni ne portas protektan vestaĵon surkorpe, sed nun uzas protektan kaskon kun okulŝirmilo.

Antaŭ kelkaj jaroj la irlanda urbo Tullamore, en kiu loĝas la aŭtoro, gastigis grupon de francaj gestudentoj. Post ilia restado oni demandis ilin pri tio, kio estis la plej interesa parto de la vizito. Ili respondis: “La hurling-matĉo, kiun ni spektis en Tullamore.” Amiko de la aŭtoro, kiu ne estas fanatikulo pri la ludo, spektis la ĉi-jaran ekscitan nacian ĉampionecon kaj komentis: “Tio estas ludo, kiu devus iĝi mondkonata!”

Garbhan MacAoidh

korespondanto de Monato en Irlando

* 1. Cú Chulainn estas grava rolulo ne nur en la antikva literaturo de Irlando, sed ankaŭ en la polemikiga verko Ossian, tre ŝatata de Johann Wolfgang von Goethe. Li enmetis longan citaĵon el ĝi en sian leter-romanon Die Leiden des jungen Werthers (La suferoj de la juna Werther).

Scienco

NUTRADO

La efektiva utilo de dietoj

Jam de pluraj jaroj, la rigora kontrolado de tio, kion oni metas sur la teleron, fariĝis preskaŭ obsedo. Tio dependas nelaste de la kreskanta influo de televido kaj gazetoj, kiuj “maniule” montras la gravecon en la nuna mondo de maldika korpo — ne nur kaj ne ĉiam, kompreneble, pro sankialoj: plej ofte pro estetikaj. Ili tiamaniere pelas homojn, plej kutime sen reala kialo, provi plej diversajn dietajn metodojn. Dieto devas tamen ĉiam esti entreprenata post konsulto de fakulo, krom se onia intenco estas perdi nur unu aŭ du kilogramojn.

Malekvilibraj dietoj

Ni ofte aŭdas pri laŭmodaj dietoj kun nekutimaj kaj fojfoje sensaciaj nomoj, sed en kio ili konsistas kaj kiajn efikojn ili povas havi sur la korpo? Tio ne ĉiam estas klarigata, nek tro interesas maldikiĝemajn homojn. Verdire kelkaj el la plej laŭmodaj dietoj ja estas sukcesaj, ĉar ili ja baziĝas sur scienca fundamento: ekzemple oni pensu pri tiuj dietoj, kiuj estas vaste pristudataj kaj klasifikitaj kiel protein-dietoj. En tiaj dietoj oni pliigas la procenton de proteinoj je malprofito de aliaj komponantoj, kiel ekzemple karbonhidratoj.

Tamen por sana persono, kiu bezonas perdi nur iomete da pezo, sekvi dum longa periodo malekvilibran dieton povas kaŭzi diversajn problemojn: la sukero de fruktoj aŭ malgranda procento da kompleksaj karbonhidratoj, kiaj tiuj ĉeestaj ene de grenoj kaj fabacoj, ja estas necesa.

Do, la ambicio de homoj trovi miraklajn solvojn por la problemo de (foje nur supozata) dikventreco estas pretenda kaj trompema. Perdi pezon reduktante karbonhidratojn kaj sukerojn estas eble, sed oni devas scii precize la ecojn de iliaj anstataŭantoj kaj kiajn specifajn efikojn ili povas implici.

Koncerne al la disvastiĝanta teorio, ke en la ĉeloj de la diversaj sangotipoj estas malsamaj glikoproteinoj (kiuj igas pli digesteblaj iujn manĝaĵojn), oni memoru, ke la digest-enzimoj, envere, havas nenian rilaton kun la glikoproteinoj de sangaj ĉeloj.

Celiakio, akvotrinkado kaj fastado

Ne mankas aliflanke personoj, kiuj emas sekvi senglutenajn dietojn. Ĉi tia dieto estas evidente necesa por tiuj, kiuj havas specifajn alergiojn aŭ estas trafitaj de celiakio; tamen ĝi ja estas senutila (aŭ eĉ malutila), se oni ne spertas tiajn problemojn: ĉi tiaj produktoj tute ne perdigas pezon nek havas malpli da kalorioj. Kontraŭe ili kondukas al altiĝo de glukozemio (la kvanto de glukozo en la sango), kio povas malbonigi ies metabolan situacion. Cetere ni ankoraŭ ne disponas pri studoj rilate al longdaŭraj efikoj de senglutena nutrado.

Estas interese, ke ĵus ekcirkulis la rezultoj de du sendependaj esploroj: unu pri la utilo de akvo por la metabolo kaj la alia pri la eventuala efikeco de dutaga fasto alternigenda kun kvintaga nutra libereco. Prudente kaj modere akvotrinki, kiel konate, ĉiam bonas kaj utilas: precipe se oni sekvas tre drastan dieton (rekomendindan nur en okazo de reala bezono atestita de kuracisto), oni devas pliigi la trinkadon de akvo, ĉar en la komenca fazo la korpo elpelas toksinojn kaj ja bezonas akvon por forigi ilin.

La menciita fastosistemo estas iom riska praktiko, same kiel manĝi nur unufoje tage. Fari ununuran kompletan manĝon signifas plimultiĝon de insulino: male, disigi la tagan nutraĵon en plurajn manĝetojn almenaŭ teorie ŝajnas redukti la amasiĝon de graso. Do la dieto, laŭ kiu oni alternigu kvin tagojn da nutra libereco kun du tagoj, dum kiuj eblas enkonduki simple fruktokirlaĵojn aŭ kuiritajn legomojn kun malmulte da oleo, ne estas tiom bona ideo. Tio pravigeblas nur, se oni volas “purigi” sin post streĉa periodo aŭ post periodo, en kiu ne eblis sekvi taŭgan dieton, ekzemple dum vojaĝado.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Libroj

Violone: Tute libera, kiel birdo aera

En siaj du antaŭaj, tre kortuŝaj, membiografiaj rakontlibroj Eddy Raats pli ol unu fojon aludas sian violonamon. Tute klare la violono estis por la “farbita birdo” anima eskapo en la liberecon, for de ĉiu mizero kaj sufero. Nun li verkis broŝureton pri sia amatino. Krom enkonduko en la teknikon de la instrumento kaj en ĝian naturan vivmedion, la orkestron, li liveras aron da eĉ en PIV ne ĉiam facile troveblaj terminoj de la muzika faklingvo.

Gajaj anekdotoj el la vera vivo de orkestromuzikisto sukigas la tekston. Kiu interesiĝas pri iu arĉinstrumento, trovos multe da interesaj sciindaĵoj en la verketo. La libreto estas citinda, precipe ĉar ne abundas tiaj fakrilataj tekstoj en nia libraro.

Bedaŭrinde, la aŭtoro lasis elflugi la birdeton iom tro frue, iom malzorge! La aŭtoro certigis al mi, ke tre kapablaj kaj fidindaj helpantoj kontrolis la tekston, tamen ... estas klare al mi, ke ili ne legis la presprovaĵon, sed iun antaŭan version ... kaj ... inter la mano kaj la buŝo ofte disverŝiĝas la supo! Tial, ekzemple, tro ofte iu litero forfalis el vorto kaj ofte eksliniofina dividstreko iĝis kromstreketo en la fina teksto, kio ĝenas precipe, se ĝi gvidas al miskompreno, kiel “la laborkomitato”. Nu, verŝajne, interesata leganto ne rimarkos tiajn makuletojn: per la mantelo de sia pasio la aŭtoro kovras ilin.

Petro Desmet’

Eddy Raats: I. La vivo de orkestromuzikisto — II. La arĉinstrumentoj. Eld. MAS, 2018 – 60 paĝoj broŝuritaj. ISBN 978-2-36960-154-8.

Leteroj

Ĉu mi ĝojas esti en Rumanio?

Mi estas rumana lesbanino. Tre malmultaj amikoj miaj, kiuj scias, ke mi estas lesba, demandis, ĉu mi ĝojas, ke “nur” unu rumano el kvin partoprenis en la referendumo, kiu celis konstitucie malpermesi edziĝon inter du viroj aŭ du virinoj. Kialo por ĝoji apenaŭ ekzistas. La ĝenerala sinteno en mia lando estas kaj restas tre malamika rilate samseksemulojn. Mia propra familio kaj tiu de mia koramikino eĉ ne scias, ke ni havas amrilaton, ĉar certe ili rifuzus plu vidi nin. Promeni man-en-mane, eĉ en grandurbo kiel Bukareŝto, estas tute neeble, ĉar insultoj, mokoj kaj eĉ batadoj povus sekvi. Pasintjare ni ambaŭ laboris en Britio dum ses monatoj, ne pro pli alta salajro tie, sed ĉar tiel ni almenaŭ dum duona jaro povis esti ni mem. Dum duonjaro ni povis promeni kune, eĉ kisi nin, sen strangaj rigardoj, sen kriaĉoj de la aliaj. Ĉu nun mi ĝojas esti denove en mia patrolando? Ho ve!

Iulia Stancu

Rumanio

Moderna vivo

SPORTO

Internacia pacmaratono

La kenjano Raymond Kipchumba Choge venkis en la 95a internacia pacmaratono okazinta la 7an de oktobro 2018 en Košice [kóŝice] — orienta metropolo de Slovakio, ĉ. 400 km for de Bratislavo — kun tempo 2:08:11. La venkinto ricevis rekompencon de 12 000 eŭroj. En la grupo de virinoj venkis lia samlandanino Milliam Naktar Ebongon kun tempo 2:27:16. Partoprenis preskaŭ 14 000 kurantoj en 9 sportfakoj (duonmaratono, minimaratono, konkursoj por handikapuloj ktp.)

La internacia pacmaratono en Košice estas la plej malnova en Eŭropo kaj la due plej malnova en la mondo post la bostona maratono en Usono. Ĝi okazas ĉiam la unuan dimanĉon de oktobro.

Ĉi-jare okazas pluraj gravaj rondaj datrevenoj ligataj al la 100-jara historio de la iama Ĉeĥoslovaka Respubliko, do, ne estas mirinde, ke partoprenis la pacmaratonon ankaŭ speciala ĉeĥa-slovaka duopo: la slovako Matej Tóth [tot], olimpia ĉampiono en la 50-kilometra atletmarŝado en Rio-de-Ĵanejro 2016, kaj la ĉeĥo David Svoboda, la plej bona moderna pentatlonisto en Londono 2012. Partoprenis ankaŭ la eksa slovaka ĉefministro Mikuláš [mikulas] Dzurinda, kun tempo 4:01:52.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

Moderna vivo

SPORTO

La plej bona futbalisto en la mondo

La 24an de septembro 2018 Federacio Internacia de Futbalo Asocia (FIFA) proklamis la 33-jaran kroatan futbaliston Luka Modrić la plej bona ludanto en la mondo en la sezono 2017-2018. Tio estas la pinto de lia kariero kaj granda sukceso de Kroatio en la tutmonde populara sporto.

Antaŭ tio viciĝis similaj agnoskoj: li estis proklamita la plej bona futbalisto kaj en Eŭropo kaj en la monda futbala turniro en Rusio, kaj lia kroata teamo atingis la plej altan nivelon iam ajn okupitan de kroata futbalteamo, la duan pozicion en la mondo. Tiajn sukcesojn neniam antaŭe atingis en unu sama jaro iu ajn futbalisto.

Iom kurioza estas ankaŭ tio, ke li rompis la hegemonion de Ronaldo kaj Messi, kiuj dum pli ol dek jaroj ĉiam atingis la premiojn.

Luka Modrić

Li naskiĝis en Zadar en 1985 kaj pasigis sian infanaĝon en la vilaĝeto Modrići, en tre malriĉa karsta kroata regiono. En 1992 la tuta familio devis pro milito migri al Zadar, kie li vizitadis bazan kaj mezan lernejojn. Tie li frue komencis okupiĝi pri futbalo kaj baldaŭ elstaris.

Li ludis unue en la klubo en Zadar kaj poste en Zagrebo, kie oni rapide alprenis lin en la plej gravan futbalan kroatan klubon Dinamo.

Poste li — jam evidenta talentulo — migris unue al Tottenham en Britio, kaj fine lin aĉetis la klubo Real Madrid, kie li ĉi-jare atingis unu plian teaman sukcesegon: la titolon “plej bona monda futbala klubo”.

Puno — tamen heroo

Li akiradas ankaŭ egajn monsumojn pro sia ludado, kaj — ŝajne sub la influo de aliaj similaj steluloj — li klopodis fraŭdi pri imposto en Hispanio, kie li estis kondamnita al 2-jara karcerpuno. Li ne iris al karcero, ĉar temis pri lia unua kontraŭleĝa ago, sed li ricevis egan punon kaj devis redoni la defraŭditan monon.

Li iĝis unu el la grandaj herooj de Kroatio levante la memkonscion de la tuta popolo, montrante gravan econ: eblas atingi la ĉielon per persistemo kaj klopodado venki ĉiujn barojn, ĉar ne estas normale, ke en tre postula sporto oni havu tiajn rezultojn en jam sufiĉe alta aĝo.

Zlatko Tišljar

korespondanto de Monato en Slovenio

Scienco

ITALIO

Esplorcentro dediĉita al kolibroj

Ene de la plej granda komerca centro de Italio (Città Fiera), situanta en la norda komunumo Martignacco, inter plej diversaj butikoj, oni renkontas la esplorejon Centro Colibrì. Temas pri scienca instituto, kiu kunlaboras kun prestiĝaj italaj kaj eksterlandaj universitatoj por ellabori protokolon pri la protektado kaj la bredado de kolibroj.

Ĝia celo? Eviti la malaperon de unu el la bestoj surprize plej gravaj por la ekvilibro kaj la sano de nia planedo: tiu bunta birdo konata en Esperanto ankaŭ kiel muŝbirdo. “Venu kaj malkovru lokon magian, kie scienco kaj fantazio renkontiĝas kun bestoj vivaj kaj liberaj inter la vizitantoj”, anoncas la slogano de la centro, aludante la ĉeeston de diversaj aliaj bestoj: papilioj, bradipoj, papagoj, tukanoj, ardeoj, kultivantaj formikoj, ĉiuj en sia rekreita natura medio. La centro, kies areo egalas 900 kvadratajn metrojn, enhavas sep laŭtemajn ĉambrojn. Tamen la vera ĉefrolulo de la loko, kiu aliflanke donas al ĝi nehazarde eĉ ĝian nomon, estas ĝuste la kolibro.

La medio estas zorge konstruita por kontentigi plej bone la bezonojn de birdoj tiel maloftaj kaj subtilaj, kiel nur kolibroj estas. La aero, kiun oni enspiras, estas sterila, kaj la deĵorantoj filtras ĝin 9-foje ĉiun horon per tre potencaj filtriloj: la samaj uzataj en malsanulejaj operaciejoj. Ĉi tiuj specialaj filtriloj utilas por teni kolibrojn en medio senmakula el mikrobiologia vidpunkto.

Ĉiu fluganta “gasto” havas sian birdejon kaj devas vivi disigite de la ceteraj kolibroj. Al ĉi tiuj birdoj ne plaĉas vivi are. Temas pri tre soleca besto, terure agresema al siaj similuloj. Eĉ la ĉeesto de la propra partnero streĉas ĝin kaj, se oni tenas ĝin en grupo, tio povas kaŭzi eĉ ties morton. Tial kolibroj ne vivas en komunaj birdejoj, sed disiĝas unu de la alia krom en la mallonga fazo de pariĝo. Kiam tio permesatas, la kolibroj renkontiĝas unu horon matene kaj unu horon vespere, sed nur sub severa gardado fare de la bredistoj de la centro.

La amindumado fakte estas kruda kaj perforta: ĝi konsistas en senbrida batalo. Tuj post la kuniĝo, ĉiu kolibro revenas al sia birdejo, kaj la skipo de la centro fermas la fenestrojn, kiuj povas kunligi laŭnecese la diversajn birdejojn.

Metabolismo

Por kolibro ne gravas, kiom da spaco ĝi havas je sia dispono. Pli gravas, ke en ĝian medion absolute neniu eniru. Ĉi tiuj birdejoj estas konstruitaj kun scienca rigoro, por konformiĝi al la apartaj kondutaj bezonoj de la koncernaj birdoj. La nigra koloro de la ĉirkaŭantaj muroj helpas kolibron senti sin protektata kaj kontroli plej zorge la limon de sia teritorio.

Ankaŭ la lumigado, kiu reproduktas fidele la frekvencojn de la infraruĝa kaj transviola zonoj, estas priesplorita tre zorge, por ebligi al la kolibro gardi bone sian propran spacon. Ĉiuj ecoj de kolibro, kiuj igas ĝin tiel malsama ol la ceteraj birdoj, tiel postulema kaj ankaŭ tiel teritoriema, estas ligitaj kun ĝia metabolismo, unika en la tuta animala regno. Ĝia koro atingas 1260 batojn minute, kaj ĝiaj flugiloj povas moviĝi ĝis 80-foje sekunde. Sed, por povi elteni tiujn ritmojn, ĝi devas havi la eblon manĝi daŭre.

Kiam kolibro restas sen manĝaĵo pli ol 30 minutojn, ĝi spertas hipoglikemion kaj mortas ene de malpli ol unu horo, se ĝi ne sukcesas trovi alian nutran fonton. Ĝi nutras sin per flora nektaro, sed ĉiu unuopa floro enhavas tre malmulte da tio. Tio devigas kolibron viziti ĝis 200 florojn ĉiutage por povi supervivi. Ĝi devas bone defendi sian spacon por ne resti sen floroj kaj tiamaniere morti pro malsato. Ĝuste pro tio, kolibro estas tiel singardema, ankaŭ fronte al sia partnero.

Ene de Centro Colibrì la nektaro estas pretigata dufoje ĉiutage, kaj oni enmetas ĝin abunde en vitrajn trinkilojn antaŭe steriligitajn. La kolibroj ne povas scii, ke tiu nektaro en la birdejo neniam mankos. Pro tio ili fariĝas tre agresemaj ĉiun fojon, kiam ili renkontas similulojn. Tamen, se neniu eniras en la birdejojn, la kolibroj sentas sin tute komfortaj kaj ne estas ĝenataj de la ĉeesto de homoj ekster sia spaco.

“Retrovetura” flugado

Kiel oni povas konstati, kolibroj sentas sin proprietuloj de sia teritorio je tioma nivelo, ke ili ne timas homojn. Ili ja observas la vizitantojn, sed restas trankvilaj, ĉar ili scias, ke ilian teritorion neniu, se tiel diri, “profanos”. Kompreneble nepras respekti ilian medion kaj viziti ĝin silente: tial aŭd-mesaĝo invitas, komence de la promeno, sidiĝi sur benkoj kaj ne krii, nelaste ĉar multaj inoj tiumomente reproduktiĝas kaj kelkaj inter ili eĉ kovas.

Okaze de danĝero, kolibroj konscias la eblon kaŝi sin en la plej altaj kaj senlumaj anguloj de birdejoj per tuja movo, kiu portas ilin al rapideco de 90 kilometroj hore ene de malmultaj sekundoj.

Fina kuriozaĵo: ja temas pri la unusola birdo, kiu povas retroflugi, sukcesante tiel eskapi eĉ la atakon de rapidaj kaj timigaj predantoj, kiaj serpentoj!

Polenado

La centro, fondita de la itala sciencistino Margherita Hack (konata precipe pro siaj kontribuoj al astronomio, kio tamen laŭŝajne ne estis ŝia sola pasio), ebligas al vizitantoj fariĝi membroj kaj subtenantoj de ĝia agado. Ĝi ne volas esti simpla ekspozicio pri kolibroj, kaj ĝi ankaŭ ne priskribas sin kiel bestoĝardenon, sed intencas esti aparta centro pri bredado, esplorado kaj protektado de tiuj birdoj, tiom gravaj ĉefe por la supervivado de la sud-amerikaj arbaroj. Tie ili estas la ĉefaj polenantoj, respondecaj pri 85 % de la tuta polenado.

Cristina Casella

korespondanto de Monato en Italio

Moderna vivo

ITALIO

Seksatako

Kio tenis — dum tri dimanĉoj en la monatoj septembro kaj oktobro — milionojn da italoj algluitaj al la televidilo ĝis la unua horo post noktomezo atentaj al unu el la plej konataj intervjuistoj? Kial la intervjuoj estis aĉetitaj de alilandaj retoj? Ĉu la kialo estis risko pri tio, ke Italio forlasos Eŭropan Union? Ne; la temo estis tute alia.

En la lastaj monatoj aperis en konataj usonaj gazetoj (kaj represe alilande) denuncoj de virinoj pli aŭ malpli konataj en la mondo de la kinarto, pri seksaj perfortoj* okazintaj aŭ minacitaj. Estiĝis la movado “#AnkaŭMi”, kiu arigis plurajn el tiuj virinoj, inter kiuj estis ankaŭ unu itala aktorino. Sepjara kalifornia knabeto partoprenis en filmetoj kun tiu aktorino, kiu rolis kiel lia patrino. Post dek jaroj li ree kontaktis ŝin (kiun ankaŭ en la privata vivo li nomis “panjo”) kaj proponis renkontiĝon en kalifornia hotelo por kunlegi la dialogojn de filmo, kiun ili povus fari kune. Poste li publike deklaris, ke dum tiu renkontiĝo ŝi volis lin sekse perforti. Li ankoraŭ ne estis 18-jara, do laŭ la kalifornia leĝo tia seksa konduto estus krimo. Jen detaloj de tri intervjuoj pri tiu okazintaĵo.

Unua intervjuo: La knabo prezentiĝis kun advokato; la virino venis sola kaj tre modeste vestita. Li konfirmis, ke ŝi ankaŭ perforte instigis lin sekse kuniĝi en tiu sama hotelĉambro. La advokato ne partoprenis en la dialogo, sed ĉiam konfirmis kion li diris kaj aldonis, ke ŝi promesis monon, se li ne denuncos tiun perforton.

Dua intervjuo: La knabo kaj la advokato ne ĉeestis; restis nur la virino kaj la intervjuanto. Ŝi asertis, ke neniun proponon pri filmo li faris; ke li ŝin fakte fizike perfortis, kaj ke la seksa kuniĝo okazis, sed ŝi partoprenis nur pasive. Poste per sia poŝtelefono li faris foton, kiun la intervjuanto nun montris al la spektantoj. En ĝi oni vidas ilin unu apud la alia, sen iu signo de kolero aŭ indigno ŝiaflanke. Poste ili iris al la hotela restoracio kaj vespermanĝis kune.

Tria intervjuo: Restis nur la intervjuanto. Li kunvokis psikologojn. La plimulto opiniis, ke ŝajne la ŝoko estis tia, ke ŝi ne sukcesis reagi alimaniere, aŭ ke ŝi volis nei la okazintaĵon.

Nicola Minnaja

korespondanto de Monato en Italio

* 1. Vd. “Ĉu iras tiel la mondo?” de Isikawa Takasi. Monato 2018/07, p. 11

Politiko

MIGRADO

Nova EU-strategio pri migrado kaj kunlaboro kun Afriko

En Vieno okazis konferenco de la ministroj pri internaj aferoj de Eŭropa Unio pri sekureco kaj migrado. La aranĝo okazis sub la signo de kunlaboro kun Afriko. En pluraj laborkunsidoj oni pridiskutis kunlaboron kun nord-afrikaj landoj. Partoprenis ministroj kaj altrangaj oficistoj el Egiptio, Alĝerio, Libio, Malio, Maroko, Ĉado kaj Tunizio. Ĉeestis EU-komisionano pri internaj aferoj Dimitris Avramopulos. La konferencon organizis Aŭstrio, kiu nun prezidas la Konsilion de Eŭropa Unio.

Malsamaj situacioj — samaj minacoj

Herbert Kickl, aŭstra ministro pri internaj aferoj, diris: “Malgraŭ la diferencaj situacioj en niaj EU-landoj, minacaj estas krimaj “hom-pasigistoj” (kiuj kontraŭ-leĝe transigas homojn trans landlimojn), kontraŭ-regula migrado, ekstremismo kaj terorismo. Tiuj krimoj koncernas Eŭropon kaj Afrikon. Tial ni plifortigas nian kunlaboron kun afrikaj partneroj.” La menciitaj afrikaj landoj estas de certa tempo anoj de mediteranea informa kontaktgrupo kune kun EU-ŝtatoj Italio, Germanio kaj Aŭstrio.

Intense kunlabori

Oni pridiskutis celojn kaj principojn de estonta kunlaboro en la sfero de migrado kaj sekureco. Pere de tio oni intencas kontribui al la stabileco kaj bona evoluo en ambaŭ kontinentoj. “Grava premiso por tio estas frakaso de la negocmodelo de la hom-pasigistoj, kiuj havas nur krimajn interesojn”, diris Kickl. Oni volas intense kunlabori en la batalo kontraŭ la krimaj hom-pasigistoj kaj koruptado, samkiel kontraŭ perfortopretaj ekstremismo kaj terorismo.

Evgeni Georgiev

korespondanto de Monato en Aŭstrio

[FORIGITA!: bildo]

La aŭstra ministro pri internaj aferoj Herbert Kickl. Foto: BKA/MICHAEL GRUBER

[FORIGITA!: bildo]

EU-komisionano Dimitris Avramopulos. Foto: BKA/MICHAEL GRUBER

Politiko

ALBANIO

Jura reformo kaj ĝiaj konsekvencoj

En 2016 Eŭropa Unio kaj Usono instigis albanajn politikistojn entrepreni radikalan reformon de la jura sistemo. La reformo celis forfiltradon de koruptitaj juĝistoj kaj prokuroroj. Internacia komisiono gvidis elektadon de juĝa aparato, kiu estis filtronta la precipan agantaron de la jura sistemo. Sed tio alportis malagrablajn konsekvencojn: la lando restis sen Konstitucia Kortumo, sen Supera Konsilio de Juro, sen Centra Komisiono pri Elektoj kaj sen Supera Apelacia Kortumo.

Malagrablaj kromefikoj

Tion antaŭvidis la opoziciaj partioj, kiuj avertis, ke la reformon povos misuzi la parlamenta socialista plimulto (posedanta 84 el 140 lokoj en la parlamento) kaj la registaro, kiu aprobas leĝojn sen bezono zorgi pri la opozicio, kontraŭ la konstitucio kaj por ataki la opozicion. Oni ankoraŭ ne scias, kiel solviĝos tia embarasa situacio. Intertempe multaj gravaj aferoj restas nesolvitaj, kaj ĉirkaŭ 20 000 kazoj atendas apelacion.

Protekti koruptulojn

La opozicio postulis, ke la reformo inkluzivu agojn kontraŭ koruptitaj politikistoj kaj eĉ denuncis multajn el ili. Tamen la registaro, male, pretigas “kontraŭ-kalumnian” leĝon, kiu, laŭ la opozicio, protekte ŝirmos altrangajn figurojn akuzitajn pri koruptiĝo. Dume la opozicio ne havas juran instancon, al kiu ĝi apelaciu. Kelkaj analizistoj opinias, ke la reformo estis antaŭtempa por nia malgranda lando kun ankoraŭ nesufiĉaj kadroj en la jura sfero.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Leteroj

Venkis la brazila Trump

Ne nur mi kaj multaj brazilanoj, sed ankaŭ multaj aliaj homoj tutmonde bedaŭras la venkon de Jair Bolsonaro. Eble ni havos multajn problemojn rilate mediajn aferojn kaj socian politikon. Mi bezonos kelkajn artikolojn por klarigi, kial politikisto tiel polemika havis tiom da voĉdonantoj. Kiel mi diris en Monato (numero 10, p. 9), li eble ne venkos. Mi provos klarigi mian vidpunkton poste. Nun mi nur bedaŭras.

Sidney Carlos Praxedes

Leteroj

Abelterapio

Pri la artikolo Utiloj kaj ecoj de vera panaceo (Monato 2018/10, p. 22-23) mi volas rimarkigi, ke en Slovakio abelterapio (aŭ apiterapio) lastatempe estas tre populara, precipe la inhalado de aromoj de abelujoj. Varman aeron en abelujo, kiu estas trosaturita per poleno, mielo, propoliso, abelvakso kaj reĝa ĵeleo, oni povas spiri helpe de speciala masko. Tiamaniere oni akiras valorajn substancojn en la spiraj vojoj, kiuj helpas kuraci astmon, diversajn alergiojn kaj infektojn, bronkiton, kapdoloron kaj migrenon, streĉon kaj depresion.

Abelujo povas esti ankaŭ ripozejo, kie homo povas momenton dormeti aŭ ripozi. Ĉi tiu kuracrestado en abelujo de proksimume 20-30 minutoj kostas 15 eŭrojn.

Laŭ abelkulturistoj abelterapio estas ideala metodo por ĉiu, kiu preferas alternativan medicinon kaj naturkuracadon kaj ne volas sian korpon senbezone detrui per kemio.

Julius Hauser

Slovakio

Leteroj

Venkis la brazila Trump (2)

Kiam mi aŭdis pri la venko de Jair Bolsonaro en Brazilo kaj la konduto de Trump en Usono, mi ne povis ne pensi pri tiu diraĵo: “Ŝtato estas boato, en kiu ni ĉiuj havas nian sidlokon. Tiu boato renversiĝos, se ni ŝarĝos ĝin tro unuflanke.”

Paul Veenman

Flandrio

Politiko

OPINIO

Kiel Bolsonaro venkis?

Kiel dirite en antaŭa artikolo (Monato 2018/10, p. 9) estis neverŝajne, ke tiu furioza, rasisma, homofobia, ksenofobia, perforta kaj ekstreme maltaŭga kandidato venkos en la brazilaj prezidentaj elektoj. Mi ankoraŭ penas kompreni lian tutan kampanjan strategion, sed mi raportos ĉi tie faktojn, kiuj estis tre decidaj.

Forigo de Lula

En septembro oni oficiale malpermesis al Luiz Inácio Lula da Silva esti prezidenta kandidato. Ĝis tiam Lula estis en la unua pozicio en ĉiuj voĉdonaj enketoj, kvankam li estis kondamnita de juĝisto Sérgio Moro, kiel Monato raportis (2018/04, p. 4). Tamen Lula ankoraŭ povis apelacii pri la juĝa decido. Kaj Komitato pri Homaj Rajtoj de UN rekomendis, ke Brazilo garantiu liajn politikajn rajtojn. Ĉi tiun rekomendon ne akceptis la brazila Supera Voĉdona Tribunalo (SVT), kaj tiel Fernando Haddad iĝis la oficiala kandidato de Laborista Partio, anstataŭante eks-kandidaton Lula.

Bolsonaro iĝas “opozicio”

La brazila popolo estis malkontenta pri la sociaj politikoj, precipe pri sekureco. Utiligante la mankon de politika sperto de la brazilanoj, Bolsonaro prezentiĝis kiel opozicio, la kontraŭ-sistema kandidato, kvankam li voĉdonis favore en ĉiuj decidoj de la nuna registaro de Michel Temer. Li aperis ankaŭ kiel nova politikisto, malgraŭ preskaŭ tridek jaroj da politika kariero, dum kiuj li produktis nenion signifan. Kaj, kiel dirite (Monato 2018/10, p. 9), multaj homoj vidas lin kiel militiston batalantan kontraŭ perforto.

Ruza plano

Sed la analizistoj pensis, ke la popolo rapide rimarkos, ke Haddad personigas la ideojn de Lula kaj ke Bolsonaro estas daŭriganto de la nuna registaro; do la plano de Bolsonaro funkcios nur, se oni malpermesos al Lula paroli kaj se li sukcesos asocii Haddad kun la registaro de Temer. La unua paŝo estis facila, la brazila justico malhelpis al Lula doni intervjuojn, kvankam en Brazilo malliberuloj kutime rajtas fari tion. Tamen estus pli malfacile asocii Haddad kun la nuna registaro en kutima balotado. Tial venis strategio, kiu jam estis uzata en la elekto de Trump en Usono kaj en la eliro de Unuiĝinta Reĝlando el Eŭropa Unio: disvastigo de falsaj novaĵoj. Tamen en Brazilo tia strategio estis multe pli rimarkebla.

La rolo de falsaj novaĵoj

La komunika retprogramo WhatsApp estas tre disvastiĝinta inter brazilaj voĉdonantoj, uzata de 66 % el ili, 97 milionoj da homoj. Ekde la komenco de la jaro ofte okazis, ke disvastiĝas falsaj novaĵoj rilataj al kandidatoj. La brazilaj kontrolantaj agentejoj trovis 123 falsajn novaĵojn, el kiuj 104 estis favoraj al Bolsonaro.

La plej intensa disvastiĝo okazis en la semajno antaŭ la unuafaza voĉdono. Esploraj institutoj identigis korelacion inter la kresko en voĉdonaj intencoj favore al Bolsonaro kaj la nombro de disvastiĝintaj falsaj novaĵoj dum tiu semajno. Vidinte la problemon, WhatsApp kaj Facebook faris paŝojn por malhelpi disvastigon de falsaj novaĵoj en la dua fazo, kvankam SVT entreprenis neniun efikan agon. Krom asocii Haddad kun misfunkciado de antaŭaj registaroj, la mesaĝoj provis ĉefe ligi lin al komunismaj diktatorecoj kaj al trudado de samseksemo al infanoj.

Perforto

Unu flankefiko de la disvastigo de falsaj novaĵoj kaj de la furiozaj paroladoj de Bolsonaro estis pliiĝo de perforto. La brazilanoj neniam vidis tiom da krimoj rilate al politikaj disputoj en sia lando. Unu fama okazo estis la murdo de kapoejra majstro fare de Bolsonaro-voĉdonanto, simple ĉar tiu preferis alian kandidaton. Krom tio okazis pluraj aliaj krimoj, tamen kiam pri ili raportis la gazetaro, Bolsonaro diris, ke li estas miskomprenita kaj ke li ne povas regi la perfortan reagon de liaj apogantoj.

La estonteco

Ekzistas juĝprocesoj kontraŭ Bolsonaro pro klara rilato inter lia elekto kaj disvastigo de falsaj novaĵoj. Alia akuzo estas donacoj de kompanioj, kio estas malpermesita en Brazilo. Cetere, Bolsonaro proponis al la juĝisto Sérgio Moro postenon en la ministerio pri justico. Moro estas la juĝisto, kiu baris kandidatigon de Lula por la elektoj.

Sidney Carlos Praxedes

korespondanto de Monato en Brazilo

Scienco

AKTUALE

Savu la naturon, admonas WWF

Laŭ freŝa raporto* de Monda Natur-Fonduso (angle WWF) klimataj ŝanĝiĝoj kombine kun grandaj kaj malprudentaj agoj de la homo kaŭzis, ekde la 1970aj jaroj, la morton de ĉirkaŭ du trionoj de la vertebrula populacio. La raporto klarigas, ke la kvano de mamuloj, birdoj, fiŝoj, reptilioj kaj amfibioj sur la tero malaltiĝis je proksimume 60 % inter 1970 kaj 2014. Unualoke tio ĉi dependas de la disvolviĝo de daŭre ekspansiantaj agrikulturo kaj industrio. Aliaj kialoj inkluzivas ĉasadon, kaptadon, grandarean arbofaligadon, sed ankaŭ konstruadon de novaj ŝoseoj tra arbaroj, homan ĉeeston, amasturismon kaj la diversajn klimat-ŝanĝiĝojn. Notinda malpliiĝo de vertebruloj konstateblas precipe en la tropikaj regionoj de suda kaj meza Ameriko.

Senpagaj “servoj”

En la raporto estas menciite, ke la tero perdis ĉirkaŭ 50 % de siaj malprofundakvaj koraloj en la pasintaj 30 jaroj, dum 20 % de Amazonio malaperis dum nur 50 jaroj. La raporto substrekas ankaŭ, ke la naturo ekde foraj pratempoj senpage provizas la homaron per altvaloraj “servoj” (freŝa aero, pura akvo, manĝaĵo, energio, kuraciloj, kurac-herboj ktp). Monda Natur-Fonduso admonas, ke la naturo nur en bona stato ebligas alfronti kaj limigi la danĝeron de klimataj ŝanĝiĝoj. Oni eksplikas, ke ekzemple koraloj protektas insulojn kontraŭ ŝtormoj kaj tajfunoj; grundo nekulturata forsorbas akvon multe pli bone ol makadamo; mangrovoj protektas siavice marĉajn terenojn.

Monda Natur-Fonduso estas konata internacia neregistara organizaĵo por la protektado de la naturo kaj de la medio. Ĝi eldonas tian raporton ĉiun duan jaron kun la celo doni al la homaro ampleksan vidon pri la sano de la planedo.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

* 1. Living Planet Report 2018 (Raporto pri vivanta planedo 2018) publikigita la 30an de oktobro 2018. Pli da informoj pri la ĉi-jara eldono haveblas anglalingve ĉe https://www.worldwildlife.org/pages/living-planet-report-2018.

Libroj

Rakonto de virino, kiu supervivis gulagon

Ĉu fragoj ruĝas simple pro siaj koloroj? Ne, tute ne; fragoj ruĝas pro sango. La eventon, kiam tio okazis, vi povos trovi en la nov-aperinta libro Sangofragoj de Jiři Kupka.

Temas pri la travivaĵoj de juna ĉeĥino Vera, kies patrino estis rus-devena. Pro tiu deveno ŝia patrino estis suspektata je perfido fare de la sovetia polico NKVD en la jaro 1945 je la fino de la dua mondmilito. Vera, ŝia fratino kaj ŝia patrino estis transportitaj de Ĉeĥio al Siberio, kie ili restis (evidente, kontraŭ propra volo) dum 19 jaroj.

La patrino rapide mortis pro malespero kaj malbonegaj vivkondiĉoj. Vera sukcesos fine supervivi ĉion: persekutojn, malsaton, devigan laboron, riskon de morto pro malsano ktp. Ŝi neniam forgesos sian landon Ĉeĥoslovakio kaj sian denaskan urbon Brno en Moravio.

La libron mi legis kun granda intereso pro diversaj kialoj: tia legado ebligas ne forgesi la krimojn de Stalin, eĉ nune, post tiom da tempo. En la jaro 1982 aperis la memoraĵoj de Karlo Ŝtajner, aŭstra komunisto, 7000 tagoj en Siberio (eldonita de SAT). Temis pri plenkreskulo (tute senkulpa!), ne pri infanoj! La sovetia reĝimo sciis bone, kiel ekspluati ĝis morto senkulpajn ekzilitojn, kalkulante la ĉiutagan panon laŭ elĉerpigo post 2 jaroj da streĉa laboro! Vera travivis teruraĵojn; frapojn, seks-perforton, malsanojn kaj malsaton, penigajn laborojn, sopiron al la perdita patrio. Mi lasas al la legontoj malkovri la eventon de la sangaj fragoj!

Due, la legantoj sekvos kelkajn ĉapitrojn kun malsamaj sentimentoj: jen kun angoro, jen kun kolero, ili observos la konstantan lukton por la vivo de Vera kaj ŝia fratino. Sed eblos ankaŭ lante legi la priskribojn de ĉiuj taskoj, kiujn ŝi plenumis, kvazaŭ profesiulo: ligna segado, draŝado de greno, prilaboro de fiŝoj sur boato, fabrikado de giso, stirado de pezaj kultiv-maŝinoj. Jes, Vera akiris veran sperton profesian kaj neniam ricevis salajron! Mi rekomendas kelkajn ĉapitrojn al la legemuloj pro la konkretaj priskriboj de tiom diversaj labortaskoj, kun precizaj terminoj, kiujn indus montri al skeptikuloj! Legado plibonigos onian lingvo-konon!

Plie, mi trovis la stilon de la aŭtoro Jiři Kupka agrable leginda, sen stilaj balastoj, kaj tion ni ŝuldas al la lerta tradukado fare de Jan Werner.

Mi mencios personan emocion: post fina reveno sialanden Jolanda renkontas fidindan viron, sian estontan edzon, kiu promenigas ŝin sur sia motorciklo Jawa 250, ĝuste la sama, kiun mi stiris kiam mi estis junulo!

Eblas aldoni kelkajn malgrandajn kritikojn, kiuj tute ne senvalorigas la libron: ekzemple mi ŝatus trovi en piednotoj la tradukaĵojn de kelkaj paroloj en la rusa, la germana aŭ la ĉeĥa, kvankam la kompreno de la situacio neniel suferas. Okazis kelkaj tajperaroj, precipe ĉe la fino de la libro, kiujn ni volonte indulgos. Kelkaj neologismoj aperas, ekzemple: medpunkto, kiu signifas en la lingvaĉo de malliberuloj medicina punkto. Ankaŭ notindas azbuko, sinonimo de la cirila alfabeto en la buŝo de rus-parolantoj.

En Ĉeĥio aperis jam 5 eldonoj de la libro. Vêra Sosnarová prelegis pri siaj travivaĵoj en Siberio en la tuta lando. La tradukinto aŭskultis ŝin en Brno pasintjare.

Ĉeĥio multe suferis dum la dua mondmilito, tiom pli ke la homoj sentis sin forlasitaj de la okcidentaj potencoj (Britio, Francio) post la hontindaj akordiĝoj en Munkeno 1938. Tutcerte, tiaj spertoj lasis spurojn, per kiuj estus klarigeblaj kelkaj nunaj trajtoj de la ĉeĥa popolo. Ni, civitanoj de Eŭropa Unio, ne surpriziĝu, ke orientaj landoj (Pollando, baltaj landoj, Ĉeĥio kaj Slovakio) emas turni sin al la granda frato Usono cele al protektado. Nun la leganto faru al si propran opinion!

Pierre Grollemund

Jiři Kupka: Sangofragoj. Eld. Jiři Brauner, Brno, 2018. 240 paĝoj, broŝurita.

Prezo ĉe FEL: 15 eŭroj plus afranko.

Scienco

KUBO

Promesplena vakcino “defias” pulman kanceron

Specialistoj ĉe Imunologia Molekula Centro (IMC) en Kubo antaŭ nelonge kreis Cimavax-EGF, terapian vakcinon kontraŭ progresinta pulma kancero. Oni jam testis ĝin ĉe pli ol 5000 malsanuloj kaj la rezultoj atingitaj estas tre favoraj.

Multajn oni jam klopodis trakti per ĉi tiu nova kuba vakcino. Ĝi ŝajnas efiki kontraŭ plej rezistaj kaj kompleksaj formoj de pulma kancero: ĝi ne vere kuracas aŭ malaperigas ĝin, sed malrapidigas la disvolviĝon de la malsano. Laŭ asertoj de fakuloj de IMC, la aplikado montris ĝis nun rezultojn kuraĝigajn.

Tiel eblas iel haltigi la plimultiĝon de karcinomo ĉe la ĉefa organo de hom-spirado kaj sekve plilongigi la vivon de malsanuloj. La vakcino cetere prezentas toksecon aparte malaltan kaj estas bone tolerata. Fakte ĝi ne okazigas la malagrablajn kromefikojn, kiuj kutime aperas pro kemiterapio kaj radioterapio.

La doktorino pri sciencoj Tania Crombet Ramos, esploristo ĉe IMC, informis, ke la vakcinon oni enigas per intramuskola vojo kaj ke ĝia nivelo de sekureco estas treege alta. Tiamaniere oni povas plibonigi la vivkvaliton de pacientoj rimarkinde kaj precipe senriske.

Intelekta proprieto

Cimavax-EGF estis unuafoje registrita en 2008 en Kubo. Ĝin registris pluraj landoj, kiel Argentino, Kolombio, Peruo, Paragvajo, Bosnio-Hercegovino kaj Kazaĥio. Rilate al ĝia intelekta proprieto, la disdonado de tiu ĉi esperodona medikamento baziĝas sur du malsamaj patentoj, unu el kiuj validos en 80 landoj ĝis la jaro 2028, inkluzivante ŝtatojn de EU kaj Usonon. Nuntempe okazas diversaj klinikaj testoj de Cimavax-EGF ĉe institucioj en Eŭropo, Azio kaj Usono. En Usono la testado okazas en la esplorcentro Roswell Park Cancer Institute de Nov-Jorko.

Kombino kun aliaj kuraciloj

Kiel substrekis Ramos, la venontaj projektoj pri la vakcino konsideros la plenumadon de nova esploro, per kiu oni provos taksi la rezultojn de ĝia utiligo kombine kun diversaj aliaj kuraciloj, mem registritaj kontraŭ pulma kancero. Oni volas tiamaniere kompreni, ĉu eblas ĝin uzi ankaŭ kontraŭ aliaj malignaj tumoroj kaj dum pli fruaj fazoj de la malsano.

Aŭtoimunaj malsanoj

IMC estis fondita en 1994 de la tiama prezidento de Kubo, Fidel Castro Ruz. Ĝi esence intencas produkti novajn medikamentojn traktontajn kaj kanceron kaj tiel nomatajn aŭtoimunajn malsanojn.

Juan Carlos Montero Medina

korespondanto de Monato en Kubo

Literaturo

NOVELO

Klaĉ-kunveno per-spirita

Profunde noktas. Domo en la mezo de la limburga bronzverda kverkarbaro staras kaduke, malnove kaj malvarme. Strigoj ululas ĉirkaŭ la doma tegmento. Lampaj kukurboj prilumas la enirejon. Ĉarniroj grincas, kiam la pordego malfermiĝas. Juna virino, en sorĉistina jupo, formetas sian malsekan mantelon kaj alkroĉas ĝin al fingro de skeleto, kiu afable grimacas. Ŝi ordigas sian nigran ŝiritan korsaĵon antaŭ ol subeniri la polvokovritan, ŝancelan ŝtuparon, super kiu pendas gluecaj araneaĵoj. Krio de Morto aŭdeblas el la fundo de la kelo, mucida pro la dense dancantaj homoj. Sur la scenejo baroke vestita knabino, kun nigra falanta hararo, gitarume dancas skuante la kapon. Flanke de la knabino viro raŭke vomas sian kanton en la mikrofonon.

La juna virino lante vagas tra la publiko kaj sopire ĵetas rigardon por trovi sian karan amikon Neva. Preter kundancantaj zombiulo kaj vampirulo ŝi rimarkas, ĉe du aliaj siluetoj, harplenan homlupon. Ŝi tuj direktas sian paŝadon al la angulo, kie troviĝas la triopo. Juna geedza paro mortaspekta rekonas la junan sorĉistinon. “Sal, Sara! Finfine vi alvenas! Ĉu la motoro de via balailo misfunkciis?” diras mokete la edzo. Rulinte la okulojn, Sara direktas sin al Neva. “Ĉu vi preparis la plenumon de nia plano? Mi ne volas plu atendi!” Neva konspire kapjesas kaj finas sian bieron. “Jes, ni estas kvaropo. La tedaj gufujanoj jam enlitiĝis, kaj ni povas okupi tiun trankvilan ĉambron por nia celo.”

La homlupo gvidas la sorĉistinon al la gufujo. Kandeloj ĵetas ombrojn sur la trikruran tablon, kiu staras en la mezo de la ĉambro. Silento regas. Bram kaj Peter invitas aliĝi al la tablo la ĵusvenintojn. Neva kaj Sara sidiĝas. Interplektante la manojn, la kvaropo flustre komencas la ĉantadon. “Ho, ombroj de niaj karaj mortintoj, ni humile turnas nin al vi. Bonvolu koncedi al ni, povraj karnuloj, la honoron de via ĉeesto en ĉi tiu eksterordinara momento de la jaro. Je la nomo de Ludoviko Lazaro Zamenhof, ni alvokas la spiritojn de Hector Hodler kaj René de Saussure. Ke via saĝo povu lumigi nian vojon al la savo de nia preskaŭ pereonta Esperanto-Movado! Ni ofertas nian karnon al vi!”

Post kelkaj minutoj Sara vidas, ke la okuloj de la tri aliaj blankiĝas subite. Iliaj kapoj kliniĝas plafonen, kaj iliaj korpoj ektremetas. Nekonata francakĉenta voĉo eliras el la buŝo de Bram. “Kial vi irigis min al la estonto? Mi komprenas kaj konstatas, ke la Movado estas io alia, ol mi supozis en mia tempo. Ĉu venas do la neceseco havi konsilon el la ĉiela regno?” Sara tute paralizite kapablas nek moviĝi nek paroli. Ĉu realo aŭ fantazio? Tiam alia francakĉenta voĉo eliras la buŝon de Neva. La kapo rigide turnas sian atenton al Sara. “Saluton, ĝentila vivantulino. Kia estas la lingvo internacia? Ĉu finfine ekzistas konstanta harmonio inter la stato de ĝia disvolviĝo kaj la amplekso de ĝia vortaro?” Sara stumblas. “Fakte, bone! Ido ne plu ĝenas nin.” La buŝo de Peter meĥanike malfermiĝas, kaj kroma francakĉenta voĉo sin trudas en la konversacion. “Hej! Ido-Movado esas hike!” Sara rigardas lin konfuzite. “Hike? Ĉu vi celas singulti?” La demando de Sara plikolerigas la spiriton. “Fi! Vu ne respektas ni! Mi forlasez la kunveno!” La korpo de Peter tremas forte kaj ŝajne svenas.

“Tio estas bona solvo. Sinjoro Couturat ja nur kondukus nin al marĉo!” Sara kolektas sian kuraĝon kaj starigas demandon al la du spiritoj. “Kara Hector, kara René, pri la nuna situacio de la Esperanto-movado: ĉu vi havas konsilon?” Hector estas la unua, kiu respondas. “Ĉu U. E. A. daŭre gvidas la Movadon? Starigu diversloke multajn Esperanto-Oficejojn en tre vizitataj stratoj, por ke la publiko volonte eniru kaj aĉetu kaj mendu.” Sara tuj reagas. “Kvazaŭ ĝi estus superbazaro!” Nun estas la vico de René. “Ju pli la literaturo esperanta kreskas, des pli la vortaro pligrandiĝas; kaj neniu povas kontraŭstari tiun rezultaĵon de la vivo mem de la lingvo. Verku, verku, verku!” Al René Sara respondas iom pli singarde. “Mi devas konfesi, ke mi neniun verkon skribis, eĉ pli honte, mi malmulte legas ...” Bram kaj Neva ŝajnas ĝemeti. “Kara fraŭlino,” deklaras Hector, “bonvolu lasi la eternan mondon veni al sia trankvileco. Tuj ekokupiĝu pri la tempa mondo! La peresperanta kaj poresperanta flankoj de nia movado ne estas tiel apartaj. Ili sin turnas proksimume al la sama publiko. Ekproduktu rezultaton en harmonio.” La korpoj de Bram kaj Neva tremetas delikate, kaj la du geamikoj ekvekiĝas. Same Peter revenas al konscio. La kandeloj subite estingiĝas.

La Krikenhara Kvaropo

Moderna vivo

JAPANIO

Ĉu tatuado estas barbareca kutimo?

La 9aj rugbeaj mondpokalaj ludoj okazos septembre 2019 en Japanio. Kadre de la preparado la administra organo en Dublino pasintseptembre donis gvidlinion pri tio, ke la ludontoj kaŝu siajn surkorpajn tatuaĵojn. Ili devos kovri la desegnaĵojn per jako aŭ similaĵo, kiam ili uzas publikan lokon kiel naĝejon aŭ ekzercejon.

Dirante, ke ili klopodas respekti la kutimojn kaj kulturojn de vizitotaj landoj, la membroj de la nov-zelanda teamo All Blacks (Tutnigraj) deklaris, ke ili respektos tiun instrukcion. Hodiaŭ ne-malmultaj sportistoj — ne nur rugbeistoj — portas tatuaĵojn sur siaj brakoj aŭ dorso. Ankaŭ ja estas fakto, ke en la nuna Japanio tatuado estas ofte ligata al mafianoj, kaj multaj publikaj banejoj kaj varmafontaj gastejoj rifuzas akcepti gastojn kun tatuaĵoj sur la haŭto.

Tatuaĵoj trans jarcentoj

Historie tatuado estas tre malnova. En Eŭropo “la glaciulo”* havis tatuaĵojn sur siaj dorso, brakoj kaj gamboj. En Azio ĉina historia libro verkita en la 3a jarcento priskribis la tiamajn japanojn. Laŭ ĝi, ĉiuj viroj havis tatuaĵojn sur siaj vizaĝo kaj korpo. Tamen probable pro ĉina influo tatuaĵojn oni longe uzis kiel signon de krimado en la mezepoka Japanio.

Krome, en la 17a jarcento tatuaĵoj reaperis kaj evoluis kiel belartaj desegnaĵoj surhaŭtaj. Metiistoj, fajrobrigadistoj kaj kanajloj fanfarone montris siajn kolorplenajn kaj precize enhaŭtigitajn desegnaĵojn, kiel floroj, drakoj aŭ budho-figuroj. Baldaŭ tatuado populariĝis eĉ inter samurajoj, budhismaj pastroj kaj virinoj en bordeloj. Tamen post la Mejĝi-reformo en 1868 la japana registaro — pro konsidero al la eksterlanda vidpunkto, ke tatuado estas barbareca kutimo — malpermesis tiun praktikadon en 1872. Post tiu jaro tatuistoj kaŝe laboris, ruze evitante la polican kontrolon. Tamen okulfrapaj kaj rafinitaj tatuaĵoj — kiel “ukijoe”* — ravis multajn alilandanojn, precipe maristojn, kiuj tutmonde disvastigis japanstilajn tatuaĵojn. Ne-malmultaj eŭropanoj vizitantaj Japanion estis tatuitaj. Oni raportis, ke la brita reĝo Georgo la 5a kaj lia filo princo Alberto havis tatuaĵojn, kiam ili vizitis Japanion en 1881. Ankaŭ Nikolao la 2a, kiam li estis princo de Rusio, estis tatuita en 1891.

En 1948 la malpermeso estis nuligita. Tamen ordinaraj homoj ne emis havi tatuaĵojn, ĉar dum longa tempo tatuado estis praktikata nur de jakuzanoj*, kies kialoj estis montri apartiĝon de la ordinara mondo, lojalecon al sia organizaĵo kaj kuraĝon elteni doloron. Tatuaĵoj imponis kaj timigis ordinarajn homojn.

En la nuntempo

Iom post iom artistoj, kantistoj kaj gejunuloj timeme komencis pave montri siajn tatuaĵojn. Hodiaŭaj gejunuloj sentas, ke tatuado estas mojosa. Ĉar nur kuracistoj havas la permeson fari aŭtentan tatuaĵon, oni faras iom oportunan kaj fojfoje forviŝeblan tatuaĵeton. Ja ne necesas referenci la japanan konstitucion pri la rajto je libereco de esprimado kaj serĉado de feliĉo, kiam oni volas desegni tatuaĵon sur sian haŭton.

Isikawa Takasi

korespondanto de Monato en Japanio

* 1. Mumio nuntempe konata kiel Ötzi, la Homo de Similaun aŭ la Homo de Hauslabjoch. Li vivis antaŭ ĉirkaŭ 5300 jaroj kaj estis trovita en alpa glaciejo en 1991. La mumio havas surhaŭte 70 tatuaĵojn.
* 2. Genro de japana arto.
* 3. Ekster Japanio Jakuza estas la nomo donata al la japana mafio.

Lingvo

FREMDAJ LINGVOJ

Ĉu fuŝa parolado? Ne, lernado

Nuntempe homoj multe vojaĝas. Kial ne? Ja estas multe da mono, kaj haveblas aviadiloj, kiuj ene de kelkaj horoj portas onin al Afriko, Ameriko aŭ Nov-Zelando ... Miloj da agentejoj siaflanke reklamas ĉiutage allogajn, ravajn pejzaĝojn, dum milionoj da homoj flugas sur strandojn de Egiptio, de Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj, de Turkio. Laborantoj en agentejoj organizas agrablan banadon, turistoj revenas sunbrunaj ...

Oni povus senfine ŝerc-moketi filistrojn, sed ni ekparolu pri aferoj pli seriozaj. Kio interesas vojaĝantojn? Ili ne nur (kaj ne ĉiam) interesiĝas pri ban- aŭ kurac-lokoj. Ili tamen deziras ricevi informojn pri la kulturo de la vizitota lando, scii pli pri muzeoj, etnaj moroj kaj pluraj lokaj interesaĵoj. Kaj ju malpli la lando estas priskribita en turisma reklamo, des pli scivoliga ĝi estas.

Natura obstaklo

Sed aperas ĉi tie natura obstaklo: oni ja devos iel paroli kun la tiea loĝantaro. En okcidentaj landoj eblas komunikiĝi angle, sed en lokoj pli ekzotikaj la anglan oni apenaŭ konas. Ekzistas tial multnombraj porturistaj frazlibroj. Uzante tiajn libretojn, turisto povas efektive ion diri aŭ demandi. Oni legas transskribon aŭ eĉ, laŭnecese, montras al lokulo specifan linion. La indiĝeno legas kaj ion respondas. Kion? Ho, vi tion ne ekscios: vi ja neniam lernis tiun lingvon, ties lingvon! La libreto do taŭgas nur por mendi flugbileton aŭ sin instali en hotelo, nenio alia. Vera konversacio ne eblas. Kion do fari? Ĉu estas elembarasiĝo?

Kauderwelsch

Jes, estas. Ĝin proponas la germana eldonejo Reise Know-how, kiu publikigas, laŭ originala metodo (nomata Kauderwelsch), lernolibrojn pri diversaj lingvoj, dialektoj kaj eĉ slangoj. Ĉiu lernolibro estas poŝformata kaj havas proksimume 150-200 paĝojn. Ĝi konsistas el 3 partoj: gramatiko, konversacio, vortaro. Ĝis nun aperis jam pli ol 230 versioj de tiu eldonaĵo.

Ĉu oni multon bezonas por kompreni kaj komprenigi sin en fremda lingvo? Antaŭ ĉio, homoj devas ekmastri la sonojn, kiuj forestas en ilia gepatra lingvo. Ne malbone estus ekmastri la skribsistemon kaj lerni ĝin legi, sed kelkfoje tio estas tro malfacila — pensu pri la japana aŭ la araba por okcidentanoj — kaj sume nenecesa, ĉar, laŭ la metodo de la germana eldonejo, proksimuma elparolo estas jam donata per transskribo.

Gramatiko

Plie, la gramatiko. Do, unue oni lernu kazojn (se ili ekzistas en la lingvo) kune kun iliaj finaĵoj. Se kazoj ne estas, oni devas ellerni manierojn por esprimi alternative tiujn funkciojn: kutime utiliĝas prepozicioj. Samtempe oni lernu, kiamaniere formi pluralon kaj dunombron, se ili ekzistas en la lingvo. Kiom da genroj havas substantivoj, kiaj gramatikaj diferencoj estas inter ili, kaj kiel tiuj diferencoj estas gramatike esprimataj? Ne ĉiuj lingvoj havas genrojn: kelkfoje, anstataŭ genroj, ekzistas aliaj gramatikaj klasoj (ekzemple en la ĉina, la svahila, la ĉeĉena).

Due, la verbo: konjugacio laŭ personoj en as-, is-, os-tempoj; ĉio ĉi ekzistas en plej multaj lingvoj. Krome: imperativo kaj subjunktivo, verboj en la demanda kaj la negativa formoj. Adjektivoj: kiel estas formataj la gradoj de komparo, kiel ili ŝanĝiĝas laŭ kazoj, se tio ekzistas. Estas necesaj ankaŭ kardinalaj numeraloj, ordaj numeraloj kaj diversaj pronomoj: personaj, posedaj, demandaj kaj aliaj. Kaj numeraloj kaj pronomoj povas havi kazojn. Oni devas scii prepoziciojn kaj kiujn kazojn (de substantivoj kaj adjektivoj) ĉiu el ili eventuale postulas.

Restas ankoraŭ konjunkcioj kaj kelkaj demandoj pri sintakso, el kiuj la plej grava estas vortordo en propozicio. Kelkajn negravajn nuancojn — partikulojn, interjekciojn ktp — en simpla konversacio oni povas ne uzi. En tio konsistas la tuta necesa gramatiko de ajna lingvo.

Frazaro originala

Sed la nura gramatiko ne donas ankoraŭ la scipovon paroli. Tial lernolibroj ofte donas tion, kio estas konata kiel frazaro. Ĝuste tiu parto en la menciitaj eldonaĵoj estas aparte kurioza kaj originala. Pro kio? En la unua linio estas donata frazo en la fremda lingvo. La dua linio estas laŭlitera (laŭvorta) traduko: estas indikataj kazoj per ciferoj, personoj kaj tempoj de verboj kaj aliaj gramatikaj detaloj laŭbezone. La tria linio donas normalan tradukon. Ni konsideru tion per kelkaj ekzemploj el lingvoj iom maloftaj. La unua estu la svahila:

Unajua, behewa la daraja la pili liko wapi?Vi-scias, vagono de klaso de du estas kie? — Ĉu vi scias, kie estas la vagono de la dua klaso?

Mahali gani ni pazuri pa kuangalia wanyama?Loko kiu estas bona de observo bestoj? — Kie oni povas plej bone observi bestojn?

La kursiva frazo en la ekzemploj estas traduko laŭvorta. Komence ĝi ŝajnas senutila absurdo (la vorto Kauderwelsch ĝuste signifas “galimatio”, “abrakadabro”). Sed, iom post iom, la leganto de la lernolibro danke al tiu ŝajna absurdeco penetras en la strukturon de la ĝis nun nekonata lingvo.

Kaj ankoraŭ unu lingvo, la slovena:

Od kod ste, če smem vprašati?De kie vi-estas, se mi-pravas demandi? — Ĉu mi rajtas demandi, de kie vi estas?

Ali nam lahko pokažete nekaj znamenitosti?Ĉu al-ni facile vi-montros ion de-rimarkindaĵoj? — Ĉu vi povas montri al ni iom da rimarkindaĵoj?

Turismaj celoj

Uzante la scion de la gramatiko kaj ekzemplojn de frazoj el la dua parto, lernanto povas konstrui centojn, aŭ milojn, da propraj frazoj. Por fari tion, helpas la tria parto, la vortaro. Laŭ informo de fakuloj, por simpla konversacio sufiĉas 500 vortoj. En la vortaro estas donataj proksimume 1000. Krome, en la unua kaj la dua partoj, oni donas en temaj listoj ankaŭ, verŝajne, milon da vortoj. Sume lernanto havas je sia dispono 2000 vortojn de lingvo, el kiu li antaŭe sciis eĉ ne unu. Sendube, lerninte per ĉi tia libro ekzemple la persan, oni ne povos legi robaiojn de Ĥajam*. Por ilin legi, nepras studi dum kvin jaroj en universitato kaj poste labori dum kvin/dek jaroj kiel tradukisto. Jes, ĝuste tiel — sed turisto, vojaĝanto, ja havas celojn pli modestajn.

Mihail Korotkov

korespondanto de Monato en Rusio

* 1. Aŭ Kajjam, kiel literumita en pluraj verkoj akireblaj ĉe www.retbutiko.net.

Moderna vivo

SLOVAKIO

Tilia betlehemo

Rajecká Lesná [rajecka lesna] estas pitoreska montvilaĝeto situanta en la nordo de la slovaka regiono Žilina [ĵilina] (ĉirkaŭ 200 km norde de Bratislavo). Ĝi estis fondita en 1474, kaj danke al la riĉa pasinteco ĝi estas hodiaŭ grava pilgrimado-centro de Slovakio.

Unu el la plej signifaj konstruaĵoj en ĉi tiu malgranda vilaĝeto estas verŝajne la plej granda movebla ligna kripo en la mondo (8,5 m longa, 2,5 m larĝa kaj 3 m alta) farita ekskluzive el tilia ligno, kiu troviĝas en la Kapelo de Dia Mizerikordo (slovake Kaplnka Božieho Milosrdenstva). Ĝi estas verko de la loka lignoskulptisto Jozef Pekara (1920-2005) kaj estas sendube la plej grava arta esprimo de popola ligna skulptarto en Slovakio.

300 figuretoj

Pekara komencis skulpti la kripon en 1980, kaj en 1997 — post preskaŭ 17 jaroj — ĝi estis finita. Li skulptis 300 lignajn figuretojn, el kiuj la duono estas movebla. La kripo figuras — krom scenigo de la eventoj ĉirkaŭ la naskiĝo de Jesuo — ankaŭ la riĉan historion de la malgranda slovaka nacio. Ne estas mirinde, ke oni nomas ĝin la slovaka nacia kripo. Ĝi montras la simplan vivon, kutimojn kaj tradiciajn laborojn de la slovaka popolo en la pasinteco (paŝtistoj, ministoj, vinberistoj, lignohakistoj, metiistoj, potfaristoj, lignaĵistoj, forĝistoj ktp).

En la kripo ni povas trovi ankaŭ dominantojn inter la slovakaj kasteloj kaj burgoj, modernajn konstruaĵojn kaj la slovakan montopinton Kriváň — situantan en la montaro Altaj Tatroj — kiu de la 19a jarcento estas neoficiala simbolo de Slovakio kaj estas unu el la tri naciaj simboloj, kiuj aperis ankaŭ sur la slovakaj eŭro-moneroj.

Julius Hauser

korespondanto de Monato en Slovakio

[FORIGITA!: bildo]

Jozef Pekara skulptis 300 lignajn figuretojn, el kiuj la duono estas movebla. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Krom scenigo de la eventoj ĉirkaŭ la naskiĝo de Jesuo, la kripo montras ankaŭ la riĉan historion de la slovaka nacio. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

Farita nur el tilia ligno la kripo estas sendube la plej grava arta esprimo de popola ligna skulptarto en Slovakio. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La kripo montras simplan vivon, kutimojn kaj tradiciajn laboraktivecojn de la slovaka popolo en la pasinteco. Foto: SONA HAUSEROVA

[FORIGITA!: bildo]

La plej granda kripo troviĝas en la slovaka vilaĝeto Rajecká Lesná. Foto: SONA HAUSEROVA

Politiko

RESPUBLIKO KIPRO

Junulara protesto kontraŭ la turka okupado

La 15an de novembro 1983, preskaŭ dek jarojn post la turka invado al Kipro, estis proklamita tiel nomata Turka Respubliko de Norda Kipro: ŝtato-fantomo, kiu okupas 37 % de la insula teritorio kaj kiun ĝis nun oficiale rekonis absolute neniu monda ŝtato krom Turkio mem. Temas pri areo de 3355 kvadrataj kilometroj kun proksimume 265 000 loĝantoj.

Falsa ŝtato

Ĉiujare okaze de tiu datreveno, do ĝuste en tiu novembromeza tago, pluraj manifestacioj kaj protestoj kontraŭ psevdokratos (falsa ŝtato, en la novgreka) okazas en la ĉefaj urboj de la orient-mediteranea respubliko. Multnombraj eventoj estis organizitaj en 2018, kiel en la antaŭaj jaroj, en la ĉefurbo Nikozio, sed ankaŭ en Limasolo, Pafoso kaj Larnako.

Granda striko

Matene, kiel kutime, miloj da liceaj kaj universitataj studentoj faris grandan strikon. Ili ne iris lernejen, sed anstataŭe renkontiĝis en centra loko de sia urbo. Ili faris paroladojn de kondamno kaj memorigis pri la viktimoj de la turka invado, samkiel pri la multaj malaperintoj (personoj, kiuj malaperis dum la tumultoj de 1974 kaj pri kies sorto neniu iam ion eksciis). Ili ankaŭ ludis kaj kantis kanzonojn kun patriotisma enhavo, kontestante la turkajn registaron kaj politikon, kaj samtempe petante, ke la internaciaj institucioj helpu trovi pacan solvon.

Ili esperas, ke tia solvo kondukos al reunuiĝo de la lando kaj de la du komunumoj (grek-kipra kaj turk-kipra), kiuj pasintece paceme kunvivis en la tuta insulo. La necesa kondiĉo, por ke tio okazu, estas iliaopinie, ke la kolonianoj kaj la turkaj militistoj forlasu la insulon, kie ili kontraŭleĝe troviĝas ekde 1974.

Atilo

Matene de la 15a de novembro junuloj el Limasolo atingis la vojon Anexartisias kaj restis tie plurajn horojn, organizante pacan proteston antaŭ granda registara konstruaĵo. Ili tenis enmane tolbendojn kaj flirtigis la kipran kaj la grekan flagojn (ĉi-lasta estas simbolo de la etno de grek-kipranoj, siadire greklingvaj civitanoj de la sendependa Respubliko Kipro, sed fakte anoj de la greka nacio, nemalsame ol la greklingvanoj de Grekio). Oni montris aŭ klamis sloganojn kiel “Atilo forlasu Kipron!” (kun aludo al la barbara reĝo), “Kipro apartenas al sia popolo!” kaj “Ni malakceptas ĉian faŝismon!”.

Roberto Pigro

korespondanto de Monato en Kipro

[FORIGITA!: bildo]

Miloj da grek-kipraj studentoj en Kipro strikis, kontestante la ekziston de “falsa ŝtato” en la nord-orienta parto de la insulo. Foto: ROBERTO PIGRO

[FORIGITA!: bildo]

Junuloj kontestas la jam 44-jaran okupadon de la norda parto de Kipro fare de Turkio. Foto: ROBERTO PIGRO

[FORIGITA!: bildo]

Protesto antaŭ granda registara konstruaĵo: “Atilo (= la turkoj okupantoj) forlasu Kipron!” Foto: ROBERTO PIGRO

Politiko

OPINIO

Grekaj tombejoj kaj greka teroristo en Albanio

Albanio probable estis la unua membro de Ligo de Nacioj invadita de sia granda najbaro, la faŝista Italio, la 7an de aprilo 1939. Tiam oni proklamis kuniĝon de la reĝlandoj Italio kaj Albanio, laŭ kiu ambaŭ landoj “engaĝiĝis por protekti unu la alian” okaze de eventuala milito kun tria lando. Tiel, la 28an de oktobro 1940 Grekio estis atakita de faŝista Italio tra albana teritorio. Partoprenis ankaŭ du albanaj taĉmentoj, kiuj baldaŭ dizertis. La greka registaro deklaris staton de milito kun Albanio.

Brava rezisto

Tiam grekoj brave rezistis kaj organizis fortan kontraŭatakon. Iliaj reĝaj soldatoj ne nur forpelis la italajn taĉmentojn el la greka teritorio, sed ankaŭ eniris profunde en Albanion. Okazis akraj bataloj, kaj ambaŭflanke mortis miloj da soldatoj. Sed printempe de 1941 la naziisma Germanio atakis Grekion kaj baldaŭ okupis ĝin. Grekaj soldatoj retiriĝis el Albanio.

Kompleksa historio

Postmilite la greka registaro paradoksece plutenis la tiel nomatan “staton de milito” rilate Albanion, kiu ne estas nuligita ĝis hodiaŭ, kiam ambaŭ landoj estas membroj de NATO. Cetere, Grekio estis la lasta EU-membro, kiu akceptis eniron de Albanio al NATO kaj poste liberiĝon de vizoj por albanoj. Ĝi ankoraŭ ne agnoskis la sendependecon de Kosovo.

Albanaj registaroj devis cedi al la postuloj de Grekio pri, ekzemple, starigo de tombejoj de grekaj soldatoj falintaj en Albanio. Plue, Grekio postulis, ke tiaj tombejoj (almenaŭ kvar) aperu ĝuste laŭ la linio, kiu difinas la landlimon de la tiel nomata “Norda Epiro”, la suda parto de Albanio, je kiu havas pretendon ŝovinismaj rondoj en Grekio. Aliflanke, ĝi obstine neas reven-permeson al miloj da albanoj forpelitaj en 1924 kaj 1944 el la vasta 5000-kvadratkilometra regiono en nord-okcidenta Grekio (de Ionia Maro ĝis Florino). En la jaro 1913 tiuj albanaj teritorioj estis okupitaj de la greka armeo kaj aneksitaj de la greka ŝtato.

Albanaj civitanoj naskiĝintaj en vilaĝoj kaj urboj, kiuj nun estas en Grekio, ne rajtas viziti Grekion!

Teroristo

Antaŭ nelonge, la 28an de oktobro 2018, oni aranĝis grandan solenaĵon okaze de la starigo de tombejo en la vilaĝo Bularat, sude en la lando. Venis miloj da grekoj, familianoj de falintaj soldatoj, sed ankaŭ membroj de ekstremismaj organizaĵoj kaj de la partio Ora Aŭroro. Bularat apartenas al la greka minoritata regiono Dropull, kie la grekaj flagoj flirtas ĉe ĉiu domo senprobleme. La albana polico zorgis pri publika ordo.

Surprize, unu 35-jara grekdevena viro kun duobla civitaneco albana kaj greka, Kostantinos Kacifas, vestis sin soldate je greka uniformo kaj komencis pafi centre de la vilaĝo uzante mitralon Kalaŝnikov. Kiam la polico intervenis, li pafadis kontraŭ ĝin dum du horoj (ĉirkaŭ 90 kartoĉojn), endanĝerigante la vivojn de la policistoj. La polico pafrespondis, kaj fine pafmortigis la teroriston.

Prudenta reago

Tio kaŭzis tujan reagon de amaskomunikiloj en Grekio, aparte ĉe tieaj ŝovinismaj politikaj rondoj. Amasoj da grekoj marŝis al la albana ambasadejo en Ateno kaj provis forbruligi ĝin, laŭte kriante “Ni mortigu la albanajn hundojn!” Grekaj instancoj senkiale revokis kaj senvalidigis pasportojn de centoj da albanaj civitanoj laborantaj en Grekio. Feliĉe, la greka registaro agis ĝenerale prudente kaj kunlaboris kun albanaj aŭtoritatoj por klarigi la aferon. Todoros Pangalos, eks-ministro pri eksteraj aferoj, diris: “Armitan teroriston kondamnus ĉiu lando; la albana polico ne kulpas.” Simile sin esprimis la nuna ministro pri instruado kaj aliaj gravaj politikistoj. Estis prezentitaj filmregistraĵoj kaj aliaj atestaĵoj. Oni faris ankaŭ detalan jurmedicinan raporton.

Malordo dum entombigo

La polico ne intervenis ankaŭ dum la entombigo de la teroristo la 7an de novembro 2018 en Bularat, kien venis dekoj da busoj kun grekaj civitanoj, deputitoj kaj aliaj. Bedaŭrinde la partoprenintoj ekspluatis la entombigon por manifesti ŝovinismajn sloganojn kiel “Norda Epiro estas greka, ni reposedos ĝin! Ni forhaku la kapojn de la albanaj hundoj! Ni estas ĉi tie sur nia tero! Makedonio estas greka!”. Revenante, ili blokis aŭtoŝoseon kondukantan al la landlimo kun Grekio. La polico intervenis kaj konstatis, ke almenaŭ 52 el ili estis transpasintaj la landlimon neleĝe. Ili estis deklaritaj “nedezirataj” kaj ne plu ricevos permeson eniri Albanion.

Nedetruebla interpopola amikeco

Tia malagrabla incidento kaŭzita de ekstremistoj en la najbara lando certe ne povas detrui la tradician amikecon inter la du popoloj. Albanio akceptis, post la jaro 1949 (kiam finiĝis la civitana milito en Grekio) dekmilojn da grekaj partizanoj kun familioj. Cetere, nuntempe en Grekio laboras almenaŭ 600 000 albanoj. Ĉiujare en Grekio naskiĝas 6000 albandevenaj beboj kaj en la greka armeo servas almenaŭ 10 000 albandevenaj soldatoj.

Bardhyl Selimi

korespondanto de Monato en Albanio

Moderna vivo

SOCIO

Kiaj rilatoj inter la seksoj trans Mediteraneo?

Mediteraneo estas kvazaŭa limo inter du mondoj, la kristana norde, la islama sude. Eĉ se rilatoj kaj interŝanĝoj okazas de jarmiloj inter la homoj, sekve inter socioj kaj kulturoj, la rilatoj akriĝas. Jam la 25an jaron okazis en Marseille (suda Francio) la “Renkontiĝoj Averroes”, kiuj estas malfermitaj al ĉia publiko. Ili konsistas el diskutoj ĉe rondaj tabloj, al kiuj estas invititaj filozofoj, pensistoj, intelektuloj kaj verkistoj. Antaŭ 25 jaroj ili okazis en centhoma kunvenejo, sed nun necesas milsidloka teatro por akcepti ĉiujn interesitojn. Finance kontribuis la urbo Marseille, la regiono, la Centro Nacia por Libroj, kaj raportis pluraj amaskomunikiloj inkluzive de lokaj gazetoj.

Renkontiĝoj Averroes — sekso kaj religioj

Kial tiu titolo “renkontiĝoj Averroes”? Ibn Ruŝd el Kordobo — Averroes — estis filozofo, juristo kaj kuracisto de la 12a jarcento. Li verkis en la araba lingvo, ĉar li estis islama andaluzo. Li naskiĝis en 1126 en Kordobo (nuna Hispanio, sed tiam araba teritorio) kaj mortis en Marakeŝo. Li do simbolas la rilatojn inter la regionoj norde kaj sude de Mediteraneo. Li estas unu el la ĉefaj arabaj filozofoj kaj lia verko estis re-malkovrita en la 19a jarcento kaj inspiras la raciajn penskurentojn.

Kial elekti “sekson” kiel diskuttemon? La rilatoj inter la seksoj — en la longa historio kaj en la nuno — skuas la mondon. Ĉu temas pri malaperigo de paternalismo aŭ seksismo kun samtempa retroiro al diskriminacio? Kvar rondaj tabloj traktis la jenajn temojn: “Ĉu la seksaj rilatoj fondiĝas sur religiaj aŭ sociaj tekstoj?”, “Ĉu la rilatoj fondiĝas sur imago aŭ valoroj?”, “Ĉu la rilatoj fondiĝas sur praktikado aŭ kontestado?” kaj “Ĉu la rilatoj fondiĝas sur koŝmaroj aŭ revoj?”

Ĉefe rolas sekso en islamo, laŭ okcidenta pensmaniero, kiam virinoj devas surmeti kaptukon, aŭ komplete kaŝi sin sub nigra surtuto (ne adaptita al dezerto kaj varmo, do kial viroj en blanko kaj virinoj en nigro?), ne bicikli, ne stiri aŭtojn ktp. Tro longus raporti detale pri ĉiuj rondaj tabloj; ni do elektis la unuan pri religioj.

Enkonduko

La historiistino Sophie Bessis — franc-tuniziano, esploristo, aktivulo pri homaj rajtoj — enkondukis la temon. Unuiĝintaj Nacioj en 1945 kondamnis per oficialaj tekstoj ĉiajn diskriminaciojn. Tamen necesis atendi 1979 kaj rezolucion en Kopenhago por ĉesigi kontraŭjunulan diskriminacion, kun “rezervoj” de la arabaj landoj. Pro tiuj rezervoj Irano retroiras al leĝa aĝo de 15 jaroj por edziniĝo de virino kaj Libio post Kadafi rajtigas poligamion. Tiam leviĝas la demando: kiujn tekstojn referenci? Ĉu egalas religiaj kaj nereligiaj (sociaj) tekstoj? Relegado de religiaj per “alitipaj” okuloj povas antaŭenigi la ideojn, ke ekzistas konkurencoj inter la interpretoj. Tion debatis reprezentantoj de tri unudiaj religioj: juda, islama kaj kristana. Interese estis, ke tiuj tri religioj posedas “sanktan” tekston verkitan tamen post la evento kun aldonaj interpretoj, kiuj iĝis ankaŭ parto de la religio kaj ritoj.

Torao

La filozofo, verkisto kaj rabeno Marc-Alain Ouaknin komentis, ke la leĝo por judoj estas Torao (“La leĝo”) komentata generacion post generacio, t.e. Talmudo, kie interfrotiĝas komentoj por eviti ununuran penson. La sanktaj tekstoj venas el dio, koncepta ideo malsimila al la realo. La tekstoj ne devus komenciĝi per “Dio diris”, sed per “Dio, se ĝi ekzistas, diris ...”. La mitoj venas el Babilono; se Torao estis donita al la homoj, ĝi ne plu estas en la ĉielo. Filozofie, ĉu detruita objekto plu estas la sama objekto? Sekve la homoj devas mastrumi interkonsenton ĉirkaŭ sankta leĝo.

Kristanismo

Monique Baujard, juristino, sola virino en la konferenco de francaj episkopoj pri familio kaj socio, prezentis kristanismon. La Biblio estas aro da libroj verkitaj en diversaj epokoj, pri la vivo de viroj kaj virinoj kaj ideoj de la koncernaj epokoj. Ne eblas distingi, kio estas parolo de dio disde parolo de homoj. Nepras interpreti. La tekstoj transportas patriarkan familion (t.e. en la povo de la patro). Virinoj apenaŭ estas videblaj; ili ne estas edukitaj kaj instruitaj (ni ne forgesu, ke eĉ en Francio necesis atendi 1965, por ke edzino rajtu malfermi bankan konton sen permeso de la edzo!). Pro tio hodiaŭ indas legi la Biblion per virinaj okuloj.

Islamo

Asma Lamrabet estas maroka biologino, kuracistino. Ŝi prezentas sin kiel klarvidan kredantan islamaninon. Korano instituciigis islamon kun miksaĵo inter la spirita mesaĝo kaj ĝia interpreto, kiu fariĝis mizogina. Nun ekestas ina dinamiko por malkonstrui tiun virecan legadon kaj reveni al la veraj fontoj. Ne eblas eviti la religian dimension, sed eblas serĉi solvon. En sia furora libro “Dek sep demandoj, kiuj incitas” pri Korano kaj virinoj ŝi konstatas, ke nur ses troviĝas en Korano; la ceteraj povas detruiĝi post reformema legado. En demokratia spaco reformo de politiko kondukos al pacigita islamo. Ekzemple en la familia leĝaro en Maroko: nenie Korano parolas pri la supereco de la viro; male, ĝi parolas pri kunrespondeco (en 21 versikloj) kaj nur en 6 (t. e. 6 % de la Korano) ĝi skribas pri malegaleco. Ĉio alia estas elpensaĵoj de viroj. Legante Koranon oni forgesas ĉiujn malbonajn versiklojn pri sklaveco, korpaj punoj, militaj rabaĵoj ktp, sed kiam diskuto rilatas al la familio, tuj la tekstoj iĝas sanktaj.

Konkludo

En la postaj interŝanĝoj inter la kvar diskutintoj kaj la publiko elstariĝis la ideo, ke la religiaj tekstoj povas esti malklaraj, dum la juraj leĝoj devas estis tre klaraj. En la tuta historio viroj superis virinojn kaj sekve ankaŭ la klerikaro. Havi ŝtatan religion (ekz. islamo en pluraj arabaj landoj) malfermas aŭtoŝoseon al la klerikaro, kiu povas estri ĉion; sed ankaŭ en kristanismo teologoj ekspluatas sian aŭtoritaton pri temoj rilataj al la socia vivo (ekz. abortigo).

Filozofia konkludo estas, ke eblas interpreti kaj pensi alimaniere nur se oni kapablas forgesi la malnovan pensmanieron. Libereco ekzistas nur se diferenco ne premegas la aliulon. Studado permesas al la homo resti inteligenta. Samkiel ekonomio ne povas reguligi sin mem, religio ne povas reguligi sin; necesas ĝin reguligi de ekstere.

Post tiuj riĉaj intervenoj eblas nur “preĝi”, por ke la homoj komprenu, ke eblas kredi ne trudante sian religian komprenon al la aliaj. Tio jam estas en franca leĝo de 1905, kiu distingas eklezion disde la ŝtato; bedaŭrinde iuj landoj ankoraŭ ne atingis tiun punkton, ĉefe tiuj kun multaj analfabetoj, kiuj neniam legis aŭ legos la fundamentajn religiajn tekstojn.

Renée Triolle

korespondanto de Monato en Francio

Leteroj

Seksa molestado

Iu sekcio de Eŭropa Komisiono proponas, ke en ĉiuj parkoj de la Unio aperu ŝildo kun la teksto: “Tie ĉi seksa molestado ne estas tolerata.”. Mia dio! Kaj do ekster la parkoj ĉiu rajtas libere molesti aliajn? La ideo kondamni seksan molestadon certe estas gratulinda, sed tiel la kampanjo ridindigas sin.

Iulia Stancu

Rumanio

Moderna vivo

NEDERLANDO

Stafeta diservo en Hago

En Hago jam pli ol monaton okazas diservo stafeta. Ĝi komenciĝis la 24an de oktobro 2018. El la tuta lando venas partoprenantaj pastoroj kaj pastroj diversekleziaj por pludoni la flamon de l’ espero — entute jam 500. Eĉ nokte daŭre estas preĝantoj kaj fojfoje kantantoj: homoj, kiuj apude loĝas kaj ekzemple hazarde ne bone dormas, sed dum la nokto dum unu horeto tien iras por pludoni la torĉon. Dum daŭros la diservo la polico ja leĝe ne rajtas eniri la preĝejon. Jen la baza ideo: sekurigi familion el Armenio, kies membroj jam dum naŭ jaroj atendas permeson resti en Nederlando kiel rifuĝintoj. Lastjare diversrangaj juĝistoj dufoje verdiktis, ke ili rajtas resti en nia lando, sed dufoje la ŝtato apelaciis kontraŭ tiu verdikto. Por pluraj tio estis la limo: tio ne estas hominda konduto. Pluraj “popolismaj” politikistoj emas gazetare plendi pri “ĝenaj familioj, kiuj ne pretas akcepti la justecon de verdiktoj”.

Laŭleĝe la diservo devas esti kristana: tiun ŝtataj oficistoj ne rajtas interrompi, sed efektive ankaŭ aliaj funkciuloj fojfoje kunlaboras. Ekzemple ankaŭ juda rabenino samtempe kun kristano diservis legante el la Hebrea Biblio.

Protestomovadeto

Entute en Nederlando pli ol tridek rifuĝintaj familioj atendadas la verdiktojn de la juĝistoj ĉu ili rajtas resti. Intertempe kontraŭ tio estiĝas protestomovadeto, kiu emfazas, ke la proceduroj por trakti azilpetojn en Nederlando devas fundamente ŝanĝiĝi, por ke estonte estiĝu klareco pri ilia sorto ene de realisma tempolimo kaj ne, kiel nun, kiam ofte temas pri proceduroj de multaj jaroj, kiujn la registaro regule plilongigas eĉ per sinsekvaj apelacioj kontraŭ decidoj juĝistaj pri azilpermeso.

Tiu armena familio — gepatroj kaj tri gefiloj — en la preĝejo Bethelkerk en Hago, jam kelkajn jarojn atendas la rezulton rilate al sia azilpeto. Espereble la politikistoj ŝanĝos la procedurojn por pli homecigi la leĝojn kaj la infanoj, kiuj ĝis nun estas la viktimoj, ricevos iom pli homindan sorton. Tiu ĉi stafeta diservo intertempe vekis la atenton de la tuta mondo. Ankaŭ mi baldaŭ kiel pastoro partoprenos kune kun kolego el Hago.

Gerrit Berveling

korespondanto de Monato en Nederlando

[FORIGITA!: bildo]

De la 24a de oktobro 2018 okazas en Hago stafeta diservo por sekurigi familion el Armenio. Foto: GERRIT BERVELING

Leteroj

Ĝojiga opinio

Aleksander Gofen kun Maria Cvetajeva pravas (El mia vidpunkto, Monato 2018/10, p. 5-6), asertante, ke neniu lingvo propre promesas reciprokan interkomprenon. Laŭ la Biblio la plej frua murdo de la homaro okazis inter fratoj. En la nuntempa Japanio pli ol duono de la mortigoj okazas inter familianoj. Certe lingvo kaŭzas miskomprenojn kaj konfliktojn, sed ankaŭ ĝi estigas interkomprenon kaj amikecon. Tial mi elektas Esperanton, kiu estas produkto de la okcidenta civilizacio, ĉar ĝi estas relative facila kaj relative neŭtrala. Mi tre ĝojas, ke mi povas legi tian opinion en Esperanto.

Isikawa Takasi

Japanio

Leteroj

Antaŭreklamo

Mi ne komprenas, kial Monato ĉiam antaŭreklamas, sur la kovrilo de la revuo, la artikolojn, kiuj defendas la politikiston Lula da Silva (Monato 2018/04 kaj Monato 2018/07). Lula ŝtelis milionojn de mia lando Brazilo kaj ricevis, pro tio, justan kondamnon. Mi esperas ke, se iam mi decidos skribi artikolon pri liaj koruptaj agoj, la redakcio de la revuo antaŭreklamos ankaŭ ĝin sur la kovrilo!

Rogério Peres Guttierres

Brazilo